Бугунги саҳифамизда Ўзбекистон халқ шоири Усмон Азимнинг «Сурхон ёшлари» гезетасида эълон қилинган бир туркум янги шеърларини ва профессор Қозоқбой Йўлдошевнинг шоир ижодига бағишлаган мақоласини тақдим этамиз.
КЎНГИЛ ЮКСАКЛИКЛАРИДА
Қозоқбой ЙЎЛДОШ
филология фанлари доктори,профессор
Довруқли шоир Усмон Азим ижодининг илк босқичидан эътиборан ўқирманни инсонни тушуниш ва туйишга даъват қилиб келади. У кўп йиллар давомида битикларида инсонлараро муносабатлар чигаллиги ва ижтимоий муаммоларни бартараф қилишга диққат қаратди. Кейинги йилларда поэтик нигоҳини кўнгил кенгликларини тадқиқ қилиш сари бурди. Шоир тоғлар чўққисини забт этишдан кўра кўнгил юксакликларини эгаллаш қийинлигини тасвирлай бошлади.
Фавқулодда образлар, кутилмаган ташбеҳлар, чийратма ифодалар устаси бўлган Усмон кейинги шеърларида тириклик, кечирилган умр мазмуни ҳақида ўйга толган мутафаккир сифатида намоён бўлади. Бу ҳол шоир битикларида фикру туйғуларнинг ифода йўсини ҳам сезиларли янгиланишига сабаб бўлди. Шоир “Чақалоқ заминни кечага ўраб, беланчак шамолда тебратади куз” сатрлари билан бошланган шеърида умр кузидаги ҳолатини кутилмаган тарзда акс эттиради:
Кузлигим муборак ўзимга! Ёнди
Эту суягимнинг ҳар бир зарраси!
Кулларим соврилди, фақат руҳ қолди,
Узун бу умримдан узун “уҳ” қолди –
Қайнаган онгимнинг пинҳон наъраси.
Бу мисраларда умрининг кузига етиб келгунча эту суягининг ҳар бир заррасини илҳом оловида ёндириб яшаган, кўп эзгуликлар қилгани ҳолда узун умридан фақат узун “уҳ”гина қолгандай надомат чекаётган шоир руҳияти ёрқин акс этади. Умрнинг кузида одам босиб ўтган йўли қандай бўлганини ўйлайди. Лирик қаҳрамонга умри ёмон ўтмагандай, демакки, нарёқда ҳам ёмон бўлмайдигандай кўринади: “Куз аро бораман. Тақдир дастида Ҳаёту ўлимга бош эгмиш юрак. Ёмон ўтмагандай умрим аслида: Ярашиб яшадим ернинг устида, Ернинг тагига ҳам ярашсам керак”.
Парадоксал мантиқ ва фавқулодда ифодадан ташқари, аллетрация қўлланилгани битикка ўзгача жозиба берган.
Шоир У.Азимнинг шеърлари тўғрисида сўзлаш қийин, ёзиш янада мушкул, уларни фақат ўқиб роҳатланиш керакдай. Чунки рўзғорий мантиққина сўзга тўлиқ кўчади. Шоир хаёлоти эса маиший мантиқдан юксакларда парвоз қилади. Залворли фикрлар кутилмаган ифода йўсинини тақозо этади. “Бир ҳодиса ва бир тахмин” ана шундай шеърлардан:
Кичкина идоранинг кичкина ходими
Маҳмуд вафот этганда, роса эркалатишди.
Ювиб-тарашди аввал
(бундай эъзоздан марҳум роса уялди!)
Йиғлаб ҳам туришди бошида
(ўзининг ҳам йиғлагиси
келди Маҳмуднинг),
Худди байрамлардагидек
оппоқ матоларга ўрашди
Барча сукутда, қўллар қовуштирилган…
Сўнг (ишонасизми!)
Елкаларида кўтариб кетишди уни
Жуда таъсирланди Маҳмуд,
қайта яшагиси келди:
— Ўлим керак эмас, сиз билан яшайман, — дегиси келди
Маҳмуднинг.
Аммо ҳеч нарса демади,
Миқ этмасдан кетаверди
Чунки Маҳмуд жуда тажрибали,
Жуда ақлли (бекорга ўлмаган!):
У жуда яхши билади – бундай бахтли кун
Инсонга бир бор насиб этгусидир.
Бу битик кишини чуқур ўйга толдиради. Пичинг, изтироб, рамз ва ишора ўзаро уйғунлашган бу битикда анъанавий поэтик унсурлар йўқлигига қарамай, ўзгача йирик бир шеърий руҳ борлиги кишини ҳайратга солади. Одамни ўлгандагина қадрлашга қаратилган ментал ёндашув фожеаси эсда қоладиган шаклда моддийлаштирилган.
