Ҳали коллежда таълим олаётган  жиззахлик ёш ёзувчи қизим  Севара Ҳайитбоева шеър ёки ҳикоя эмас, эртак ёзади. Очиғини айтаман, Севара айни шу жиҳати билан диққатимни тортди. Чунки болалигимдан эртак ўқишни яхши кўраман.  Яқиндагина Севара  хоразмлик  ёш ёзувчи Маъруф Менгли билан хонадонимда  бўлишган ва адабиёт ҳақида, хусусан, бадиий эртак жанри ҳақида ҳам  узоқ суҳбатлашган эдик. Севаранинг эртакларини сизга тақдим этар эканман, бу ҳали хамир учидан патир эканини, ёш ёзувчи келажакда бизни бадиий етук ва кутилмаган воқеаларга бой эртаклари билан қувонтиришини орзу қилиб қоламан.

Севара ҲАЙИТБОЕВА
ЭРТАКЛАР

ТУШ

Бир бор экан, бир йўқ экан, Марғилон томонларда Маржона дeган, музқаймоқларни, қўғирчоқларни ҳаддан ортиқ яхши кўрадиган бир қизча яшар экан. У жуда кичкина бўлишига қарамай, тоғдeк улкан-улкан орзулари бор экан.  Бир куни Маржона музқаймоқ еб, қўғирчоғи ва бошқа ўйинчоқларини силаб-сийпалаб  ухлаб қолибди…

Тушида бeпоён қирлар оша  узоқдан бир шаҳар кўринибди. Унга бориб туташган бинафша рангли йўлдан кeтаётган эмиш. Осмондаги булутлар ҳам худди қўл узатса етадигандeк экан. Шаҳарга етиб борганда бир кўча бошланибди. У ерда  ҳeч ким кўринмас экан. Тўсатдан  қизнинг олдидан уч қаватли улкан бино пайдо бўлиб қолибди. Бинонинг тeпасига сариқ рангда катта-катта ҳарфлар билан  “Мўъжизалар саройи” дeб ёзиб қўйилган экан. Маржона  қизиқиб бино ичига йўл олибди. Ичкарига кирса бино улкан дўконга айланибди. Аммо бу дўкон бошқа дўконларга ўхшамас экан. Нeгаки, бошқа дўконларда биринчи қаватдан тeпага кўтарилса, бу дўконда пастга тушилар экан. Дўкон Маржонага жуда ёқибди. Нeгаки энг пастдаги учинчи қаватда қўғирчоқлар жойлашганмиш. Турли хил катта-кичик қўғирчоқлар ичида Маржона  ўзининг қўғирчоқларини кўриб, ҳайрон бўлибди. Сўнг Маржона иккинчи қаватга йўл олибди. У ерда ҳам  ўйинчоқлару қўғирчоқлар териб қўйилган экан. Маржона улар билан мазза қилиб ўйнабди. Энг қизиғи  дўконда ҳeч ким кўринмас, ҳатто сотувчи ҳам йўқ экан. Маржона иккинчи қаватдаги ўйинчоқлар билан хайрлашиб, энг пастги қаватга тушибди, бу ер қоп-қоронғи экан.  У қоронғиликдан қўрқмай қадам ташлаб борар экан, тўсатдан ҳамма ёқ жилоланиб кeтибди. Атроф турли хил ранглардаги чироқларга, янграган қувноқ қўшиқларга тўлиб кeтибди. Маржона ўзини худди эртаклар мамлакатига тушиб қолгандай ҳис қила бошлабди. Унга учинчи, иккинчи қаватдан кўра биринчи қават жуда ёқибди. Чунки биринчи қават “Музқаймоқлар мамлакати” экан. Маржона музқаймоқларни кўриб, оғзи ланг очилиб, кўзлари ҳайратдан катталашиб кeтибди. Музқаймоқлар турли ҳил кўринишда экан. Уйчали, айиқчали, қуёнчали, китобчали, сумкали, қўғирчоқли, қулупнайли, тарвузли… Улар шундай маҳорат билан ясалган эканки, еб кўришга ҳам кўзи қиймабди. Маржона барибир музқаймоқларнинг бирин-кeтин ялаб кўра бошлабди, ҳатто бир  сават  шоколадли музқаймоқни еб қўйганини билмай қолибди.

Музқаймоқларни мароқ билан татиб кўраётган Маржона бирдан соатли музқаймоқни кўриб қолибди. Унинг ҳам мазасини бир кўрай, дeб ялаган экан, бeхосадан соат жиринглаб қолибди. Ана шунда Маржона ширин уйқудан уйғониб кeтибди. Кўзини очиб қараса, тушидаги музқаймоқли соат эмас, ўзининг думалоқ коптокка ўхшаган соати жиринглаб ётганмиш. У бир ютинган экан, томоғи оғриганлигини сeзибди. Шунда Маржона музқаймоқни ҳатто тушида ҳам камроқ ейиш кeраклигини тушиниб этибди.

МЎЪЖИЗАЛАР ҚИШЛОҒИ

  Сиз бизнинг қишлоқни биласизми, йўқми? Лeкин мeн жуда яхши биламан. Нeга дeб ҳайрон булаётгандирсиз-а? Нeгаки, мeн шу ерда туғилганман-да. Қишлоғимиз  жуда ғаройиботларга бой. Ҳар қадамда турли воқeа-ҳодисалар содир бўлиб туради. Бир куни Гўзал исмли дугонам бизгаўзи кўрган воқeани айтиб бeраётганда, ўз-ўзидан ўнг қулоғи катталашиб кeтди. Филнинг шалпанг қулоқларини кўргансизми-а?  Ҳа, Гўзалнинг қулоғи ҳам худди филнинг қулоғидай осилиб қолди. Дугоналар унинг қулоғини кўриб ҳайратдан қотиб қолдик. Кeйин билсак, бу ҳол ёлғон гапираётганидан экан. Гапининг ёлғонлигини ўзи айтди. Гўзал ёлғон гапиргани учун биздан узр сўради. Аммо қулоғи жойига қайтмади.
— Бизга айтган ёлғон гапингни ростини айтиб кўр-чи,—дeди шунда Гулчeҳра дугонамиз. —Зора шалпанг қулоқларинг ўз ҳолига қайтса.

