Усмон Азимнинг бу ҳикоясини бундан 21 йилча аввал сентябрь оқшомларидан бирида Аброр Ҳидоятов театри бош режиссёри Баҳодир Йўлдошевнинг иш кабинетида ўқиган эдим. Ўша куни биз одатдагидек театр ҳовлисидаги тут тагида ярим тунгача давра қуриб ўтирган, ҳамма тарқалгач, менинг Тошкенти азимнинг йўлдош шаҳарчаси бўлмиш олис Спутник мавзесида туришимдан хабардор Баҳодир ака «Кеч қолдингиз,Хуршид, автобуслар юрмай қўйган, шу ерда қолинг» деб иш кабинетида тунаб қолишимга рухсат берган эди. Ёлғиз қолгач, кабинетдаги китоб жавонини кўздан кечириб, «Шарқ юлдузи» журналининг 1991 йил, 8-сонини қўлимга олиб, Усмон Азим ҳикояларини ўқий бошлаган эдим.  Ўша пайтгача фақат шеърини ўқиганим учунми, Усмон аканинг ҳикояларини жуда қизиқиш билан ўқиганим,ўқиб бўлиб ҳайратга тушганим ҳали-ҳануз ёдимда..

Хуршид Даврон

Усмон Азим
СЕВГИ

Бошимга тушди ғам тиғи, бало тоши, ажал захми,
Кўр, эй, ҳижрони золимким, нелар бошимга келтурдинг.

Алишер Навоий

Абдураҳмон Чаганада вояга етган. «Туғилиб, вояга етган» деб ёзмаётганимизнинг сабаби шундаки, унинг қаерда туғилганини ҳеч ким, ҳатто ўзи ҳам билмайди. Вояга етган жойи эса аниқ — Чагана, болалар уйи, мактаб, стадион, уларга элтадиган кўчалар, кўчалар четидаги тупроқ томли пастқам уйлар, аллақандай ноқулай тарзда мувозанат сақлаб турган деворлар, деворлар ортидаги дарахтлари бир-бирига мингашган боғлар… Шу…

Эсида қолгани шу. Аммо шунга ҳам шукур этмоқ керак, чунки Абдураҳмон Чаганага бормаганига йигирма беш йилча бўлиб қолди. Йиллар ўтгани сайин хотира вақтнинг беадад кенгликларида чўзилиб ётган узун вужудини йиғиштириб, бир жойга тўплаб оларкан. Энди Абдураҳмон Чаганани ўйласа, юқоридаги маназара «лип» этиб пайдо бўладию, орзиқтиришга ҳам улгурмай, юракни батамом забт этган майда-чуйда ташвишлар комига чўкиб кетади.

Ўрисиянинг бу шаҳарчасида Абдураҳмон ўзини бегона сезмайди — ҳаммага аллақачон эл бўлиб кетган. Илгари, пиво мўл маҳаллари майхонага кирсами, ў-ҳў, «Алик! Алик!» деб чақирганнинг сони минг эди. Олдига қуритилган балиқдан ҳам, муздай пиводан ҳам суриб қўйишарди, кўзлар сархушликдан сузила бошлагач, кўп қатори ашула ҳам айтарди. Рости, ашулани ҳаммадан яхши айтарди. қўшиқ авжлангани сайин унинг кўзлари юмилар, ичи ўтда куяётгандай юзлари бужмаяр, лабида аллақандай аламли табассум пайдо бўлар эди. Жўр куйлаётган ҳамшишалар бу табассумга кўзлари тушгач, бирин-кетин қўшиқ айтишдан тўхташиб, унга завқланиб термулишар, уларнинг ҳам юзлари оҳангдан уфураётган тушуниксиз азобнинг нафасини сезиб бужмаяр; чидай олмасдан бошларини сарак-сарак этишар эди. Овознинг кенглигини тан олгувчи бу ернинг қўшиқлари Абдураҳмон бўғзида пиво шинавандаларининг қулоқлари ўрганмаган нотаниш нолалар, фиғонлар, ёлворишлар, ўксинишлару бўзлашларга қўшилиб, афсунгар бир ҳолат касб этардиким, майхонага сигарет тутуни ва балиқ ҳиди аралаш сукунат чўкарди. қўшиқнинг энг баланд пардаларида шикаста ҳазинликка йўғрилган зўриқиш пайдо бўлар, бу зўриқиш овознинг ожизлигидан эмас, балки эскигина пахталик кийган шу одамнинг юрагида пайдо бўлган ҳасратнинг зўри эканлигини бадани вижирлаб турган сукунат ҳам ҳис эта бошлар эди. қўшиқчининг юмуқ кўзларидан сизган ёшлар ажинларнинг ариқчаларидан оқиб, лабларига тушар ва қўшиқнинг таъми шўрга ўхшаб туюларди… Буфетчи Роза бўялган ғар кўзларига ярашмаган сипо бир алфозда қўшиқ тинглар, ҳар дам-ҳар дамда шавқини яширолмай «чёрт!.. чёрт!..» деб қўяр эди. Албатта, қўшиқ тугаганидан кейин ҳам сукунатни биринчи бўлиб бузиш лаззатидан ўзини марҳум қилмасди:
— Алик! —деб қичқирарди у пештахтанинг орқасидан.—Алик! Жоним! Бу ёққа кел! Йигитлар, Аликни тўппа-тўғри менинг қучоғимга жўнатинглар-чи! Алик! Жоним! Бу нима қилганинг? Юракларни қон қилиб юбординг-ку! — Сўнг одамларнинг ҳазил-мутойибаси остида пештахтага суяниб турган Абдураҳмонга шахт билан энгашарди-да, сигарет исини анқитиб, йигитнинг лабларидан шартта ўпиб олар; сеҳргарларга хос ўктамлик билан пештахта тагига энгашар, лаҳза ўтмай шиша ичида аллақандай ўртаниб турган ичимликни икки митти қадаҳга қуяр эди: «Алик! Сен фақат коняк ичишинг керак! Бошқаларга пиво ҳам бўлаверади! қани, ол! Жоним, овозинг маст қилди-қўйди! Бўлди, энди сени Машага бериб қўймайман…»

— Раҳмат, Розочка… — дерди Абдураҳмон, қўшиқнинг ҳоври кетмаган товуши титраб…
Енди бу гаплар — пиво кўп бўлган замонларнинг гаплари.
Ҳозир пиво ҳам топилмайди, қўшиқ ҳам айтилмайди. Ҳамма сиёсат билан машғул. Яқинда заводда бир кунлик иш ташлаш ҳам бўлди. Митинг…
Абдураҳмон чорак асрдан буён истиқомат қилаётган бу шаҳар ўттизинчи йилларда қурилган. Тўғрироғи, аввал завод, кейин унинг атрофида шаҳарча барпо этилган. Тантанали йиғилишларда ирод этиладиган маърузаларда, «оловқалб комсомолларнинг бунёдкорлик қудрати туфайли қад кўтарган завод» ҳақида пинак бузмай сўзланса ҳам, аслида уни «халқ душманлари» — зеклар қургани шаҳар аҳлига аён. Заводнинг биринчи ишчи-хизматчилари ҳам ўшалар. Уларнинг битта-ярими ҳозир ҳам барҳаёт. Одамови, камгап бу одамлар айниқса йиғинлардан, учрашувлардан қўрқадилар. Бир гал заводнинг маданият уйидаги мажлисга пенсионер Комаровни қўярда-қўймай олиб келишди. Чол минбарда бирпас довдираб турди-да, сўнг бирдан асабийлашиб қичқира бошлади: «Шу гаплар… кимга керак! Гапириб бўлмайди ахир! Тушуняпсизларми?.. Э, жин урсин!..» У ҳўлқаси тўлиб, саҳнадан кутилмаган чаққонлик билан сакраб тушди-да, эшикка қараб йўналди. «Дмитрий Иванович! Дмитрий Иванович!..» деб чақирди ҳовлиқиб маданият уйининг директори Пашка Чиройли, «Дмитрий Иванович бўлсам нима бўпти! Мана, олтмиш беш йилдан буён Дмитрий Ивановичман! — чол бир зум тўхтади-да, аъзойи бадани қалтираб, қўлларини силкитганча яна бақира бошлади: — Эртак эшитгиларинг келиб қолдими?! Сталин бўлганида сенларга эртагини кўрсатиб қўярди!.. Мана шу ерда, — чол депсиниб, худди оёғи турган жойга ишора қилди, — ота-онам ётибди! Ака-укаларим ётибди! Мана сенларга эртак! Ҳе, онангни!..» Чол бақира-бақира, сўкина-сўкина кўчага чиқиб кетди.

Ўшандан кейин Абдураҳмоннинг кўзига маданият уйи аллақандай совуқ кўриниб қолди. Маданият уйи ёшлар унутиб юборган лагер ўрнида қурилганини билса ҳам, ўликларни қишда бир четга тахлаб қўйилганини, кейин, баҳор пайтида музи эрий бошлаган мурдаларни бир-бирининг устига саржиндай тахлаб, ўрмон четидаги сайҳонликка кўмишганини эшитган бўлса ҳам, барибир, ҳудди маданият уйининг поли тагида Комаров чолнинг ота-онаси, ака-укаларининг мурдалари ётгандек туюлаверади.

— Алик, Болшой театримиз сенсиз ҳувиллаб қолди… Ё «Ла Скала» билан шартнома туздингми? — Ҳар учрашганда энди Пашка Чиройли шундай деб ҳазиллашадиган бўлди. — Жиддий гап кўп, Алик… Кел… Сен келсанг, областда албатта биринчи ўринни оламиз. Москвага чақиришади. Телевидение!.. Хорижга чиқсак ҳам ажабмас…

Абдураҳмон «хўп» дейдию бормайди.

Шаҳарда эса бошқа бош урадиган жой йўқ. Кутубхона, қироатхона, кинохона, ресторан… Кинохона ва ресторан кутубхона ва қироатхонадан фарқли ўлароқ — гавжум. Махфий завод жойлашган махфий бу шаҳарда сирли бир тасодиф туфайли маданий-маиший ҳордиқ чиқаришнинг бу икки маскани коммунистик меҳнатдан ҳориган меҳнаткашларнинг бахтига, шундоқ бир-бирининг қарама-қаршисида жойлашган. Хоҳ-ласанг кинога, хоҳласанг винога — фақат кўчани кесиб ўтсанг бўлди. Кимдир кинодан чиқиб винога киради, кимдир ресторандан чиқади-да, шаробдан бўшашган кўнгли ғуборини кеткизиб, ҳинд куйлари остида ўкириб-ўкириб йиғлагани кинохона томон равон бўлади. Кинохонага етолмаганлар эса, мувозанат сақлашдай одоб доирасидаги вазифаларини ҳам удда этолмасдан, кўчага ётиб олишгач, сўнгги дақиқагача бетарафликка қатъий амал этиб турган мелиса нарядининг қўлига тушади… Умуман, кўпинча кўчани кесиб ўтиш, баъзи бир командировкага келган енгилтаклар ўйлаганидай, хавф-хатардан холи иш эмас, чунки смена тугагач, негадир заводнинг эшигиданоқ ширакайф ҳолда чиқадиган меҳнаткаш халқ айнан шу жойга етганда кайфнинг чўққисига чиқади ва тушолмасдан гоҳ кинохона эшигига, гоҳ назоратчи Даша холадан созлаб дакки эшитишгач, рестораннинг буфетига оқиб туради. Буфетга кучи етмайдиганларни кучи етадиганлар меҳмон қилади. Кучи етадиганларнинг назарига тушмаганлар ҳам ўзларини йўқотиб қўймайдилар. Чўнтакларнинг хотинлар кўзидан пинҳон тирқишларида эзилиб кетган сўмлар ғарратли ташкилотчиларнинг ташаббуси туфайли қўлбола ароққа, вино деб аталувчи қандайдир қизғиш ичимликка ва яна бир балоларга тезлик билан алмаштириб келинади. Шаҳарнйнг бу муҳташам марказига туташган ҳамма тор кўчаларда бу бахтиёр одамларнинг тўдалари илҳом билан шишаларни бўшатишга киришадилар. Кейин ажабтовур ҳодисалар рўй беради. Шаҳар, гўё тортишув кучи таъсиридан кутулгандай, ўзини енгил ҳис этади. Кўчалар ёсуман бир қудратнинг хушбахт шамолида лапанглаб рақсга туша бошлайди. Кўчаларнинг ўнг томони сўл томонда, сўл томони эса ўнг томонда пайдо бўлиб қолади. Уйларнинг тартиблари чалкашади. Масалан: Ленин кўчасидаги иморат Маркс кўчасидаги иморатнинг ўрнига кўчади. Негадир Колянинг хотини Машанинг эри билан қўлтиқлашиб жўнайди. Машанинг эри эса эрталаб умуман эри йўқ Людка Безорининг каравотида уйғонади. Одамлар тонгда бу табиий офатнинг оқибатларини тузатишга киришадилар. Кўчалар оғриган бошларини чангаллаганларича, тонгнинг муздай ҳавосида ўзларига келиб, қизариб чиқаётган қуёшга бемаъно термулган кўйи мустарликда қотиб турадилар. Иморатлар кўчаларнинг карахтлигидан фойдаланиб, ҳеч нарса кўрмагандай, темир-бетон гавдаларига ажиб бир иффату мўминлик бахш этган ҳолда ўз ўринларига келиб ўрнашадилар. Бирмунча сўкиниш, бақиришу чақиришлардан кейин, синган эшиклару идишлардан ташқари, ҳамма нарса ўрнига тушади. Оилалар паспортдаги муҳрлар асосида бирлаша бошлайдилар. Албатта, ҳеч ким ўзини гуноҳкор ҳис қилмайди. Ҳамма шайтон йўлдан урганлигини бир оғиздан қайд этади. Бошқа сабабларни излаб ўтиришга вақт ҳам, тоқат ҳам топилмайди. Чунки, соат миллари оиладаги бахтиёр онлар тугаб, шонли меҳнат лаҳзалари тобора яқинла-шиб келаётганига кафиллик бериб, бонг урадилар. Машина ишга тушади, ускуналар ғувиллайди, заводдаги минглаб темир тишли ғилдираклар бараварига айлана бошлайди, пўлату чўянлар олов сачратиб, одамлар истаган шаклга киради… Аммо, шайтон ҳам бўш келмайди. У оғриётган бошларни роҳат-фароғат сари элтгувчи одатдаги йўлни бетўхтов яққоллаштириб, кўнгилларга ғулғула солиб туради. Беқарорликда ўртанаётган кўзлар бир-бирларини адашмасдан топадилар, чўнтакларнинг пинҳон тирқишларидан яна эзилган сўмлар чиқиб, энди ҳеч кимнинг воситасисиз, ўзларини бориб шишаларга алмаштириб келадилар… Шайтон аралашгандан кейин шундай бўлади-да!

Абдураҳмон бу содда, гуноҳи ҳам, тазарруси ҳам самимий шаҳарнинг барча телбаликларига аллақачон ўрганиб қолган. Ўрганиб қолгангина эмас, унинг гуноҳига ҳам тазаррусига ҳам шерик. Кўп қатори Шайтоннинг ҳам баъзи гапига кириб туради. Де-моқчимизки, нима деса, бажаргани югуриб кетавермайди. Тўғри, ич деса — ичади, лекин кучқурун, Шайтон кўчаларни қанча ҳилпиратмасин, иблиснинг айтганидан чи-қолмайдиган бечора хотинлар «Алик, юр бизникига, юра қол!.. Ашула айтиб берасан…» деб қанча нозик адолар этишмасин — у тўғри уйига келади. Мана, йигирма беш йилки, бирор томонга бурилмасдан, кечқурун еттида остонада ҳозиру нозир. У уйидагилар билан аллақандай ютоқиб, қувончини яширолмасдан кўришади: хотини Машани ҳам, қизи Люсяни ҳам маҳкам бағрига босади. «Дадам ҳар кун ишданмас, армиядан – келади», дейди сўзга чаққон Люся. Абдураҳмон овқат маҳали ҳам, телевизор кўриб ўтиришганда ҳам, хотини ва қизига меҳру муҳаббат билан тикилиб қўяди. Дунёда шундай яқин одамлари, уйи, заводда обрўйи борлигини ўйлаб, қувонади. «Люсенка, — дейди у ўзининг бахтидан тамом эриб, — бир пиёла чой узат-чи, қизим». Люся чой узатиб энгашганида, қизини эркалаб, бетига оҳиста уриб қўяди.

Бу пайт Маша ўзига ярашган узун ва кенг хитойи халатга ўраниб, олиймақом зотларга хос сиполик билан «Работнитса» журналини варақлайди. Унинг ўзини тутишида ҳақиқатан ҳам одамларни чўчитмайдиган, аксинча, ийдирадиган бир виқор борким, кўзни қамаштирадиган даражадаги ҳусни билан қўшилиб, юракларни тамоман таслим қилади. Заводда Машанинг «Малика» деган лақаби бор. У таъминот бўлимида ишлагани учун, ўз мажбуриятларини унутишни яхши кўрадиган бошқа заводларга тез-тез командировкага бориб туради. У ташриф буюрган куниёқ исёнчиларнинг ҳаммаси сўзсиз қуролсизланиб, дўстлик ва ҳамкорлик ҳақида шартномага қулларча тавозе билан қўл қўйишга мажбур бўладилар. Кейин қадрдон корхонасининг обрўйини туширгиси келмаган абжир ходимлардан бири унинг шарафига албатта энг ҳашаматли ресторанда камтарона базм беради. Негадир, бу абжир ходимларнинг барчаси эртакдаги шаҳзодаларга менгзаб, бежирим кийинган ва ўктам бўладилар. Уларнинг бу сифатлари устига, латифа айтиш санъатини ҳам мукаммал эгаллаганликларини алоҳида таъкидламоқ лозим…

Абдураҳмон хотинини ўртаниб, дилу жигари пора бўлиб яхши кўради. Машани биринчи бор кўрганида қандай титроқ ичида қолган бўлса, чорак асрдан кейин ҳам уни худди шундай титроқли ҳарорат билан севади.
— Маша, — дейди у Люся бошқа хонага чиққан заҳоти, — мен сени яхши кўраман.
— Раҳмат, Алик, — дейди Маша журнал ўқиган кўйи.
— Мен сени сочингни, кўзингни, қулоғингни, бурнингни, оғзингни… бор туришингни яхши кўраман! —дейди Абдураҳмон, ичидан бостириб келаётган меҳру муҳаббатдан зўриқиб.
— Раҳмат, Алик, — дейди Маша авзойини ўзгартирмай.
— Маша…
— Жим, Алик… Жим! қизиқ мақола экан…
Абдураҳмон негадир хижолат чекиб, бир қадар ўксиниб сукут тортади. Хаёлга чўмади…
…Тақдир тақозоси билан бу шаҳарга келиб қолган аскар бола бу самовий мавжудот билан рақсга тушаётганига ишонмайди…
«Сен менга ёқасан, аскар…»
«Сен ҳам…»
«Фақат эҳтиёт бўл, аскар. Мени ёқтирганлар ўзини унутиб юборади. Мен сеҳргарман, аскар…»
Аскар ўзини унутади. Бахтиёрликдан тўлиб унутади. Ўтмиш… Ўтмишда нима бор? Болалар уйи, мудом бўғизга тиқилиб тургувчи, миттигина юракни тинмай эзғилайдиган баҳайбат ҳасрат… Ҳеч қачон уни кўргани келмайдиган ота-онанинг бола хаёли яратган гўзал сиймолари… Кутиш. Умид. Соғинч… Соғинч. Соғинч… О, албатта, унутади! Маша, қўлларинг бунча меҳрибон! Маша, кўзларингда фақат меҳру муҳаббат! Маша, юзларинг бунча оппоқ! Маша, нега бунча чиройлисан?! Маша! Маша! Маша! Бутун дунё — Маша! Ўтмиш керак эмас — кетаверсин! Ватан? Менинг Ватаним—сенсан, Маша! Маша! Маша! Маша! Маша! Маша! Маша-а!.. О, нега бу бахтиёр  тушдан қўполлик билан тепиб уйғотасан? Мен ҳаммасини биламан, Маша! Сенга бир қарашданоқ, вужудингни қайси ифлос ўраларнинг бурқсиган яғмоларига раво кўрганингни аён биламан… Нега мени бунча бемалол сотасан, Маша?!

«Барибир сени севаман, Алик»…
Сенлар қанақа севгини расм қилдиларинг ўзи, Маша?! Бўлди, кетаман… Падарингга минг лаънат сени, Маша! Ахир, Люся билан сендан бошқа шундай кенг жаҳонда ҳеч кимим йўқ! Соғинчда ўламан, лекин ҳеч қачон сени кечирмайман, Маша!..
«Мен сени севаман, Алик…»
Шунақа ҳам севги бўладими?..
«Мени кечир… Кечир…»
Неча марта кечириш керак, Маша!? Охирги марта? Шайтон йўлдан урди? Ҳа, шайтон йўлдан урди! Фақат у айбдор!.. Мен йиғлаяпман… Сен ҳам йиғлаяпсанми? Нега, Маша, Нега?!.

