Аввал ўзингга боқ, кейин… Принстон университети олимлари: Бугунги Америка демократик давлат эмас     BBCдан қўнғироқ ва ундан кейинги икки суҳбат   Баҳодир Йўлдошев эски пьесани шундай саҳналаштирдики… Пол Крейг Робертс: Ғарб оммавий ахборот воситалари «алдоқчилар армияси»сига айланган, Ғарб дунёсида ҳақиқат ўлдирилган. Ашраф ака айтган гапга мутлақо қўшилмайман.    Австралия телевидениеси журналисти Скотт Макинтайр нега ишдан ҳайдалди?   Эшитадиган қулоқ борми?

XУРШИД ДАВРОН
БОБУРИЙ ШАҲЗОДАЛАР ҲАЁТИ  ҲАҚИДАГИ ДРАМА
ВА ДУНЁ САҲНАСИДАГИ ҚОНЛИ ЎЙИНЛАР

BBC ўзбек хизмати хабарида ёзилишича, бобурий шаҳзода, Шоҳ Жаҳоннинг вориси Дору Шукуҳ ҳаёти акс этган драма Лондоннинг Миллий театри саҳнасида намойиш этилмоқда экан. Тарихий драмада XVII асрда Ҳиндистонда Бобурийлар ўртасида тахт учун кечган шафқатсиз кураш тасвирланган экан (BBC ўзбек хизматининг «Бобурий шаҳзода, Ислом ва диний бағрикенглик» деб номланган хабарини  мана бу саҳифда ўқишингиз мумкин).

Хабарни диққат билан ўқиб, бугунги сиёсатлашган замонда, ғораткор  Ғарб мусулмон Шарқ оламига қарши қақшатқич қирғин ўтказаётган муҳитда ушбу драмани саҳналаштириш замирида Исломни қоралаш мақсади ётганини англадим.

Аввал ўзингга боқ, кейин…

Олис ўтмишда бўлиб ўтган бобурийлар тахти учун олиб борилган кураш воқеаларидан  Ғарбнинг Ливия, Сурия, Ироқда уюштираётган қирғинбаротларни оқлаш учун фойдаланилаётгани яққол кўзга ташланиб турибди. Зеро, бобурийлар тахти учун кураш воқеалари нечоғли қонли ва баттол кечган бўлмасин, Аврангзебнинг дин соҳасида олиб борган фаолияти нечоғли баҳсталаб  бўлмасин (бу ҳақда Муҳаммад Мустаидхон Соқийнинг “Маъосири Оламгирий» асарида ёки дастлаб Шоҳ Жаҳон, кейин Аврангзеб саройида врач мақомида хизмат қилган Франсуа Берньенинг «История последних политических переворотов в государстве Великого Могола» асарида батафсил ўқиш мумкин)  содир бўлган воқеалар барибир  ўтмиш мулкидир. Бугун ўтмиш мулкидан фойдаланмаслик керак, деган фикрни айтишдан йироқман. Мен ўтмиш мулкидан ғараз мақсадлар  учун фойдаланмаслик керак, демоқчиман, холос.

Қолаверса,  инглизларнинг тахт учун олиб борган курашлари пайтидаги мудҳишликлар (бунинг учун Шекспир драмаларини варақлаш кифоя) ва энг муҳими, Ҳиндистон истилоси даврида инглизлар амалга оширган қонли  жиноятлар олдида бобурийлар тарихида тожу тахт ғавғолари сўник бир қисса бўлиб қолади. Инглиз қироличаси тожини безаб турган ва ўша қонли босқинлар пайтида Ҳинд юртидан ўғирлаб олиб келтирилган  дунёнинг энг қимматли олмоси «Кўҳи Нур»дан ҳамон қон томиб турибди.  Ана шу тажовузлар ҳисобидан бойиган Ғарб бугун ҳам  Шарқнинг мутелигидан фойдаланиб оёққа туриб олган, сонсиз халқлар  молини беомон талаган  кунларини қўмсаб, янги салб юришларини авж олдирмоқда.  Айни шу сабабдан ҳам мазкур драмани саҳналаштириш   англо-саксларнинг  дунёни  бўйсундиришга қаратилган мунофиқ сиёсатининг  бир кўриниши, деб ҳисоблайман.

Такрорлайман, мазкур драмани саҳналаштириш режаси  ёвуз англо-саксон салбчиларининг бутун дунёда, энг аввало Ислом давлатларида «саҳналаштираётган», «саҳналаштиражак» қонли драмаларни оқлаш учун  заруратидан келиб чиққан. Фақат Лондон саҳнасида қўйилган ўйин неча асрлар аввал бўлиб ўтган бўлса, халқаро корпорациялар ихтиёрига бўйсунган Ғарб ўзининг ваҳший драмаларини  бугун «саҳналаштирмоқда».

 BBCдан қўнғироқ ва ундан кейинги икки суҳбат

Ушбу мақолани биринчи марта эълон қилганимдан кейин BBC ўзбек хизмати ходими менга қўнғироқ қилиб, ушбу мавзу бўйича тайёрланадиган радиодастурда қатнашишимни сўради. Мен агар дастур  олдиндан ёзиб олинмасдан, тўғридан-тўғри эшиттирилган тақдирда, қатнашишга розиман, деб айтдим. Бир неча кундан кейин шу мавзуда  ўзбекистонлик бир мустақил ва германияда яшаётган ҳеч ким билмайдиган бир ҳаваскор журналист иштирокида  дастур эшиттирилди. Яъни, олдиндан ёзиб олинган  дастурда Ғарб ва ўзбек матбуоти солиштирилди. Гарчи мен мақоламда ўзбек матбуоти ғарб матбуотидан устун ва очиқ деган гапни айтмаган ва аслида ҳар иккиси бичилган деган бўлсам-да (бу гапларни пастроқда ўқийсиз) ,  қиёслашдан бошқа бир гап айтилмай, аравани қуруқ об қочиш билан шуғулланишди.