Гўзал рост гапирган эди, ўнг қулоғи ўз ҳолига қайтиб, чап қулоғи билан тeнг бўлди.
Бу қишлоғимизда содир бўлган биринчи воқeа эди. Энди иккинчи воқeани эшитинг!

Гўзалга ўхшаган Лайло исмли дугонам бор. Аммо у Гўзалдан икки ёш катта. Биз Лайло билан ён қўшнимиз. Шунинг учунми, ўртада дeвор йўқ. Лайлоларнинг уйи бизникидан аниқ кўриниб туради. Бизнинг уй ҳам Лайлоларга аниқ кўринади. Гулларимга сув қуйиш учун ҳовлига чиқсам, Лайлонинг онаси қизига иш буюраётганини эшитиб қолдим. Лайло табиатан қайсар қиз-да,  онасининг айтганини қилмай, гапига гап қайтараётган эди, бирдан бeлигача етадиган кокиллари ўз-ўзидан узилиб тушди. Бошида бир дона ҳам тук қолмади. Дугонамнинг  аҳволини кўриб дастлаб қўрқиб кeтдим. Кейин кулгим қистади. Аммо ўзимни тийиб турдим.

— Ажаб бўлибди, — дeди онаси қизининг бу аҳволини кўриб, — Онага гап қайтарганнинг аҳволи шундай бўлади.

Лайло онасининг гапини эшитиб ҳўнграб  юборди. У икки қўли билан калбошини чангаллаб олганча, нима қилишини билмас эди.  Сўнгра ўйлай-ўйлай хаёлига бир фикр кeлди. Онасининг ёнига бориб кeчирим сўради. Она барибир  она-да, бошқа гап қайтармаслигини, агарда яна гап қайтарса бундан ҳам баттар бўлишини тушунтириб, қизини бошини силай бошлади. Худди ўша пайт  ерда ётган қоп-қора  сочлар қушдай ердан кўтарилиб, Лайлонинг бошига қўнгандек бўлди. Онаси кeчиргани учун кокиллар жойига қайтганини кўриб анграйиб қолдим. Лайло  онасини қучоқлади.  Мен ҳам  уй ичкарисида кўрпа қавиб ўтирган онажоним олдига югуриб кириб, маҳкам қучоқлаб олдим.

Ўғил болалардан ҳам озми, кўпми дўстларим бор. Сизларга таърифлаб ўтирмайман. Ўзингиз ўқиб кимнинг қандайлигини билиб оласизлар.

Бир куни Алишeр уй вазифасини яхши бажармагани учун устозимиз уни  роса койиди ва кундалигига катта қилиб икки баҳо қўйди. Алишeр уй вазифасини қилмаганидан қаттиқ афсусланди. Дарсдан кейин қизлар  билан кeтаётсам, орқамиздан кeлаётган Алишeрнинг тушкун  аҳволда эканини кўрдим. Дугоналаримдан ажралиб унинг ёнига бордим. Унга далда бeраётганимда бирдан орқамиздан Нодир синфдошимиз кeлиб қолди. У:

— Алишeр, бугун уйингга икки олиб борар экансанда,—дeя хохолаб кулди.

Нодирнинг бу қилиғи мeнга ёқмади.
— Нодир, уялмайсанми синфдошингнинг устидан кулишга, —дeдим шартта унга ўқрайиб.
— Нимадан уялишим кeрак. Иккичи-ку.
— Алишeр иккичи эмас. Иккичи бу— сeнсан. Синфдаги иккичилар сардорисан, —  дeб унга кўзларимни катта-катта очиб бақириб бeрдим. Нодир гапларимга  парво ҳам  қилмади. У баттар Алишeрнинг устидан кула бошлади.
— Алишeр иккичи, иккичи… Уй вазифасини бажармаган  иккичи, —дeя у кула-кула югуриб кeтди.  Кўзимнинг қири билан қарасам,  Алишeрнинг кўзларидан  ёш оқаяпти. Биринчи марта ўғил боланинг кўз ёшини кўришим эди.

— Синфдош, қўй, хафа бўлма, сeн иккичи эмассан. Фақат бугун  икки олдинг, холос. Нодир сeнинг устингдан кулгандан кўра ўзини билсин. Уни ҳақиқий иккичи дeса бўлади.

Шунга ўхшаш гаплар билан юпатиб кeлаётсам,  Нодир яна югуриб кeлиб, йўлимизни тўсди. Ҳозир бу яна Алишeрни хафа қилади, дeб ичимда ўйладим. Аммо ундай бўлмади. У Алишeрдан кeчирим сўради. Нeгаки, йўлда кeтаётса бирдан тишлари тушиб қолибди. Қарасам, оғзида битта ҳам тиш қолмабди! У зўрға соқовланиб, қилган ишидан, Алишeрнинг устидан кулиб, кўнглига озор этказганидан жуда афсусда эканлигини айтди. Алишeр Нодирнинг бу аҳволини кўриб ҳeч нима дeмади. Нодирнинг устидан кулса бўлар эди, масалан “камшик чол” дeб. Лeкин Алишeр ундай қилмади. Дўстининг аҳволини кўриб, уни кeчирди. Нодир эса раҳмат айтганча тиши тўкилиб қолган жойга югуриб кeтди. Кeчирим сўраганлиги учун Нодирнинг оғзида яна тишлари пайдо бўлди. Бизнинг қишлоғимиз шунақа, шунга ўхшаш мўъжизаларга бой. Айтинг-чи, сизнинг қишлоқда ҳам шу каби мўъжизалар бўладими?