Илк шеърларидан инсон ҳурлигини ҳаёт маъноси, деб билган шоир учун кўнгил озодлигига таҳдид ҳар қандай ёвузликдан ёмондир. Эрк душманлари учун одамнинг тирик ё ўликлиги эмас, озод ёки қул экани муҳимдир. Кейинги бандда ёвларнинг бунчалар жонсараклигини: “Гўштимни еяркан қувонар ёвлар, Аммо гап гўштдамас, гўштдамас, ёҳу! Озодлик ўлсин деб бўлганди овлар, Мен эса бир ҳуркак ҳурлик эдим. Шу!” Бу сатрлар бир умр ҳуркак ҳурлик бўлиб яшаган шоир сезимларини ўқирманга туйдиргандай бўлади. Бошқа бир шеърида шоир кўрилган нарсадан ҳеч кўрилмаган хулосага келади:
Уй бахт билан тўла
Бахтга ҳеч ким эътибор ҳам бермайди,
Бу эътиборсизликдан негадир
каттарар бахт.
Бу эътиборсизликдан негадир
яна чарақлар.
Хуллас, уй бахт билан тўла
Аммо уни ҳеч ким кўрмайди.
Худди шундай!
Бахт йўқлигида кўринади, холос.
Кўринадики, ҳаётий ҳолатни акс эттиришда шоир вазн, қофия, туроқ сингари унсурларга эътибор қилмайди. Худди ҳаётий эътиборсизлик бахтни каттартгани каби поэтик эътиборсизлик ҳам шеърга ўзгача жозиба беради.
Усмоннинг шеърларида ялтироқ, жўн, юк ташимайдиган бирор тимсол ва ифода, тагмаънога эга бўлмаган сўз учрамайди. У ҳамма нарсада, ҳатто хунуклигу қабоҳатда ҳам поэзия кўра олади. Унинг шеъриятга мутлақо алоқаси йўқдай нарсалардан гўзаллик топа билиши ҳайратга лойиқ. Ота тилининг жилваларини нозик ҳис этган шоир нафақат воқеа-ҳодиса ёки вазият, балки руҳий ҳолатни-да бутун товланишлари билан бера билади. Шоирнинг: “Сенга айтадиган сўзим қолмади, Сенга айтадиган жимликларим кўп” тарзидаги парадоксал иқрорида айтиладиган ҳолатнинг айтилмайдиган йўсинда айтилгани кўринади. Бошқа бир шеърида ўзини, ўзлигини, шу орқали Яратган эгасини излаётган одамнинг чигал руҳий ҳолати ифода этилади: “Қандай жафо етди – қисматга тенгсиз? Бу ҳолинг висолнинг мантиғи эмас. Тўрт тараф сенсану тўрт тараф сенсиз, Барча йўл сен томон, сенга ҳеч етмас”. Бу сатрлар шунчаки бир мубҳам руҳий ҳолатнинг чигал манзараси эмас, балки олам Яратувчисининг чексиз қудрати ва саноқсиз тажаллисидан ҳайратга тушган соликнинг иқрорларидир. Ҳар бир одамнинг умри Аллоҳ жамолига етиш сари юриш муддатидир. Лекин ҳар бир нарса ва ҳамма нарсада кўриниб турган қудрат эгасини инсон кўра олмайди. Тўрт тарафида бўлгани ҳолда ҳеч қаерда кўринмайдиган, барча йўллар Унга элтгани ҳолда бирорта йўлдан етиб бўлмайдиган зот қудратидан ҳайратга тушади шоир. Кейинги банддаги:
Туманда минг туман ҳайрондир ҳолим,
Қай қисмат бу тонгда менга етмоқда?
Сеҳргарим маним! Тўзғин иқболим!
Сенданману сенсиз умрим ўтмоқда —
сатрларида ҳам кузги боққа тушган туман бағрида, ҳам адоқсиз фикрлар оғушида минг туман ҳайронликда қолган шоир тириклик моҳияти тўғрисида ўйлаётган файласуф сифатида намоён бўлади. Барча Ундандир ва Унга боради, лекин ўткинчи умрида ҳеч ким Уни кўролмайди. Англатиш ҳам, тушуниш ҳам мушкул бўлган ҳолат Усмоннинг сеҳрли қалами сабаб жуда таъсирли акс эттирилган. Айни вақтда бу поэтик иқрор суюкли ёрга қаратилган дейиш ҳам мумкин.
Шоир инсон руҳий кечинмаларининг босқичларини ҳам моддийлаштира олади. Уч бандлик бир шеърнинг биринчи банди “Мен сени деб бу дунёмдан айрилдим”, иккинчи банд “Мен сени деб у дунёмдан айрилдим”, учинчи банд эса “Икки дунём йўқдир, фақат сен борсан” йўсинида тугалланади. Ишқ йўлида икки дунёсидан айрилган ошиқ ҳолатини босқичлаб тасвирлаш шеърнинг таъсир кучини кўп бор оширган. Шоир ёрсиз кечирилган умрни ҳаёт санамаслиги “Умр кўрдим − Умр сенсиз кадар бўлди” сатрларида акс этади. Кадарли ҳаётдан кўра ўлимни афзал кўрган ошиқнинг афсуси эса: “Сенсиз ўлдим − тирикликдан баттар бўлди” тарзида мутлақо оригинал тасвир этилади.