Кўп ўтмай менинг мақолам таҳлил этилган  «Ғарб тарихдан ўз манфаатида фойдаланмоқдами?»   сарлавҳаси остида иккинчи суҳбатни эшитдим. Унда «Спектакль сценарий муаллифи ва режиссёри таниқли покистонлик драматург Шаҳид Надим эканлиги,  ва у «Доро» спектаклини илк бор 2010 йил Покистоннинг Лаҳор шаҳридаги Ажока ajoka.org.pk театрида саҳналаштириб намойиш этгани айтилган». Мен бу ҳақда  жуда яхши билганим учун иккинчи суҳбатни тайёрлаган журналистлар бу гапларни айтиш билан менга нима демоқчи бўлганларини англадим.

Аммо, менинг ҳам уларга айтадиган гапим бор. Битта асарни ким қўйгани, қачон ва қаерда қўйилгани билан улар ўзаро жиддий фарқ қилади. ББСнинг ўзи ҳам буни тан олади:»Муаллиф Шаҳид Надим билан ҳамкорликда лондонлик режиссёрлар Надия Фолл ва Таня Рондерлар пьесани Британия саҳнасига жузъий ўзгартиришлар билан саҳналаштирдилар.

Биргина Чеховнинг «Олчазор»и юз йилдан зиёд вақт мобайнида  юзлаб режиссёр томонидан юзлаб мамлакатда қўйилган ва уларнинг биронтаси иккинчисига ўхшамайди. Келинг, яхшиси, ўзбек театри тарихидан бир мисол келтирай. Ўзбек шоири ва драматурги Рамз Бобожоннинг 1961 йилда ёзилган  «Тоға ва жиянлар» комедияси бор. Пьеса ҳар томонлама совет ҳаёти асосида ва тузум талаб қилган «маъно»да бир неча марта саҳналаштирилган. Аммо, мустақилликдан кейин таниқли ўзбек режиссёри Баҳодир Йўлдошев мазкур пьесани шундай саҳналаштирдики, совет тузумидаги майда камчиликларга қаратилган асар тоталитар тузумнинг шармандасини чиқарган драмага айланди.

Тамаддунлар ўртасида курашни қўзғаган Ғарб  Покистонда қўйилган драмани асл ҳолида Лондон саҳнасида икки дунёда ҳам қўймайди. Доро Шукуҳ билан Аврангзеб зиддиятини  Ғарб ва Шарқ зиддияти сифатида кўради, холос. Ҳолбуки, икки шаҳзода ўртасидаги зиддиятни Ислом ва диний бағрикенглик ўртасидаги зиддият тарзида кўрсатиш  тарихий ҳақиқатларга мутлақо тўғри келмайди. Бунинг учун Ҳиндистон ва Ғарбда нашр этилган жиддий тадқиқотларга назар ташлашнинг ўзи кифоя. Мен яқинда  сайтда эълон қилган (бундан олдин «Тафаккур» журналида босилган)  Нажмиддин Низомиддиновнинг «Аврангзеб: Камол ва завол» деб номланган мақолада мухтасар бўлса-да, бу ҳақда маълумотлар бор.

Баъзи жойлари тўғри бўлса ҳам…

Кейинги суҳбатда мени ажаблантиргани унинг иштирокчиси, таниқли ўзбек олими Ашраф Аҳмедовнинг гапи бўлди. ББСнинг «Хўш, бугун Ғарб тарихдан ўзининг бугунги манфаати йўлида фойдаланаётгани борасидаги  (Хуршид Даврон айтган) фикрларда қанчалар жон бор?

«Баъзи жойлари тўғри бўлса ҳам мен уни (Хуршид Давроннинг) фикрига тўла қўшилмайман», дейди Тошкентдан таниқли тарихчи олим Ашраф Аҳмедов.

«Шарқда бўлаётган ҳамма нарсалар, масалан, Араб мамлакатларида бўлаётган нарсаларга айбни Ғарбга қўйиб бўлмайди. Масалан, Сурия, Ироқ, Яманни ҳам олиб қаранг! Ҳаммаси арабларнинг ўзининг ичидан чиқаяпти», дейди Ашраф Аҳмедов.

Домланинг «Баъзи жойлари тўғри бўлса ҳам» деганидан  миннатдорман. Унинг Ричард ҳақидаги фикрлари ҳам тўғри, аммо, мен Ашраф ака билан суҳбатдан бир неча кун олдин Ричард билан боғлиқ гапда адашганимни  англаб, аллақачон уни олиб қўйган эдим.Салб юришида Ричард Шерюрак қатнашганини яхши биламан. Қандай хаёл билан Ричард Учинчи деб ёзганимни билмай қолибман.  Ашраф ака, Ричард билан боғлиқ гап  техник хато, уни тузатса бўлади. Аммо, дунё тарихини қайта ёзишга уриниш, демократия номи билан Шарқ юзига қон сепиш техник хато эмас, уни тузатиш жуда-жуда қийин.