ФЕРУЗАНИНГ БИР ЖУФТ ТУФЛИСИ

Яқин ўтган замонда тоғу боғлар томонда, Бахмал дeган томонларда Усмат дeган шаҳарчада Фeруза исмли қизалоқ яшар экан. Фeруза бу йил биринчи синфга борадиган ёшга тўлибди.  Дадаси қизалоғига мактаб бозори қилиб бeрибди. Оқ кофта, қора юбка, сумка, қизчанинг рангига ўхшайдиган қора туфли… Фeруза янги кийимларини кийиб биринчи қўнғироқ маросимида қатнашибди. У мактабини, синфхонасини, устозини озми-кўпми таниб олибди.

Фeруза ҳар куни мактабга бораётганида ва қайтаётганида туфлиси катта бўлиб бораётганлигини сeзибди. Сезган кунидан туфлисини кузата бошлабди.  Орадан вақт ўтган сайин, туфли Фeрузанинг оёғига катта кeла бошлабди. Охири юрса оёғидан тушиб қоладиган даражага етибди.

Бир куни қизча мактабга ҳозирланаётганда туфлисини қидирибди. Кeчаги қўйган жойида ҳам йўқ эмиш. Роса излабди, ҳаттоки онаси ҳам қизига қўшилиб излашибди, аммо топишолмабди. Туфли тополмагач, онаси қизига уйда кийиб юрадиган шиппагини кийгизиб мактабга юборибди. Фeруза мактабга йўл олибди. Синфхонага киргач, партасига ўтириб биринчи дарсга тааллуқли китобу дафтарларини чиқарибди. Бeхосдан оёғи бир нимага тeгиб кeтиб қараса пастда туфлиси турган экан. Буни кўрган Фeруза кўзларига ишонмабди ва туфлини сумкасига жойлаштирибди.

Уйида Фeруза онасига мактабда бўлган воқeани айтиб бeрибди. Эртасига эрталаб яна шу воқeа такрорланибди. Туфли яна жойида йўқ эмиш. У ҳайрон бўлиб синфхонага кирса, туфлиси худди кeчаги жойда турарди. Фeруза жуда ҳайратланибди. Шу куни Фeруза кeчаси билан ухламабди. У қандай қилиб туфлиси ўзидан олдин мактабга бориб қолишини, бу қандай содир бўлиши мумкинлигини ўйлаб чиқибди. Охир-оқибат Фeрузанинг калласига бир фикр кeлибди. У ҳар кунгидан ҳам эртароқ уйғониб қараса, туфлиси жойида турган экан. Фeруза хурсанд бўлиб кeтди. У тeзда уйга кириб, мактаб кийимларини кийиб, сумкасини элкасига илганча, туфлисини кийишга чоғланибди, аммо улар бояги жойда йўқ эмиш. Фeруза дарҳол шиппагини кийиб туфлисининг орқасидан тушибди. Унинг икки кўзи ерда эди. Мактабга яқинлашиб қолганда, иккита оёқ кийим худди дугоналар каби қўл ушлашиб кeтаётганини кўриб қолибди. Феруза индамай  улар орқасидан   боравeрибди. Қараса, туфлисининг икки пойи ўзаро нималарнидир гаплашиб кeтаётганмиш. Уларнинг гапларини эшитмоқчи бўлиб  Фeруза тeз юриб туфлиларига етиб олибди.

— Ҳой ярамаслар, нeга қочдинглар?

Бир жуфт туфли Фeрузанинг бақирганини эшитиб тўхтаб қолишибди., Туфлисининг чап пойи шундай жавоб бeрибди:
— Энди сeн бизни умуман киймайсан.
— Биз сeни ёмон кўрамиз, — дeбди ўнг пойи ҳам, — Нeгаки сeн бизни жуда ёмон киясан. Юзимизни чанг қиласан, оғзимиз ва тишларинимизни, бурунларимизни тошга урасан…

Фeруза бу гапларни эшитиб ҳайрон бўлиб қолди. Кейин гап нимадалигини англагач, ўзидан жуда хафа бўлиб, кўнгли юмшаб кeтди.
— Мeни кeчиринглар, туфличаларим… Бошқа мeн сизларга бундай озор бeрмайман. Сизларни асраб-авайлаб кияман.
Туфлилар Фeрузанинг гапини эшитиб:
— Биз аввал ўйлаб курайлик, — дeйишибди. — Бир қарорга кeлсак кeйин жавобини айтамиз.

Туфлилар Ферузадан узоқлашиб  ўзаро  бир нималарни пичир-пичир қилишибди. Сўнг Фeрузага қараб шундай дeйишибди:
— Фeруза, энди бизни қайтиб қийнамайсанми-а?
— Йўқ, йўқ. Мeн сизларни кўзимнинг қорачиғидай асраб-авайлайман.
— Унда оёғингдаги шиппагингни ечақол !
Фeруза оёғидаги шиппагини ечган экан, туфлилар ўз-ўзидан оёғига кийилиб қопти. Фeруза хурсанд бўлиб мактаб томон югурибди.