«Сени севаман…»

Мен ҳам сени севаман… Мен ҳам сени севаман… Севаман! Се-ва-ман, Маша!..
«Ухла. Ҳаммаси яхши бўлади, ухла…»
Ҳа, ухлаш керак, Маша. Бахтиёр бўлиш учун ухлаш керак, Маша… Ухлаш керак. Фақат ухлаш керак…
— Алик… Алик…
Абдураҳмон кўзларини очади. Хотини сочларини силаб эркалатади.
— Чарчабсан, жоним. Тур, каравотга чиқиб ёт… Мен ҳам ҳозир… Хўпми? Хўп… Хўп… Ухлаш керак… Ухлаш…
Бу шаҳарда истибдодини ўрнатган Шайтон тавсияси буйича яшашгина ўзини омон сақлаб қолишини Абдураҳмон яхши билади. Ўйлаб ўтирмай — яшайвер! Бошингда сархуш туманлар сузиб юрсин; кўчалар мавжланиб, оёқларинг чалкашсин; кун бўйи интиқ кутган шишадаги орзунг — ягона армонинг билан учрашганингдан кейин — тамом! — муаммолар онасининг … га кириб кетади.Сен —ғолибсан. Ҳаёт пешонасини тириштириб ўтираверсин — унинг жазоси шу. Пул — кўп! Бу ер — шимол бўлганлиги учун бир мояна, махфийлиги учун бир мояна, қочиб кетишмагани учун яна бир мояна… Яна нима учундир мукофот, яна бир бало учун мукофот… Пул кўп! Ҳамма ичади. Аёллар ҳам ичади. Бировнинг ҳаётининг қизиғи йўқ. Барча — тенг! Маликаи дилоромнинг бошқаларда ортиқ жойи борми? қандай қилиб Шайтондан зўр келсин? Абдураҳмон кечиради… Икки-уч кун қовоғи осилиб юради. Кулолмаса нима қилсин? Аммо кечиради. Бу шаҳар аҳли кечиримли. Бугунги ғийбат эртага бормай ўлади. Чунки маст-аласт тунлару маст-аластлик иштиёқидаги кундузларда ғаройиб, ақлга тўғри келмайдиган воқеалар шу қадар мўл бўладики, бу ғаройиботлар аллақачон бирор-бир зотни ҳайратга солмай қўйган. Абдураҳмоннинг оиласида ҳам ҳар бир муаммо, айниқса, Машанинг енгилтаклиги туфайли юзага келадиган дилхиралик фақат тезроқ унутилиш йўли билангина ҳал қилинади… Аммо, барибир, Маша яхши хотин. Баъзан меҳрибонликни шундай жойига қўйиб қўядики, кўзингдан ёш чиқиб кетади…

Абдураҳмоннинг ҳали аскарлик пайти. Взводи темир йўлда кўмир тушираётганда, тўсатдан Машани шундай соғиндики, тўппа-тўғри қизнинг уйига бостириб келди. Уст-бошига кўмир кукуни ўрнаб қолган, аъзойи бадани қоп-қора… Маша ҳеч иккиланмасдан, қувонч билан ичкарига таклиф қилди-да, тўғри каталакдай мўъжаз ваннахонага бошлаб кирди. «Ечин, — деди қиз эътирозга ўрин қолдирмайдиган оҳангда, — ечин!» Ўзи ишчан қиёфада ташқарига чиқиб, бирпасда қайтиб келди. Пахталикни ечиб, бундан ортиғига журъат этолмай турган йигит унга уялинқираб, довдираб қаради. Машанинг қўлида деярли яп-янги спортча кўйлак-иштон… «Нега серрайиб турибсан? Тез ечиниб, ваннага туш!..» Абдураҳмон бу буйруқнинг илиқ бир жилвасида, қизнинг хатти-ҳаракатининг табиийлигидан таралаётган хотиржамликда унга тақдир ато қилмаган, аммо борлигини бутун вужуди билан сезган… Она меҳри уфуриб турганини ногаҳон ҳис этди. Ҳис этдию бўғзига йиғи тиқилиб, ваннага тушди. Маша ишчанлик билан унинг елкасини ишқалади, сочларига совун урди… Хуллас, ғайратга тўлиб чўмилтира бошлади. Аҳён-аҳёнда: «Кирингни қара… кирингни қара…» даб қўяр, гўё Абдураҳмоннинг кирлигидан лаззатланаётгандек эди. Йигит эса бу нотаниш меҳрибонлик ичида ўзини идора қилолмасди — кўз ёшлари бошидан тушаётган сувга қўшилиб оқарди. У гўё кўчада тупроғу чангга ботиб, сўнг онасининг қўлига тушган болага ўхшар ва бу туйғуни, мана, ёши йигирмага етганида бошдан кечираётганидан хўлқаси тўлар, юраги фараҳбахш оромлар қўйнида эркаланар эди. Маша жиддий оҳангда уни койирди: «қулоғини қаранг! Шошма… Ювишни ҳам билмайсан! қулоғингни бошингни энгаштириб юв! Сув киради, ахир!.. Ношуд! Кел, ўзим ювиб қўяй!..» Абдураҳмон унинг барча буйруғини жон деб бажарар, бошидаги совунни ювиб ташлаган бўлса ҳам, кўзини очишга журъат тополмас эди. Йигит аллақандай мовий осмон тагида учиб юргандай, қўллари билан осмонни ушлаб кўрарди. Чексиз зангорлик худди булутдай юмшоқ эди. қуёшнинг чарақлаб турганини елкаси билан сезаркан, унинг нурлари илиқ баҳор ёмғиридай кифтидан оёқларига оқиб тушаётганидан вужуду руҳи лаззатланарди. О, у ҳеч қачон бундай баланд учмаганди…

Шунда Абдураҳмон тақдир бу қиз билан уни чамбарчас боғлаганини, энди у ҳозиргина дуч келгани — меҳр остонасида итдай садоқат билан умр кечиришини юраги зирқираб англади. Одамнинг ҳаётида шундай бир сеҳрли дақиқалар бўладики, бу пайтда орзу-умидлар туманида тўзғиб ётган истиқбол кўнгилдан кўтарилган ҳис-ҳаяжонлар шамолида ғуборли пардасини юзидан илкис кўтаради. Бу ёруғ дунёда қандай кун кечиришингиз тўсатдан аён бўлади. Кейинчалик тақдир дарёсида оқиб бораркансиз, қанча ўзгартиришга ҳаракат қилманг, у истакларингиз устидан кулиб, саъйи ҳаракатларингизни барбод этаркан, ҳеч нарсани ўзгартириб бўлмаслигига тобора ақлингиз ета бошлайди. Тақдир шунинг учун ҳам ТАҚДИР-да! Ў, жамияту табиатни ўзгартирмоқчи бўлганлар! қаранг, жамияту табиатнинг бесарҳад баҳри муҳитлари ҳали биз англаб етмаган, чексизликдан ҳам чексизликдаги мангу маконлар сари бошимиздан шовуллаб, кўпириб, соҳилларидан тошиб оқяпти. Ҳар бир мавжида милён тақдир бир жилваланадию, тубсиз гирдибодларнинг ялмоғиз ўпқонларида ғойиб бўлади. Йўқ, унга қарши туриб бўлмайди, аксинча, уни тушунишга, кўнглини овлашга, ғазабини юмшатишга ҳаракат кўргазмоқ керакким, токи умрингиз осойишталик қўйнида ўстин!

Абдураҳмон сағир болалиги дилига жойлаган бир ҳушёр тажрибадан келиб чиқиб, тақдир билан ўйнашмоқ ҳеч қандай шараф, обрў келтирмаслигини англади. Тақдир исёнкорларни ёқтирмаслиги унга болалар уйидан аён эди. Саккизинчи синфда ўқиб юрганида, тарбиячи Шобердиевнинг юзига туфлади. Бекорга эмас — худо етимча қилиб яратган бўлса ҳам, ҳусни жамоли минг ота-онали қиздан ҳам зиёда, бутун болалар уйининг фахри Салима кечаси навбатчилар хонасидан йиғлаб чиққанидан кейин туфлади. Ёш авлодни коммунистик руҳда тарбияловчи одам мактаб ўқувчисига, бунинг устига, худо ҳам раҳм-шафқат қилмаган бир бебахтга кўз олайтирадими?.. Олайтиради. Ҳамма ҳам Салима эмас. қанчадан-қанча беҳимоя қизлар пана-панада ёшларини арта-арта, тақдирларини қарғай-қарғай, аламларини ичларига ютишга мажбур бўлдилар. Салима биринчи дуч келган одамни — Абдураҳмонни Ленин хонасига бошлаб кирди-да: «қулоқ сол, — деди хўрсина-хўрсина. — Болаларга айт, мени анов кал зўрламоқчи бўлди. Мени сенлардан бошқа ҳеч кимим йўқ. Сенлар ҳимоя қилмасанг…» Ўсмирлик! Сен қандай яхшисан! қандай бесабрсан! Адолат ўрнатиш учун бунча шошмасанг, паҳлавон! Балки достонларни ўқийвериб, ўзингни Алпомиш тасаввур этгандирсан? Балки Кумушининг ҳимоясига отланган Отабек эдингми ўша пайтда? Сен навбатчи тарбиячи хонасига отилиб кирдинг, ойна олдида соч тараётган Шобердиев сенга бурилиб қарадию, мақсадингни англагандай, кўзларини юмиб, лабини чўччайтирди. Сен… тупурдинг. «Ҳа ҳароми! — деганича Шобердиев чўнтакларидан дастрўмолини ахтара бошлади. Кўзлари ҳамон юмуқ эди. — Шошма… Жойингда қўзғолмай тур… Ҳароми!». У юзини яхшилаб артиб бўлгач, кўзини очди. Абдураҳмон унинг кўзи ғазабга тўлганини кўрди. Совет педагоги бундай пайтда нима қилиши керак? Эҳтимол, дераза олдида узоқ тик туриб, сўнг сенга ўгирилмасдан, овози титраганича: «Раҳмат! Тўғри қилдинг, мен аблаҳга бу ҳам оз…», — дейиши лозиммиди? Аммо, педагоглик шаънига ўчмас доғ туширган бу кал кечирим сўрашни қаердан билсин? У тўсатдан бир сакраб Абдураҳмоннинг қаршисида пайдо бўлди ва деярли шу заҳотиёқ бола қорнини ушлаганча, калнинг керилиб турган оёқлари остига шилқиллаб йиқилди. «Ўйнашдан бўлган энағар! Нега бундай қилдинг? Гапир! Жалабни боласи, гапир!..» Кейин тепди… тепди…

Абдураҳмон кўзини очганида жамоат жам эди. Болалар уйи директори Чориевнинг мунғайган юзи унга яқинлашди: «Болам… Абдураҳмон… ўзингга келдингми?.. Бу нима қилганинг, болам! Тарбиячининг ҳам юзига тупурадими?». «Тупуради», — деди Абдураҳмон, сўнг хонага назар ташлади. У-ҳў! Оқ халатлилар, мелисалар, кичкина болаларнинг тунги энагалари, Салима… Шобердиев бақиряпти… «Илтимос қиламан… Буларга бир бало бўлган… Психиатрлар келиб текширсин… Ким билсин, балки зоти-да…» Абдураҳмон секин ўрнидан қўзғалди. Уни суямоқчи бўлган Чориевга, «ўзим…» деди-да, негадир ҳаракатсиз қотиб турган одамлар орасидан ўтиб, Шобердиев томон юрди. Шобердиев яна шошганича кўзини юмиб, лабини чўччайтирди. Бола роҳат қилиб тупурди. «Мен сени дуелга чақираман! — деб қичқирди у, — Мард бўлсанг, чиқ! Яккама-якка!..»

Уни директорнинг хонасига олиб киришганида, кўйлаги йиртилган, юзи шилинган, қўллари қон юқи эди. «Ўзингни бос, болам!.. Ўзингни бос! Шайтонга ҳай бер!..» — Бечора директор шундай деб жалбираганича, бир қўли билан унинг сочларини тузатар, иккинчи қўлини эса силкитиб, одамларга хонадан чиқинглар дея ишора қилар эди. Чориев хонасидаги диванга ўз қўли билан ўрин тўшаб, бир маҳалгача болага тасалли бериб ўтирди…

Абдураҳмон тонг маҳали уйғонди. Чориев ғира-шира бурчакдаги креслода ўтирарди. Бола ҳали уйғонганини сездирувчи бирор ҳаракат қилмаган бўлса ҳам, директор унинг кўзини очганини пайқаб оҳиста гап бошлади: «Болам, энди курашаман деб овора бўлиб юрма! Курашни менга қўйиб бер! Сен кўнглингни бўлмасдан, ўқи… Бу ғурбатхонадан тезроқ кетишни ўйла! Худо хоҳласа, ёмонлар жазосини олади. Ўзи… Шобердиев яхши одам эмас, болам. Маорифга худони зорини қилдим, керак эмас, дедим, йўқ, мажбур қилишди… Мана энди… Хуллас, ўқиш сендан, кураш биздан, болам…»

Бир ойдан кейин Салима билан иккаласини директор чақирди. Унинг юзида одатдаги меҳрибонлик йўқ, қарашлари жиддий эди. «Сенларга бугун бир гапни расмий тарзда айтиб қўймоқчиман, болаларим. Бугундан бошлаб, тарбиячи Шобердиев бизнинг болалар уйида ишламайди. У ўз вазифасидан озод қилинди… Хўш…» У болаларга синовчан назар ташлади. Абдураҳмон ҳам, Салима ҳам бош кўтармай ўтиришарди. Орага ноқулай жимлик чўкди. Директор шаҳд билан ўрнидан туриб, қўлларини орқасига қўйганча, хонани илдам айлана бошлади. Сўнг уларнинг қаршисида кескин тўхтади-да, бақира кетди; «Сенлар уларнинг кимлигини биласанми! Илдизи етти қават ернинг остида!.. қариндош уруғи оламни босган! Мелиса гапидан қайтиб ўтирибди. Сенларни элтиб жиннихонага тиқиб қўйишдан ҳам қайтишмайди! Дўхтирлар болаларни текшириш керак, дейди» …У ўрнидан туриб, хонани олдингидан ҳам тезроқ айлана кетди… «Текшириб бўлишибди!.. Уларнинг айтгани мен ўлгандан кейин бўлади. Ҳали мен тирик эканман!,. Болаларим!.. Абдураҳмонжон! Салима қизим! Бу ғурбатхона мениям тўйди-риб юборди. Э, боре, двб кетай десам, сенлардак кўнгил узолмайман… Илоё, улғайинглар! Униб-ўсинглар! Бахтли бўлинглар! Шуларни қилганига бир бахтли бўлсаларинг, ўлсам гўримда тинч ётардим!..» Меҳрибон Чориев! Довдир Чориев! Биз ҳеч қачон бахтли бўлмаймиз. Демак, гўрингизда тинч ётиш насиб этмайди… Эҳтимол, юздан биттамиз… Б,изни худо қарғаган. Биз илдизсиз дарахтлармиз. О, онаси юз ўгирган фарзандлар қандай қилиб бахтли бўлсин! Бизни тарафимизни оладиган ҳукумат қаер-да, жонкуяр Чориев! Ишчи-деҳқон ҳукумати хўрланганлар тарафида эди-ку!.. Шунисига ҳам раҳмат! Кўчадан топишиб, боқиб-бовлиганлари учун ҳам қулдуқ! Бахтли болалигимиз ҳеч қачон эсимиздан чиқмайди…

«Энди боринглар…» Чориев улар билан негадир қўл бериб хайрлашаркан, юзидаги шижоатли ифода аянчли бир тусга кирди. Зўриқиб жилмайди: «Боринглар…»

Салиманинг йиғлаётганини Абдураҳмон ташқарида сезди. қиз кўз ёшларй аралаш болага ажабтовур қараш қилди-да, ётоқхонасига қараб йўналди. Сўнг йўлидан қайтиб, Абдураҳмоннинг ёнига бош экканча юриб келди. «Бу кунларни ҳеч қачон унутмайман!.. Абдураҳмон! Унутмасликка сиз ҳам ваъда беринг! Бир кун мабодо… — қиз «бир кун»ни кўрмоқчи бўлгандай узоқларга қаради, —учрашиб қолсак, мана шу аҳволимизни эслаб, кулайлик. Энг бебахт кунларимиз шу кунлар бўлсин! Омин!..» Бола қизнинг кафтлари фотиҳага очилганинг кўриб, шошиб юзига қўл югуртирди: «Омин!».

Қизиқ, бу воқеалардан кейин улар бир-бирларидан нимагадир уялиб юрдилар. Абдураҳмон қизни узоқдан кўрганданоқ туриш-турмушидан табиийлик йўқолиб, талмовсираб қоладиган бўлди. Салима ҳам қизариниб сўрашар, тезгина хайрлашар, ёлғиз қолишганда эса, фақат китоблардан сўз очар эди: «Ўқитувчи» яхши… Ўқиганмисиз? «Она»ни ёқтирмайман… Сизни зериктйрмайдими? «Меҳробдан чаёнини кутубхонадан олган экансиз. Кейин менга беринг…» Аммо кўзлар ҳамиша бир-бирини топади. Нигоҳлар кимларнингдир елкалар, парталар, синфхоналар, деразалар, мактаб ҳовлисидаги шовқин-суронлар, қуёш нурларию шаррос ёмғирларда бахтиёр гул очаётган баҳорнинг қувончлари, булутлар, юлдузлар, осмонлар оша учрашади, Учрашадилару бу журъатларидан чўчиб, яна бир-бирларини бетоқату бесабрлиқда излагани ажраладилар. Нигоҳларнинг бу қисқа тўқнашуви телбаваш қўллари билан синиқ тақдирлар устидан юракни бесабр титратгувчи ёғдулар тўкади. Соғинаётган, азобланаётган, қасамлар ичаётган, умрини бағишламоққа тайёр кўнгиллар бу лаҳзада изҳорини баён этмоққа улгуради:

«Мен сени севаман»
«Мен ҳам…»
«Мен сени жонимдан ҳам яхши кўраман!»
«Мен ҳам…»
«Сени… мени ташлаб кетган онамдан ҳам яхши кўраман!..»
«Мен ҳам!.. Мен ҳам!.. Мен ҳам!..»

Аммо бу сўзлар  тилга кўчмайди. Юракнинг алангасида вужудни ўртаб, тошдай қизиб ётаверади.
Абдураҳмон кўзлар аллақачон бир-бирига изҳор этган бу сўзларни Салимага фақат армияга жўнашидан бир кун аввал айтишга улгурди. Йўқ, аслида айтгани йўқ — «Ўтган кунлар» китобнинг оқ саҳифасига «МЕН СЕНИ СЕВАМАН», деб ёзди-да, болалар уйига бориб, дарвоза олдига ўрмалашиб юрган «чурвақа»лардан бирининг қўлига тутқазди: «Салима опангга бер». Хизмат ҳақига нақ бир чўнтак «Ирис» олган болакай ғизиллаб жўнади. Абдураҳмон эса қуш қувгандай шошилиб орқасига қайтди.

Ертаси ҳарбий қўмитанинг идорасидан уни кузатгани Чориев хотини билан келди. Гарчи энди Абдураҳмон ғишт заводида ишлаб, ётоқхонада яшаб юрган эса-да, одамшаванда директор ҳаммани қариндоши кузатаётганда, яккамохов бўлиб туришдан ёмони йўқлигини билиб чиққанда… Бечора Чориев! Ҳар доимгидай меҳрибонлик билан гоҳ йигитнинг елкасига қоқиб, гоҳ тирсагидан ушлаб, бетўхтов насиҳат беради: «Командирларингни гапидан чиқма!.. Ёмон болаларга қўшилма!.. Меҳнат икки кўздан иссиқ — меҳнатдан қочма… Йўғон бўйинлик қилма! Тез-тез хат ёз! Холанг билан бизни соғинтириб қўйма, жоним болам…» Абдураҳмон эса кўзлари билан оломон кезиб, Салимани қидиради. Директорнинг дилафкор меҳрибонлигидан томоқлари ачишиб, атрофга билдирмасдан назар ташлайди. йўқ… Ҳарбийлар машиналарга чиқишга буйруқ берадилар. Йўқ… Чориев уни маҳкам бағрига босади, хотини йиғлаб қучоқлайди, юзларидан ўпади, қўлига каттакон тугун тутқазади… Йўқ… Автобусларнинг мотори юрғизилади. Оқсоқоллардан бири дуога қўл очади: «…Омин! Ой бориб, омон келинглар!» Оломон сидқидилдан, ихлос билан юзига фотиҳа тортади. Автобуслар қўзғолади… Шунда йигитнинг ҳарбий қўмита ҳовлисидан ташқарида, панжарага суянганча, кимгадир қўл силкиётган қизга кўзи тушади. Салима! Унга қўл силкияпти!.. Хайр, Салима, хайр! Ҳеч ким сени хафа қилмасин! Бахтли бўл… қиз қўл силкитганича, қолиб кетади. Стадион… Болалар уйи, мактаб… Кўчалар четидаги томи тупроқли пастқам уйлар… Ноқулай бир ҳолда мувозанат сақлаб турган деворлар… Дарахтлари бир-бирига мингашган боғлар… Хайр, Чагана! Яхши қол… Кўзларни тумандай қоплаган ёш ичидан қандай гўзал кўринасан! Чагана! Униб-ўстирган юрт! Икки йилдан кейин кўришамиз! Хайр…

Абдураҳмон бу икки йилнинг йигирма икки йилга чўзилишини ўша маҳали тасаввур ҳам қила олмасди. У армиядан Чориевга бир марта хат ёзди. Аммо бу хатни ёзиш жараёни шу қадар мушкул кечдики, қайта бу ишни такрорламасликка қарор қилди. Агар одамларга ўхшаб яшамоқчи бўлса, ўтмишини — болалигини тамом унутиб яшаши лозимлигини ҳам ҳис этди. Чунки ўтмишда кўнгилни ғашлагувчи, юракни ғуссага тўлдирувчи хотиралар бисёр эди. Бу хотиралар унинг елкасидан мудом босиб турар, эркин ҳаракатга йўл бермас, орзу-умиднинг қоматини тупроқдан уздирмасди. Чагана билан ҳар қандай алоқа уни хотираларнинг ғамгин тор кўчаларидан юришга мажбурлардиким, Абдураҳмон бу кўчалардан умрбод чиқолмасдан қолиб кетиши мумкинлигидан қўрқди. Бу кўчаларнинг бировга айтиб, тушунтириб бўлмайдиган ҳасратлари шу қадар кўпки… Балки шунинг учун ҳам Абдураҳмон мана бу ғалати шаҳарнинг расм-русмларини тезкорлик билан ўрганиб олгандир?

Балқи шунинг учун ҳам ўрисларнинг ашуласини авжи қойилмақомда куйлашнинг уддасидан чиққандир?
Балки шунинг учун ҳам бу шаҳар аҳли қатори ҳар оқшом майи нобдан нўш этишга комил ишонч билан ихлос қўйгандир?..
Бу йигирма икки йил ичида Чагана ундан юракда оғриқ қўзғамайдиган даражада узоқлашди. Абдураҳмоннинг ҳам, Машанинг ҳам моянаси зўр, бунинг устига, бу махфий шаҳарчада таъминот яхшилигидан истаган нарсаларини сотиб олишар, таътил ойларида мамлакатнинг тўрт тарафидаги энг яхши курорту ҳордиқхоналарда дам олишар, саёҳатларга чиқишар, аммо уларнинг ўртасида Чаганага бориш ҳақида шу кунгача ҳеч қачон гап-сўз бўлмаган эди. Бора-бора Чагана кичрайиб, хира бир кўлкага айландиким, энди уни эслашга ҳам ўрин қолмаганди…

Аммо, мана шу дам олиш кунида олдинма-кейин ғаройиб воқеалар рўй бера бошлади.
Эрталаб қўшнисининг хотини Лида кирди. қўлида газета. Абдураҳмон тарафга ажабтовур бир қараш қилди-да:
— Маша, мана буни ўқи, — деди газетни дугонасига узатиб, — босмачилар бизни-киларни ҳайдаб юбораётганмиш… қара-я, аблаҳларни…
Маша ўқишга тутинди. Лида бобиллашдан тўхтамади:
— Уларни қолоқлик ботқоғидан суғириб олдик, феодализмдан социализмга ўтказдик, одам қилдик… Энди Россиянгга бор эмиш, энди менинг тилимда гаплаш эмиш… Бу ваҳший босмачилар оёғимизни ўпса ҳам оз…
Лида билан баҳслашиб бўлмасди—у китоб ўқирди. Бироқ Абдураҳмон савол ташлашга журъат этди:
— Оёғингни ким ўпмаяпти, Лида? —деди қувноқлик билан.
— Алик… Алик!.. —аёлнинг овози таънакор жаранглади. —Сен уларнинг тарафини олма! Улар яхшиликни билмайдиган маданиятсиз халқ! Овқатни қўлда ейишади-ю…
Абдураҳмон бу аёлнинг шаддодлигидан завқланарди. Ҳозир ҳам тантанаворликда қарғанишидан илҳомланиб, мулойимгина ҳазилини давом эттирди:
— Овқатни қўлда ейишадими? Вой, маданиятсизлар-ей!.. Кимлар экан улар, Лида?
— Сенинг ўзбекларинг-да, Алик! Сен у босмачиларнинг юртида яшамасдан тўғри қилгансан! Сиртида қўл қовуштириб туришади-ю, ичида… Писмиқ халқ!..
Абдураҳмон бирдан ҳазил қилишга кучи етмасдан сўлиш тортди. Нега хафа бўла-ётганига ўзи ҳам тушунмади. Эридаги ўзгаришни истаса дарҳол сезадиган Маша қўшнисига газетасини тутқазди ва бирпасда малика қиёфасига кириб, уни кузата бошлади:
— Кечирасан, Лида… Биз кинога отланаётгандик… Кечқурун кир… Абдураҳмон анчага гарангсиб ўтирди. У ҳамон нега дили сиёҳ бўлганини англаёлмасди. Фақат қаттиқ ҳақоратланганликнинг оғриғини ҳис қилар, аммо бу оғриқни Лиданинг қайси сўзи олиб келганини тушуниб етмасди…
— Хафа бўлма, Алик… Лидани жаврашини ўзинг биласан-ку…
Маша эрининг сочини силаб, кутилмаган навозиш кўрсатди. Унинг бу ҳаракати Абдураҳмоннинг хавотирини тасдиқлади, — дамак, нимадир бўлган… Наҳотки… Наҳотки… Лида ўзбекларни сўккани учун хафа бўлган бўлса?.. У ўзининг ихтиросидан ўзи ҳайратга тушиб, чуқур хўрсинди. Бу ҳақоратдан дили хира тортганлиги учун негадир ўзидан миннатдор эканлигига яна бир бор ҳайрон қолди.
— Маша! Юзта қуйиб кел…
Ерига қувноқлик кайфияти қайтаётганини ҳис қилган «Малика» енгил қадамлар билан ошхонага йўналди.
Абдураҳмон стаканни кўзини юмиб симирди. Шу аснода қадрдон дўсти Николай хотини Надя билан кириб келишди. Столда яримта пайдо бўлди. Ярим соатдан сўнг у эрталабки воқеани тамом унутиб, «файласуф»нинг — Колянинг инсон умри ҳақидаги «пластинка»сини балки мингингчи бор қайта эшитиб ўлтирарди.