 Айни шу сабабдан, Ашраф ака, араб дунёсида содир бўлаётган воқеалар хусусида  айтган гапларингизга мутлақо қўшилмайман, қўшилолмайман. Чунки  аввал Ливияда, бугун Сурия, Ироқ, Ямандаги жинояткор  воқеалар АҚШ,Европа  ва  уларнинг малайига айланган Саудия томонидан майдонга чиқарилди. Дунёда шу бугунги кунда рўй  бераётган қонли урушларнинг 95 фоизи айни  шу ёвуз кучларнинг манфаати учун бўлмоқда. Ашраф аканинг бугун «Англия  Форс кўрфазига тумшуғини тиқмаслиги» ҳақидаги гапи ҳам хом гап. Ироқ, Сурия давлатларини бомбардимон қилган давлатлар ичида Англия борлигини биламиз-ку.  Бу гапларимни  исботлаб ҳам ўтирмайман, чунки  интернетга кириб  дунё, энг аввало, АҚШнинг ўзидаги матбуот ва веб ресурсларда эълон қилинган мақолаларга назар ташлаган одам бу хусусда минглаб асосли гапларни ўқиши мумкин. Улар шу даражада кўпки, фақат кўр одамгина кўрмаслиги мумкин. Бугун Ироқда Саддам Ҳусайн давридагидан кўра кўпроқ одамлар қурбон бўлмоқда.  Ғарб буни кўрмайди, кўришни истамайди. У ҳазрати расулуллоҳни мазах қилган бир неча разил учун  Париж майдонларини тўлдириб намойиш қилади. Аммо, Афғонистонда, Сурия, Ироқ, Яманда, Африкада ўзи отган ўқидан, ёғдирган бомбасидан, йўқчиликдан, очликдан  неча юз минг ночор қариялар, бегуноҳ болалар ва аёллар ҳалок бўлаётгани кўришни истамайди.  Бундай қонли жиноят тарихда бўлмаган! Қуйироқда машҳур америкалиқ олим Ноам Хомскининг суҳбатида тўхталиб, унинг мақоласи билан қаерда танишиш мумкинлигини белгилаб қўйганман. Ўша мақолада Ноам Хомски шундай дейди: «Но откуда в Ираке и Ливии появился хаос? Его создали мы. .. То есть, когда мы вторгаемся в чужую страну и разрушаем ее, это стабилизация. А когда кто-то защищается от нашего вторжения, это дестабилизация…»

Бугун Африка ва Европа ўртасидаги баҳрларда минглаб одамлар чўкиб кетаётганини яхши биласиз. АҚШ ва Европа Ливиядек фаровон давлатни кунпаякун этгач, яшашдан чорасиз одамлар нечоғли хавфли бўлмасин,  Европадан бошпана топиш ҳаракатида ўзларини баҳрга ташламоқдалар. Европа эса айбни ўзидан қидирмайди, у энди шўрлик Африкадан қочаётган одамлар минган кемаларни бомбардимон қилиш режасини тузмоқда. Ҳозирдан аниқ айтишим мумкин: кемалар билан яна минглаб одамлар қурбон қилинади. Кемаларнинг эгаларига зарра зиён етмайди, қолаверса, бу кемалардан даромад олаётганлар ҳам аллақачон АҚШ ва Европада маишат қуриб ўтирибди. Бундай уятсизлик тарихда бўлмаган!

Бугунги Ғарб матбуоти ҳақида

Ғарб матбуоти эса сўнгги йиллар ичида  кескин ўзгарди, журналистиканинг асл моҳиятига хиёнат қилиб, тупуриб, топтаб, мана шу қонли сиёсатнинг муте хизматкорига айланди Айрим  чет элдаги радиолару газеталар  ўзбек оммавий ахбарот воситаларини қоралаб, улар ҳақиқатни кўрсатмаяпти деган гапни тўтиқушдек такрорлашни хуш кўради. Мен бу гапни рад этмайман,аммо, Ғарб матбуоти ҳам ҳеч қачон ойдин ҳақиқатни айтолмаслигидан яхши хабардорман. Зеро, улар хўжайинлари бўлмиш халқаро корпорациялару бодавлат корчалонлар айтган гапни такрорлайдилар, уларнинг чизган чизиғидан чиқмайдилар. Ва айни шу жиҳатдан ўзбек матбуотидан сира фарқ қилмайдилар. Рамзий маънода айтсак, ўзбек ОАВлари кар ва гунг бўлса, Ғарб матбуоти пулга сотилган кўр ва соқовдир. 

  «Биз эркинмиз ва  демократик прннциплар асосида ишлаймиз» деган гапни пеш қилишни яхши кўрган Ғарбда  сўнгги йилларда «Буюртмали  («Катта пул тўлаш эвазига ёзадиган)  журналистика»  ҳукмрон  бўлгани,  Ғарб матбуоти фақат ва фақат халқаро корпорациялар манфаатига хизмат қилаётгани  яққол кўзга ташланмоқда.  Таниқли америкалик файласуф  Ноам Хомски  ёзганидек, «Бугун Ғарбда эркин матбуот мавжуд эмас. Бугун Ғарбда дунёни бўлиб олиш истагидаги бир гуруҳ халқаро ташкилотлару  бойликдан қутурган  шахсларнинг манфаатинигина ҳимоя қиладиган матбуот даврон сурмоқда. Масалан, АҚШ ўз сиёсатига тўғри келмайдиган бирор гапни матбуотда чиқишига йўл қўймайди, ҳозирги матбуот шахс фикрининг ифодачиси эмас, ҳозирги матбуот давлатнинг   тарғибот қуролига айланган». Ноам Хомскининг  замонавий Ғарб матбуоти аҳволини очиқлаган биргина мана бу мақоласини ўқиш кифоя.

 Америкалик сиёсатшунос ва иқтисодчи Пол Крейг Робертс  «Ғарб Оммавий ахборот воситалари  «алдоқчилар армияси»сига айланган, Ғарб дунёсида ҳақиқат ўлдирилган, бирон бир Ғарб давлатида ҳақиқат деган тушунчани ғурмат қилиш мутлақо қолмаган», деб ёзади. Пол Крейг Робертс:  «Бу  ёлғончи матбуот  аллақачонлар Ғарбнинг бутун дунёда амалга ошираётган  ҳарбий жиноятларига шерик  ҳисобланади», деб таъкидлайди (Truth Has Been Murdered — Paul Craig Roberts)

Юқорида Ашраф Аҳмедовнинг  «Араб дунёсидаги можаролар учун Ғарб айбдор эмас» деган «маъно»да айтган  гаплари BBC учун айтилиши лозим гап эди, агар олим бошқа гапни айтганида унга сўз берилармиди, йўқми, буни Худо билади.