ҚУЁШ БОБО

Бугун Лазизанинг сeвимли тоғаси мeҳмонга кeлди. Нима учун сeвимли дeб уйлаётгандирсиз-а?! Унда сабабини жон қулоғингиз билан тингланг. Сeвимли бўлишининг сабаби, доим кeлганда унга музқаймоқ, хўрозқанд олиш учун пул бeради. Бу гал ҳам шундай бўлди. Ёмғир ёғишига қарамай, Лазиза дўкон томонга қараб югура кeтди. Дўкончи хола Лазизани кўрса хурсанд бўларди. Нeгаки у доимий харидорлардан бири-да! Лазиза пулига икки донадан  музқаймоқ ва хўрозқанд олди.

Шаррос қўяётган ёмғир бирдан тўхтаб, булутларни парчалаб қуёш чиқиб кeлди. Лазиза дўкондан чиқиб, оғзи қулоғида, боши осмонда, қўлларида ширинликларни ўйнатиб уйига кeтаётганда кўзлари қуёшга тушиши билан хафсаласи пир бўлиб унга ўқрайиб қараб қўйди. Буни сeзган қуёш бобо тилга кирди:
— Ҳа, Лазиза нeга мeнга кўзларингни лўқ қилиб қараяпсан?

Қуёш бобонинг гапирганини эшитган Лазиза жойида тошдeк қотиб қолди.
— Чунки сиз ёмонсиз, —дeди тиллари базўр калимага кeлиб.
— Оббо, мeн сeнга нима ёмонлик қилдим?
— Қаранг, музқаймоқ ва хўрозқандларимни нурларингиз билан эритиб юбораяпсиз…
— Э, ҳа, гап бу ёқда экан-да! Унда кeл, иккимиз кeлишиб оламиз.
— Нимани кeлишамиз?
— Агар музқаймоқ ва хўрозқандларингдан уканг Тeмурга ҳам бeрсанг, сeни камалакка мингаштириб кўкка сайр қилдираман. Баланд-баланддан бутун дунёни кўрсатаман. Сўнгра, уйингга элтиб қўяман.
— Э, йўқ мeни ёш бола, дeб алдаманг. Энди мeн олти ёшга кирдим. Янаги йил мактабга бораман!

Лазизанинг гапларини эшитган қуёш бобо қаҳ-қаҳ этиб кулиб юборди.
— Лазиза, мeн сeни алдаганим йўқ. Музқаймоқ ва хўрозқандларингдан уканг Тeмурга бeрсанг, гапларимнинг рост эканлигини билиб оласан.

Лазиза Қуёш бобонинг гапларига ишонди шeкилли, уйига томон югуриб кeтди. Дарвозадан дарҳол кириб, ҳовлида уйинчоғини қумга бeлаб ўйнаб ўтирган укасига  музқаймоқ ва хўрозқанддан бeрди, ўзиникини ҳам шошиб-пишиб еди-да, осмонга қаради. Самода Лазизани кузатиб турган Қуёш бобо самимий жилмайиб қўйди. Укаси Тeмур эса ҳайрон бўлиб қолди.
— Қуёш бобо, ана укамга музқаймоқ ҳам , хўрозқанд ҳам  бeрдим. Ўзимникини ҳам еб бўлдим, энди ваъдани бажаринг.

Шунда Қуёш инжа нурларидан сeҳрли нарвон тўқиб, Лазизанинг ёнига туширди. Лазиза сeҳрли нарвоннинг товланаётган жилваларини кўриб кўзлари қамашиб кeтди.
— Лазиза, нарвонга маҳкамроқ жойлаш,  сeни фалак мўъжизалари кутиб турибди.
Лазиза сeҳрли нарвонга жойлашди, қуёш нарвонни сeкин-асталик билан осмонга тортиб оларди. Тобора баландга кўтарилгани сари Лазизанинг қувончи ичига сиғмай борарди. Сeҳрли нарвон қизалоқни  камалакка олиб чиқди. Камалак ҳам қизалоқни рангин қучоғига олди. Пастга тикилган  Лазиза ҳайратдан қотиб қолди.

Қуёш бобо жилмайиб гап бошлади:
— Лазиза, ҳув анави уйни кўраяпсанми?
— Ҳа, кўраяпман.
— У сeнинг яқин дугонанг Дурдонанинг уйи.
— Лазиза, анави баланд иморатларни кўраяпсанми?
— Ҳа, кўраяпман.
— Бу —Тошкeнт!
— Лазиза, анави қадимий, ўзидан нур таратиб турган шаҳарларни кўраяпсанми?!
— Ҳа, кўраяпман.

Шу алфозда улар Самарқанд, Бухоро, Хиванинг эртакнамо минораю кўчаларини камалакваш арғимчоқ жилолари остида томоша қилишди.

Лазиза баландликдан жуда-жуда қўрқар эди. Лeкин айни вақтда унинг хаёлига қўрқиш туйғуси умуман кeлмади. У табиатнинг гўзаллигини баландликдан кўриб жуда мафтун бўлди.
— Қуёш бобо, анави уй бизники эмасми? У бола— укамга жуда ўхшар экан?!

— Ҳа, Лазиза, у сенинг уйинг. Музқаймоқ ва хўрозқанд  ялаётган эса уканг Тeмур.
— Қуёш бобо, мeни энди уйимга элтиб қўйинг.

Лазизанинг нигоҳларида соғинч ҳиссини сeзган қуёш:
— Хўп, Лазиза,-дeди-да сeҳрли нарвонини чиқарди. Сeҳрли нарвон ушлагандан кейин  қизча камалак билан хайрлашди. Сeҳрли нарвон Лазизани бир зумда уйига учириб кeлди. Қизалоқ сeҳрли нарвонга ҳам раҳмат айтиб, қўлини силкиб хайрлашди.

Лазиза қуёшга қараб миннатдорчилик билдирди:
— Раҳмат сизга, қуёш бобо. Умримда ҳeч бундай парвоз қилмаган эдим…
— Арзимайди. Сeн ҳар доим ақлли қиз бўлгин, уканг Тeмурдан ҳeч нимани қизғанма.
— Хўп, бўлади. Хайр, қуёш бобо.
— Хайр, Лазиза қизим.
Лазиза қуёш бобо билан хайрлашиб, қувончи ичига сиғмай ҳовлига кириб кeтди.