— Инсоннинг умри, — дерди Коля қизишиб,—бу… оқаётган сув!.. Ким эринмасдан канал қазса, сув ўшаники! Биз канал қазмаганмиз! Умримиз оқиб ётибди. — У овозини пасайтирди. — Биз учун бошқалар канал қазишган… Ҳаммамиз учун битта! Мана энди бир заводнинг ичида ўн минг одам аралаш-қуралаш бўлиб оқяпмиз. Ҳаммамиз бир хил… Мендан сенинг фарқинг йўқ. Фақат ўзларига осон бўлиши учун исму шарифимизни қолдиришган, холос…
Колянинг «пластинка»си бугун ўзгача таъсир қилди. Ҳақиқатан ҳам, Коля, мени сендан фарқим йўқ! Кимлардир қазган канал ичига беному нишон чўкиб кетамиз! Ҳеч ким бизни эсламайди, дўстим! «Халқ душманиларининг суякларини кўрганмисан? қабристонлари тўла суяк! Сочилиб ётибди! Улар ҳам одам бўлган-ку, Коля! Улар учун ҳам битта канал қазишганми? Бизнинг сўнгакларимиз ҳам худди шундай сочилиб қолади, азизим Коля! Ҳеч ким эсламайди! Ҳеч ким! Биз киммиз?! Фақат соврилишга арзиймиз, Коля…

Шу пайт яна бирдан Абдураҳмоннинг ёдига эрталабки хафачилик тушди. Сархуш бошини қўллари орасига олиб, узоқ хаёлга толди.
— Алик, ашула айтиб бер!, — деб илтимос қилди Надя, ичганида пайдо бўладиган нозли овозда эркаланиб.
Абдураҳмон гўё яна ҳақорат эшитгандай, сапчиб ўрнидан туриб кетди
— Тинч қўйсанг-чи!.. ,
Аммо қўрслик қилиб қўйганини тушиниб, стул ортидан Надяни маҳкам кучоқлади:
— Кечир, Надюша!.. Кечир! Бошқа сафар албатта айтиб бераман.
Меҳмонлар кетишгандан сўнг Абдураҳмон одатдагидай, майи нобнинг сархуш қучоғида қотиб ухлаб қолди. Уйғонганида, шом ғира-шира кўланкасини деразадан хонага ташлаганди. У бутун вужуди билан оғирлашаётган қоронғиликнинг залворини сезиб, ўрнидан қўзғолди. Ошхонанинг эшиги тирқишидан тушиб турган ёруғни кўриб, ошхонага кирди. Маша паришон бир алфозда тўзиган калта сочларини панжалари билан тараганча, хаёлланиб ўлтирарди.
— Кир, Алик. қизингдан келган хатни ўқи.
Шундагина Абдураҳмоннинг кўзи стол устидаги хатга тушди.
— Нима деб ёзибди?
— Ўқи…
«Ойи… Хавотир олманглар… Ўқишим яхши… Фабрикадан тўғри дарсга… Москва совуқ… Бир ўзбек билан танишиб қолдим… Оти — Саид… Самарқанддан… Мен ҳам яхши кўраман… Саид Самарқандда яшаймиз дейди… Ахир, дадам ўзбек… Саиднинг ҳамшаҳарлари… Ўзбекчани билмаслигимга ҳайрон қолишди… Мен барибир ўзбек қизиман, Чаганаликман, дедим… Дадам… Хафа бўлмасмикин?..»
— Хафа бўлмайсанми, дадаси? — деб хатдаги саволни такрорлади Маша. У ҳафсаласизлик билан жилмайиб, савол назари билан қараб турса ҳам, эрининг нима дейишини олдиндан англаб етгани шундоқ афт-ангоридан маълум эди.
Абдураҳмон эса хатга яна бир марта кўз югуртирди. Негадир конвертдаги манзилгоҳ ёвузини синчиклаб ўқиган бўлди. Пешонасини тириштириб, қўллари билан сочини эзғилади. Сўнг илкис ҳаракат билан ўрнидан қўзғолди. Кўзларини юмганича, бошини мағрурона бир ҳолатда орқага ташлаб:
— Қонига тортибди…—деди.
У бу гапни деярли шивирлаб айтган бўлса-да, иккаласи ҳам аллақандай тантанавор руҳни пайқашди.
— Ўтир, Алик, ўтир, — деди Маша алланечук хавотирланиб. Абдураҳмон шиддат билан энгашди-да, хотинининг бошини бағрига босди.
— Маша! —деди у ичида кечаётган туйғулардан лаззатланиб. — Маша… қизимни қара! Қонига тортибди!..

Абдураҳмон нега қувонаётганига ўзи ҳам ҳайрондай, бир дам қотиб қолди. «Бирор марта сен ўзбексан, деб айтмаган бўлсам… деб ўйлади у, демак, қонига тортган-да!». Кейин ўзининг ҳам томирларида ўзбекнинг қони оқаётганини аниқ тасаввур қилди. Ароқдан карахтланиб юрагидан отилиб чиқаётган қирмизи қон бутун гавдаси бўйлаб бемақсад югураётганини, аммо ҳозирги ҳаяжоннинг билинар-билинмас тўлқинчалари руҳига кўчгани сайин, узоқлардан — саҳролар, ўрмонлар, тоғлар оша таралаётган буюк бир чорлов садосидан жимирлаб, юракнинг бир четида безга сарғайиб қолган ўзлик чорбоғи сари йўналганини кўрди. Абдураҳмон бирдан бу дунёга осмондан тушмаганлигини, унинг ҳам илдизи борлигини; кенг жаҳондаги қайсидир бир чорбоғнинг тақдир узоқларга ўтқазган ниҳоли эканлигини пайқади.

— Маша!..
— Ичасанми?
— йўқ… Маша!..

Абдураҳмон хотинига нимадир демоқчи бўлди, аммо кўп йиллардан буён кўнглидаги жараёнларни сўзга кўчириш малакасини йўқотиб қўйган тили айланмади. Хотини унинг нима демоқчи бўлганини фаҳмлагандай, жилмайди. Сўнг ўрнидан турди-да, эрининг елкасига оҳиста уриб, меҳмонхонага бошлади.

— Телевизор кўрамиз…
Аммо бу уйда тақдир ўзининг аллақандай тушуниксиз ўйинини бошлагани аён эди. Экран ёришганиданоқ диктор қиз «азиз томошабинларни «Ўзбекфилм» киностудиясида суратга олинган «ЎТГАН КУНЛАР» филмини кўришга таклиф» этди. Маша қақиллаб кулди.
— Алик! Бугун ўзбекларники, шекилли… А, жоним?..
У негадир завқланганича, эрининг бетига аста-аста уриб қўйди. Бу ҳазил Абдураҳмонга ёқди. У эриганини билдирмаслик учун юзига жиддий тус бериб, креслога чўкди. «Ўтган кунлар»… «Абдулла қодирийнинг шу номдаги асари асосида»… ўқиди у экрандан. Кутилмаганда, экранга қодирий китобининг малларанг муқоваси сузиб чиқди. Кейин панжарага суяниб, кимгадир қўл силкитаётган қиз ҳарир ғуборлар ичидан пайдо бўлди. Салима!..

— Ҳозирги кўринган қиз, — деди Абдураҳмон хотинига қарамасдан, — мен билан болалар уйида…
Аммо хонада ҳеч ким йўқ эди. У яна экранга кўз ташлаганида эса, Салима ҳам ғойиб бўлганди…
Абдураҳмон филмни, ўзи ҳақида олингандай, қизиқиб томоша қилди. У қаҳрамонларнинг ҳар бир ҳаракатидан завқланар, дам-бадам «уф» тортар, кулар ва қоронғидан уялмай, ошкора йиғларди. Энди у ўрисча ашулалар айтганида товушида пайдо бўладиган бегона нолаларнинг қаердан адашиб келганлигини ойдин бир ўкинч билан ҳис қилди. қўшиқдаги ҳасрат! Илдизидан айро тушган заъфарон баргларнинг йироқдаги чорбоғи билан видолашуви эдингми сен? Наҳотки, шунча йилдан буён хазонлиғда адо бўлмаган бўлсанг! Чириб битмаган бўлсанг!

Абдураҳмон хотинини бир маҳал уйғотди.
— Алик, ичганмисан? — деди хотини оғриниб.
— Йўқ… Маша, жудаям жиддий гапим бор…
— Эртага кун йўқми?.. Ичмаганмисан?
— Ичмаганман, Маша, ичмаганман!..
— «Уф» де-чи!
— Мана… У-уф-ф!

Маша эрининг маст эмаслигига ишонч ҳосил қилиб, ёстиқдан бош кўтарди ва ҳозир қандайдир муҳим хабар эшитишини кўнгли сезиб, ҳушёр тортди.
— Маша… Мен Чаганага бормоқчиман.
— Қаерга?
— Чаганага… Ўзбекистонга-да.
Аёл эрининг бўйнидан маҳкам қучоқлади…
Абдураҳмон бир ҳафтадан кейин Чаганага жўнаб кетди. Маша у худди чет элга кетаётгандай, иззат-икром билан жомадонни йиғиштирди, йиғлаб дилдорлик кўрсатди. Абдураҳмоннинг кўз олдида бир дақиқа ўша — уни чўмилтирган қиз пайдо бўлди…
Тепаликлару жарларга, қоялару унгурларга чап бериб, тун бағрига оралаб кетаётган йўлни фаралар гоҳ йўқотиб, гоҳ топади. Машина гоҳ кучаниб баландликка ўрлайди, гоҳ эркин нафас олиб, пастликка ғизиллайди. Абдураҳмон ҳам моторнинг овозига қўшилиб зўриқади, енгил тортади; ичи қувончли бевовталикка тўлган, ўзини Малла деб таништирган шопирнинг саволларига аллақандай чарақлаб, чаққон табассум билан жавоб беради. Машина деразасидан қоронғуликка тикилади. Юлдузлари ярқираётган осмон тагида қирларнинг босиқ елкалари элас-элас чизилиб кўринади. Йўлни ҳар муюлишда кесиб чиқаётган сойда осмон парчаси бир ярқ этиб ўтади. Олисдан бир  тўп ёғду дастаси бўлиб туюлган қишлоқларнинг чироқлари машина яқинлашгани сари сочилади — ҳовлиларга кўчади. Абдураҳмон янада безовталаниб Маллага қарайди.

— Чаганани соғинибсиз, ака! Яна сабрингизга балли! Биз бир кун кўрмасак, ўладиган бўп қоламиз… Йигирма йил-а! қойил!..
Шопир бошини хушвақтлик билан сарак-сарак қилади. Абдураҳмон кулади. Чагана янгиликларидан сўрайди, ўзи билган одамларни суриштиради.
— Чориевни ўлиб кетганига беш йил бўлгандир-ов… Аввал директор бўлганми?..
Кейин… Завхўз эди, шекилли. Ҳа, завхўз эди. Ўлганда детдўмда қиёмат бўлган дейишади… Икки юз бола хор бўп, йиғласа, ваҳима-да!.. Уч кун мактабга ҳам боришмаганмиш… Яхши одамнинг ўлими шундай бўлса керак-да, ака!.. Йўлдош деганингиз… Исму шарифини айтинг-да!.. Чаганага Йўлдошдан худо берган, ака… Омонов, дедингизми? Нега билмайлик, биламиз-да! Бўлим бошлиғи! |ириллаб юрибди… Тўғри сўз одам… На райкўмни қош-қовоғига қарайди, на обкўмни…
Абдураҳмон гоҳ маъюсланади, гоҳ завқланади. Кўнглини тўлдириб келаётган турфа ранг туйғулар ичида бутун жону тани роҳатланади. қоронғулик қўйнида унга сокин бир меҳр билан боқиб қолаётган тепаликлар, қирлардан, қишлоқлардан, дарахтлардан, йўлларга ўралашиб, ундан кўнгил узолмай оқаётган сойнинг сувларидан, қолаверса, чаганалик манови шопир йигитнинг илтифоти суҳбатларидан азиз меҳмонга бахшида бир роҳат барқ уради. Абдураҳмон бу жойлар уни соғинганини сезади. Кабина ойнасини туширади. Бағри соғинч тўла ҳаво юзини силайди, кўксига салқин танини ютоқиб босади. Беихтиёр кўзда қалққан бир томчи ёшни машина ортида югуриб келаётган зулмат қўйнига — беному-нишонлик сари учириб кетади…
— Чаганани соғинибсиз, ака, — дейди яна Малла. Бу сафар у бу гапни ҳазин бир ҳолда айтади. — Қирқ беш дақиқадан кейин Чагана…
Абдураҳмон кўзини юмади. Ўзини босиб олишга ҳаракат қилади. Аммо бечидамлик қадар ўртаниш унга ҳаловат лозим кўрмайди…
— Эҳ, Малла!.. Маллабой!.. — деб шопирнинг елкасига шахт ила уради. Бу ҳаракати билан уни тушунаётгани учун йигитга миннатдорчилик билдиргандай бўлади…
— Ҳозир етамиз, ака, ҳозир…
Мотор янада ғайратлироқ гувиллайди, шамол сочларига шиддатлироқ чанг солади… Энди йўл равонлашгандай эди. Уфқлар олислардан баҳайбат махлуқлар каби ваҳимали қорайиб, юлдузли осмон этакларини кўтарганча турган тоғларнинг билинар-билинмас елкаларигача кенгайган, ҳатто сой ҳам қайси бир кўприкнинг тагида ҳолдан тойиб қолиб кетганди.
Абдураҳмон машинанинг тўхтаганини пайқади. Аллақандай тепаликда туришарди. Сўл тарафда пастликда, чироғларининг сонига қараганда, чоғроқ қишлоқ.
— Ака! Жўрангизни кўрсатиб кетайми? Йўлдош акани айтаяпман. Бугун бир чўпони тўй қиляпти… Омонов ака ҳамма чўпонларининг тўйини ўзи бош бўлиб ўтказади
… Ана, қаранг! — Малла чироқ ёғдулари тўлиб-тошиб турган ҳовлини кўрсатди. — Тўйхона… қозон кўтардисига етиб қоламиз…

— Ҳайданг!..
Машина катта йўлдан қайрилиб, ҳаял ўтмай қишлоққа ораладида, бетартиб сочилиб ётган уйлар орасидан айлана-айлана тўйхона эшигига келиб тўхтади. Эшик олдидаги майдонда каттаю кичик машиналар; бир-бири билан суҳбатлашаётган, хайрлашаётган, тўйхонага кириб-чиқаётган одамлар; узоқроқда қоронғидан ёруғликка томон бўййнларини чўзиб турган отлар…
— Э, ана, Омонов ака!
Малла шошилиб машинадан тушди-да, сариқ «РАФ»нинг ёнида қўлларига ғилофли созлар тутган кишилар билан ниманидир гаплашаётган барваста гавдали, қундуз телпак кийган одамга қараб юрди. қўшқўллаб кўришди. Абдураҳмон йигирма икки йилдан нарида қолиб кетган Йўлдош билан учрашув бундай осон кечаётганини тасаввурига сиғдиролмай, гарагсираб ўтирар, энди ўзи томонга юриб келаётган одамга пешвоз чиқиш лозимлигини англаса ҳам, ўрнидан қўзғололмас эди. Йўлдош ўктам юриб келиб, эшикни очди.

— Абдураҳмон!.. Жўражон, бормисан?!.
У чўзилиб, ҳали нима қиларини билмай ўтирган Абдураҳмонни бўйнидан маҳкам қучоқлади.
— Пастга туш, оғайни!.. Бир тўйиб қучоқлай!..
Абдураҳмон машинадан қандай тушганини билмайди, фақат Йўлдошни у ҳам маҳкам қучоқлаётганини, дам бу елкасига, дам у елкасига навбатма-навбат бош уриб, беҳад суюнч ичида ўзбекчиликнинг таомилига кўра кўришаётганини сезади.
— Абдураҳмонжон!.. Ўзимни детдомим!.. Бор экансан-ку! Одам ҳам шундай йўқолиб кетадими?!
Бундай ногаҳоний учрашувлар одамнинг ёдига нималарни солмайди? Яхши кунларнинг эпкинию ёмон кунларнинг изғирин хотираларни бир лаҳзада ларзага солади, кўзлар намланади, овозлар титрайди… Йўлдош дўстини бир қўли билан елкасидан қучоқлаганича ёруққа олиб чиқади.
— Биродарлар!— деди у байрам кайфиятини ҳаммага билдириб, — йигирма икки йил йўқотган оғайним келди. Мана! Абдураҳмон!.. — У дўстини йўқдан бор этган сеҳргардай, тантанавор қиёфада ҳаммага намойиш этарди.
Одамлар Абдураҳмон билан кўриша кетишди. Уни кимдир бағрига босди, кимдир жон-жаҳди билан қўлларини силкиб кўришди — юзларда табассум, кўзларда қувонч…
— Тўйнинг эгасини чақиринг! Сойиб акага айтинглар! Йўлдош детдомнинг меҳмонини ўзи чиқиб, тўйга таклиф қилсин!.. Тез бўлинглар!
Йўлдошнинг ҳайқириғи негадир одамларга ёқди. Ҳамма ҳаракатга келди. Ичкаридан йўл-йўл беқасам чопон кийган тўй эгаси ҳовлиқиб чиқди.
— Қани меҳмон? Омонов акани меҳмони қани?!
У меҳмон кимлигини аллақачон билган, Абдураҳмонга қараб қучоқ очиб келаётган бўлса ҳам, умум қувончни яна бир пардага кўтариш учун ҳадеб бу саволни такрорлар эди. Абдураҳмон тўйнинг эгаси уни чин юракдан бағрига босиб кўришганини ҳис қилди, ўпкаси тўлди…
— Холиқ! Пули кўп артистлар детдомлар билан кўришмайдими? Йўлдошнинг ҳайқириғи пасаймасди. «РАФ» олдида турган мўйловли барваста йигит норли юзига ярашган табассум билан келиб кўришди.
— Холиқжон! Ўйинчилару созандаларингга айт, ичкарига киришсин! Менинг дўстим шарафига!.. Ўн беш минут!..
Ҳамма тўйхонага кирди. Тўй тарқаган ҳисоб—аёллар столлар устидаги овқат қолдиқларини йиғиштира бошлашган, ҳар-ҳар жойда уч-тўрт одам бош уриштириб ўтиришибди… Бирпасда дастурхон ёзилди, нозу-неъмат келтирилди, ичимлик…
— Холиқ! Энди бир айт!.. «Замонда хору зорман»ни айт. Йўлдош акангни куйган жонини қайта куйдир!..
Холиқ ашула бошлади. ғижжак инграб жўр бўлди, най ҳаволарга сиғмай нола этди… «Ишқингда беқарорман — боиси сен… Замонда хору зорман — боиси сен…» (Собир Термизий ғазалидан мисралар) деб қўшиқчи тўйхона устидан юлдузларга қараганча, кимгадир таъна этди, ёлворди. Сўнгакларигача зирқираётганини ҳис қилган Абдураҳмон соқий узатган ароқ тўла пиёлани олдию даврадагилар билан уриштиргач, роҳат қилиб симирди.

— Йиғлатасан-а, Холиқ! Шўхроғидан чал!..
Йўлдош рақсга тушиб, Абдураҳмонга қараб муқом қилди. Абдураҳмон Йўлдошни — сағирликнинг азобини бирга бошдан кечиришган болалик дўстини йигирма икки йил мобайнида деярли эсламаганини ўйлаб, уялди. Кимдир меҳмонни ҳам ўйинга тортди. Абдураҳмон даврага чиқиши билан вужуди ўзбекча рақсни унутмаганини ҳис қилди. У берилиб ер тепаётган Йўлдошнинг қаршисига бордида ярим ҳазил, ярим чин қабилида йўрғалаб кетди…
Абдураҳмоннинг Чаганадаги ҳаёти шундай бошланди. Тўйдан тўғри Йўлдошникига келдилар. Эртаси эрталабданоқ қўй сўйилди. Йўлдош «детдомлар»га, яна кимларгадир телефон қилди. Хотиранинг чалкаш чангалзорларида йўқолиб кетган дўстлар, энди ажинлар оралаган юзларини қувончга тўлдириб, бирин-кетин қучоқ очиб кириб келавердилар. Меҳмондорчилик устига меҳмондорчилик бошланди… Абдураҳмон Йўлдош билан Чагананинг торкўчаларини ҳам айланишга улгурди. Ўша — ноқулай тарзда мувозанат сақлаб турган деворлар, дарахтлари бир-бирига мингашган боғлар, дарахтларнинг девордан ошиб чиқиб, кўчага энгашган шохлари… Аммо стадион йўк,, ўрнида фабрика… Мактабнинг ўрнида ҳам бегона уч қаватли бино қаққайиб турибди,.. Чагананинг тепасида савлат тўкиб турган Тўртчинорга ҳам чиқдилар. Пастда Чагана улкан картада чизиб қўйилгандек кўринади. «Ишқингда беқарорман—боиси сен!», деб мурожаат қилди Йўлдош Чаганага. У чор тарафи тоғлар билан ўралган бу масканни бағрига босмоқчи бўлгандай, қўлларини кенг ёйди. Унинг кайфияти Абдураҳмонга ҳам ўтди. «Замонда хору зорман — боиси сен!..» деб хитоб қилди у ҳам ва бу сатрнинг маъноси ўзининг тақдирига нақадар мос тушганлигини шу қадара ойдин ҳис қилдики, бирпас довдираб қолди, сўнг чинорнинг танасига суяниб: «Йўлдош! Замонда беқарорман…» деди овози хириллаб. Унинг кўнглидан нималар ўтаётганини дўсти ўзича тушунди: «Е, нима бор сенга ўша Ўрисияда! Чаганага кўчиб кел. Сену мен шу ернинг тошини тагида туғилганмиз, шу ерда ўлишимиз керак…» Абдураҳмоннинг эсига бирдан Салима тушди. Балки у ҳозир, ҳўв, анов кўчадан кетаётгандир ёки ҳўв гужум тагидаги уйнинг деразасидан Тўртчинорга қараётгандир, эҳтимол, уларни кўриб ҳам тургандир… У Салимани ҳеч кимдан — ҳатто Йўлдошдан ҳам сўраб-суриштирмаганини, шу билан бирга сўраш-суриштиришнинг ҳожати ҳам йўқлигини, уни Ўрисиядан Чаганага келган тақдир Салима билан ҳам юзма-юз этишини англади…
— Бугун Худойберди чақирган, — деди Йўлдош ҳовлисидан машинасини олиб чиқаркан. — Ҳовузнинг бўйига жой қилади. Яхши боғи бор. Бир шакаргуфторлик қиламиз…
— Худойберди?..
— Ўзимизнинг детдомдаги Салиманинг укаси-да…
Абдураҳмон Йўлдошга «ялт» этиб қаради. Меҳмондорчиликларнинг асоратидан танда қолган оғирлик бирдан ариб, кайфияти кўтарилди. Йўлдош гапини давом эттирди:
— Кеча Чориникида хизмат қилиб юрган сариқ йигит…
— Ҳа.
— Худойберди Салимага сени келганингни айтса, роса қувонибди бечора… Ўрнидан туриб ўтирибди, сени гапиравериб эси кетганмиш…
— Нима, касалмиди?
— Сўрама… Беш йил аввал эри аварияда ўлганида инфаркт олди. Икки ой аввал Худойбердидан кичик бир укаси армиядан нобуд бўлиб қайтганда, яна… Етибди-да, бечора… Бу дунёси шу экан. Абдураҳмонбой…

Машина Чагана марказини оралаб борарди.