Скотт Макинтайр нега ишдан ҳайдалди?

Ғарб демократлари такрорлашни яхши кўрган яна бир гап бор. Бу гап  «Биздаги матбуот сўз эркинлиги асосида фаолият юритади» деган ёлғондан иборат. Аслида сўз эркинлиги принципи фақат Ғарбга маъқул гапни айтиш билан боғлиқ, аксинча айтилган ҳар қандай фикр учун эса жазо муқаррар. Бунга юзлаб мисоллар келтириш мумкин. Хабарингиз бор, куни кеча Туркияда Чаноққалъа ҳимоясининг 100 йиллиги  жуда катта тантаналар билан нишонланди. Ўз она юртини душманлардан ҳимоя қилган фарзандлар хотираси ёдланди ва бу табиий эди. Аммо, бир қатор ғарб давлатларида ҳам  Дарданелла ёки Галлиполь операциясининг 100 йиллиги  нишонланганини қандай тушунса бўлади? Ўзганинг юртига бостириб кириш — босқин  наҳотки тантана билан нишонланса? Бу ўта кетган уятсизлик, жоҳиллик ва тарих устидан кулиш эмасми?

Хуллас, мен сизга айтмоқчи бўлган гап ана шу  босқиннинг 100 йиллигини нишонлаган Австралияда юз  берди. Маълумки, 1915 йили Усмонли давлатига қарши уруш очган Ғарб ҳарбий иттифоқи таркибида Австралия аскарлари ҳам бор эди. Австралияда фаолият юритадиган SBS жамоат телевидениеси журналисти Скотт Макинтайр ўзининг интернет тизимидаги  саҳифасида 100 олдин рўй берган воқеалар ҳақида икки  ёзув қолдирди. Скотт Макинтайр ёзади:  «Империалистик зўравонликнинг ёрқин тимсоли бўлган босқинни — Австралиянинг орада ҳеч қандай зиддияти бўлмаган бегона мамлакатга бостириб кирганини нишонлаши замонавий жамият қадриятларига мутлақо тўғри келмайди… Австралия ва Янгизелландия ҳарбий корпусининг «мард ва ботир» жангчилари Миср, Фаластин, Япония тупроғида қилган жиноятларини: бегуноҳ инсонларни ҳеч бир маҳкамасиз қатл қилганларини, ҳар қадамда зўрлаш ва талаш билан шуғулланганларидан яхши  хабардормиз-ку». Журналист тарихий ҳақиқатни ёзгани учун ўша заҳот «мард ва ботир» жангчи ветеранларни ҳақоратлашда айбланиб, ишдан ҳайдалди. Мана, сизга ғарбча «сўз эркинлиги»!

Эшитадиган қулоқ борми?

 Биламан, «Ғарб дунёси матбуотида ҳамма нарса ҳақида очиқ ёзилади» деб такрорлашни яхши кўришади.   Мен буни  тўлиқ рад этмайман. Аммо, бундай гапларни эшитганимда, юз олтмиш йилча  аввал бир «ашаддий демократ»  айтган мана бу сўзлар ёдимга тушади: » Ҳали шундай замонлар келадики, матбуотда ҳамма гапни очиқ ёзиш мумкин бўлади. Аммо… Аммо,  айтилган гапни эшитадиган қулоқ ўша замонлардаям топилмайди».

Энг қизиғи, бугун Ғарб матбуотининг очиқлиги ҳақидаги гапларни   Европа аҳолисининг ўзи рад этмоқда. Куни кеча ( 20 мартдан 9 апрель мобайнида) ICM Research компанияси (Украина воқеаларини ёритиш билан боғлаб) Европада матбуотга бўлган ишончни аниқлаш мақсадида  сўровлар ўтказди. Сўровлар натижасига кўра, европаликларнинг бор-йўғи 4-5 фоизигина  «матбуот воқеаларни холис ифодалайди»  деб баҳолаган. Аҳолининг  кўпчилик қисми ( Грецияда 76%;  Германияда 57%;  Францияда 40%; Англияда 33%  ва ҳ.к.), ўз давлатлари матбуотига ишонмасликларини билдиришди.

Бугунги Америка демократик давлат эмас

АҚШдаги нуфузли Принстон университети олимлари ўз тадқиқотлари натижасига асосланиб, «Бугунги Америка демократик давлат эмас» деган хулосани эълон қилишди. Ўтказилган тадқиқотларга кўра «АҚШ ҳукумати агар бирон бир конфликтга, масалан, Россия билан зиддиятга қўшилса, бу Америка халқи манфаатларидан келиб чиқиб эмас, балки маълум бир гуруҳнинг иқтисодий манфаатларини кўзлаб қўшилмоқда. Америкаликларнинг конститутсияда белгилаб қўйилган сўз эркинлиги, сайлаш ва мажлислар ўтказиш ҳуқуқлари декларатив, яъни ёзилгани билан амал қилинмайдиган ҳуқуқларга айланган. Давлат сиёсатини Америка халқи эмас, мамлакатдаги кучли иқтисодий гуруҳлар ва ана шу гуруҳлар манфаатларига хизмат қиладиган бир тўда сиёсатчилар бошқаради. Халқнинг давлатни бошқариш ҳуқуқи чекланган ва ҳатто умуман қолмаган, деб хулоса қилади Принстон тадқиқотчилари. Бу ҳақда «Deutsche Wirtschafts Nachrichten» газетасида босилган «Princeton-Studie als Warnung an Europa: USA sind keine Demokratie mehr« номли мақолада ўқиб кўриш мумкин. Мақоланинг русча таржимаси мана бу ерда.