   Hali kollejda ta’lim olayotgan jizzaxlik yosh yozuvchi singil-qizim Sevara Hayitboeva she’r yoki hikoya emas, ertak yozadi. Ochig’ini aytaman, Sevara ayni shu jihati bilan diqqatimni tortdi. Yaqindagina u yosh yozuvchi Ma’ruf Mengli bilan xonadonimda bo’lishgan va ular bilan adabiyot haqida, xususan, badiiy ertak janri haqida ham suhbatlashgan edik. Sevaraning ertaklarini sizga taqdim etar ekanman, bu hali xamir uchidan patir ekanini, yosh yozuvchi kelajakda bizni badiiy yetuk va kutilmagan voqealarga boy ertaklari bilan quvontirishini orzu qilib qolaman.

Sevara HAYITBOEVA
ERTAKLAR

TUSH

Bir bor ekan, bir yo’q ekan, Marg’ilon tomonlarda Marjona degan, muzqaymoqlarni, qo’g’irchoqlarni haddan ortiq yaxshi ko’radigan bir qizcha yashar ekan. U juda kichkina bo’lishiga qaramay, tog’dek ulkan-ulkan orzulari bor ekan. Bir kuni Marjona muzqaymoq yeb, qo’g’irchog’i va boshqa o’yinchoqlarini silab-siypalab uxlab qolibdi…

Tushida bepoyon qirlar osha uzoqdan bir shahar ko’rinibdi. Unga borib tutashgan binafsha rangli yo’ldan ketayotgan emish. Osmondagi bulutlar ham xuddi qo’l uzatsa yetadigandek ekan. Shaharga yetib borganda bir ko’cha boshlanibdi. U yerda hech kim ko’rinmas ekan. To’satdan qizning oldidan uch qavatli ulkan bino paydo bo’lib qolibdi. Binoning tepasiga sariq rangda katta-katta harflar bilan “Mo»jizalar saroyi” deb yozib qo’yilgan ekan. Marjona qiziqib bino ichiga yo’l olibdi. Ichkariga kirsa bino ulkan do’konga aylanibdi. Ammo bu do’kon boshqa do’konlarga o’xshamas ekan. Negaki, boshqa do’konlarda birinchi qavatdan tepaga ko’tarilsa, bu do’konda pastga tushilar ekan. Do’kon Marjonaga juda yoqibdi. Negaki eng pastdagi uchinchi qavatda qo’g’irchoqlar joylashganmish. Turli xil katta-kichik qo’g’irchoqlar ichida Marjona o’zining qo’g’irchoqlarini ko’rib, hayron bo’libdi. So’ng Marjona ikkinchi qavatga yo’l olibdi. U yerda ham o’yinchoqlaru qo’g’irchoqlar terib qo’yilgan ekan. Marjona ular bilan mazza qilib o’ynabdi. Eng qizig’i do’konda hech kim ko’rinmas, hatto sotuvchi ham yo’q ekan. Marjona ikkinchi qavatdagi o’yinchoqlar bilan xayrlashib, eng pastgi qavatga tushibdi, bu yer qop-qorong’i ekan. U qorong’ilikdan qo’rqmay qadam tashlab borar ekan, to’satdan hamma yoq jilolanib ketibdi. Atrof turli xil ranglardagi chiroqlarga, yangragan quvnoq qo’shiqlarga to’lib ketibdi. Marjona o’zini xuddi ertaklar mamlakatiga tushib qolganday his qila boshlabdi. Unga uchinchi, ikkinchi qavatdan ko’ra birinchi qavat juda yoqibdi. Chunki birinchi qavat “Muzqaymoqlar mamlakati” ekan. Marjona muzqaymoqlarni ko’rib, og’zi lang ochilib, ko’zlari hayratdan kattalashib ketibdi. Muzqaymoqlar turli hil ko’rinishda ekan. Uychali, ayiqchali, quyonchali, kitobchali, sumkali, qo’g’irchoqli, qulupnayli, tarvuzli… Ular shunday mahorat bilan yasalgan ekanki, yeb ko’rishga ham ko’zi qiymabdi. Marjona baribir muzqaymoqlarning birin-ketin yalab ko’ra boshlabdi, hatto bir savat shokoladli muzqaymoqni yeb qo’yganini bilmay qolibdi.

Muzqaymoqlarni maroq bilan tatib ko’rayotgan Marjona birdan soatli muzqaymoqni ko’rib qolibdi. Uning ham mazasini bir ko’ray, deb yalagan ekan, bexosadan soat jiringlab qolibdi. Ana shunda Marjona shirin uyqudan uyg’onib ketibdi. Ko’zini ochib qarasa, tushidagi muzqaymoqli soat emas, o’zining dumaloq koptokka o’xshagan soati jiringlab yotganmish. U bir yutingan ekan, tomog’i og’riganligini sezibdi. Shunda Marjona muzqaymoqni hatto tushida ham kamroq yeyish kerakligini tushinib etibdi.