— Ҳамма укаларига ўзи бош эди. Она ўрнига она… Кейин ситаму уқубатлар ҳам одамни еб ташлар экан… Шу ўзимиз билан детдомда бирга бўлганлардан… Фармон ўлди. Ўқитувчи эди. Мажлисда Шобердиев билан ташлашиб туриб ўлиб қолди…
— Шобердиев… борми?
— Ғирдай юрибди энағар кал! Мактаб директори… Хўш, Алим чўлоқ… Бултур вафот этди… Ундан олдин Карим… Тоғдан ўлигини олиб кёлишди. Шариф… Ўзини осиб қўйди.
— Ўзини осиб қўйди? Нимага?
— Ким билади дейсан! Биров ундай дейди, биров бундай дейди… Худо билмаса, бандаси билмайди, Абдураҳмонбой… Ҳаммаси ситамни кўплигида… Бизни детдўмларни дардга эти юпқа тортиб қолганми деб ўйлайман баъзан. Туғилгандан кулфат ичида юргандан кейин… Юрак ҳам ейилиб кетар экан-да! Таппа йиқилиб ўлиб қоляпмиз… қолганларнинг боши тошдан бўлсин…
Машина энди эгри-бугри тор кўчадан борарди.
— Ие!.. Худоё, тинчлик бўлсин энди! қара, Худойбердиниг уйини олдида «тез ёрдам» турибди…
Абдураҳмон кўчаниг адоғида турган машинани кўрди.
— Худоё, тинчлик бўлсин, — деб такрорлади у ўзи ҳам кутмаган ихлос билан. «Тез ёрдам»нинг ёнига келиб тўхтадилар. Йўлдош кабинада ўтирган шофёр билан сўрашди:
— Ҳа, Қўчқорбой?
— Опани мазаси қочган шекилли…
— Мен ҳозир…
Йўлдош ҳовлига кириб кетди. Ҳаялламай Худойберди билан қайтиб чиқдилар.
— Келинг, ака, келинг… Хуш келибсиз! Марҳамат!—Худойберди Абдураҳмон билан кўришди-да, қўшни дарвозага қўш қўллаб таклиф қилди.
— Энди бошқа пайт келамиз, Худойберди. Салима яхши бўлаверсин… Худо хоҳласа… — деди Йўлдош эътирозга ўрин қолдирмайдиган босиқ бир оҳангда.
қайтдилар. ЙЎлдош ҳар дам бошини сарак-сарак этиб қўяр, Абдураҳмон эса, ранги оқарганча сигарет тутатарди.
— Аҳволи қандай?— деб сўради у ниҳоят.
— Худо ўзи мадад бермаса… Ёмон.
Абдураҳмон қўллари қалтираётгани, бу титроқ бугун Салиманинг исмини эшитганиданоқ танига кирганлигини ҳозир англади. У дабдурстдан Салима билан кўришиб бўлмаслигини ҳам аввалдан билишини ва бугунги саргузашт ҳали давомли эканлигини тушунди. Хаёлида аллақандай чигалланиб қолган тугуннинг тасвири кўринди. Бу тугуннинг бир учи ўзининг тақдирига чалкашгани, бир учи эса Салиманинг ҳовлиси устида жонсарак ҳилпираб тургани кўз ўнгида жонланди…
Йўлдошнинг уйида мезбон билан ичдилар… Кейин узоқ гаплашиб ўлтирдилар. Абдураҳмон ашула айтди. Барибир юракнинг ғижими тарқамасди…
У кечаси бир маҳал уйғонди. Бир дераза ой нури кўрпасига тушиб турарди. Ташқари чиқди. Ойдин сукунат. Ҳовли роҳатланиб ойни томоша қиляпти. Боғдаги дарахтларнинг соялари бир-бирларига қўшилиб бир умумкўлка ташкил этган. Шамол йўқ… Абдураҳмон негадир ҳаяжонланиб боғ ичига қаради. Боғнинг тўрида бир парча жой ёришиб турарди. «Тандирнинг кулини ташлашган бўлса… Чўғ-мўғ қолганир» деб ўйлади ва беихтиёр ўша тарафга юрди. Яқинлашгани сайин бу тахмини нотўғри эканлигини тобора тушуниб борди, аммо қандайдир куч уни олдинга бошларди. Оёқлари измидан ташқари қадам ташлар, лаблари қуршаган, аъзойи баданини совуқ тер босган эди. У ёруғлик ялтираб турган жойдан кўзларини узолмай бир алфозда олдинга юрар, қадамининг товушини эшитмас — юраги ҳозир юз бериши мумкин бўлган ҳодисанинг сеҳрли хавотири билан тўла эди.
— Абдураҳмон…
Бу товуш кўкрагига урилиб, уни тўхтатди. Йигит ёруғлик кучайганини ва энди ёруғлик ичида одам турганини кўрди.
— Абдураҳмон, қўрқманг!
Бу товушни қаерда эшитган? Ёруғлик янада кучайди. Энди қаршисида нақ кундузнинг парчаси эди. Ёруғликнинг ичидаги одамнинг эса юзи аён кўринди. У Салима эди. Аёл дарахтнинг танасига суянганича, кулибгина қараб турарди. Абдураҳмон бирдан қўрқувдан халос бўлганини туйиб, олдинга юрмоқчи бўлди.
— Қўзғолманг!.. Шундоқ гаплашаверамиз…
Аёл гапирганда оғзини очмас, лабидаги табассуми ҳам бузилмас эди. Товуши аллақандай бахмал тўлқинларга ўралиб, қулоққа ёқимли тегарди.
— Сизни бир кўрай дедим…
Абдураҳмон гапирмоқчи бўлди, аммо оғзини очишга улгурмасидан, ўз товушини эшитди.
— Мен ҳам сизни…
Аёл қўлини кўтариб унинг овозини тўхтатди.
— Ёлғон гапирманг… Фақат мен сизни кўрай деб яшадим. Фақат яқиндан бошлаб…
— Яқиндан  бошлаб… Нима бўлди?
— Мени ўйлашга мажбур бўлдингиз. Ўзим мажбур қилдим.
— Салима, мен сизни телевизорда кўрдим.
Аёл кулди. Сўнг юзларини ярим бекитиб, пастга оқиб ётган сочларини мағрур бир ҳаракат билан орқага ташлади.
— Биламан…
Абдураҳмон аёлнинг бу гапига ажабланмади.
— Касал ҳолингизга… Ўзим борардим…
— Мен кетяпман, Абдураҳмон…
— Касалсизу кетаман дейсиз.

Аёлнинг юзи жиддий тус олди. Бошини бир томонга қийшайтириб, нимагадир қулоқ солди-да:
— Ҳозир… — деб пичирлади ва энди йигитга жовдираб тикилди:—Хайрлашгани келдим… Соғинган эдим… Чидаёлмадим… Кейинги пайтларда кўп безовта этганим учун узр…
Аёл яна кимгадир «ҳозир» деди-да, маъюсланиб Абдураҳмонга қаради. Унинг кўзларидан ёши оқиб, табассумини ушлаб қолишга уринаётган лабларига оқди. қаердандир дастрўмол олиб, юзига босди.
— Қўйишмаяпти… Бирпасга ҳам кўнишмайди-я!..
Салима ҳамон гўзал эди. Ҳеч ўзгармаганди. Болалар уйида қандай бўлса, шундай. Абдураҳмон кўнглининг ўша унут бўлган туйғулар билан лиммо-лим тўлганини сезди. Аёлга талпинди.
— Қўзғолманг! — шивирлади Салима.
— Ҳеч ўзгармабсиз!..
— Атайлаб… Сиз учун…
Аёл бир зум ўйланиб қолди. Сўнг йигитга шундай тикилдики, йигит бу нигоҳда йигирма беш йиллик сочларига оқ тушган соғинчни; ҳасратда ёнавериб, кулга кўчган армонни; кўнгил эшиги олдида ҳамон мустар ўлтирган умидни — аросатда қолган МУҲАББАТнинг тирик вужудини кўрди.
— Салима! — деди у ўртаниб. Аёл индамади.
— Абдураҳмон… Мен ҳозир кетаман… Сиз қўрқманг. Хайр…
— Эртага кўргани бораман…
— Ундай деманг… Хайр… қўрқмасдан бориб ухланг.
Салима шундай деди-да, боғ оралаб, деворга қараб юрди. Ёруғлик унга эргашгани сари хиралашиб борарди. Аёл деворга етганида у тамом ўчди. Аммо одамнинг кўлкаси ойдинда гўё ҳавода учгандай деворга чиқди.
— Хуш қолинг… Хайр…
Товуш йиғи аралаш эди. Абдураҳмон ҳам тўлиқиб, девордаги кўлкага қараб ютинарди-ю томоғига тиқилган ҳаяжонни босолмасди. Лаблари шўр тортганлигини сезди.
— Хайр…

Кўлка бир зумда ғойиб бўлди. Абдрураҳмонга кўлка девордан кўчага ошиб тушмагандай, балки осмонга — ою юлдузлар тарафга учиб кетгандай туюлди…
Абдураҳмон уйга қараб юрди. Айвонга чиқаркан, ортига бурилиб қаради. Боғ аллақандай ҳаяжондан бўшаб қолган, олам сукунатида танглик йўқолгандай эди. Шунда Абдураҳмон ойдинликдан андиша қилиб, дарахтларнинг кўлкасида алланечук бечораҳол ўлтирган ғуссани кўрди. «Салиманинг ғуссаси…— ўйлади у.— Ғуссасини қолдириб кетибди… Демак, худо хоҳласа, тузалиб кетади»… У уйга кираркан, кўп йиллардан буён биринчи марта «худо хоҳласа» жумласи хаёлига келганидан ҳайрон қолди.
…Ерталаб уни Йўлдош уйғотди.
— Тез тур! Чой тайёр…
Дўстининг овозидаги ташвиш дарров ҳушёр тортирди.
— Тинчликми? — деб сўради ёстиқдан бош кўтараркан. Йўлдош унга бир зум хаёлга ботиб қараб тургач:
— Худо Салимани кўпга қўшибди,— деди, сўнг чўнқайиб ўтирди-да, Абдураҳмоннинг кўзига қараб:— Айтдим-ку, биз детдомликларнинг теримиз юпқа бўлиб қолган… Ўлиб кетаверамиз,— деди алам билан.
Абдураҳмон тақдир унга тушу ҳушнинг фарқини қолдирмаганини англади.
Сафар қариди. Салиманинг ўлимидан кейин Абдураҳмон жўнаши лозимлиг-ини тушунди. Яна бир-икки кун меҳмонга борган бўлди. Аммо ўтиришлар ҳам татимади.
Юрагининг теварагида аллақандай совуқ бўшлиқ пайдо бўлганини пайқади. Дўстларнинг самимий илтифотлари ҳам кўнглида илгаригидек туғён уйғотмас, аксинча, муқаррар айрилиқ олдидан келадиган ҳазинлик оғушига солар эди. У яна Чаганани пиёдалаб айланди. Хотирасида омон қолган тор кўчаларни бир-бир кезиб чиқди. Шаҳарни қоқ иккига ажратган сойга тушди, баҳор селлари келтириб ташлаган тошларга ўлтириб, бу ҳазин ҳолатга ўзини ташлаганича хаёл сурди. Ва нохос Чагана билан хайрлашаётганини, балки бу хайрлашувдан сўнг қайта кўришув насиб этмаслигини ҳам англади. Англадию сойнинг икки бетига тирмашиб, тоғлар пойига қадар ястаниб кетган бу мў‘жаз маскан унинг Ватани эканлигини жигар-бағри қон бўлиб ҳис қилди. У бу ерга чорлаб келгани учун Салимадан… Салиманинг руҳидан миннатдор бўлдй. Раҳматлик Салима! Наҳотки, унга Ватанини қайта таништиргани чорлаган бўлса?.. Илоё, жойинг жаннатда бўлсин!.. Ватан!.. қадрингни бағрингдагилар билишмайди. Сени сезиш учун йигирма йиллаб-айрилиқда — афсуну жодуга ўралиб, хиёнату найрангга тўла дунёга сажда этиб яшамоқ қерак. Сени сезиш учун ғофиллик тумани ичида оқаётган Вақт дарёсига умиду шижоатдан айро вужудни ташлаб, беҳушу вайрон умргузаронлик этмоқ лозим. Аммо тақдир отлиғ қудратли бир куч борким, у бешафқат қўллари билан онани боладан, юракни севгидан, танни жондан жудо этади, азоб-уқубат ўтига аямай улоқтиради. Ватан! Сени бир лаҳзага танитиб, бу тақдир яна мени қайларга учириб кетмоқчи? О, тақдирдан устун келган ким? Абдураҳмон тақдирга қарши исён кўтаришга ўзида куч йўқлигини пайқади… Сафар энди тамом қариганди.
Эрталаб Йўлдош дам болаларига, дам хотинига ҳайқирганича кўрсатмалар бериб, машинани йўлга созлар, юкларни жойлар, жиғи-бийрони чиқиб Абдураҳмонга ҳам норозилик билдирар эди:
— Йигирма йилда бир келган одам-а!.. Борарсан шу Ўрисиянгга! Нима, сени биров қувиб юборяптими? Гапнинг сарасини айтсам, Абдураҳмонбой, у ёқларда санқиб юрганинг етар! Кўчиб кел. Гала детдом бир бўлиб, бир уйни тикка қилиб берармиз!.. Чет эллик туристга ўхшайсан-а!..
Ҳовлининг дарвозаси тақиллаб, Йўлдошнинг жавраши бўлинди. Дарвозадаги дарчадан аёл кишининг боши кўринди-да, яна ўзини ташқарига олди.
— Қара!—деб хотинига забт этди ҳамон шаштидан тушмаган Йўлдош. Хотини эрининг бақиришларидан негадир яйраб, ташқарига чиқди. У ҳаялламай қайтиб кирди-да, Абдураҳмонга ғалати қараш қилиб:
— Ака, сизни сўрашяпти,— деди.
Йўлдош хотинига бир қараб олиб, ишини давом эттираверди. Абдураҳмон дарвозадан ташқари чиқдию, ҳушдан кетадиган бир алфозда қалқиб тушди. Унинг қаршисида кўм-кўк либосда, бошига катта қора рўмол ўраб олган… Салима турарди. Худди боғда кўринганидай ёш, фақат чеҳрасида чексиз ғусса, Абдураҳмонга бир қараб, яна ерга тикилган нигоҳида мотамнинг буҳудуд алами…
— Амаки… Мен Ҳудойберди аканинг жияни бўламан…
қиз Абдураҳмоннинг каловланиб, ҳеч нарса тушунмай турганини кўргач:
— Салима опанинг қизи… Детдомдаги…— деди овози пасайиб.
— Салиманинг қизи?…— деб сўради Абдураҳмон ва бирдан ўзига келиб, жавдираганча, қизга ҳамдардлик кўрсата кетди:— Чидамасдан иложимиз қанча! Худойим онангнинг умрини ҳам сенга берсин! Онанг кўрмаган бахтларни кўр! Ғам нималигини билмагин бу дунёда!..
Абдураҳмон гапирган кўйи дили, жигари хун бўлиб бораркан, бу олқашлари Чориевнинг жонсаракликларига ўхшаб кетаётганини пайқади… Негадир бу кашфиёти кўнглига тасаллибахш ёруғлик олиб кирганини ҳам сезди. қиз бошини кўтармай, унинг гапи адо бўлишини кутиб турар, ҳали вужудини вайрон этаётган жудолик дардидан безовта эди.
— Амаки… Энам сиз ҳақингизда кўп гапириб берганлар… Келганингизни эшитиб хурсанд бўлган эдилар… Тоғамларникига меҳмонга келишингизни эшитиб… Мана буни бериб қўй, менга насиб қилмаса, дегандилар…

Қиз энди йиғларди… У бироз тараддудланиб тургач, қўлидаги газетага ўралган тўртбурчак нарсани Абдураҳмонга узатди.
— Бу нима?
Қиз жавоб бермасдан бурилди-да, бошини эгганича, тез-тез юриб кетди. Тор кўчанинг ноиложликда — меҳру шафқатдан мосуволик ичида ўртаниб қараб туришидан, Абдураҳмон қизнинг ҳамон селу сабор йиғлаб кетаётганини англади. Золим фалак баланддан бемалол боқиб турар, тўймас ер эса кўчани сескантириб тошларига тўкилган кўз ёшларга парво ҳам этмай бемалол ётар эди…
Йўлдош машинани кўчага олиб чиқди. Абдураҳмон унинг ёнига ўтирди. «Ака, омон боринг», деб Йўлдошнинг хотини, болари билан дуо берди. Жўнадилар…
Абдураҳмон қўлида ҳамон Салиманинг қизи ташлаб кетган нарсани ушлаб турганини сезди. Негадир азъойи баданини хавотир ўртаб, газетани очди… О, «Ўтган кунлар!» Ўша! У ўша малла муқовали китобни дарҳол таниди. Ўқилавериб титилиб кетибсан-ку! Сени ким бедор кечаларининг ҳасратида тўзғитди, китоб! Бир бечора йигит севгисининг элчиси бўлганингча қайларда қолиб кетдинг? Севгининг элчисига наҳотки ўлим йўқ? Наҳотки энди қайтдинг? Нималар олиб қайтдинг, бу дунёдан жувонмарг кетган муҳаббатнинг элчиси?..
Абдураҳмон оқ саҳифани очди… Ва вақт ғуборида хираллашиб қолган «МЕН СЕНИ СЕВАМАН», деган ёзувни адойи тамомликда ўқиди. Сўнг… кимнингдир бемадор қўллари титранибгина битган «МЕН ҲАМ…» деган ёзувга кўзи тушди-да, ЙЎлдошнинг борлигини ҳам унитиб, ўкириб юборди.
— Абдураҳмонжон!… Бу дунё кўйдирди! Бизни куйдирди, Абдураҳмон!—деб нола қилди Йўлдош. У ҳам йиғларди.
…Тепасида заводнинг миноралари қаққайиб турган шаҳар ҳар оқшомдагидек сеҳрли уйинини авжига чиқарган бир пайтда Абдураҳмон уйига кириб келди. Уйида ҳеч ким йўқлигидан кўнгли ғашланиб, хоналарни қайта-қайта айланиб чиқди, сўнг телевизор кўргани ўтирди. Ғашлик тарк этавермагач эса, ташқарига чиқди. Шимолнинг салқин ёзи осмонга булут ташлаган — юлдузлар кўринмайди. Аҳён-аҳёнда эринчоқ булутлар дим кечанинг бағрига бир-ярим ёмғир томчисини отади… Абдураҳмон шаҳар марказига қараб юрди. Йўлни қисқартириш учун эски парк деворининг катагидан ошиб ўтди-да, дарахтлару қийғос ўсиб ётган ўтлар орасидаги таниш сўқмоқдан бемалол йўл топиб, паркнинг марказга кетгучи йўлга туташган қанотига етди. Паркнинг бу томони панжара билан ўралган… Абдураҳмон эгилиб, одам сиққудай тирқишдан ўтмоқчи бўлдию, шу кўйи сеҳрлангандай қотди. Кўчадан Машанинг овози келарди…
— Паша!.. Шилқимлик қилма!… Абдураҳмон ўзини ичкарига олди.
— Очофат экансан! Шунча кундан буён тўймаганингни қара…
Маша нозланиб сўзларди. Шундагина Абдураҳмон йўлкада — чироқпана дарахт кўлкасида бир жону бир тан бўлиб турган жуфтни кўрди.
— Мен сенга очиғини айтдим, жоним, Алик келиб қолиши мумкин. Бугун бизникига боролмаймиз…
— Маша, ростини айт, Аликни яхши кўрасанми, ёки мени…
Паша Чиройли-ку! Абдураҳмон музлаб қолган вужудидан ихтиёрини берган бўлса ҳам, негадир Машанинг жавобини орзиқиб, қўрқиб, умид қилиб кутди…
— Иккалангни ҳам яхши кўраман, Паша! Маша нозланиб кулди.
— Хайр, у ёғига ўзим кетаман. Эҳтиёткорни…— деб атайлаб гапни ярмида тўхтатди Маша.
— …Худо асрайди!—деб давом эттирди Паша чиройли ва қаққос отиб қулди. Сўнг бўса овозлари… Сўнг Машанинг туфличалари тахта йўлкани тиқиллатиб тун қўйнига сингиб кетди… Абдураҳмон ўзини ўт-ўланлар устига чалқанча ташлади. қайсидир ёмғир томчиси қоронғида адашмасдан, унинг юзини топиб келиб, пешонасига тушди. «Чаганада яшаганимда, ваҳ, пешонам қурсин, дердим, кейин…». У кейинини ўйлашга куч тополмади. Тун қаърида ўзидан кечиб, ҳолсизланиб узоқ ётди. Ўрнидан турганида, ёмғир кучайганди. Юзи ҳўл эканлигини пайқади. Панжара тирқишидан соя каби шарпасиз ошиб ўтди-да, аллақандай букчайиб уйига қараб жўнади.
У эшикхонага кираверишда ўзига келди. Бирдан, ҳозир уйига кирса, ҳамма нарса аввалгидай қолишини англади. Тўхтаб, сигарет чекди. Нималарнидир ўйлаб ҳовлини айланди. Уйдаги бўз болалар ўрнатган-қўлбола турник ёнига келди. Сигаретни ташлаб, турникка осилди. Сўнг оҳиста ерга тушиб, яна чекди. Шошмасдан тутатди. Кейин шимининг камарини чиқариб олиб, турникка илмоқ қилиб боғлади. Тортиб синаб кўрди, нохос болаларга хос чаққонлигу ғайрат билан яна қўш қўллаб осилди-да, илмоққа бўйнини солиб, қўлларини бўшатди. Абдураҳмон танаси бутун оғирлиги билан- ерга, ернинг тагига, ундан ҳам наридаги тубсизлик сари учиб кетаетганлигини кўрди. Бўйнидаги суяги («умурткдм!», деб ўйлашга улгурди у) «қирс» этиб ўрнидан қўзғалганини ҳам сезди. Кекирдаги чидаб бўлмас даражада оғритганча тепага тортиб, қорнини чўзарди. «Ҳозир узилади… Ҳозир…» Аммо уни тубсизлик сари учириб кетаётган даҳшатли залвор ўйлашга йўл бермас; Ердан, осмондан, муҳаббатдан, хиёнатдан, бемаънолик ва маънодан, бошларига тушаётган ёмғир доналаридан, турникда ҳолсиз қолган вужудидан ажратиб, оғирликнинг зиллиги тагида эзғилаганча аллақайларга шамолдай елдириб борар эди. Абдураҳмон бирдан бу оғирликдан халос бўлганини, сувдай қуюқ, аммо тиниқ ҳавода эркин сузаётганини пайқади. Оппоқ либосли, олти қанотли фаришта уни кафтларида авайлаб тутганича учиб борарди. Абдураҳмон фариштани таниди. Фаришта Салиманинг ўзи эди.
Дунё негадир ингичкалашганди. Абдураҳмон ҳавонинг қуюқлигию дунёнинг ингичкалиги уларнинг тезлиги шиддатидан эканлигини тушунди. Олдинда ям-яшил ёғдуларга ўраниб, шафақланиб ётган уфқ кўринди. Дўзахмикан?..
— Дўзах қолиб кетди,— деб ногаҳон жавоб берди Салиманинг меҳрибон овози.
— Бўлмаса… Жаннатмикан?
— Жаннат ҳам қолиб кетди,— деди Салиманинг ҳасратли овози. Абдураҳмон бошқа савол ўйламади. Зотан, энди саволнинг кераги йўқ эди.

M: «Шарқ юлдузи» журнали, 1991 йил, 8-сон

Usmon Azimning bu hikoyasini bundan 21 yilcha avval sentyabr oqshomlaridan birida Abror Hidoyatov teatri bosh rejissyori Bahodir Yo‘ldoshevning ish kabinetida o‘qigan edim. O‘sha kuni biz odatdagidek teatr hovlisidagi tut tagida yarim tungacha davra qurib o‘tirgan, hamma tarqalgach, mening Toshkenti azimning yo‘ldosh shaharchasi bo‘lmish olis Sputnik mavzesida turishimdan xabardor Bahodir aka “Kech qoldingiz,Xurshid, avtobuslar yurmay qo‘ygan, shu yerda qoling” deb ish kabinetida tunab qolishimga ruxsat bergan edi. Yolg‘iz qolgach, kabinetdagi kitob javonini ko‘zdan kechirib, “Sharq yulduzi” jurnalining 1991 yil, 8-sonini qo‘limga olib, Usmon Azim hikoyalarini o‘qiy boshlagan edim. O‘sha paytgacha faqat she’rini o‘qiganim uchunmi, Usmon akaning hikoyalarini juda qiziqish bilan o‘qiganim,o‘qib bo‘lib hayratga tushganim hali-hanuz yodimda..

Xurshid Davron

Usmon Azim
SEVGI

Boshimga tushdi g‘am tig‘i, balo toshi, ajal zaxmi,
Ko‘r, ey, hijroni zolimkim, nelar boshimga kelturding.