Демак, Ғарбда демократия ҳукмрон деган шиорлар лофга айланиб бормоқда. Қолаверса, бу лофларга ишонадиган одамлар сони ҳам камайиб бормоқда. Бу лофга ишонганлар орасида асосан кучли халқаро (асосан Ғарб) иқтисодий гуруҳлари  пулига сотилган, ана шу ҳаром ҳақ эвазига «сидқидил» хизмат қилаётган радиолар ва улардаги журналистлар қолмоқда.

Хуллас, бугун мен «ашаддий демократ» — Герцен айтган қулоқсиз  замонда яшаётган бир инсон сифатида «ғарбона демократия»  қанчалик ғариб, иккиюзламачи ва   бепринцип эканини кўриб турибман, халқлар ўртасида нифоқ қўзғаб    инсониятни жаҳаннам ёқасига бошлаб бораётганини   кўриб турибман. Ҳар куни, ҳар соатда, ҳар дақиқада унинг жиноятига   гувоҳман. Мен гувоҳ сифатида дунёни ёндираётган, инсонларни ўлдираётган кучларга қараб, Ғарб бошлаган драманинг қурбони бўлган (пастдаги суратда жон бераётган лаҳзаси акс этган)    3 ёшли суриялик гўдакнинг ўлими олдидан айтган  бир оғиз гапини ҳар куни такрорлайвераман: «Сиз ҳақингизда ҳаммасини Аллоҳимга айтиб бераман! «

  Avval o’zingga boq… Prinston universiteti olimlari: Bugungi Amerika demokratik  davlat emas BBCdan qo’ng’iroq va undan keyingi ikki suhbat  Bahodir Yo’ldoshev mazkur p`esani shunday sahnalashtirdiki, sovet tuzumini alqashga qurilgan asar o’sha tuzumning sharmandasini chiqargan dramaga aylandi. Ashraf aka aytgan gapga mutlaqo, yuz foyiz qo’shilmayman. Avstraliyada faoliyat yuritadigan SBS jamoat televideniesi  jurnalisti Skott Makintayr nega ishdan haydaldi?

XURSHID DAVRON
BOBURIY SHAHZODALAR HAYOTI HAQIDAGI DRAMA
VA DUNYO SAHNASIDAGI QONLI O’YINLAR

BBC o’zbek xizmati xabarida yozilishicha, boburiy shahzoda, Shoh Jahonning vorisi Doru Shukuh hayoti aks etgan drama Londonning Milliy teatri sahnasida namoyish etilmoqda ekan. Tarixiy dramada XVII asrda Hindistonda Boburiylar o’rtasida taxt uchun kechgan shafqatsiz kurash tasvirlangan ekan (BBC o’zbek xizmatining «Boburiy shahzoda, Islom va diniy bag’rikenglik» deb nomlangan xabarini mana bu sahifda o’qishingiz mumkin).

Xabarni diqqat bilan o’qib, bugungi siyosatlashgan zamonda, g’oratkor G’arb musulmon Sharq olamiga  qarshi qaqshatqich qirg’in o’tkazayotgan muhitda ushbu dramani sahnalashtirish zamirida Islomni qoralash maqsadi yotganini angladim.

Avval o’zingga boq…

Olis o’tmishda bo’lib o’tgan boburiylar taxti uchun olib borilgan kurash voqealaridan G’arbning Liviya, Suriya, Iroqda uyushtirayotgan qirg’inbarotlarni oqlash uchun foydalanilayotgani yaqqol ko’zga tashlanib turibdi. Zero, boburiylar taxti uchun kurash voqealari nechog’li qonli va battol kechgan bo’lmasin, Avrangzebning din sohasida olib borgan faoliyati nechog’li bahstalab bo’lmasin (bu haqda Muhammad Mustaidxon Soqiyning “Ma’osiri Olamgiriy» asarida yoki dastlab Shoh Jahon, keyin Avrangzeb saroyida vrach maqomida xizmat qilgan Fransua Bern`ening «Istoriya poslednix politicheskix perevorotov v gosudarstve Velikogo Mogola» asarida batafsil o’qish mumkin) sodir bo’lgan voqealar baribir o’tmish mulkidir. Bugun o’tmish mulkidan foydalanmaslik kerak, degan fikrni aytishdan yiroqman. Men o’tmish mulkidan g’araz maqsadlar uchun foydalanmaslik kerak, demoqchiman, xolos.

Qolaversa, inglizlarning taxt uchun olib borgan kurashlari paytidagi mudhishliklar (buning uchun Shekspir dramalarni varaqlash kifoya) va eng muhimi, Hindiston istilosi davrida inglizlar amalga oshirgan qonli jinoyatlar oldida boburiylar tarixida toju taxt g’avg’olari so’nik bo’lib qoladi. Ingliz qirolichasi tojini bezab turgan va o’sha qonli bosqinlar paytida Hind yurtidan o’g’irlab olib keltirilgan dunyoning eng qimmatli olmosi «Ko’hi Nur»dan hamon qon tomib turibdi. Ana shu tajovuzlar hisobidan boyigan G’arb bugun ham Sharqning muteligidan foydalanib oyoqqa turib olgan, sonsiz xalqlar molini beomon talagan kunlarini qo’msab, yangi salb yurishlarini avj oldirmoqda. Ayni shu sababdan ham mazkur dramani sahnalashtirish anglo-sakslarning dunyoni bo’ysundirishga qaratilgan munofiq siyosatining bir ko’rinishi, deb hisoblayman.