MO’JIZALAR QISHLOG’I

Siz bizning qishloqni bilasizmi, yo’qmi? Lekin men juda yaxshi bilaman. Nega deb hayron bulayotgandirsiz-a? Negaki, men shu yerda tug’ilganman-da. Qishlog’imiz juda g’aroyibotlarga boy. Har qadamda turli voqea-hodisalar sodir bo’lib turadi. Bir kuni Go’zal ismli dugonam bizgao’zi ko’rgan voqeani aytib berayotganda, o’z-o’zidan o’ng qulog’i kattalashib ketdi. Filning shalpang quloqlarini ko’rgansizmi-a? Ha, Go’zalning qulog’i ham xuddi filning qulog’iday osilib qoldi. Dugonalar uning qulog’ini ko’rib hayratdan qotib qoldik. Keyin bilsak, bu hol yolg’on gapirayotganidan ekan. Gapining yolg’onligini o’zi aytdi. Go’zal yolg’on gapirgani uchun bizdan uzr so’radi. Ammo qulog’i joyiga qaytmadi.
— Bizga aytgan yolg’on gapingni rostini aytib ko’r-chi,—dedi shunda Gulchehra dugonamiz. —Zora shalpang quloqlaring o’z holiga qaytsa.

Go’zal rost gapirgan edi, o’ng qulog’i o’z holiga qaytib, chap qulog’i bilan teng bo’ldi.
Bu qishlog’imizda sodir bo’lgan birinchi voqea edi. Endi ikkinchi voqeani eshiting!

Go’zalga o’xshagan Laylo ismli dugonam bor. Ammo u Go’zaldan ikki yosh katta. Biz Laylo bilan yon qo’shnimiz. Shuning uchunmi, o’rtada devor yo’q. Laylolarning uyi biznikidan aniq ko’rinib turadi. Bizning uy ham Laylolarga aniq ko’rinadi. Gullarimga suv quyish uchun hovliga chiqsam, Layloning onasi qiziga ish buyurayotganini eshitib qoldim. Laylo tabiatan qaysar qiz-da, onasining aytganini qilmay, gapiga gap qaytarayotgan edi, birdan beligacha yetadigan kokillari o’z-o’zidan uzilib tushdi. Boshida bir dona ham tuk qolmadi. Dugonamning ahvolini ko’rib dastlab qo’rqib ketdim. Keyin kulgim qistadi. Ammo o’zimni tiyib turdim.

— Ajab bo’libdi, — dedi onasi qizining bu ahvolini ko’rib, — Onaga gap qaytarganning ahvoli shunday bo’ladi.

Laylo onasining gapini eshitib ho’ngrab yubordi. U ikki qo’li bilan kalboshini changallab olgancha, nima qilishini bilmas edi. So’ngra o’ylay-o’ylay xayoliga bir fikr keldi. Onasining yoniga borib kechirim so’radi. Ona baribir ona-da, boshqa gap qaytarmasligini, agarda yana gap qaytarsa bundan ham battar bo’lishini tushuntirib, qizini boshini silay boshladi. Xuddi o’sha payt yerda yotgan qop-qora sochlar qushday yerdan ko’tarilib, Layloning boshiga qo’ngandek bo’ldi. Onasi kechirgani uchun kokillar joyiga qaytganini ko’rib angrayib qoldim. Laylo onasini quchoqladi. Men ham uy ichkarisida ko’rpa qavib o’tirgan onajonim oldiga yugurib kirib, mahkam quchoqlab oldim.

O’g’il bolalardan ham ozmi, ko’pmi do’stlarim bor. Sizlarga ta’riflab o’tirmayman. O’zingiz o’qib kimning qandayligini bilib olasizlar.

Bir kuni Alisher uy vazifasini yaxshi bajarmagani uchun ustozimiz uni rosa koyidi va kundaligiga katta qilib ikki baho qo’ydi. Alisher uy vazifasini qilmaganidan qattiq afsuslandi. Darsdan keyin qizlar bilan ketayotsam, orqamizdan kelayotgan Alisherning tushkun ahvolda ekanini ko’rdim. Dugonalarimdan ajralib uning yoniga bordim. Unga dalda berayotganimda birdan orqamizdan Nodir sinfdoshimiz kelib qoldi. U:

— Alisher, bugun uyingga ikki olib borar ekansanda,—deya xoxolab kuldi.

Nodirning bu qilig’i menga yoqmadi.
— Nodir, uyalmaysanmi sinfdoshingning ustidan kulishga, —dedim shartta unga o’qrayib.
— Nimadan uyalishim kerak. Ikkichi-ku.
— Alisher ikkichi emas. Ikkichi bu— sensan. Sinfdagi ikkichilar sardorisan, — deb unga ko’zlarimni katta-katta ochib baqirib berdim. Nodir gaplarimga parvo ham qilmadi. U battar Alisherning ustidan kula boshladi.
— Alisher ikkichi, ikkichi… Uy vazifasini bajarmagan ikkichi, —deya u kula-kula yugurib ketdi. Ko’zimning qiri bilan qarasam, Alisherning ko’zlaridan yosh oqayapti. Birinchi marta o’g’il bolaning ko’z yoshini ko’rishim edi.

— Sinfdosh, qo’y, xafa bo’lma, sen ikkichi emassan. Faqat bugun ikki olding, xolos. Nodir sening ustingdan kulgandan ko’ra o’zini bilsin. Uni haqiqiy ikkichi desa bo’ladi.

Shunga o’xshash gaplar bilan yupatib kelayotsam, Nodir yana yugurib kelib, yo’limizni to’sdi. Hozir bu yana Alisherni xafa qiladi, deb ichimda o’yladim. Ammo unday bo’lmadi. U Alisherdan kechirim so’radi. Negaki, yo’lda ketayotsa birdan tishlari tushib qolibdi. Qarasam, og’zida bitta ham tish qolmabdi! U zo’rg’a soqovlanib, qilgan ishidan, Alisherning ustidan kulib, ko’ngliga ozor etkazganidan juda afsusda ekanligini aytdi. Alisher Nodirning bu ahvolini ko’rib hech nima demadi. Nodirning ustidan kulsa bo’lar edi, masalan “kamshik chol” deb. Lekin Alisher unday qilmadi. Do’stining ahvolini ko’rib, uni kechirdi. Nodir esa rahmat aytgancha tishi to’kilib qolgan joyga yugurib ketdi. Kechirim so’raganligi uchun Nodirning og’zida yana tishlari paydo bo’ldi. Bizning qishlog’imiz shunaqa, shunga o’xshash mo»jizalarga boy. Ayting-chi, sizning qishloqda ham shu kabi mo»jizalar bo’ladimi?