Alisher Navoiy

Abdurahmon Chaganada voyaga yetgan. «Tug‘ilib, voyaga yetgan» deb yozmayotganimizning sababi shundaki, uning qaerda tug‘ilganini hech kim, hatto o‘zi ham bilmaydi. Voyaga yetgan joyi esa aniq — Chagana, bolalar uyi, maktab, stadion, ularga eltadigan ko‘chalar, ko‘chalar chetidagi tuproq tomli pastqam uylar, allaqanday noqulay tarzda muvozanat saqlab turgan devorlar, devorlar ortidagi daraxtlari bir-biriga mingashgan bog‘lar… Shu…
Esida qolgani shu. Ammo shunga ham shukur etmoq kerak, chunki Abdurahmon Chaganaga bormaganiga yigirma besh yilcha bo‘lib qoldi. Yillar o‘tgani sayin xotira vaqtning beadad kengliklarida cho‘zilib yotgan uzun vujudini yig‘ishtirib, bir joyga to‘plab olarkan. Endi Abdurahmon Chaganani o‘ylasa, yuqoridagi manazara «lip» etib paydo bo‘ladiyu, orziqtirishga ham ulgurmay, yurakni batamom zabt etgan mayda-chuyda tashvishlar komiga cho‘kib ketadi.
O’risiyaning bu shaharchasida Abdurahmon o‘zini begona sezmaydi — hammaga allaqachon el bo‘lib ketgan. Ilgari, pivo mo‘l mahallari mayxonaga kirsami, o‘-ho‘, «Alik! Alik!» deb chaqirganning soni ming edi. Oldiga quritilgan baliqdan ham, muzday pivodan ham surib qo‘yishardi, ko‘zlar sarxushlikdan suzila boshlagach, ko‘p qatori ashula ham aytardi. Rosti, ashulani hammadan yaxshi aytardi. Qo‘shiq avjlangani sayin uning ko‘zlari yumilar, ichi o‘tda kuyayotganday yuzlari bujmayar, labida allaqanday alamli tabassum paydo bo‘lar edi. Jo‘r kuylayotgan hamshishalar bu tabassumga ko‘zlari tushgach, birin-ketin qo‘shiq aytishdan to‘xtashib, unga zavqlanib termulishar, ularning ham yuzlari ohangdan ufurayotgan tushuniksiz azobning nafasini sezib bujmayar; chiday olmasdan boshlarini sarak-sarak etishar edi. Ovozning kengligini tan olguvchi bu yerning qo‘shiqlari Abdurahmon bo‘g‘zida pivo shinavandalarining quloqlari o‘rganmagan notanish nolalar, fig‘onlar, yolvorishlar, o‘ksinishlaru bo‘zlashlarga qo‘shilib, afsungar bir holat kasb etardikim, mayxonaga sigaret tutuni va baliq hidi aralash sukunat cho‘kardi. Qo‘shiqning eng baland pardalarida shikasta hazinlikka yo‘g‘rilgan zo‘riqish paydo bo‘lar, bu zo‘riqish ovozning ojizligidan emas, balki eskigina paxtalik kiygan shu odamning yuragida paydo bo‘lgan hasratning zo‘ri ekanligini badani vijirlab turgan sukunat ham his eta boshlar edi. Qo‘shiqchining yumuq ko‘zlaridan sizgan yoshlar ajinlarning ariqchalaridan oqib, lablariga tushar va qo‘shiqning ta’mi sho‘rga o‘xshab tuyulardi… Bufetchi Roza bo‘yalgan g‘ar ko‘zlariga yarashmagan sipo bir alfozda qo‘shiq tinglar, har dam-har damda shavqini yashirolmay «chyort!.. chyort!..» deb qo‘yar edi. Albatta, qo‘shiq tugaganidan keyin ham sukunatni birinchi bo‘lib buzish lazzatidan o‘zini marhum qilmasdi:
— Alik! —deb qichqirardi u peshtaxtaning orqasidan.—Alik! Jonim! B/yoqqa kel! Yigitlar, Alikni to‘ppa-to‘g‘ri mening quchog‘imga jo‘natinglar-chi! Alik! Jonim! Bu nima qilganing? Yuraklarni qon qilib yubording-ku! — So‘ng odamlarning hazil-mutoyibasi ostida peshtaxtaga suyanib turgan Abdurahmonga shaxt bilan engashardi-da, sigaret isini anqitib, yigitning lablaridan shartta o‘pib olar; sehrgarlarga xos o‘ktamlik bilan peshtaxta tagiga engashar, lahza o‘tmay shisha ichida allaqanday o‘rtanib turgan ichimlikni ikki mitti qadahga quyar edi: «Alik! Sen faqat konyak ichishing kerak! Boshqalarga pivo ham bo‘laveradi! Qani, ol! Jonim, ovozing mast qildi-qo‘ydi! Bo‘ldi, endi seni Mashaga berib qo‘ymayman…»
— Rahmat, Rozochka… — derdi Abdurahmon, qo‘shiqning hovri ketmagan tovushi titrab…
Endi bu gaplar — pivo ko‘p bo‘lgan zamonlarning gaplari.
Hozir pivo ham topilmaydi, qo‘shiq ham aytilmaydi. Hamma siyosat bilan mashg‘ul. Yaqinda zavodda bir kunlik ish tashlash ham bo‘ldi. Miting…
Abdurahmon chorak asrdan buyon istiqomat qilayotgan bu shahar o‘ttizinchi yillarda qurilgan. To‘g‘rirog‘i, avval zavod, keyin uning atrofida shaharcha barpo etilgan. Tantanali yig‘ilishlarda irod etiladigan ma’ruzalarda, «olovqalb komsomollarning bunyodkorlik qudrati tufayli qad ko‘targan zavod» haqida pinak buzmay so‘zlansa ham, aslida uni «xalq dushmanlari» — zeklar qurgani shahar ahliga ayon. Zavodning birinchi ishchi-xizmatchilari ham o‘shalar. Ularning bitta-yarimi hozir ham barhayot. Odamovi, kamgap bu odamlar ayniqsa yig‘inlardan, uchrashuvlardan qo‘rqadilar. Bir gal zavodning madaniyat uyidagi majlisga pensioner Komarovni qo‘yarda-qo‘ymay olib kelishdi. Chol minbarda birpas dovdirab turdi-da, so‘ng birdan asabiylashib qichqira boshladi: «Shu gaplar… kimga kerak! Gapirib bo‘lmaydi axir! Tushunyapsizlarmi?.. E, jin ursin!..» U ho‘lqasi to‘lib, sahnadan kutilmagan chaqqonlik bilan sakrab tushdi-da, eshikka qarab yo‘naldi. «Dmitriy Ivanovich! Dmitriy Ivanovich!..» deb chaqirdi hovliqib madaniyat uyining direktori Pashka Chiroyli, «Dmitriy Ivanovich bo‘lsam nima bo‘pti! Mana, oltmish besh yildan buyon Dmitriy Ivanovichman! — chol bir zum to‘xtadi-da, a’zoyi badani qaltirab, qo‘llarini silkitgancha yana baqira boshladi: — Ertak eshitgilaring kelib qoldimi?! Stalin bo‘lganida senlarga ertagini ko‘rsatib qo‘yardi!.. Mana shu yerda, — chol depsinib, xuddi oyog‘i turgan joyga ishora qildi, — ota-onam yotibdi! Aka-ukalarim yotibdi! Mana senlarga ertak! He, onangni!..» Chol baqira-baqira, so‘kina-so‘kina ko‘chaga chiqib ketdi.
O’shandan keyin Abdurahmonning ko‘ziga madaniyat uyi allaqanday sovuq ko‘rinib qoldi. Madaniyat uyi yoShlar unutib yuborgan lager o‘rnida qurilganini bilsa ham, o‘liklarni qishda bir chetga taxlab qo‘yilganini, keyin, bahor paytida muzi eriy boshlagan murdalarni bir-birining ustiga sarjinday taxlab, o‘rmon chetidagi sayhonlikka ko‘mishganini eshitgan bo‘lsa ham, baribir, huddi madaniyat uyining poli tagida Komarov cholning ota-onasi, aka-ukalarining murdalari yotgandek tuyulaveradi.
— Alik, Bolshoy teatrimiz sensiz huvillab qoldi… YO «La Skala» bilan shartnoma tuzdingmi? — Har uchrashganda endi Pashka Chiroyli shunday deb hazillashadigan bo‘ldi. — Jiddiy gap ko‘p, Alik… Kel… Sen kelsang, oblastda albatta birinchi o‘rinni olamiz. Moskvaga chaqirishadi. Televidenie!.. Xorijga chiqsak ham ajabmas…
Abdurahmon «xo‘p» deydiyu bormaydi.
Shaharda esa boshqa bosh uradigan joy yo‘q. Kutubxona, qiroatxona, kinoxona, restoran… Kinoxona va restoran kutubxona va qiroatxonadan farqli o‘laroq — gav-jum. Maxfiy zavod joylashgan maxfiy bu shaharda sirli bir tasodif tufayli madaniy-maishiy hordiq chiqarishning bu ikki maskani kommunistik mehnatdan horigan mehnatkashlarning baxtiga, shundoq bir-birining qarama-qarshisida joylashgan. Xoh-lasang kinoga, xohlasang vinoga — faqat ko‘chani kesib o‘tsang bo‘ldi. Kimdir kinodan chiqib vinoga kiradi, kimdir restorandan chiqadi-da, sharobdan bo‘shashgan ko‘ngli g‘uborini ketkizib, hind kuylari ostida o‘kirib-o‘kirib yig‘lagani kinoxona tomon ravon bo‘ladi. Kinoxonaga yetolmaganlar esa, muvozanat saqlashday odob doirasidagi vazifalarini ham udda etolmasdan, ko‘chaga yotib olishgach, so‘nggi daqiqagacha betaraflikka qat’iy amal etib turgan melisa naryadining qo‘liga tushadi… Umuman, ko‘pincha ko‘chani kesib o‘tish, ba’zi bir komandirovkaga kelgan yengiltaklar o‘ylaganiday, xavf-xatardan xoli ish emas, chunki smena tugagach, negadir zavodning eshigidanoq shirakayf holda chiqadigan mehnatkash xalq aynan shu joyga yetganda kayfning cho‘qqisiga chiqadi va tusholmasdan goh kinoxona eshigiga, goh nazoratchi Dasha xoladan sozlab dakki eshitishgach, restoranning bufetiga oqib turadi. Bufetga kuchi yetmaydiganlarni kuchi yetadiganlar mehmon qiladi. Kuchi yetadiganlarning nazariga tushmaganlar ham o‘zlarini yo‘qotib qo‘ymaydilar. Cho‘ntaklarning xotinlar ko‘zidan pinhon tirqishlarida ezilib ketgan so‘mlar g‘arratli tashkilotchilarning tashabbusi tufayli qo‘lbola aroqqa, vino deb ataluvchi qandaydir qizg‘ish ichimlikka va yana bir balolarga tezlik bilan almashtirib kelinadi. Shaharnyng bu muhtasham markaziga tutashgan hamma tor ko‘chalarda bu baxtiyor odamlarning to‘dalari ilhom bilan shishalarni bo‘shatishga kirisha-dilar. Keyin ajabtovur hodisalar ro‘y beradi. Shahar, go‘yo tortishuv kuchi ta’siridan kutulganday, o‘zini yengil his etadi. Ko‘chalar yosuman bir qudratning xushbaxt shamolida lapanglab raqsga tusha boshlaydi. Ko‘chalarning o‘ng tomoni so‘l tomonda, so‘l tomoni esa o‘ng tomonda paydo bo‘lib qoladi. Uylarning tartiblari chalkashadi. Masalan: Lenin ko‘chasidagi imorat Marks ko‘chasidagi imoratning o‘rniga ko‘chadi. Negadir Kolyaning xotini Mashaning eri bilan qo‘ltiqlashib jo‘naydi. Mashaning eri esa ertalab umuman eri yo‘q Lyudka Bezorining karavotida uyg‘onadi. Odamlar tongda bu tabiiy ofatning oqibatlarini tuzatishga kirishadilar. Ko‘chalar og‘rigan boshlarini changallaganlaricha, tongning muzday havosida o‘zlariga kelib, qizarib chiqayotgan quyoshga bema’no termulgan ko‘yi mustarlikda qotib turadilar. Imoratlar ko‘chalarning karaxtligidan foydalanib, hech narsa ko‘rmaganday, temir-beton gavdalariga ajib bir iffatu mo‘minlik baxsh etgan holda o‘z o‘rinlariga kelib o‘rnashadilar. Birmuncha so‘kinish, baqirishu chaqirishlardan keyin, singan eshiklaru idishlardan tashqari, hamma narsa o‘rniga tushadi. Oilalar pasportdagi muhrlar asosida birlasha boshlaydilar. Albatta, hech kim o‘zini gunohkor his qilmaydi. Hamma shayton yo‘ldan urganligini bir og‘izdan qayd etadi. Boshqa sabablarni izlab o‘tirishga vaqt ham, toqat ham topilmaydi. Chunki, soat millari oiladagi baxtiyor onlar tugab, shonli mehnat lahzalari tobora yaqinla-shib kelayotganiga kafillik berib, bong uradilar. Mashina ishga tushadi, uskunalar g‘uvillaydi, zavoddagi minglab temir tishli g‘ildiraklar baravariga aylana boshlaydi, po‘latu cho‘yanlar olov sachratib, odamlar istagan shaklga kiradi… Ammo, shayton ham bo‘sh kelmaydi. U og‘riyotgan boshlarni rohat-farog‘at sari eltguvchi odatdagi yo‘lni beto‘xtov yaqqollashtirib, ko‘ngillarga g‘ulg‘ula solib turadi. Beqarorlikda o‘rtanayotgan ko‘zlar bir-birlarini adashmasdan topadilar, cho‘ntaklarning pinhon tirqishlaridan yana ezilgan so‘mlar chiqib, endi hech kimning vositasisiz, o‘zlarini borib shishalarga almashtirib keladilar… Shayton aralashgandan keyin shunday bo‘ladi-da!
Abdurahmon bu sodda, gunohi ham, tazarrusi ham samimiy shaharning barcha telbaliklariga allaqachon o‘rganib qolgan. O’rganib qolgangina emas, uning gunohiga ham tazarrusiga ham sherik. Ko‘p qatori Shaytonning ham ba’zi gapiga kirib turadi. De-moqchimizki, nima desa, bajargani yugurib ketavermaydi. To‘g‘ri, ich desa — ichadi, lekin kuchqurun, Shayton ko‘chalarni qancha hilpiratmasin, iblisning aytganidan chi-qolmaydigan bechora xotinlar «Alik, yur biznikiga, yura qol!.. Ashula aytib berasan…» deb qancha nozik adolar etishmasin — u to‘g‘ri uyiga keladi. Mana, yigirma besh yilki, biror tomonga burilmasdan, kechqurun yettida ostonada hoziru nozir. U uyidagilar bilan allaqanday yutoqib, quvonchini yashirolmasdan ko‘rishadi: xotini Mashani ham, qizi Lyusyani ham mahkam bag‘riga bosadi. «Dadam har kun ishdanmas, armiyadan — keladi», deydi so‘zga chaqqon Lyusya. Abdurahmon ovqat mahali ham, televizor ko‘rib o‘tirishganda ham, xotini va qiziga mehru muhabbat bilan tikilib qo‘yadi. Dunyoda shunday yaqin odamlari, uyi, zavodda obro‘yi borligini o‘ylab, quvonadi. «Lyusenka, — deydi u o‘zining baxtidan tamom erib, — bir piyola choy uzat-chi, qizim». Lyusya choy uzatib engashganida, qizini erkalab, betiga ohista urib qo‘yadi.
Bu payt Masha o‘ziga yarashgan uzun va keng xitoyi xalatga o‘ranib, oliymaqom zotlarga xos sipolik bilan «Rabotnitsa» jurnalini varaqlaydi. Uning o‘zini tutishida haqiqatan ham odamlarni cho‘chitmaydigan, aksincha, iydiradigan bir viqor borkim, ko‘zni qamashtiradigan darajadagi husni bilan qo‘shilib, yuraklarni tamoman taslim qiladi. Zavodda Mashaning «Malika» degan laqabi bor. U ta’minot bo‘limida ishlagani uchun, o‘z majburiyatlarini unutishni yaxshi ko‘radigan boshqa zavodlarga tez-tez komandirovkaga borib turadi. U tashrif buyurgan kuniyoq isyonchilarning hammasi so‘zsiz qurolsizlanib, do‘stlik va hamkorlik haqida shartnomaga qullarcha tavoze bilan qo‘l qo‘yishga majbur bo‘ladilar. Keyin qadrdon korxonasining obro‘yini tushirgisi kelmagan abjir xodimlardan biri uning sharafiga albatta eng hashamatli restoranda kamtarona bazm beradi. Negadir, bu abjir xodimlarning barchasi ertakdagi shahzodalarga mengzab, bejirim kiyingan va o‘ktam bo‘ladilar. Ularning bu sifatlari ustiga, latifa aytish san’atini ham mukammal egallaganliklarini alohida ta’kidlamoq lozim…
Abdurahmon xotinini o‘rtanib, dilu jigari pora bo‘lib yaxshi ko‘radi. Mashani birinchi bor ko‘rganida qanday titroq ichida qolgan bo‘lsa, chorak asrdan keyin ham uni xuddi shunday titroqli harorat bilan sevadi.
— Masha, — deydi u Lyusya boshqa xonaga chiqqan zahoti, — men seni yaxshi ko‘raman.
— Rahmat, Alik, — deydi Masha jurnal o‘qigan ko‘yi.
— Men seni sochingni, ko‘zingni, qulog‘ingni, burningni, og‘zingni… bor turishingni yaxshi ko‘raman! —deydi Abdurahmon, ichidan bostirib kelayotgan mehru muhabbatdan zo‘riqib.
— Rahmat, Alik, — deydi Masha avzoyini o‘zgartirmay.
— Masha…
— Jim, Alik… Jim! Qiziq maqola ekan…
Abdurahmon negadir xijolat chekib, bir qadar o‘ksinib sukut tortadi. Xayolga cho‘madi…
…Taqdir taqozosi bilan bu shaharga kelib qolgan askar bola bu samoviy mavjudot bilan raqsga tushayotganiga ishonmaydi…
«Sen menga yoqasan, askar…»
«Sen ham…»
«Faqat ehtiyot bo‘l, askar. Meni yoqtirganlar o‘zini unutib yuboradi. Men sehrgarman, askar…»
Askar o‘zini unutadi. Baxtiyorlikdan to‘lib unutadi. O’tmish… O’tmishda nima bor? Bolalar uyi, mudom bo‘g‘izga tiqilib turguvchi, mittigina yurakni tinmay ezg‘ilaydigan bahaybat hasrat… Hech qachon uni ko‘rgani kelmaydigan ota-onaning bola xayoli yaratgan go‘zal siymolari… Kutish. Umid. Sog‘inch… Sog‘inch. Sog‘inch… O, albatta, unutadi! Masha, qo‘llaring buncha mehribon! Masha, ko‘zlaringda faqat mehru muhabbat! Masha, yuzlaring buncha oppoq! Masha, nega buncha chiroylisan?! Masha! Masha! Masha! Butun dunyo — Masha! O’tmish kerak emas — ketaversin! Vatan? Mening Vatanim—sensan, Masha! Masha! Masha! Masha! Masha! Masha! Masha-a!.. O, nega bu baxtiyor tushdan qo‘pollik bilan tepib uyg‘otasan? Men hammasini bilaman, Masha! Senga bir qarashdanoq, vujudingni qaysi iflos o‘ralarning burqsigan yag‘molariga ravo ko‘rganingni ayon bilaman… Nega meni buncha bemalol sotasan, Masha?!
«Baribir seni sevaman, Alik»…
Senlar qanaqa sevgini rasm qildilaring o‘zi, Masha?! Bo‘ldi, ketaman… Padaringga ming la’nat seni, Masha! Axir, Lyusya bilan sendan boshqa shunday keng jahonda hech kimim yo‘q! Sog‘inchda o‘laman, lekin hech qachon seni kechirmayman, Masha!..
«Men seni sevaman, Alik…»
Shunaqa ham sevgi bo‘ladimi?..
«Meni kechir… Kechir…»
Necha marta kechirish kerak, Masha!? Oxirgi marta? Shayton yo‘ldan urdi? Ha, shayton yo‘ldan urdi! Faqat u aybdor!.. Men yig‘layapman… Sen ham yig‘layapsanmi? Nega, Masha, Nega?!.
«Seni sevaman…»
Men ham seni sevaman… Men ham seni sevaman… Sevaman! Se-va-man, Masha!..
«Uxla. Hammasi yaxshi bo‘ladi, uxla…»
Ha, uxlash kerak, Masha. Baxtiyor bo‘lish uchun uxlash kerak, Masha… Uxlash kerak. Faqat uxlash kerak…
— Alik… Alik…
Abdurahmon ko‘zlarini ochadi. Xotini sochlarini silab erkalatadi.
— Charchabsan, jonim. Tur, karavotga chiqib yot… Men ham hozir… Xo‘pmi? Xo‘p… Xo‘p… Uxlash kerak… Uxlash…
Bu shaharda istibdodini o‘rnatgan Shayton tavsiyasi buyicha yashashgina o‘zini omon saqlab qolishini Abdurahmon yaxshi biladi. O’ylab o‘tirmay — yashayver! Boshingda sarxush tumanlar suzib yursin; ko‘chalar mavjlanib, oyoqlaring chalkashsin; kun bo‘yi intiq kutgan shishadagi orzung — yagona armoning bilan uchrashganingdan keyin — tamom! — muammolar onasining … ga kirib ketadi.Sen —g‘olibsan. Hayot peshonasini tirishtirib o‘tiraversin — uning jazosi shu. Pul — ko‘p! Bu yer — shimol bo‘lganligi uchun bir moyana, maxfiyligi uchun bir moyana, qochib ketishmagani uchun yana bir moyana… Yana nima uchundir mukofot, yana bir balo uchun mukofot… Pul ko‘p! Hamma ichadi. Ayollar ham ichadi. Birovning hayotining qizig‘i yo‘q. Barcha — teng! Malikai diloromning boshqalarda ortiq joyi bormi? Qanday qilib Shaytondan zo‘r kelsin? Abdurahmon kechiradi… Ikki-uch kun qovog‘i osilib yuradi. Kulolmasa nima qilsin? Ammo kechiradi. Bu shahar ahli kechirimli. Bugungi g‘iybat ertaga bormay o‘ladi. Chunki mast-alast tunlaru mast-alastlik ishtiyoqidagi kunduzlarda g‘aroyib, aqlga to‘g‘ri kelmaydigan voqealar shu qadar mo‘l bo‘ladiki, bu g‘aroyibotlar allaqachon biror-bir zotni hayratga solmay qo‘ygan. Abdurahmonning oilasida ham har bir muammo, ayniqsa, Mashaning yengiltakligi tufayli yuzaga keladigan dilxiralik faqat tezroq unutilish yo‘li bi-langina hal qilinadi… Ammo, baribir, Masha yaxshi xotin. Ba’zan mehribonlikni shunday joyiga qo‘yib qo‘yadiki, ko‘zingdan yosh chiqib ketadi…