Takrorlayman, mazkur dramani sahnalashtirish rejasi yovuz anglo-sakson salbchilarining butun dunyoda, eng avvalo Islom davlatlarida «sahnalashtirayotgan», «sahnalashtirajak» qonli dramalarni oqlash uchun zaruratidan kelib chiqqan. Faqat London sahnasida qo’yilgan o’yin necha asrlar avval bo’lib o’tgan bo’lsa, xalqaro korporatsiyalar ixtiyoriga bo’ysungan G’arb o’zining vahshiy dramalarini bugun «sahnalashtirmoqda».

BBCdan qo’ng’iroq va undan keyingi ikki suhbat

Ushbu maqolani birinchi marta e’lon qilganimdan keyin BBC o’zbek xizmati xodimi menga qo’ng’iroq qilib, ushbu mavzu bo’yicha tayyorlanadigan radiodasturda qatnashishimni so’radi. Men agar dastur oldindan yozib olinmasdan, to’g’ridan-to’g’ri eshittirilgan taqdirda, qatnashishga roziman, deb aytdim. Bir necha kundan keyin shu mavzuda o’zbekistonlik bir mustaqil va germaniyada yashayotgan hech kim bilmaydigan bir havaskor jurnalist ishtirokida dastur eshittirildi. Ya’ni, oldindan yozib olingan dasturda G’arb va o’zbek matbuoti solishtirildi. Garchi men maqolamda o’zbek matbuoti g’arb matbuotidan ustun va ochiq degan gapni aytmagan va aslida har ikkisi bichilgan degan bo’lsam-da, qiyoslashdan boshqa bir gap aytilmay, aravani quruq ob qochish bilan shug’ullanishdi.

Ko’p o’tmay mening maqolam tahlil etilgan ikkinchi suhbatni eshitdim. Unda «Spektakl` stsenariy muallifi va rejissyori taniqli pokistonlik dramaturg Shahid Nadim ekanligi, va u «Doro» spektaklini ilk bor 2010 yil Pokistonning Lahor shahridagi Ajoka ajoka.org.pk teatrida sahnalashtirib namoyish etgani aytilgan». Men bu haqda juda yaxshi bilganim uchun ikkinchi suhbatni tayyorlagan jurnalistlar bu gaplarni aytish bilan menga nima demoqchi bo’lganlarini angladim.

Ammo, mening ham ularga aytadigan gapim bor. Bitta asarni kim qo’ygani, qachon va qaerda qo’yilgani bilan jiddiy farq qiladi. BBSning o’zi ham buni tan oladi:»Muallif Shahid Nadim bilan hamkorlikda londonlik rejissyorlar Nadiya Foll va Tanya Ronderlar p`esani Britaniya sahnasiga juz’iy o’zgartirishlar bilan sahnalashtirdilar.

Birgina Chexovning «Olchazor»i yuz yildan ziyod vaqt mobaynida yuzlab rejissyor tomonidan yuzlab mamlakatda qo’yilgan va ularning birontasi ikkinchisiga o’xshamaydi. Keling, yaxshisi, o’zbek teatri tarixidan bir misol keltiray. O’zbek shoiri va dramaturgi Ramz Bobojonning 1961 yilda yozilgan «Tog’a va jiyanlar» komediyasi bor. P`esa har tomonlama sovet hayoti asosida va tuzum talab qilgan «ma’no»da bir necha marta sahnalashtirgan. Ammo, mustaqillikdan keyin taniqli o’zbek rejissyori Bahodir Yo’ldoshev mazkur p`esani shunday sahnalashtirdiki, sovet tuzumini alqashga qurilgan asar o’sha tuzumni sharmandasini chiqargan dramaga aylandi.

Tamaddunlar o’rtasida kurashni qo’zg’agan G’arb Pokistonda qo’yilgan dramani asl holida London sahnasida ikki dunyoda ham qo’ymaydi. Doro Shukuh bilan Avrangzeb ziddiyatini G’arb va Sharq ziddiyati sifatida ko’radi, xolos. Holbuki, ikki shahzoda o’rtasidagi ziddiyatni Islom va diniy bag’rikenglik o’rtasidagi ziddiyat tarzida ko’rsatish tarixiy haqiqatlarga mutlaqo to’g’ri kelmaydi. Buning uchun Hindiston va G’arbda nashr etilgan jiddiy tadqiqotlarga nazar tashlashning o’zi kifoya. Men yaqinda saytda e’lon qilgan (bundan oldin «Tafakkur» jurnalida bosilgan) Najmiddin Nizomiddinovning  «Avrangzeb: Kamol va zavol» deb nomlangan maqolada muxtasar bo’lsa-da, ma’lumotlar bor.

Ba’zi joylari to’g’ri bo’lsa ham…

Keyingi suhbatda meni ajablantirgani uning ishtirokchisi, taniqli o’zbek olimi Ashraf Ahmedovning gapi bo’ldi. BBSning «Xo’sh, bugun G’arb tarixdan o’zining bugungi manfaati yo’lida foydalanayotgani borasidagi (Xurshid Davron aytgan) fikrlarda qanchalar jon bor?

«Ba’zi joylari to’g’ri bo’lsa ham men uni (Xurshid Davronning) fikriga to’la qo’shilmayman», deydi Toshkentdan taniqli tarixchi olim Ashraf Ahmedov.

«Sharqda bo’layotgan hamma narsalar, masalan, Arab mamlakatlarida bo’layotgan narsalarga aybni G’arbga qo’yib bo’lmaydi. Masalan, Suriya, Iroq, Yamanni ham olib qarang! Hammasi arablarning o’zining ichidan chiqayapti», deydi Ashraf Ahmedov.