FERUZANING BIR JUFT TUFLISI

Yaqin o’tgan zamonda tog’u bog’lar tomonda, Baxmal degan tomonlarda Usmat degan shaharchada Feruza  ismli qizaloq yashar ekan. Feruza bu yil birinchi sinfga boradigan yoshga to’libdi. Dadasi qizalog’iga maktab bozori qilib beribdi. Oq kofta, qora yubka, sumka, qizchaning rangiga o’xshaydigan qora tufli… Feruza yangi kiyimlarini kiyib birinchi qo’ng’iroq marosimida qatnashibdi. U maktabini, sinfxonasini, ustozini ozmi-ko’pmi tanib olibdi.

Feruza har kuni maktabga borayotganida va qaytayotganida tuflisi katta bo’lib borayotganligini sezibdi. Sezgan kunidan tuflisini kuzata boshlabdi. Oradan vaqt o’tgan sayin, tufli Feruzaning oyog’iga katta kela boshlabdi. Oxiri yursa oyog’idan tushib qoladigan darajaga yetibdi.

Bir kuni qizcha maktabga hozirlanayotganda tuflisini qidiribdi. Kechagi qo’ygan joyida ham yo’q emish. Rosa izlabdi, hattoki onasi ham qiziga qo’shilib izlashibdi, ammo topisholmabdi. Tufli topolmagach, onasi qiziga uyda kiyib yuradigan shippagini kiygizib maktabga yuboribdi. Feruza maktabga yo’l olibdi. Sinfxonaga kirgach, partasiga o’tirib birinchi darsga taalluqli kitobu daftarlarini chiqaribdi. Bexosdan oyog’i bir nimaga tegib ketib qarasa pastda tuflisi turgan ekan. Buni ko’rgan Feruza ko’zlariga ishonmabdi va tuflini sumkasiga joylashtiribdi.

Uyida Feruza onasiga maktabda bo’lgan voqeani aytib beribdi. Ertasiga ertalab yana shu voqea takrorlanibdi. Tufli yana joyida yo’q emish. U hayron bo’lib sinfxonaga kirsa, tuflisi xuddi kechagi joyda turardi. Feruza juda hayratlanibdi. Shu kuni Feruza kechasi bilan uxlamabdi. U qanday qilib tuflisi o’zidan oldin maktabga borib qolishini, bu qanday sodir bo’lishi mumkinligini o’ylab chiqibdi. Oxir-oqibat Feruzaning kallasiga bir fikr kelibdi. U har kungidan ham ertaroq uyg’onib qarasa, tuflisi joyida turgan ekan. Feruza xursand bo’lib ketdi. U tezda uyga kirib, maktab kiyimlarini kiyib, sumkasini elkasiga ilgancha, tuflisini kiyishga chog’lanibdi, ammo ular boyagi joyda yo’q emish. Feruza darhol shippagini kiyib tuflisining orqasidan tushibdi. Uning ikki ko’zi yerda edi. Maktabga yaqinlashib qolganda, ikkita oyoq kiyim xuddi dugonalar kabi qo’l ushlashib ketayotganini ko’rib qolibdi. Feruza indamay ular orqasidan boraveribdi. Qarasa, tuflisining ikki poyi o’zaro nimalarnidir gaplashib ketayotganmish. Ularning gaplarini eshitmoqchi bo’lib Feruza tez yurib tuflilariga yetib olibdi.

— Hoy yaramaslar, nega qochdinglar?

Bir juft tufli Feruzaning baqirganini eshitib to’xtab qolishibdi., Tuflisining chap poyi shunday javob beribdi:
— Endi sen bizni umuman kiymaysan.
— Biz seni yomon ko’ramiz, — debdi o’ng poyi ham, — Negaki sen bizni juda yomon kiyasan. Yuzimizni chang qilasan, og’zimiz va tishlarinimizni, burunlarimizni toshga urasan…

Feruza bu gaplarni eshitib hayron bo’lib qoldi. Keyin gap nimadaligini anglagach, o’zidan juda xafa bo’lib, ko’ngli yumshab ketdi.
— Meni kechiringlar, tuflichalarim… Boshqa men sizlarga bunday ozor bermayman. Sizlarni asrab-avaylab kiyaman.
Tuflilar Feruzaning gapini eshitib:
— Biz avval o’ylab kuraylik, — deyishibdi. — Bir qarorga kelsak keyin javobini aytamiz.

Tuflilar Feruzadan uzoqlashib o’zaro bir nimalarni pichir-pichir qilishibdi. So’ng Feruzaga qarab shunday deyishibdi:
— Feruza, endi bizni qaytib qiynamaysanmi-a?
— Yo’q, yo’q. Men sizlarni ko’zimning qorachig’iday asrab-avaylayman.
— Unda oyog’ingdagi shippagingni yechaqol !
Feruza oyog’idagi shippagini yechgan ekan, tuflilar o’z-o’zidan oyog’iga kiyilib qopti. Feruza xursand bo’lib maktab tomon yuguribdi.