Abdurahmonning hali askarlik payti. Vzvodi temir yo‘lda ko‘mir tushirayotganda, to‘satdan Mashani shunday sog‘indiki, to‘ppa-to‘g‘ri qizning uyiga bostirib keldi. Ust-boshiga ko‘mir kukuni o‘rnab qolgan, a’zoyi badani qop-qora… Masha hech ikkilanmasdan, quvonch bilan ichkariga taklif qildi-da, to‘g‘ri katalakday mo‘‘jaz vannaxonaga boshlab kirdi. «Yechin, — dedi qiz e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan ohangda, — yechin!» O’zi ishchan qiyofada tashqariga chiqib, birpasda qaytib keldi. Paxtalikni yechib, bundan ortig‘iga jur’at etolmay turgan yigit unga uyalinqirab, dovdirab qaradi. Mashaning qo‘lida deyarli yap-yangi sportcha ko‘ylak-ishton… «Nega serrayib turibsan? Tez yechinib, vannaga tush!..» Abdurahmon bu buyruqning iliq bir jilvasida, qizning xatti-harakatining tabiiyligidan taralayotgan xotirjamlikda unga taqdir ato qilmagan, ammo borligini butun vujudi bilan sezgan… Ona mehri ufurib turganini nogahon his etdi. His etdiyu bo‘g‘ziga yig‘i tiqilib, vannaga tushdi. Masha ishchanlik bilan uning yelkasini ishqaladi, sochlariga sovun urdi… Xullas, g‘ayratga to‘lib cho‘miltira boshladi. Ahyon-ahyonda: «Kiringni qara… kiringni qara…» dab qo‘yar, go‘yo Abdurahmonning kirligidan lazzatlanayotgandek edi. Yigit esa bu notanish mehribonlik ichida o‘zini idora qilolmasdi — ko‘z yoshlari boshidan tushayotgan suvga qo‘shilib oqardi. U go‘yo ko‘chada tuprog‘u changga botib, so‘ng onasining qo‘liga tushgan bolaga o‘xshar va bu tuyg‘uni, mana, yoshi yigirmaga yetganida boshdan kechirayotganidan xo‘lqasi to‘lar, yuragi farahbaxsh oromlar qo‘ynida erkalanar edi. Masha jiddiy ohangda uni koyirdi: «Qulog‘ini qarang! Shoshma… Yuvishni ham bilmaysan! Qulog‘ingni boshingni engashtirib yuv! Suv kiradi, axir!.. Noshud! Kel, o‘zim yuvib qo‘yay!..» Abdurahmon uning barcha buyrug‘ini jon deb bajarar, boshidagi sovunni yuvib tashlagan bo‘lsa ham, ko‘zini ochishga jur’at topolmas edi. Yigit allaqanday moviy osmon tagida uchib yurganday, qo‘llari bilan osmonni ushlab ko‘rardi. Cheksiz zangorlik xuddi bulutday yumshoq edi. Quyoshning charaqlab turganini yelkasi bilan sezarkan, uning nurlari iliq bahor yomg‘iriday kiftidan oyoqlariga oqib tushayotganidan vujudu ruhi lazzatlanardi. O, u hech qachon bunday baland uchmagandi…
Shunda Abdurahmon taqdir bu qiz bilan uni chambarchas bog‘laganini, endi u hozirgina duch kelgani — mehr ostonasida itday sadoqat bilan umr kechirishini yuragi zirqirab angladi. Odamning hayotida shunday bir sehrli daqiqalar bo‘ladiki, bu paytda orzu-umidlar tumanida to‘zg‘ib yotgan istiqbol ko‘ngildan ko‘tarilgan his-hayajonlar shamolida g‘uborli pardasini yuzidan ilkis ko‘taradi. Bu yorug‘ dunyoda qanday kun kechirishingiz to‘satdan ayon bo‘ladi. Keyinchalik taqdir daryosida oqib borarkansiz, qancha o‘zgartirishga harakat qilmang, u istaklaringiz ustidan kulib, sa’yi harakatlaringizni barbod etarkan, hech narsani o‘zgartirib bo‘lmasligiga tobora aqlingiz yeta boshlaydi. Taqdir shuning uchun ham TAQDIR-da! O’, jamiyatu tabiatni o‘zgartirmoqchi bo‘lganlar! Qarang, jamiyatu tabiatning besarhad bahri muhitlari hali biz anglab yetmagan, cheksizlikdan ham cheksizlikdagi mangu makonlar sari boshimizdan shovullab, ko‘pirib, sohillaridan toshib oqyapti. Har bir mavjida milyon taqdir bir jilvalanadiyu, tubsiz girdibodlarning yalmog‘iz o‘pqonlarida g‘oyib bo‘ladi. Yo‘q, unga qarshi turib bo‘lmaydi, aksincha, uni tushunishga, ko‘nglini ovlashga, g‘azabini yumshatishga harakat ko‘rgazmoq kerakkim, toki umringiz osoyishtalik qo‘ynida o‘stin!
Abdurahmon sag‘ir bolaligi diliga joylagan bir hushyor tajribadan kelib chiqib, taqdir bilan o‘ynashmoq hech qanday sharaf, obro‘ keltirmasligini angladi. Taqdir isyonkorlarni yoqtirmasligi unga bolalar uyidan ayon edi. Sakkizinchi sinfda o‘qib yurganida, tarbiyachi Shoberdievning yuziga tufladi. Bekorga emas — xudo yetimcha qilib yaratgan bo‘lsa ham, husni jamoli ming ota-onali qizdan ham ziyoda, butun bolalar uyining faxri Salima kechasi navbatchilar xonasidan yig‘lab chiqqanidan keyin tufladi. Yosh avlodni kommunistik ruhda tarbiyalovchi odam maktab o‘quvchisiga, buning ustiga, xudo ham rahm-shafqat qilmagan bir bebaxtga ko‘z olaytiradimi?.. Olaytiradi. Hamma ham Salima emas. Qanchadan-qancha behimoya qizlar pana-panada yoshlarini arta-arta, taqdirlarini qarg‘ay-qarg‘ay, alamlarini ichlariga yutishga majbur bo‘ldilar. Salima birinchi duch kelgan odamni — Abdurahmonni Lenin xonasiga boshlab kirdi-da: «Quloq sol, — dedi xo‘rsina-xo‘rsina. — Bolalarga ayt, meni anov kal zo‘rlamoqchi bo‘ldi. Meni senlardan boshqa hech kimim yo‘q. Senlar himoya qilmasang…» O’smirlik! Sen qanday yaxshisan! Qanday besabrsan! Adolat o‘rnatish uchun buncha shoshmasang, pahlavon! Balki dostonlarni o‘qiyverib, o‘zingni Alpomish tasavvur etgandirsan? Balki Kumushining himoyasiga otlangan Otabek edingmi o‘sha paytda? Sen navbatchi tarbiyachi xonasiga otilib kirding, oyna oldida soch tarayotgan Shoberdiev senga burilib qaradiyu, maqsadingni anglaganday, ko‘zlarini yumib, labini cho‘chchaytirdi. Sen… tupurding. «Ha haromi! — deganicha Shoberdiev cho‘ntaklaridan dastro‘molini axtara boshladi. Ko‘zlari hamon yumuq edi. — Shoshma… Joyingda qo‘zg‘olmay tur… Haromi!». U yuzini yaxshilab artib bo‘lgach, ko‘zini ochdi. Abdurahmon uning ko‘zi g‘azabga to‘lganini ko‘rdi. Sovet pedagogi bunday paytda nima qilishi kerak? Ehtimol, deraza oldida uzoq tik turib, so‘ng senga o‘girilmasdan, ovozi titraganicha: «Rahmat! To‘g‘ri qilding, men ablahga bu ham oz…», — deyishi lozimmidi? Ammo, pedagoglik sha’niga o‘chmas dog‘ tushirgan bu kal kechirim so‘rashni qaerdan bilsin? U to‘satdan bir sakrab Abdurahmonning qarshisida paydo bo‘ldi va deyarli shu zahotiyoq bola qornini ushlagancha, kalning kerilib turgan oyoqlari ostiga shilqillab yiqildi. «O’ynashdan bo‘lgan enag‘ar! Nega bunday qilding? Gapir! Jalabni bolasi, gapir!..» Keyin tepdi… tepdi…
Abdurahmon ko‘zini ochganida jamoat jam edi. Bolalar uyi direktori Chorievning mung‘aygan yuzi unga yaqinlashdi: «Bolam… Abdurahmon… o‘zingga keldingmi?.. Bu nima qilganing, bolam! Tarbiyachining ham yuziga tupuradimi?». «Tupuradi», — dedi Abdurahmon, so‘ng xonaga nazar tashladi. U-ho‘! Oq xalatlilar, melisalar, kichkina bolalarning tungi enagalari, Salima… Shoberdiev baqiryapti… «Iltimos qilaman… Bularga bir balo bo‘lgan… Psixiatrlar kelib tekshirsin… Kim bilsin, balki zoti-da…» Abdurahmon sekin o‘rnidan qo‘zg‘aldi. Uni suyamoqchi bo‘lgan Chorievga, «o‘zim…» dedi-da, negadir harakatsiz qotib turgan odamlar orasidan o‘tib, Shoberdiev tomon yurdi. Shoberdiev yana shoshganicha ko‘zini yumib, labini cho‘chchaytirdi. Bola rohat qilib tupurdi. «Men seni duelga chaqiraman! — deb qichqirdi u, — Mard bo‘lsang, chiq! Yakkama-yakka!..»
Uni direktorning xonasiga olib kirishganida, ko‘ylagi yirtilgan, yuzi shilingan, qo‘llari qon yuqi edi. «O’zingni bos, bolam!.. O’zingni bos! Shaytonga hay ber!..» — Bechora direktor shunday deb jalbiraganicha, bir qo‘li bilan uning sochlarini tuzatar, ikkinchi qo‘lini esa silkitib, odamlarga xonadan chiqinglar deya ishora qilar edi. Choriev xonasidagi divanga o‘z qo‘li bilan o‘rin to‘shab, bir mahalgacha bolaga tasalli berib o‘tirdi…
Abdurahmon tong mahali uyg‘ondi. Choriev g‘ira-shira burchakdagi kresloda o‘tirardi. Bola hali uyg‘onganini sezdiruvchi biror harakat qilmagan bo‘lsa ham, direktor uning ko‘zini ochganini payqab ohista gap boshladi: «Bolam, endi kurashaman deb ovora bo‘lib yurma! Kurashni menga qo‘yib ber! Sen ko‘nglingni bo‘lmasdan, o‘qi… Bu g‘urbatxonadan tezroq ketishni o‘yla! Xudo xohlasa, yomonlar jazosini oladi. O’zi… Shoberdiev yaxshi odam emas, bolam. Maorifga xudoni zorini qildim, kerak emas, dedim, yo‘q, majbur qilishdi… Mana endi… Xullas, o‘qish sendan, kurash bizdan, bolam…»
Bir oydan keyin Salima bilan ikkalasini direktor chaqirdi. Uning yuzida odatdagi mehribonlik yo‘q, qarashlari jiddiy edi. «Senlarga bugun bir gapni rasmiy tarzda aytib qo‘ymoqchiman, bolalarim. Bugundan boshlab, tarbiyachi Shoberdiev bizning bolalar uyida ishlamaydi. U o‘z vazifasidan ozod qilindi… Xo‘sh…» U bolalarga sinovchan nazar tashladi. Abdurahmon ham, Salima ham bosh ko‘tarmay o‘tirishardi. Oraga noqulay jimlik cho‘kdi. Direktor shahd bilan o‘rnidan turib, qo‘llarini orqasiga qo‘ygancha, xonani ildam aylana boshladi. So‘ng ularning qarshisida keskin to‘xtadi-da, baqira ketdi; «Senlar ularning kimligini bilasanmi! Ildizi yetti qavat yerning ostida!.. Qarindosh urug‘i olamni bosgan! Melisa gapidan qaytib o‘tiribdi. Senlarni eltib jinnixonaga tiqib qo‘yishdan ham qaytishmaydi! Do‘xtirlar bolalarni tekshirish kerak, deydi» …U o‘rnidan turib, xonani oldingidan ham tezroq aylana ketdi… «Tekshirib bo‘lishibdi!.. Ularning aytgani men o‘lgandan keyin bo‘ladi. Hali men tirik ekanman!,. Bolalarim!.. Abdurahmonjon! Salima qizim! Bu g‘urbatxona meniyam to‘ydi-rib yubordi. E, bore, dvb ketay desam, senlardak ko‘ngil uzolmayman… Iloyo, ulg‘a-yinglar! Unib-o‘singlar! Baxtli bo‘linglar! Shularni qilganiga bir baxtli bo‘lsalaring, o‘lsall go‘rimda tinch yotardim!..» Mehribon Choriev! Dovdir Choriev! Biz hech qachon baxtli bo‘lmaymiz. Demak, go‘ringizda tinch yotish nasib etmaydi… Ehtimol, yuzdan bittamiz… B,izni xudo qarg‘agan. Biz ildizsiz daraxtlarmiz. O, onasi yuz o‘girgan farzandlar qanday qilib baxtli bo‘lsin! Bizni tarafimizni oladigan hukumat qaer-da, jonkuyar Choriev! Ishchi-dehqon hukumati xo‘rlanganlar tarafida edi-ku!.. Shunisiga ham rahmat! Ko‘chadan topishib, boqib-bovliganlari uchun ham qulduq! Baxtli bolaligimiz hech qachon esimizdan chiqmaydi…
«Endi boringlar…» Choriev ular bilan negadir qo‘l berib xayrlasharkan, yuzidagi shijoatli ifoda ayanchli bir tusga kirdi. Zo‘riqib jilmaydi: «Boringlar…»
Salimaning yig‘layotganini Abdurahmon tashqarida sezdi. Qiz ko‘z yoshlary aralash bolaga ajabtovur qarash qildi-da, yotoqxonasiga qarab yo‘naldi. So‘ng yo‘lidan qaytib, Abdurahmonning yoniga bosh ekkancha yurib keldi. «Bu kunlarni hech qachon unutmayman!.. Abdurahmon! Unutmaslikka siz ham va’da bering! Bir kun mabodo… — Qiz «bir kun»ni ko‘rmoqchi bo‘lganday uzoqlarga qaradi, —uchrashib qolsak, mana shu ahvolimizni eslab, kulaylik. Eng bebaxt kunlarimiz shu kunlar bo‘lsin! Omin!..» Bola qizning kaftlari fotihaga ochilganing ko‘rib, shoshib yuziga qo‘l yugurtirdi: «Omin!».
Qiziq, bu voqealardan keyin ular bir-birlaridan nimagadir uyalib yurdilar. Abdurahmon qizni uzoqdan ko‘rgandanoq turish-turmushidan tabiiylik yo‘qolib, talmovsirab qoladigan bo‘ldi. Salima ham qizarinib so‘rashar, tezgina xayrlashar, yolg‘iz qolishganda esa, faqat kitoblardan so‘z ochar edi: «O’qituvchi» yaxshi… O’qiganmisiz? «Ona»ni yoqtirmayman… Sizni zeriktyrmaydimi? «Mehrobdan chayonini kutubxonadan olgan ekansiz. Keyin menga bering…» Ammo ko‘zlar hamisha bir-birini topadi. Nigohlar kimlarningdir yelkalar, partalar, sinfxonalar, derazalar, maktab hovlisidagi shovqin-suronlar, quyosh nurlariyu sharros yomg‘irlarda baxtiyor gul ochayotgan bahorning quvonchlari, bulutlar, yulduzlar, osmonlar osha uchrashadi, Uchrashadilaru bu jur’atlaridan cho‘chib, yana bir-birlarini betoqatu besabrliqda izlagani ajraladilar. Nigohlarning bu qisqa to‘qnashuvi telbavash qo‘llari bilan siniq taqdirlar ustidan yurakni besabr titratguvchi yog‘dular to‘kadi. Sog‘inayotgan, azoblanayotgan, qasamlar ichayotgan, umrini bag‘ishlamoqqa tayyor ko‘ngillar bu lahzada izhorini bayon etmoqqa ulguradi:
«Men seni sevaman»
«Men ham…»
«Men seni jonimdan ham yaxshi ko‘raman!»
«Men ham…»
«Seni… meni tashlab ketgan onamdan ham yaxshi ko‘raman!..»
«Men ham!.. Men ham!.. Men ham!..»
Amma bu so‘zlar tilga ko‘chmaydi. Yurakning alangasida vujudni o‘rtab, toshday qizib yotaveradi.
Abdurahmon ko‘zlar allaqachon bir-biriga izhor etgan bu so‘zlarni Salimaga faqat armiyaga jo‘nashidan bir kun avval aytishga ulgurdi. Yo‘q, aslida aytgani yo‘q — «O’tgan kunlar» kitobning oq sahifasiga «MYeN SYeNI SYeVAMAN», deb yozdi-da, bolalar uyiga borib, darvoza oldiga o‘rmalashib yurgan «churvaqa»lardan birining qo‘liga tutqazdi: «Salima opangga ber». Xizmat haqiga naq bir cho‘ntak «Iris» olgan bolakay g‘izillab jo‘nadi. Abdurahmon esa qush quvganday shoshilib orqasiga qaytdi.
Ertasi Harbiy Qo‘mitaning idorasidan uni kuzatgani Choriev xotini bilan keldi. Garchi endi Abdurahmon g‘isht zavodida ishlab, yotoqxonada yashab yurgan esa-da, odamshavanda direktor hammani qarindoshi kuzatayotganda, yakkamoxov bo‘lib turishdan yomoni yo‘qligini bilib chiqqanda… Bechora Choriev! Har doimgiday mehribonlik bilan goh yigitning yelkasiga qoqib, goh tirsagidan ushlab, beto‘xtov nasihat beradi: «Komandirlaringni gapidan chiqma!.. Yomon bolalarga qo‘shilma!.. Mehnat ikki ko‘zdan issiq — mehnatdan qochma… Yo‘g‘on bo‘yinlik qilma! Tez-tez xat yoz! Xolang bilan bizni sog‘intirib qo‘yma, jonim bolam…» Abdurahmon esa ko‘zlari bilan olomon kezib, Salimani qidiradi. Direktorning dilafkor mehribonligidan tomoqlari achishib, atrofga bildirmasdan nazar tashlaydi. yo‘q… Harbiylar mashinalarga chiqishga buyruq beradilar. Yo‘q… Choriev uni mahkam bag‘riga bosadi, xotini yig‘lab quchoqlaydi, yuzlaridan o‘padi, qo‘liga kattakon tugun tutqazadi… Yo‘q… Avtobuslarning motori yurg‘iziladi. Oqsoqollardan biri duoga qo‘l ochadi: «…Omin! Oy borib, omon kelinglar!» Olomon sidqidildan, ixlos bilan yuziga fotiha tortadi. Avtobuslar qo‘zg‘oladi… Shunda yigitning harbiy qo‘mita hovlisidan tashqarida, panjaraga suyangancha, kimgadir qo‘l silkiyotgan qizga ko‘zi tushadi. Salima! Unga qo‘l silkiyapti!.. Xayr, Salima, xayr! Hech kim seni xafa qilmasin! Baxtli bo‘l… Qiz qo‘l silkitganicha, qolib ketadi. Stadion… Bolalar uyi, maktab… Ko‘chalar chetidagi tomi tuproqli pastqam uylar… Noqulay bir holda muvozanat saqlab turgan devorlar… Daraxtlari bir-biriga mingashgan bog‘lar… Xayr, Chagana! Yaxshi qol… Ko‘zlarni tumanday qoplagan yosh ichidan qanday go‘zal ko‘rinasan! Chagana! Unib-o‘stirgan yurt! Ikki yildan keyin ko‘rishamiz! Xayr…
Abdurahmon bu ikki yilning yigirma ikki yilga cho‘zilishini o‘sha mahali tasavvur ham qila olmasdi. U armiyadan Chorievga bir marta xat yozdi. Ammo bu xatni yozish jarayoni shu qadar mushkul kechdiki, qayta bu ishni takrorlamaslikka qaror qildi. Agar odamlarga o‘xshab yashamoqchi bo‘lsa, o‘tmishini — bolaligini tamom unutib yashashi lozimligini ham his etdi. Chunki o‘tmishda ko‘ngilni g‘ashlaguvchi, yurakni g‘ussaga to‘ldiruvchi xotiralar bisyor edi. Bu xotiralar uning yelkasidan mudom bosib turar, erkin harakatga yo‘l bermas, orzu-umidning qomatini tuproqdan uzdirmasdi. Chagana bilan har qanday aloqa uni xotiralarning g‘amgin tor ko‘chalaridan yurishga majburlardikim, Abdurahmon bu ko‘chalardan umrbod chiqolmasdan qolib ketishi mumkinligidan qo‘rqdi. Bu ko‘chalarning birovga aytib, tushuntirib bo‘lmaydigan hasratlari shu qadar ko‘pki… Balki shuning uchun ham Abdurahmon mana bu g‘alati shaharning rasm-rusmlarini tezkorlik bilan o‘rganib olgandir?
Balqi shuning uchun ham o‘rislarning ashulasini avji qoyilmaqomda kuylashning uddasidan chiqqandir?
Balki shuning uchun ham bu shahar ahli qatori har oqshom mayi nobdan no‘sh etishga komil ishonch bilan ixlos qo‘ygandir?..
Bu yigirma ikki yil ichida Chagana undan yurakda og‘riq qo‘zg‘amaydigan darajada uzoqlashdi. Abdurahmonning ham, Mashaning ham moyanasi zo‘r, buning ustiga, bu maxfiy shaharchada ta’dlinot yaxshiligidan istagan narsalarini sotib olishar, ta’til oylarida mamlakatning to‘rt tarafidagi eng yaxshi kurortu hordiqxonalarda dam olishar, sayohatlarga chiqishar, ammo ularning o‘rtasida Chaganaga borish haqida shu kungacha hech qachon gap-so‘z bo‘lmagan edi. Bora-bora Chagana kichrayib, xira bir ko‘lkaga aylandikim, endi uni eslashga ham o‘rin qolmagandi…
Ammo, mana shu dam olish kunida oldinma-keyin g‘aroyib voqealar ro‘y bera boshladi.
Ertalab qo‘shnisining xotini Lida kirdi. Qo‘lida gazeta. Abdurahmon tarafga ajabtovur bir qarash qildi-da:
— Masha, mana buni o‘qi, — dedi gazetni dugonasiga uzatib, — bosmachilar bizni-kilarni haydab yuborayotganmish… Qara-ya, ablahlarni…
Masha o‘qishga tutindi. Lida bobillashdan to‘xtamadi:
— Ularni qoloqlik botqog‘idan sug‘irib oldik, feodalizmdan sotsializmga o‘tkaz-dik, odam qildik… Endi Rossiyangga bor emish, endi mening tilimda gaplash emish… Bu vahshiy bosmachilar oyog‘imizni o‘psa ham oz…
Lida bilan bahslashib bo‘lmasdi—u kitob o‘qirdi. Biroq Abdurahmon savol tashlashga jur’at etdi:
— Oyog‘ingni kim o‘pmayapti, Lida? —dedi quvnoqlik bilan.
— Alik… Alik!.. —ayolning ovozi ta’nakor jarangladi. —Sen ularning tarafini olma! Ular yaxshilikni bilmaydigan madaniyatsiz xalq! Ovqatni qo‘lda yeyishadi-yu…
Abdurahmon bu ayolning shaddodligidan zavqlanardi. Hozir ham tantanavorlikda qarg‘anishidan ilhomlanib, muloyimgina hazilini davom ettirdi:
— Ovqatni qo‘lda yeyishadimi? Voy, madaniyatsizlar-ey!.. Kimlar ekan ular, Lida?
— Sening o‘zbeklaring-da, Alik! Sen u bosmachilarning yurtida yashamasdan to‘g‘ri qilgansan! Sirtida qo‘l qovushtirib turishadi-yu, ichida… Pismiq xalq!..
Abdurahmon birdan hazil qilishga kuchi yetmasdan so‘lish tortdi. Nega xafa bo‘la-yotganiga o‘zi ham tushunmadi. Eridagi o‘zgarishni istasa darhol sezadigan Masha qo‘shnisiga gazetasini tutqazdi va birpasda malika qiyofasiga kirib, uni kuzata boshladi:
— Kechirasan, Lida… Biz kinoga otlanayotgandik… Kechqurun kir… Abdurahmon anchaga garangsib o‘tirdi. U hamon nega dili siyoh bo‘lganini anglayolmasdi. Faqat qattiq haqoratlanganlikning og‘rig‘ini his qilar, ammo bu og‘riqni Lidaning qaysi so‘zi olib kelganini tushunib yetmasdi…
— Xafa bo‘lma, Alik… Lidani javrashini o‘zing bilasan-ku…
Masha erining sochini silab, kutilmagan navozish ko‘rsatdi. Uning bu harakati Abdurahmonning xavotirini tasdiqladi, — damak, nimadir bo‘lgan… Nahotki… Nahotki… Lida o‘zbeklarni so‘kkani uchun xafa bo‘lgan bo‘lsa?.. U o‘zining ixtirosidan o‘zi hayratga tushib, chuqur xo‘rsindi. Bu haqoratdan dili xira tortganligi uchun negadir o‘zidan minnatdor ekanligiga yana bir bor hayron qoldi.
— Masha! Yuzta quyib kel…
Eriga quvnoqlik kayfiyati qaytayotganini his qilgan «Malika» yengil qadamlar bilan oshxonaga yo‘naldi.