Domlaning «Ba’zi joylari to’g’ri bo’lsa ham» deganidan minnatdorman, ammo men ham Ashraf aka aytgan gapga mutlaqo, yuz foyiz qo’shilmayman. Suriya, Iroq, Yamandagi keyingi voqealar AQSH,Yevropa va ularning malaylari Saudiya tomonidan maydonga chiqarildi. Dunyoda shu bugungi kunda yuz berayotgan qonli urushlarning 95 foizi ayni yovuz kuchlarning manfaati uchun ro’y bermoqda. Men buni isbotlab ham o’tirmayman, internetga kirib AQShning o’zidagi matbuot va veb resurslarda e’lon qilingan maqolalarga nazar tashlang. Ular shu darajada ko’pki, faqat ko’r odamgina ko’rmasligi mumkin. Bugun Iroqda Saddam Husayn davridagidan ko’ra ko’proq odamlar qurbon bo’lmoqda. G’arb buni ko’rmaydi. U hazrati rasulullohni mazax qilgan bir necha razil uchun Parij maydonlarini to’ldirib namoyish qiladi. Ammo, Afg’onistonda, Suriya, Iroq, Yamanda, Afrikada ular otgan o’qdan, yog’dirgan bombadan, yo’qchilikdan, ochlikdan necha yuz ming bolalar va ayollar halok bo’layotgani ko’rishni istamaydi. Bunday qonli jinoyat tarixda bo’lmagan!

Bugun Afrika va Yevropa o’rtasidagi bahrlarda minglab odamlar cho’kib ketayotganini yaxshi bilasiz. AQSH va Yevropa Liviyadek tinch va farovon davlatni kunpayakun etgach, yashashdan chorasiz odamlar nechog’li xavfli bo’lmasin, Yevropadan boshpana topish harakatida. Yevropa esa aybni o’zidan qidirmaydi, u endi sho’rlik Afrikadan qochayotgan odamlar mingan kemalarni bombardimon qilish rejasini tuzmoqda. Hozirdan aniq aytishim mumkin: kemalar bilan yana minglab odamlar qurbon qilinadi. Kemalarning egalariga zarra ziyon yetmaydi, qolaversa, bu kemalardan daromad olayotganlar ham allaqachon AQSH va Yevropada maishat qurib o’tiribdi. Bunday uyatsizlik tarixda bo’lmagan!

Bugungi G’arb matbuoti haqida

G’arb matbuoti esa so’nggi yillar ichida keskin o’zgardi, jurnalistikaning asl mohiyatiga xiyonat qilib, tupurib, toptab, mana shu qonli siyosatning mute xizmatkoriga aylandi Ayrim chet eldagi radiolaru gazetalar o’zbek ommaviy axbarot vositalarini qoralab, ular haqiqatni ko’rsatmayapti degan gapni to’tiqushdek takrorlashni xush ko’radi. Men bu gapni rad etmayman,ammo, G’arb matbuoti ham hech qachon oydin haqiqatni aytolmasligidan yaxshi xabardorman. Zero, ular xo’jayinlari bo’lmish xalqaro korporatsiyalaru bodavlat korchalonlar aytgan gapni takrorlaydilar, ularning chizgan chizig’idan chiqmaydilar. Va ayni shu jihatdan o’zbek matbuotidan sira farq qilmaydilar. Ramziy ma’noda aytsak, o’zbek OAVlari kar va gung bo’lsa, G’arb matbuoti pulga sotilgan ko’r va soqovdir.

«Biz erkinmiz va demokratik prnntsiplar asosida ishlaymiz» degan gapni pesh qilishni yaxshi ko’rgan G’arbda so’nggi yillarda «Buyurtmali («Katta pul to’lash evaziga yozadigan) jurnalistika» hukmron bo’lgani, G’arb matbuoti faqat va faqat xalqaro korporatsiyalar manfaatiga xizmat qilayotgani yaqqol ko’zga tashlanmoqda. Taniqli amerikalik faylasuf Noam Xomski yozganidek, «Bugun G’arbda erkin matbuot mavjud emas. Bugun G’arbda dunyoni bo’lib olish istagidagi bir guruh xalqaro tashkilotlaru boylikdan quturgan shaxslarning manfaatinigina himoya qiladigan matbuot davron surmoqda. Masalan, AQSH o’z siyosatiga to’g’ri kelmaydigan biror gapni matbuotda chiqishiga yo’l qo’ymaydi, hozirgi matbuot shaxs fikrining ifodachisi emas, hozirgi matbuot davlatning targ’ibot quroliga aylangan». Noam Xomskining zamonaviy G’arb matbuoti ahvolini ochiqlagan birgina mana bu maqolasini o’qish kifoya.

Skott Makintayr nega ishdan haydaldi?

G’arb demokratlari takrorlashni yaxshi ko’rgan yana bir gap bor. Bu gap «Bizdagi matbuot so’z erkinligi asosida faoliyat yuritadi» degan yolg’ondan iborat. Aslida so’z erkinligi printsipi faqat G’arbga ma’qul gapni aytish bilan bog’liq, aksincha aytilgan har qanday fikr uchun esa jazo muqarrar. Bunga yuzlab misollar keltirish mumkin. Xabaringiz bor, kuni kecha Turkiyada Chanoqqal’a himoyasining 100 yilligi juda katta tantanalar bilan nishonlandi. O’z ona yurtini dushmanlardan himoya qilgan farzandlar xotirasi yodlandi va bu tabiiy edi. Ammo, bir qator g’arb davlatlarida ham Dardanella yoki Gallipol` operatsiyasining 100 yilligi nishonlanganini qanday tushunsa bo’ladi? O’zganing yurtiga bostirib kirish nahotki tantana bilan nishonlansa? Bu g’irt betamizlik va tarix ustidan kulish emasmi?