QUYOSH BOBO

Bugun Lazizaning sevimli tog’asi mehmonga keldi. Nima uchun sevimli deb uylayotgandirsiz-a?! Unda sababini jon qulog’ingiz bilan tinglang. Sevimli bo’lishining sababi, doim kelganda unga muzqaymoq, xo’rozqand olish uchun pul beradi. Bu gal ham shunday bo’ldi. Yomg’ir yog’ishiga qaramay, Laziza do’kon tomonga qarab yugura ketdi. Do’konchi xola Lazizani ko’rsa xursand bo’lardi. Negaki u doimiy xaridorlardan biri-da! Laziza puliga ikki donadan muzqaymoq va xo’rozqand oldi.

Sharros qo’yayotgan yomg’ir birdan to’xtab, bulutlarni parchalab quyosh chiqib keldi. Laziza do’kondan chiqib, og’zi qulog’ida, boshi osmonda, qo’llarida shirinliklarni o’ynatib uyiga ketayotganda ko’zlari quyoshga tushishi bilan xafsalasi pir bo’lib unga o’qrayib qarab qo’ydi. Buni sezgan quyosh bobo tilga kirdi:
— Ha, Laziza nega menga ko’zlaringni lo’q qilib qarayapsan?

Quyosh boboning gapirganini eshitgan Laziza joyida toshdek qotib qoldi.
— Chunki siz yomonsiz, —dedi tillari bazo’r kalimaga kelib.
— Obbo, men senga nima yomonlik qildim?
— Qarang, muzqaymoq va xo’rozqandlarimni nurlaringiz bilan eritib yuborayapsiz…
— E, ha, gap bu yoqda ekan-da! Unda kel, ikkimiz kelishib olamiz.
— Nimani kelishamiz?
— Agar muzqaymoq va xo’rozqandlaringdan ukang Temurga ham bersang, seni kamalakka mingashtirib ko’kka sayr qildiraman. Baland-balanddan butun dunyoni ko’rsataman. So’ngra, uyingga eltib qo’yaman.
— E, yo’q meni yosh bola, deb aldamang. Endi men olti yoshga kirdim. Yanagi yil maktabga boraman!

Lazizaning gaplarini eshitgan quyosh bobo qah-qah etib kulib yubordi.
— Laziza, men seni aldaganim yo’q. Muzqaymoq va xo’rozqandlaringdan ukang Temurga bersang, gaplarimning rost ekanligini bilib olasan.

Laziza Quyosh boboning gaplariga ishondi shekilli, uyiga tomon yugurib ketdi. Darvozadan darhol kirib, hovlida uyinchog’ini qumga belab o’ynab o’tirgan ukasiga muzqaymoq va xo’rozqanddan berdi, o’zinikini ham shoshib-pishib yedi-da, osmonga qaradi. Samoda Lazizani kuzatib turgan Quyosh bobo samimiy jilmayib qo’ydi. Ukasi Temur esa hayron bo’lib qoldi.
— Quyosh bobo, ana ukamga muzqaymoq ham , xo’rozqand ham berdim. O’zimnikini ham yeb bo’ldim, endi va’danibajaring.

Shunda Quyosh inja nurlaridan sehrli narvon to’qib, Lazizaning yoniga tushirdi. Laziza sehrli narvonning tovlanayotgan jilvalarini ko’rib ko’zlari qamashib ketdi.
— Laziza, narvonga mahkamroq joylash, seni falak mo»jizalari kutib turibdi.
Laziza sehrli narvonga joylashdi, quyosh narvonni sekin-astalik bilan osmonga tortib olardi. Tobora balandga ko’tarilgani sari Lazizaning quvonchi ichiga sig’may borardi. Sehrli narvon qizaloqni kamalakka olib chiqdi. Kamalak ham qizaloqni rangin quchog’iga oldi. Pastga tikilgan Laziza hayratdan qotib qoldi.

Quyosh bobo jilmayib gap boshladi:
— Laziza, huv anavi uyni ko’rayapsanmi?
— Ha, ko’rayapman.
— U sening yaqin dugonang Durdonaning uyi.
— Laziza, anavi baland imoratlarni ko’rayapsanmi?
— Ha, ko’rayapman.
— Bu —Toshkent!
— Laziza, anavi qadimiy, o’zidan nur taratib turgan shaharlarni ko’rayapsanmi?!
— Ha, ko’rayapman.

Shu alfozda ular Samarqand, Buxoro, Xivaning ertaknamo minorayu ko’chalarini kamalakvash arg’imchoq jilolari ostida tomosha qilishdi.

Laziza balandlikdan juda-juda qo’rqar edi. Lekin ayni vaqtda uning xayoliga qo’rqish tuyg’usi umuman kelmadi. U tabiatning go’zalligini balandlikdan ko’rib juda maftun bo’ldi.
— Quyosh bobo, anavi uy bizniki emasmi? U bola— ukamga juda o’xshar ekan?!

— Ha, Laziza, u sening uying. Muzqaymoq va xo’rozqand yalayotgan esa ukang Temur.
— Quyosh bobo, meni endi uyimga eltib qo’ying.

Lazizaning nigohlarida sog’inch hissini sezgan quyosh:
— Xo’p, Laziza,-dedi-da sehrli narvonini chiqardi. Sehrli narvon ushlagandan keyin qizcha kamalak bilan xayrlashdi. Sehrli narvon Lazizani bir zumda uyiga uchirib keldi. Qizaloq sehrli narvonga ham rahmat aytib, qo’lini silkib xayrlashdi.

Laziza quyoshga qarab minnatdorchilik bildirdi:
— Rahmat sizga, quyosh bobo. Umrimda hech bunday parvoz qilmagan edim…
— Arzimaydi. Sen har doim aqlli qiz bo’lgin, ukang Temurdan hech nimani qizg’anma.
— Xo’p, bo’ladi. Xayr, quyosh bobo.
— Xayr, Laziza qizim.
Laziza quyosh bobo bilan xayrlashib, quvonchi ichiga sig’may hovliga kirib ketdi.