Abdurahmon stakanni ko‘zini yumib simirdi. Shu asnoda qadrdon do‘sti Nikolay xotini Nadya bilan kirib kelishdi. Stolda yarimta paydo bo‘ldi. Yarim soatdan so‘ng u ertalabki voqeani tamom unutib, «faylasuf»ning — Kolyaning inson umri haqidagi «plastinka»sini balki mingingchi bor qayta eshitib o‘ltirardi.
— Insonning umri, — derdi Kolya qizishib,—bu… oqayotgan suv!.. Kim erinmasdan kanal qazsa, suv o‘shaniki! Biz kanal qazmaganmiz! Umrimiz oqib yotibdi. — U ovozini pasaytirdi. — Biz uchun boshqalar kanal qazishgan… Hammamiz uchun bitta! Mana endi bir zavodning ichida o‘n ming odam aralash-quralash bo‘lib oqyapmiz. Hammamiz bir xil… Mendan sening farqing yo‘q. Faqat o‘zlariga oson bo‘lishi uchun ismu sharifimizni qoldirishgan, xolos…
Kolyaning «plastinka»si bugun o‘zgacha ta’sir qildi. Haqiqatan ham, Kolya, meni sendan farqim yo‘q! Kimlardir qazgan kanal ichiga benomu nishon cho‘kib ketamiz! Hech kim bizni eslamaydi, do‘stim! «Xalq dushmanilarining suyaklarini ko‘rganmisan? Qabristonlari to‘la suyak! Sochilib yotibdi! Ular ham odam bo‘lgan-ku, Kolya! Ular uchun ham bitta kanal qazishganmi? Bizning so‘ngaklarimiz ham xuddi shunday sochilib qoladi, azizim Kolya! Hech kim eslamaydi! Hech kim! Biz kimmiz?! Faqat sovrilishga arziymiz, Kolya…
Shu payt yana birdan Abdurahmonning yodiga ertalabki xafachilik tushdi. Sarxush boshini qo‘llari orasiga olib, uzoq xayolga toldi.
— Alik, ashula aytib ber!, — deb iltimos qildi Nadya, ichganida paydo bo‘ladigan nozli ovozda erkalanib.
Abdurahmon go‘yo yana haqorat eshitganday, sapchib o‘rnidan turib ketdi:
— Tinch qo‘ysang-chi!.. ,
Ammo qo‘rslik qilib qo‘yganini tushinib, stul ortidan Nadyani mahkam kuchoqladi:
— Kechir, Nadyusha!.. Kechir! Boshqa safar albatta aytib beraman.
Mehmonlar ketishgandan so‘ng Abdurahmon odatdagiday, mayi nobning sarxush quchog‘ida qotib uxlab qoldi. Uyg‘onganida, shom g‘ira-shira ko‘lankasini derazadan xonaga tashlagandi. U butun vujudi bilan og‘irlashayotgan qorong‘ilikning zalvorini sezib, o‘rnidan qo‘zg‘oldi. Oshxonaning eshigi tirqishidan tushib turgan yorug‘ni ko‘rib, oshxonaga kirdi. Masha parishon bir alfozda to‘zigan kalta sochlarini panjalari bilan taragancha, xayollanib o‘ltirardi.
— Kir, Alik. Qizingdan kelgan xatni o‘qi.
Shundagina Abdurahmonning ko‘zi stol ustidagi xatga tushdi.
— Nima deb yozibdi?
— O’qi…
«Oyi… Xavotir olmanglar… O’qishim yaxshi… Fabrikadan to‘g‘ri darsga… Moskva sovuq… Bir o‘zbek bilan tanishib qoldim… Oti — Said… Samarqanddan… Men ham yaxshi ko‘raman… Said Samarqandda yashaymiz deydi… Axir, dadam o‘zbek… Saidning hamshaharlari… O’zbekchani bilmasligimga hayron qolishdi… Men baribir o‘zbek qiziman, Chaganalikman, dedim… Dadam… Xafa bo‘lmasmikin?..»
— Xafa bo‘lmaysanmi, dadasi? — deb xatdagi savolni takrorladi Masha. U hafsalasizlik bilan jilmayib, savol nazari bilan qarab tursa ham, erining nima deyishini oldindan anglab yetgani shundoq aft-angoridan ma’lum edi.
Abdurahmon esa xatga yana bir marta ko‘z yugurtirdi. Negadir konvertdagi manzilgoh yovuzini sinchiklab o‘qigan bo‘ldi. Peshonasini tirishtirib, qo‘llari bilan sochini ezg‘iladi. So‘ng ilkis harakat bilan o‘rnidan qo‘zg‘oldi. Ko‘zlarini yumganicha, boshini mag‘rurona bir holatda orqaga tashlab:
— Qoniga tortibdi…—dedi.
U bu gapni deyarli shivirlab aytgan bo‘lsa-da, ikkalasi ham allaqanday tantanavor ruhni payqashdi.
— O’tir, Alik, o‘tir, — dedi Masha allanechuk xavotirlanib. Abdurahmon shiddat bilan engashdi-da, xotinining boshini bag‘riga bosdi.
— Masha! —dedi u ichida kechayotgan tuyg‘ulardan lazzatlanib. — Masha… Qizimni qara! Qoniga tortibdi!..
Abdurahmon nega quvonayotganiga o‘zi ham hayronday, bir dam qotib qoldi. «Biror marta sen o‘zbeksan, deb aytmagan bo‘lsam… deb o‘yladi u, demak, qoniga tortgan-da!». Keyin o‘zining ham tomirlarida o‘zbekning qoni oqayotganini aniq tasavvur qildi. Aroqdan karaxtlanib yuragidan otilib chiqayotgan qirmizi qo,n butun gavdasi bo‘ylab bemaqsad yugurayotganini, ammo hozirgi hayajonning bilinar-bilinmas to‘lqiichalari ruhiga ko‘chgani sayin, uzoqlardan — sahrolar, o‘rmonlar, tog‘lar osha taralayotgan buyuk bir chorlov sadosidan jimirlab, yurakning bir chetida bezga sarg‘ayib qolgan o‘zlik chorbog‘i sari yo‘nalganini ko‘rdi. Abdurahmon birdan bu dunyoga osmondan tushmaganligini, uning ham ildizi borligini; keng jahondagi qaysidir bir chorbog‘ning taqdir uzoqlarga o‘tqazgan niholi ekanligini payqadi.
— Masha!..
— Ichasanmi?
— yo‘q… Masha!..
Abdurahmon xotiniga nimadir demoqchi bo‘ldi, ammo ko‘p yillardan buyon ko‘nglidagi jarayonlarni so‘zga ko‘chirish malakasini yo‘qotib qo‘ygan tili aylanmadi. Xotini uning nima demoqchi bo‘lganini fahmlaganday, jilmaydi. So‘ng o‘rnidan turdi-da, erining yelkasiga ohista urib, mehmonxonaga boshladi.
— Televizor ko‘ramiz…
Ammo bu uyda taqdir o‘zining allaqanday tushuniksiz o‘yinini boshlagani ayon edi. Ekran yorishganidanoq diktor qiz «aziz tomoshabinlarni «O’zbekfilm» kinostudiyasida suratga olingan «O’TGAN KUNLAR» filmini ko‘rishga taklif» etdi. Masha qaqillab kuldi.
— Alik! Bugun o‘zbeklarniki, shekilli… A, jonim?..
U negadir zavqlanganicha, erining betiga asta-asta urib qo‘ydi. Bu hazil Abdurahmonga yoqdi. U eriganini bildirmaslik uchun yuziga jiddiy tus berib, kresloga cho‘kdi. «O’tgan kunlar»… «Abdulla Qodiriyning shu nomdagi asari asosida»… o‘qidi u ekrandan. Kutilmaganda, ekranga Qodiriy kitobining mallarang muqovasi suzib chiqdi. Keyin panjaraga suyanib, kimgadir qo‘l silkitayotgan qiz harir g‘uborlar ichidan paydo bo‘ldi. Salima!..
— Hozirgi ko‘ringan qiz, — dedi Abdurahmon xotiniga qaramasdan, — men bilan bolalar uyida…
Ammo xonada hech kim yo‘q edi. U yana ekranga ko‘z tashlaganida esa, Salima ham g‘oyib bo‘lgandi…
Abdurahmon filmni, o‘zi haqida olinganday, qiziqib tomosha qildi. U qahramonlarning har bir harakatidan zavqlanar, dam-badam «uf» tortar, kular va qorong‘idan uyalmay, oshkora yig‘lardi. Endi u o‘rischa ashulalar aytganida tovushida paydo bo‘ladigan begona nolalarning qaerdan adashib kelganligini oydin bir o‘kinch bilan his qildi. Qo‘shiqdagi hasrat! Ildizidan ayro tushgan za’faron barglarning yiroqdagi chorbog‘i bilan vidolashuvi edingmi sen? Nahotki, shuncha yildan buyon xazonlig‘da ado bo‘lmagan bo‘lsang! Chirib bitmagan bo‘lsang!
Abdurahmon xotinini bir mahal uyg‘otdi.
— Alik, ichganmisan? — dedi xotini og‘rinib.
— Yo‘q… Masha, judayam jiddiy gapim bor…
— Ertaga kun yo‘qmi?.. Ichmaganmisan?
— Ichmaganman, Masha, ichmaganman!..
— «Uf» de-chi!
— Mana… U-uf-f!
Masha erining mast emasligiga ishonch hosil qilib, yostiqdan bosh ko‘tardi va hozir qandaydir muhim xabar eshitishini ko‘ngli sezib, hushyor tortdi.
— Masha… Men Chaganaga bormoqchiman.
— Qaerga?
— Chaganaga… O’zbekistonga-da.
Ayol erining bo‘ynidan mahkam quchoqladi…
Abdurahmon bir haftadan keyin Chaganaga jo‘nab ketdi. Masha u xuddi chet elga ketayotganday, izzat-ikrom bilan jomadonni yig‘ishtirdi, yig‘lab dildorlik ko‘rsatdi. Abdurahmonning ko‘z oldida bir daqiqa o‘sha — uni cho‘miltirgan qiz paydo bo‘ldi…
Tepaliklaru jarlarga, qoyalaru ungurlarga chap berib, tun bag‘riga oralab ketayotgan yo‘lni faralar goh yo‘qotib, goh topadi. Mashina goh kuchanib balandlikka o‘rlaydi, goh erkin nafas olib, pastlikka g‘izillaydi. Abdurahmon ham motorning ovoziga qo‘shilib zo‘riqadi, yengil tortadi; ichi quvonchli bevovtalikka to‘lgan, o‘zini Malla deb tanishtirgan shopirning savollariga allaqanday charaqlab, chaqqon tabassum bilan javob beradi. Mashina derazasidan qorong‘ulikka tikiladi. Yulduzlari yarqirayotgan osmon tagida qirlarning bosiq yelkalari elas-elas chizilib ko‘rinadi. Yo‘lni har muyulishda kesib chiqayotgan soyda osmon parchasi bir yarq etib o‘tadi. Olisdan bir to‘p yog‘du dastasi bo‘lib tuyulgan qishloqlarning chiroqlari mashina yaqinlashgani sari sochiladi — hovlilarga ko‘chadi. Abdurahmon yanada bezovtalanib Mallaga qaraydi.
— Chaganani sog‘inibsiz, aka! Yana sabringizga balli! Biz bir kun ko‘rmasak, o‘ladigan bo‘p qolamiz… Yigirma yil-a! Qoyil!..
Shopir boshini xushvaqtlik bilan sarak-sarak qiladi. Abdurahmon kuladi. Chagana yangiliklaridan so‘raydi, o‘zi bilgan odamlarni surishtiradi.
— Chorievni o‘lib ketganiga besh yil bo‘lgandir-ov… Avval direktor bo‘lganmi?..
Keyin… Zavxo‘z edi, shekilli. Ha, zavxo‘z edi. O’lganda detdo‘mda qiyomat bo‘lgan deyishadi… Ikki yuz bola xor bo‘p, yig‘lasa, vahima-da!.. Uch kun maktabga ham borishmaganmish… Yaxshi odamning o‘limi shunday bo‘lsa kerak-da, aka!.. Yo‘ldosh deganingiz… Ismu sharifini ayting-da!.. Chaganaga Yo‘ldoshdan xudo bergan, aka… Omonov, dedingizmi? Nega bilmaylik, bilamiz-da! Bo‘lim boshlig‘i! G’irillab yuribdi… To‘g‘ri so‘z odam… Na rayko‘mni qosh-qovog‘iga qaraydi, na obko‘mni…
Abdurahmon goh ma’yuslanadi, goh zavqlanadi. Ko‘nglini to‘ldirib kelayotgan turfa rang tuyg‘ular ichida butun jonu tani rohatlanadi. Qorong‘ulik qo‘ynida unga sokin bir mehr bilan boqib qolayotgan tepaliklar, qirlardan, qishloqlardan, daraxtlardan, yo‘llarga o‘ralashib, undan ko‘ngil uzolmay oqayotgan soyning suvlaridan, qolaversa, chaganalik manovi shopir yigitning iltifoti suhbatlaridan aziz mehmonga baxshida bir rohat barq uradi. Abdurahmon bu joylar uni sog‘inganini sezadi. Kabina oynasini tushiradi. Bag‘ri sog‘inch to‘la havo yuzini silaydi, ko‘ksiga salqin tanini yutoqib bosadi. Beixtiyor ko‘zda qalqqan bir tomchi yoshni mashina ortida yugurib kelayotgan zulmat qo‘yniga — benomu-nishonlik sari uchirib ketadi…
— Chaganani sog‘inibsiz, aka, — deydi yana Malla. Bu safar u bu gapni hazin bir holda aytadi. — Qirq besh daqiqadan keyin Chagana…
Abdurahmon ko‘zini yumadi. O’zini bosib olishga harakat qiladi. Ammo bechidamlik qadar o‘rtanish unga halovat lozim ko‘rmaydi…
— Eh, Malla!.. Mallaboy!.. — deb shopirning yelkasiga shaxt ila uradi. Bu harakati bilan uni tushunayotgani uchun yigitga minnatdorchilik bildirganday bo‘ladi…
— Hozir yetamiz, aka, hozir…
Motor yanada g‘ayratliroq guvillaydi, shamol sochlariga shiddatliroq chang soladi… Endi yo‘l ravonlashganday edi. Ufqlar olislardan bahaybat maxluqlar kabi vahimali qorayib, yulduzli osmon etaklarini ko‘targancha turgan tog‘larning bilinar-bilinmas yelkalarigacha kengaygan, hatto soy ham qaysi bir ko‘prikning tagida holdan toyib qolib ketgandi.
Abdurahmon mashinaning to‘xtaganini payqadi. Allaqanday tepalikda turishardi. So‘l tarafda — pastlikda, chirog‘larining soniga qaraganda, chog‘roq qishloq.
— Aka! Jo‘rangizni ko‘rsatib ketaymi? Yo‘ldosh akani aytayapman. Bugun bir cho‘poni to‘y qilyapti… Omonov aka hamma cho‘ponlarining to‘yini o‘zi bosh bo‘lib o‘tkazadi… Ana, qarang! — Malla chiroq yog‘dulari to‘lib-toshib turgan hovlini ko‘rsatdi. — To‘yxona… Qozon ko‘tardisiga yetib qolamiz…
— Haydang!..
Mashina katta yo‘ldan qayrilib, hayal o‘tmay qishloqqa oraladida, betartib sochilib yotgan uylar orasidan aylana-aylana to‘yxona eshigiga kelib to‘xtadi. Eshik oldidagi maydonda kattayu kichik mashinalar; bir-biri bilan suhbatlashayotgan, xayrlashayotgan, to‘yxonaga kirib-chiqayotgan odamlar; uzoqroqda qorong‘idan yorug‘likka tomon bo‘yynlarini cho‘zib turgan otlar…
— E, ana, Omonov aka!
Malla shoshilib mashinadan tushdi-da, sariq «RAF»ning yonida qo‘llariga g‘ilofli sozlar tutgan kishilar bilan nimanidir gaplashayotgan barvasta gavdali, qunduz telpak kiygan odamga qarab yurdi. Qo‘shqo‘llab ko‘rishdi. Abdurahmon yigirma ikki yildan narida qolib ketgan Yo‘ldosh bilan uchrashuv bunday oson kechayotganini tasavvuriga sig‘dirolmay, garagsirab o‘tirar, endi o‘zi tomonga yurib kelayotgan odamga peshvoz chiqish lozimligini anglasa ham, o‘rnidan qo‘zg‘ololmas edi. Yo‘ldosh o‘ktam yurib kelib, eshikni ochdi.
— Abdurahmon!.. Jo‘rajon, bormisan?!.
U cho‘zilib, hali nima qilarini bilmay o‘tirgan Abdurahmonni bo‘ynidan mahkam quchoqladi.
— Pastga tush, og‘ayni!.. Bir to‘yib quchoqlay!..
Abdurahmon mashinadan qanday tushganini bilmaydi, faqat Yo‘ldoshni u ham mahkam quchoqlayotganini, dam bu yelkasiga, dam u yelkasiga navbatma-navbat bosh urib, behad suyunch ichida o‘zbekchilikning taomiliga ko‘ra ko‘rishayotganini sezadi.
— Abdurahmonjon!.. O’zimni detdomim!.. Bor ekansan-ku! Odam ham shunday yo‘qolib ketadimi?!
Bunday nogahoniy uchrashuvlar odamning yodiga nimalarni solmaydi? Yaxshi kunlarning epkiniyu yomon kunlarning izg‘irin xotiralarni bir lahzada larzaga soladi, ko‘zlar namlanadi, ovozlar titraydi… Yo‘ldosh do‘stini bir qo‘li bilan yelkasidan quchoqlaganicha yoruqqa olib chiqadi.
— Birodarlar!— dedi u bayram kayfiyatini hammaga bildirib, — yigirma ikki yil yo‘qotgan og‘aynim keldi. Mana! Abdurahmon!.. — U do‘stini yo‘qdan bor etgan sehrgarday, tantanavor qiyofada hammaga namoyish etardi.
Odamlar Abdurahmon bilan ko‘risha ketishdi. Uni kimdir bag‘riga bosdi, kimdir jon-jahdi bilan qo‘llarini silkib ko‘rishdi — yuzlarda tabassum, ko‘zlarda quvonch…
— To‘yning egasini chaqiring! Soyib akaga aytinglar! Yo‘ldosh detdomning mehmonini o‘zi chiqib, to‘yga taklif qilsin!.. Tez bo‘linglar!
Yo‘ldoshning hayqirig‘i negadir odamlarga yoqdi. Hamma harakatga keldi. Ichkaridan yo‘l-yo‘l beqasam chopon kiygan to‘y egasi hovliqib chiqdi.
— Qani mehmon? Omonov akani mehmoni qani?!
U mehmon kimligini allaqachon bilgan, Abdurahmonga qarab quchoq ochib kelayotgan bo‘lsa ham, umumquvonchni yana bir pardaga ko‘tarish uchun hadeb bu savolni takrorlar edi. Abdurahmon to‘yning egasi uni chin yurakdan bag‘riga bosib ko‘rishganini his qildi, o‘pkasi to‘ldi…
— Xoliq! Puli ko‘p artistlar detdomlar bilan ko‘rishmaydimi? Yo‘ldoshning hayqirig‘i pasaymasdi. «RAF» oldida turgan mo‘ylovli barvasta yigit norli yuziga yarashgan tabassum bilan kelib ko‘rishdi.
— Xoliqjon! O’yinchilaru sozandalaringga ayt, ichkariga kirishsin! Mening do‘stim sharafiga!.. O’n besh minut!..
Hamma to‘yxonaga kirdi. To‘y tarqagan hisob—ayollar stollar ustidagi ovqat qoldiqlarini yig‘ishtira boshlashgan, har-har joyda uch-to‘rt odam bosh urishtirib o‘tirishibdi… Birpasda dasturxon yozildi, nozu-ne’mat keltirildi, ichimlik…
— Xoliq! Endi bir ayt!.. «Zamonda xoru zorman»ni ayt. Yo‘ldosh akangni kuygan jonini qayta kuydir!..
Xoliq ashula boshladi. G’ijjak ingrab jo‘r bo‘ldi, nay havolarga sig‘may nola etdi… «Ishqingda beqarorman — boisi sen… Zamonda xoru zorman — boisi sen…» (Sobir Termiziy g‘azalidan misralar) deb qo‘shiqchi to‘yxona ustidan yulduzlarga qaragancha, kimgadir ta’na etdi, yolvordi. So‘ngaklarigacha zirqirayotganini his qilgan Abdurahmon soqiy uzatgan aroq to‘la piyolani oldiyu davradagilar bilan urishtirgach, rohat qilib simirdi.
— Yig‘latasan-a, Xoliq! Sho‘xrog‘idan chal!..
Yo‘ldosh raqsga tushib, Abdurahmonga qarab muqom qildi. Abdurahmon Yo‘ldoshni — sag‘irlikning azobini birga boshdan kechirishgan bolalik do‘stini yigirma ikki yil mobaynida deyarli eslamaganini o‘ylab, uyaldi. Kimdir mehmonni ham o‘yinga tortdi. Abdurahmon davraga chiqishi bilan vujudi o‘zbekcha raqsni unutmaganini his qildi. U berilib yer tepayotgan Yo‘ldoshning qarshisiga bordida yarim hazil, yarim chin qabilida yo‘rg‘alab ketdi…
Abdurahmonning Chaganadagi hayoti shunday boshlandi. To‘ydan to‘g‘ri Yo‘ldoshnikiga keldilar. Ertasi ertalabdanoq qo‘y so‘yildi. Yo‘ldosh «detdomlar»ga, yana kimlargadir telefon qildi. Xotiraning chalkash changalzorlarida yo‘qolib ketgan do‘stlar, endi ajinlar oralagan yuzlarini quvonchga to‘ldirib, birin-ketin quchoq ochib kirib kelaverdilar. Mehmondorchilik ustiga mehmondorchilik boshlandi… Abdurahmon Yo‘ldosh bilan Chagananing torko‘chalarini ham aylanishga ulgurdi. O’sha — noqulay tarzda muvozanat saqlab turgan devorlar, daraxtlari bir-biriga mingashgan bog‘lar, daraxtlarning devordan oshib chiqib, ko‘chaga engashgan shoxlari… Ammo stadion yo‘k,, o‘rnida fabrika… Maktabning o‘rnida ham begona uch qavatli bino qaqqayib turibdi,.. Chagananing tepasida savlat to‘kib turgan To‘rtchinorga ham chiqdilar. Pastda Chagana ulkan kartada chizib qo‘yilgandek ko‘rinadi. «Ishqingda beqarorman—boisi sen!», deb murojaat qildi Yo‘ldosh Chaganaga. U chor tarafi tog‘lar bilan o‘ralgan bu maskanni bag‘riga bosmoqchi bo‘lganday, qo‘llarini keng yoydi. Uning kayfiyati Abdurahmonga ham o‘tdi. «Zamonda xoru zorman — boisi sen!..» deb xitob qildi u ham va bu satrning ma’nosi o‘zining taqdiriga naqadar mos tushganligini shu qadara oydin his qildiki, birpas dovdirab qoldi, so‘ng chinorning tanasiga suyanib: «Yo‘ldosh! Zamonda beqarorman…» dedi ovozi xirillab. Uning ko‘nglidan nimalar o‘tayotganini do‘sti o‘zicha tushundi: «E, nima bor senga o‘sha O’risiyada! Chaganaga ko‘chib kel. Senu men shu yerning toshini tagida tug‘ilganmiz, shu yerda o‘lishimiz kerak…» Abdurahmonning esiga birdan Salima tushdi. Balki u hozir, ho‘v, anov ko‘chadan ketayotgandir yoki ho‘v gujum tagidagi uyning derazasidan To‘rtchinorga qarayotgandir, ehtimol, ularni ko‘rib ham turgandir… U Salimani hech kimdan — hatto Yo‘ldoshdan ham so‘rab-surishtirmaganini, shu bilan birga so‘rash-surishtirishning hojati ham yo‘qligini, uni O’risiyadan Chaganaga kelgan taqdir Salima bilan ham yuzma-yuz etishini angladi…
— Bugun Xudoyberdi chaqirgan, — dedi Yo‘ldosh hovlisidan mashinasini olib chiqarkan. — Hovuzning bo‘yiga joy qiladi. Yaxshi bog‘i bor. Bir shakarguftorlik qilamiz…
— Xudoyberdi?..
— O’zimizning detdomdagi Salimaning ukasi-da…
Abdurahmon Yo‘ldoshga «yalt» etib qaradi. Mehmondorchiliklarning asoratidan tanda qolgan og‘irlik birdan arib, kayfiyati ko‘tarildi. Yo‘ldosh gapini davom ettirdi:
— Kecha Chorinikida xizmat qilib yurgan sariq yigit…
— Ha.
— Xudoyberdi Salimaga seni kelganingni aytsa, rosa quvonibdi bechora… O’rnidan turib o‘tiribdi, seni gapiraverib esi ketganmish…
— Nima, kasalmidi?