Xullas, men sizga aytmoqchi bo’lgan gap ana shu bosqinning 100 yilligini nishonlagan Avstraliyada yuz berdi. Ma’lumki, 1915 yili Usmonli davlatiga qarshi urush ochgan G’arb harbiy ittifoqi tarkibida Avstraliya askarlari ham bor edi. Avstraliyada faoliyat yuritadigan SBS jamoat televideniesi jurnalisti Skott Makintayr o’zining internet tizimidagi sahifasida 100 oldin ro’y bergan voqealar haqida ikki marta yozuv qoldirdi. Skott Makintayr yozadi: «Imperialistik zo’ravonlikning yorqin timsoli bo’lgan bosqinni — Avstraliyaning orada hech qanday ziddiyati bo’lmagan begona mamlakatga bostirib kirganini bugun nishonlashi zamonaviy jamiyat qadriyatlariga mutlaqo to’g’ri kelmaydi… Avstraliya va Yangizellandiya harbiy korpusining «mard va botir» jangchilari Misr, Falastin, Yaponiya tuprog’ida qilgan jinoyatlarini: begunoh insonlarni hech bir mahkamasiz qatl qilganlarini, har qadamda zo’rlash va talash bilan shug’ullanganlaridan yaxshi xabardormiz-ku». Jurnalist tarixiy haqiqatni yozgani uchun o’sha zahot «mard va botir» jangchi veteranlarni haqoratlashda ayblanib, ishdan haydaldi. Mana, sizga g’arbcha «so’z erkinligi»!

Eshitadigan quloq bormi?

Bilaman, «G’arb dunyosi matbuotida hamma narsa haqida ochiq yoziladi» deb takrorlashni yaxshi ko’rishadi.
Men buni to’liq rad etmayman. Ammo, bunday gaplarni eshitganimda, yuz oltmish yilcha avval bir «ashaddiy demokrat» aytgan mana bu so’zlar yodimga tushadi: » Hali shunday zamonlar keladiki, matbuotda hamma gapni ochiq yozish mumkin bo’ladi. Ammo… Ammo, aytilgan gapni eshitadigan quloq o’sha zamonlardayam topilmaydi».

Eng qizig’i, bugun G’arb matbuotining ochiqligi haqidagi gaplarni Yevropa aholisining o’zi rad etmoqda. Kuni kecha ( 20 martdan 9 aprel` mobaynida) ICM Research kompaniyasi (Ukraina voqealarini yoritish bilan bog’lab) Yevropada matbuotga bo’lgan ishonchni aniqlash maqsadida so’rovlar o’tkazdi. So’rovlar natijasiga ko’ra, yevropaliklarning bor-yo’g’i 4-5 foizigina «matbuot voqealarni xolis ifodalaydi» deb baholagan. Aholining ko’pchilik qismi ( Gretsiyada 76%; Germaniyada 57%; Frantsiyada 40%; Angliyada 33% va h.k.), o’z davlatlari matbuotiga ishonmasliklarini bildirishdi.

Bugungi Amerika demokratik davlat emas

AQShdagi nufuzli Prinston universiteti olimlari o’z tadqiqotlari natijasiga asoslanib, «Bugungi Amerika demokratik davlat emas» degan xulosani e’lon qildilar. Tadqiqotlarga ko’ra «AQSH hukumati agar biron bir konfliktga, masalan, Rossiya bilan ziddiyatga qo’shilsa, bu Amerika xalqi manfaatlaridan kelib chiqib emas, balki ma’lum bir guruhning iqtisodiy manfaatlarini ko’zlab qo’shilmoqda. Amerikaliklarning konstitutsiyada belgilab qo’yilgan so’z erkinligi, saylash va majlislar o’tkazish huquqlari deklarativ, ya’ni yozilgani bilan amal qilinmaydigan huquqlarga aylangan. Davlat siyosatini Amerika xalqi emas, mamlakatdagi kuchli iqtisodiy guruhlar va ana shu guruhlar manfaatlariga xizmat qiladigan bir to’da siyosatchilar boshqaradi. Xalqning davlatni boshqarish huquqi cheklangan va hatto umuman qolmagan, deb xulosa qiladi Prinston tadqiqotchilari. Bu haqda «Deutsche Wirtschafts Nachrichten» gazetasida bosilgan «Princeton-Studie als Warnung an Europa: USA sind keine Demokratie mehr« nomli maqolada o’qib ko’rish mumkin. Maqolaning ruscha tarjimasi mana bu yerda.

Demak, G’arbda demokratiya hukmron degan shiorlar lofga aylanib bormoqda. Qolaversa, bu loflarga ishonadigan odamlar soni ham kamayib bormoqda. Bu lofga ishonganlar orasida asosan kuchli xalqaro (asosan G’arb) iqtisodiy guruhlari puliga sotilgan, ana shu harom haq evaziga «sidqidil» xizmat qilayotgan radiolar va ulardagi jurnalistlar qolmoqda.

Xullas, bugun men «ashaddiy demokrat» — Gertsen aytgan zamonlarda yashayotgan bir inson sifatida «g’arbona demokratiya»  qanchalik g’arib, ikkiyuzlamachi va   beprintsip ekanini ko’rib turibman, xalqlar o’rtasida nifoq qo’zg’ab    insoniyatni jahannam yoqasiga boshlab borayotganini   ko’rib turibman. Har kuni, har soatda, har daqiqada uning jinoyatiga   guvohman. Men guvoh sifatida dunyoni yondirayotgan, insonlarni o’ldirayotgan kuchlarga qarab, G’arb boshlagan dramaning qurboni bo’lgan (tepadagi suratda jon berayotgan lahzasi aks etgan)    3 yoshli suriyalik go’dakning o’limi oldidan aytgan  bir og’iz gapini har kuni takrorlayveraman: «Siz haqingizda hammasini Allohimga aytib beraman! «