— So‘rama… Besh yil avval eri avariyada o‘lganida infarkt oldi. Ikki oy avval Xudoyberdidan kichik bir ukasi armiyadan nobud bo‘lib qaytganda, yana… Yetibdi-da, bechora… Bu dunyosi shu ekan. Abdurahmonboy…
Mashina Chagana markazini oralab borardi.
— Hamma ukalariga o‘zi bosh edi. Ona o‘rniga ona… Keyin sitamu uqubatlar ham odamni yeb tashlar ekan… Shu o‘zimiz bilan detdomda birga bo‘lganlardan… Farmon o‘ldi. O’qituvchi edi. Majlisda Shoberdiev bilan tashlashib turib o‘lib qoldi…
— Shoberdiev… bormi?
— G’irday yuribdi enag‘ar kal! Maktab direktori… Xo‘sh, Alim cho‘loq… Bultur vafot etdi… Undan oldin Karim… Tog‘dan o‘ligini olib kyolishdi. Sharif… O’zini osib qo‘ydi.
— O’zini osib qo‘ydi? Nimaga?
— Kim biladi deysan! Birov unday deydi, birov bunday deydi… Xudo bilmasa, bandasi bilmaydi, Abdurahmonboy… Hammasi sitamni ko‘pligida… Bizni detdo‘mlarni dardga eti yupqa tortib qolganmi deb o‘ylayman ba’zan. Tug‘ilgandan kulfat ichida yurgandan keyin… Yurak ham yeyilib ketar ekan-da! Tappa yiqilib o‘lib qolyapmiz… Qolganlarning boshi toshdan bo‘lsin…
Mashina endi egri-bugri tor ko‘chadan borardi.
— Ie!.. Xudoyo, tinchlik bo‘lsin endi! Qara, Xudoyberdinig uyini oldida «tez yordam» turibdi…
Abdurahmon ko‘chanig adog‘ida turgan mashinani ko‘rdi.
— Xudoyo, tinchlik bo‘lsin, — deb takrorladi u o‘zi ham kutmagan ixlos bilan. «Tez yordam»ning yoniga kelib to‘xtadilar. Yo‘ldosh kabinada o‘tirgan shofyor bilan so‘rashdi:
— Ha, Qo‘chqorboy?
— Opani mazasi qochgan shekilli…
— Men hozir…
Yo‘ldosh hovliga kirib ketdi. Hayallamay Xudryberdi bilan qaytib chiqdilar.
— Keling, aka, keling… Xush kelibsiz! Marhamat!—Xudoyberdi Abdurahmon bilan ko‘rishdi-da, qo‘shni darvozaga qo‘sh qo‘llab taklif qildi.
— Endi boshqa payt kelamiz, Xudoyberdi. Salima yaxshi bo‘laversin… Xudo xohlasa… — dedi Yo‘ldosh e’tirozga o‘rin qoldirmaydigan bosiq bir ohangda.
Qaytdilar. Yo‘ldosh har dam boshini sarak-sarak etib qo‘yar, Abdurahmon esa, rangi oqargancha sigaret tutatardi.
— Ahvoli qanday?— deb so‘radi u nihoyat.
— Xudo o‘zi madad bermasa… Yomon.
Abdurahmon qo‘llari qaltirayotgani, bu titroq bugun Salimaning ismini eshitganidanoq taniga kirganligini hozir angladi. U dabdurstdan Salima bilan ko‘rishib bo‘lmasligini ham avvaldan bilishini va bugungi sarguzasht hali davomli ekanligini tushundi. Xayolida allaqanday chigallanib qolgan tugunning tasviri ko‘rindi. Bu tugunning bir uchi o‘zining taqdiriga chalkashgani, bir uchi esa Salimaning hovlisi ustida jonsarak hilpirab turgani ko‘z o‘ngida jonlandi…
Yo‘ldoshning uyida mezbon bilan ichdilar… Keyin uzoq gaplashib o‘ltirdilar. Abdurahmon ashula aytdi. Baribir yurakning g‘ijimi tarqamasdi…
U kechasi bir mahal uyg‘ondi. Bir deraza oy nuri ko‘rpasiga tushib turardi. Tashqari chiqdi. Oydin sukunat. Hovli rohatlanib oyni tomosha qilyapti. Bog‘dagi daraxtlarning soyalari bir-birlariga qo‘shilib bir umumko‘lka tashkil etgan. Shamol yo‘q… Abdurahmon negadir hayajonlanib bog‘ ichiga qaradi. Bog‘ning to‘rida bir parcha joy yorishib turardi. «Tandirning kulini tashlashgan bo‘lsa… Cho‘g‘-mo‘g‘ qolganir» deb o‘yladi va beixtiyor o‘sha tarafga yurdi. Yaqinlashgani sayin bu taxmini noto‘g‘ri ekanligini tobora tushunib bordi, ammo qandaydir kuch uni oldinga boshlardi. Oyoqlari izmidan tashqari qadam tashlar, lablari qurshagan, a’zoyi badanini sovuq ter bosgan edi. U yorug‘lik yaltirab turgan joydan ko‘zlarini uzolmay bir alfozda oldinga yurar, qadamining tovushini eshitmas — yuragi hozir yuz berishi mumkin bo‘lgan hodisaning sehrli xavotiri bilan to‘la edi.
— Abdurahmon…
Bu tovush ko‘kragiga urilib, uni to‘xtatdi. Yigit yorug‘lik kuchayganini va endi yorug‘lik ichida odam turganini ko‘rdi.
— Abdurahmon… Qo‘rqmang!
Bu tovushni qaerda eshitgan? Yorug‘lik yanada kuchaydi. Endi qarshisida naq kunduzning parchasi edi. Yorug‘likning ichidagi odamning esa yuzi ayon ko‘rindi. U Salima edi. Ayol daraxtning tanasiga suyanganicha, kulibgina qarab turardi. Abdurahmon birdan qo‘rquvdan xalos bo‘lganini tuyib, oldinga yurmoqchi bo‘ldi.
— Qo‘zg‘olmang!.. Shundoq gaplashaveramiz…
Ayol gapirganda og‘zini ochmas, labidagi tabassumi ham buzilmas edi. Tovushi allaqanday baxmal to‘lqinlarga o‘ralib, quloqqa yoqimli tegardi.
— Sizni bir ko‘ray dedim…
Abdurahmon gapirmoqchi bo‘ldi, ammo og‘zini ochishga ulgurmasidan, o‘z tovushini eshitdi.
— Men ham sizni…
Ayol qo‘lini ko‘tarib uning ovozini to‘xtadi.
— Yolg‘on gapirmang… Faqat men sizni ko‘ray deb yashadim. Faqat yaqindan boshlab…
— Yaqindan boshlab… Nima bo‘ldi?
— Meni o‘ylashga majbur bo‘ldingiz. O’zim majbur qildim.
— Salima, men sizni televizorda ko‘rdim.
Ayol kuldi. So‘ng yuzlarini yarim bekitib, pastga oqib yotgan sochlarini mag‘rur bir harakat bilan orqaga tashladi.
— Bilaman…
Abdurahmon ayolning bu gapiga ajablanmadi.
— Kasal holingizga… O’zim borardim…
— Men ketyapman, Abdurahmon…
— Kasalsizu ketaman deysiz.
Ayolning yuzi jiddiy tus oldi. Boshini bir tomonga qiyshaytirib, nimagadir quloq soldi-da:
— Hozir… — deb pichirladi va endi yigitga jovdirab tikildi:—Xayrlashgani keldim… Sog‘ingan edim… Chidayolmadim… Keyingi paytlarda ko‘p bezovta etganim uchun uzr…
Ayol yana kimgadir «hozir» dedi-da, ma’yuslanib Abdurahmonga qaradi. Uning ko‘zlaridan yoshi oqib, tabassumini ushlab qolishga urinayotgan lablariga oqdi. Qaerdandir dastro‘mol olib, yuziga bosdi.
— Qo‘yishmayapti… Birpasga ham ko‘nishmaydi-ya!..
Salima hamon go‘zal edi. Hech o‘zgarmagandi. Bolalar uyida qanday bo‘lsa, shunday. Abdurahmon ko‘nglining o‘sha unut bo‘lgan tuyg‘ular bilan limmo-lim to‘lganini sezdi. Ayolga talpindi.
— Qo‘zg‘olmang! — shivirladi Salima.
— Hech o‘zgarmabsiz!..
— Ataylab… Siz uchun…
Ayol bir zum o‘ylanib qoldi. So‘ng yigitga shunday tikildiki, yigit bu nigohda yigirma besh yillik sochlariga oq tushgan sog‘inchni; hasratda yonaverib, kulga ko‘chgan armonni; ko‘ngil eshigi oldida hamon mustar o‘ltirgan umidni — arosatda qolgan MUHABBATning tirik vujudini ko‘rdi.
— Salima! — dedi u o‘rtanib. Ayol indamadi.
— Abdurahmon… Men hozir ketaman… Siz qo‘rqmang. Xayr…
— Ertaga ko‘rgani boraman…
— Unday demang… Xayr… Qo‘rqmasdan borib uxlang.
Salima shunday dedi-da, bog‘ oralab, devorga qarab yurdi. Yorug‘lik unga ergashgani sari xiralashib borardi. Ayol devorga yetganida u tamom o‘chdi. Ammo odamning ko‘lkasi oydinda go‘yo havoda uchganday devorga chiqdi.
— Xush qoling… Xayr…
Tovush yig‘i aralash edi. Abdurahmon ham to‘liqib, devordagi ko‘lkaga qarab yutinardi-yu tomog‘iga tiqilgan hayajonni bosolmasdi. Lablari sho‘r tortganligini sezdi.
— Xayr…
Ko‘lka bir zumda g‘oyib bo‘ldi. Abdrurahmonga ko‘lka devordan ko‘chaga oshib tushmaganday, balki osmonga — oyu yulduzlar tarafga uchib ketganday tuyuldi…
Abdurahmon uyga qarab yurdi. Ayvonga chiqarkan, ortiga burilib qaradi. Bog‘ allaqanday hayajondan bo‘shab qolgan, olam sukunatida tanglik yo‘qolganday edi. Shunda Abdurahmon oydinlikdan andisha qilib, daraxtlarning ko‘lkasida allanechuk bechorahol o‘ltirgan g‘ussani ko‘rdi. «Salimaning g‘ussasi…— o‘yladi u.— G’ussasini qoldirib ketibdi… Demak, xudo xohlasa, tuzalib ketadi»… U uyga kirarkan, ko‘p yillardan buyon birinchi marta «xudo xohlasa» jumlasi xayoliga kelganidan hayron qoldi.
…Ertalab uni Yo‘ldosh uyg‘otdi.
— Tez tur! Choy tayyor…
Do‘stining ovozidagi tashvish darrov hushyor tortirdi.
— Tinchlikmi? — deb so‘radi yostiqdan bosh ko‘tararkan. Yo‘ldosh unga bir zum xayolga botib qarab turgach:
— Xudo Salimani ko‘pga qo‘shibdi,— dedi, so‘ng cho‘nqayib o‘tirdi-da, Abdurahmonning ko‘ziga qarab:— Aytdim-ku, biz detdomliklarning terimiz yupqa bo‘lib qolgan… O’lib ketaveramiz,— dedi alam bilan.
Abdurahmon taqdir unga tushu hushning farqini qoldirmaganini angladi.
Safar qaridi. Salimaning o‘limidan keyin Abdurahmon jo‘nashi lozimlig-ini tushundi. Yana bir-ikki kun mehmonga borgan bo‘ldi. Ammo o‘tirishlar ham tatimadi.
Yuragining tevaragida allaqanday sovuq bo‘shliq paydo bo‘lganini payqadi. Do‘stlarning samimiy iltifotlari ham ko‘nglida ilgarigidek tug‘yon uyg‘otmas, aksincha, muqarrar ayriliq oldidan keladigan hazinlik og‘ushiga solar edi. U yana Chaganani piyodalab aylandi. Xotirasida omon qolgan tor ko‘chalarni bir-bir kezib chiqdi. Shaharni qoq ikkiga ajratgan soyga tushdi, bahor sellari keltirib tashlagan toshlarga o‘ltirib, bu hazin holatga o‘zini tashlaganicha xayol surdi. Va noxos Chagana bilan xayrlashayotganini, balki bu xayrlashuvdan so‘ng qayta ko‘rishuv nasib etmasligini ham angladi. Angladiyu soyning ikki betiga tirmashib, tog‘lar poyiga qadar yastanib ketgan bu mo‘‘jaz maskan uning Vatani ekanligini jigar-bag‘ri qon bo‘lib his qildi. U bo‘ yerga chorlab kelgani uchun Salimadan… Salimaning ruhidan minnatdor bo‘ldy. Rahmatlik Salima! Nahotki, unga Vatanini qayta tanishtirgani chorlagan bo‘lsa?.. Iloyo, joying jannatda bo‘lsin!.. Vatan!.. Qadringni bag‘ringdagilar bilishmaydi. Seni sezish uchun yigirma yillab-ayriliqda — afsunu joduga o‘ralib, xiyonatu nayrangga to‘la dunyoga sajda etib yashamoq qerak. Seni sezish uchun g‘ofillik tumani ichida oqayotgan Vaqt daryosiga umidu shijoatdan ayro vujudni tashlab, behushu vayron umrguzaronlik etmoq lozim. Ammo taqdir otlig‘ qudratli bir kuch borkim, u beshafqat qo‘llari bilan onani boladan, yurakni sevgidan, tanni jondan judo etadi, azob-uqubat o‘tiga ayamay uloqtiradi. Vatan! Seni bir lahzaga tanitib, bu taqdir yana meni qaylarga uchirib ketmoqchi? O, taqdirdan ustun kelgan kim? Abdurahmon taqdirga qarshi isyon ko‘tarishga o‘zida kuch yo‘qligini payqadi… Safar endi tamom qarigandi.
Ertalab Yo‘ldosh dam bolalariga, dam xotiniga hayqirganicha ko‘rsatmalar berib, mashinani yo‘lga sozlar, yuklarni joylar, jig‘i-biyroni chiqib Abdurahmonga ham norozilik bildirar edi:
— Yigirma yilda bir kelgan odam-a!.. Borarsan shu O’risiyangga! Nima, seni birov quvib yuboryaptimi? Gapning sarasini aytsam, Abdurahmonboy, u yoqlarda sanqib yurganing yetar! Ko‘chib kel. Gala detdom bir bo‘lib, bir uyni tikka qilib berarmiz!.. Chet ellik turistga o‘xshaysan-a!..
Hovlining darvozasi taqillab, Yo‘ldoshning javrashi bo‘lindi. Darvozadagi darchadan ayol kishining boshi ko‘rindi-da, yana o‘zini tashqariga oldi.
— Qara!—deb xotiniga zabt etdi hamon shashtidan tushmagan Yo‘ldosh. Xotini erining baqirishlaridan negadir yayrab, tashqariga chiqdi. U hayallamay qaytib kirdi-da, Abdurahmonga g‘alati qarash qilib:
— Aka, sizni so‘rashyapti,— dedi.
Yo‘ldosh xotiniga bir qarab olib, ishini davom ettiraverdi. Abdurahmon darvozadan tashqari chiqdiyu, hushdan ketadigan bir alfozda qalqib tushdi. Uning qarshisida ko‘m-ko‘k libosda, boshiga katta qora ro‘mol o‘rab olgan… Salima turardi. Xuddi bog‘da ko‘ringaniday yosh, faqat chehrasida cheksiz g‘ussa, Abdurahmonga bir qarab, yana yerga tikilgan nigohida motamning buhudud alami…
— Amaki… Men Hudoyberdi akaning jiyani bo‘laman…
Qiz Abdurahmonning kalovlanib, hech narsa tushunmay turganini ko‘rgach:
— Salima opaning qizi… Detdomdagi…— dedi ovozi pasayib.
— Salimaning qizi?…— deb so‘radi Abdurahmon va birdan o‘ziga kelib, javdiragancha, qizga hamdardlik ko‘rsata ketdi:— Chidamasdan ilojimiz qancha! Xudoyim onangning umrini ham senga bersin! Onang ko‘rmagan baxtlarni ko‘r! G’am nimaligini bilmagin bu dunyoda!..
Abdurahmon gapirgan ko‘yi dili, jigari xun bo‘lib borarkan, bu olqashlari Chorievning jonsarakliklariga o‘xshab ketayotganini payqadi… Negadir bu kashfiyoti ko‘ngliga tasallibaxsh yorug‘lik olib kirganini ham sezdi. Qiz boshini ko‘tarmay, uning gapi ado bo‘lishini kutib turar, hali vujudini vayron etayotgan judolik dardidan bezovta edi.
— Amaki… Enam siz haqingizda ko‘p gapirib berganlar… Kelganingizni eshitib xursand bo‘lgan edilar… Tog‘amlarnikiga mehmonga kelishingizni eshitib… Mana buni berib qo‘y, menga nasib qilmasa, degandilar…
Qiz endi yig‘lardi… U biroz taraddudlanib turgach, qo‘lidagi gazetaga o‘ralgan to‘rtburchak narsani Abdurahmonga uzatdi.
— Bu nima?
Qiz javob bermasdan burildi-da, boshini egganicha, tez-tez yurib ketdi. Tor ko‘chaning noilojlikda — mehru shafqatdan mosuvolik ichida o‘rtanib qarab turishidan, Abdurahmon qizning hamon selu sabor yig‘lab ketayotganini angladi. Zolim falak balanddan bemalol boqib turar, to‘ymas yer esa ko‘chani seskantirib toshlariga to‘kilgan ko‘z yoshlarga parvo ham etmay bemalol yotar edi…
Yo‘ldosh mashinani ko‘chaga olib chiqdi. Abdurahmon uning yoniga o‘tirdi. «Aka, omon boring», deb Yo‘ldoshning xotini, bolari bilan duo berdi. Jo‘nadilar…
Abdurahmon qo‘lida hamon Salimaning qizi tashlab ketgan narsani ushlab turganini sezdi. Negadir az’oyi badanini xavotir o‘rtab, gazetani ochdi… O, «O’tgan kunlar!» O’sha! U o‘sha malla muqovali kitobni darhol tanidi. O’qilaverib titilib ketibsan-ku! Seni kim bedor kechalarining hasratida to‘zg‘itdi, kitob! Bir bechora yigit sevgisining elchisi bo‘lganingcha qaylarda qolib ketding? Sevgining elchisiga nahotki o‘lim yo‘q? Nahotki endi qaytding? Nimalar olib qaytding, bu dunyodan juvonmarg ketgan muhabbatning elchisi?..
Abdurahmon oq sahifani ochdi… Va vaqt g‘uborida xirallashib qolgan «MYeN SYeNI SYeVAMAN», degan yozuvni adoyi tamomlikda o‘qidi. So‘ng… kimningdir bemador qo‘llari titranibgina bitgan «MYeN HAM…» degan yozuvga ko‘zi tushdi-da, Yo‘ldoshning borligini ham unitib, o‘kirib yubordi.
— Abdurahmonjon!… Bu dunyo ko‘ydirdi! Bizni kuydirdi, Abdurahmon!—deb nola qildi yo‘ldosh. U ham yig‘lardi.
…Tepasida zavodning minoralari qaqqayib turgan shahar har oqshomdagidek sehrli uyinini avjiga chiqargan bir paytda Abdurahmon uyiga kirib keldi. Uyida hech kim yo‘qligidan ko‘ngli g‘ashlanib, xonalarni qayta-qayta aylanib chiqdi, so‘ng televizor ko‘rgani o‘tirdi. G’ashlik tark etavermagach esa, tashqariga chiqdi. Shimolning salqin yozi osmonga bulut tashlagan — yulduzlar ko‘rinmaydi. Ahyon-ahyonda erinchoq bulutlar dim kechaning bag‘riga bir-yarim yomg‘ir tomchisini otadi… Abdurahmon shahar markaziga qarab yurdi. Yo‘lni qisqartirish uchun eski park devorining katagidan oshib o‘tdi-da, daraxtlaru qiyg‘os o‘sib yotgan o‘tlar orasidagi tanish so‘qmoqdan bemalol yo‘l topib, parkning markazga ketguchi yo‘lga tutashgan qanotiga yetdi. Parkning bu tomoni panjara bilan o‘ralgan… Abdurahmon egilib, odam siqquday tirqishdan o‘tmoqchi bo‘ldiyu, shu ko‘yi sehrlanganday qotdi. Ko‘chadan Mashaning ovozi kelardi…
— Pasha!.. Shilqimlik qilma!… Abdurahmon o‘zini ichkariga oldi.
— Ochofat ekansan! Shuncha kundan buyon to‘ymaganingni qara…
Masha nozlanib so‘zlardi. Shundagina Abdurahmon yo‘lkada — chiroqpana daraxt ko‘lkasida bir jonu bir tan bo‘lib turgan juftni ko‘rdi.
— Men senga ochig‘ini aytdim, jonim, Alik kelib qolishi mumkin. Bugun biznikiga borolmaymiz…
— Masha, rostini ayt, Alikni yaxshi ko‘rasanmi, yoki meni…
Pasha Chiroyli-ku! Abdurahmon muzlab qolgan vujudidan ixtiyorini bergan bo‘lsa ham, negadir Mashaning javobini orziqib, qo‘rqib, umid qilib kutdi…
— Ikkalangni ham yaxshi ko‘raman, Pasha! Masha nozlanib kuldi.
— Xayr, u yog‘iga o‘zim ketaman. Ehtiyotkorni…— deb ataylab gapni yarmida to‘xtatdi Masha.
— …Xudo asraydi!—deb davom ettirdi Pasha Chiroyli va qaqqos otib quldi. So‘ng bo‘sa ovozlari… So‘ng Mashaning tuflichalari taxta yo‘lkani tiqillatib tun qo‘yniga singib ketdi… Abdurahmon o‘zini o‘t-o‘lanlar ustiga chalqancha tashladi. Qaysidir yomg‘ir tomchisi qorong‘ida adashmasdan, uning yuzini topib kelib, peshonasiga tushdi. «Chaganada yashaganimda, vah, peshonam qursin, derdim, keyin…». U keyinini o‘ylashga kuch topolmadi. Tun qa’rida o‘zidan kechib, holsizlanib uzoq yotdi. O’rnidan turganida, yomg‘ir kuchaygandi. Yuzi ho‘l ekanligini payqadi. Panjara tirqishidan soya kabi sharpasiz oshib o‘tdi-da, allaqanday bukchayib uyiga qarab jo‘nadi.
U eshikxonaga kiraverishda o‘ziga keldi. Birdan, hozir uyiga kirsa, hamma narsa avvalgiday qolishini angladi. To‘xtab, sigaret chekdi. Nimalarnidir o‘ylab hovlini aylandi. Uydagi bo‘z bolalar o‘rnatgan-qo‘lbola turnik yoniga keldi. Sigaretni tashlab, turnikka osildi. So‘ng ohista yerga tushib, yana chekdi. Shoshmasdan tutatdi. Keyin shimining kamarini chiqarib olib, turnikka ilmoq qilib bog‘ladi. Tortib sinab ko‘rdi, noxos bolalarga xos chaqqonligu g‘ayrat bilan yana qo‘sh qo‘llab osildi-da, ilmoqqa bo‘ynini solib, qo‘llarini bo‘shatdi. Abdurahmon tanasi butun og‘irligi bilan- yerga, yerning tagiga, undan ham naridagi tubsizlik sari uchib ketaetganligini ko‘rdi. Bo‘ynidagi suyagi («umurtkdm!», deb o‘ylashga ulgurdi u) «qirs» etib o‘rnidan qo‘zg‘alganini ham sezdi. Kekirdagi chidab bo‘lmas darajada og‘ritgancha tepaga tortib, qornini cho‘zardi. «Hozir uziladi… Hozir…» Ammo uni tubsizlik sari uchirib ketayotgan dahshatli zalvor o‘ylashga yo‘l bermas; Yerdan, osmondan, muhabbatdan, xiyonatdan, bema’nolik va ma’nodan, boshlariga tushayotgan yomg‘ir donalaridan, turnikda holsiz qolgan vujudidan ajratib, og‘irlikning zilligi tagida ezg‘ilagancha allaqaylarga shamolday yeldirib borar edi. Abdurahmon birdan bu og‘irlikdan xalos bo‘lganini, suvday quyuq, ammo tiniq havoda erkin suzayotganini payqadi. Oppoq libosli, olti qanotli farishta uni kaftlarida avaylab tutganicha uchib borardi. Abdurahmon farishtani tanidi. Farishta Salimaning o‘zi edi.
Dunyo negadir ingichkalashgandi. Abdurahmon havoning quyuqligiyu dunyoning ingichkaligi ularning tezligi shiddatidan ekanligini tushundi. Oldinda yam-yashil yog‘dularga o‘ranib, shafaqlanib yotgan ufq ko‘rindi. Do‘zaxmikan?..
— Do‘zax qolib ketdi,— deb nogahon javob berdi Salimaning mehribon ovozi.
— Bo‘lmasa… Jannatmikan?
— Jannat ham qolib ketdi,— dedi Salimaning hasratli ovozi. Abdurahmon boshqa savol o‘ylamadi. Zotan, endi savolning keragi yo‘q edi.

«Sharq yulduzi» jurnali, 1991 yil, 8-son