Усмон Азимнинг насрий асарлари ҳам ифода қудрати, тимсоллар руҳиятининг теран тасвири, муаллиф ниятининг фавқулодда тозалиги, акс этган ҳаётий манзара залвори билан ажралиб туради. Айниқса, адибнинг “Ишхонадаги кўргазма”, “Бир даста қизил гул” ва “Ходимлар бўлими мудири” учлик (триптих) ҳикояси бадиий қуввати билан миллий ҳикоячилигимизнинг ютуғи бўлди. Ўзаро мантиқий боғлиқлиқдаги бу учлик ҳикоя композицион қурилиши, қаҳрамонлар руҳий дунёси тасвири теранлиги ҳамда ижтимоий муаммоларнинг инсон тақдирига уйғун тасвирланишига кўра ўзбек новеллистикасида янгилик.
“Ишхонадаги кўргазма” ҳикоясида қайнотаси талабига кўра рассомликни ташлаб юборган талантли шахснинг ишхонадаги кичик бир кўргазма сабаб катта амали, турмушидаги барча имтиёзлардан кечиб, кўнглига Яратган азалдан жойлаб қўйган қисмати бўлмиш рассомчиликка қайтгани ўта пўртанали руҳий олишувлар асносида кўрсатилади. Ҳикояда кўнгилга мувофиқ яшай билиш ҳар қандай шахс учун улкан енгиш экани жуда таъсирли ва ишонарли акс эттирилган.
Умуман учлик ҳикоя ифода бетакрорлиги, тасвир кўлами, тақдирлар ҳаққонийлиги, бадиий маъно салмоғи жиҳатидан насримизнинг кейинги йиллардаги энг сара ҳикоялари қаторида туради.
У. Азим драматург сифатида ҳам самарали ижод қилди. Шу вақтга қадар унинг қаламига мансуб ўндан ортиқ пьеса мамлакатимизнинг турли театрлари саҳнасида қўйилиб келинмоқда. Улар орасида “Бир қадам йўл” ҳамда “Тонг отган томонларда” асарлари алоҳида бадиий қимматга эга. “Бир қадам йўл” драмасида уч азамат ўғли бўлгани ҳолда умри меҳнатда ўтган, бир қадамгина йўлдаги Самарқандни кўриш орзусига етолмаган ота ва бугуннинг одамларига хос маънавий сифатлар таъсирли акс эттирилган. Драмада одамга меҳрни вақтида кўрсатиш кераклиги, ўз пайтида қилинмаган эзгулик ёмонликдан фарқ қилмаслиги борасидаги ҳаётий ҳақиқат жонли тақдирлар мисолида кўрсатиб берилади.
“Тонг отган томонларда” драмасида Усмон ижодига азалдан хос бўлган романтик кўтаринкилик, шонли тарих яратувчилари бўлган бобо-момолар шахсиятидаги нурли қирраларни бўрттириб кўрсатиш яққол гавдаланади. Бу асарда машҳур Алпомиш тамомила ўзгача ракурсда гавдаланади. Унинг яраси тузалган ғозни учираётиб айтган сўзларининг саъжда берилиши, Кунёруғнинг Тонгёруғни “янга”, Тонгёруғнинг уни “қиз” дейишлари асарга ўзгача колорит бахш этади.
Муаллиф ёрдамчи саҳнавий восита бўлмиш ремаркага салмоқли бадиий-эстетик юк ортади. Сибизиқ ва чанқовуз мусиқасидан фойдаланилгани ҳам асарга ўзгача руҳ беради. Йиғлаб ажрашаётган Кунёруғ ва Тонгёруғ ҳолати муаллиф тилидан “Шу пайт мусиқа ҳам кўнгил бўлиб ҳўнграйди” тарзида кучлантирилади.
Драмадаги ҳар бир сўз қаҳрамонларнинг ўша вазиятдаги шуури ва кўнглидан ўтказиб ифодаланган. Кўп нарсани ғайришуурий билиши сабаби Тонёруғ тилидан: “Ҳасратда яшаган одам нималарни билмайди, болам! Бу гапларни қушлардан эшитдим! Ҳасратдан ҳимиллаб турган ҳаволар айтди. Қайғудан энгашиб қолган осмон сўзлади! Ёлғизлигимиз жами тирикликнинг тилини англашни ўргатди менга!” тарзида ишонарли изоҳланади. Асардаги драматик таранглик қачонлардир айтилган ҳақ гапнинг ўзгарган вазият туфайли ўзгача маъно касб этиши сабаб янада кучаяди. Ўғил Ёлғизмерган онасига: “Ўзингиз айтгансиз: “Эр кишининг ўқи хато кетгани, ўлгани”, дегансиз. Ўқим хато кетди… Ичимдаги ўқ томирим узилди, эна!”, деган гапида мерган шахсиятидаги йириклик, у мансуб қавмнинг руҳий қудрати намоён бўлади.
Тонгёруғ Ёлғизмерганда фақат ўз ўғлини эмас, балки бутун бошли бир элатнинг давом эттириши мумкин бўлган сўнгги эркакни кўради. Унинг: “…ўғлим Тонгли улусининг сўнгги илдизчаси! Мен уни ўн саккиз йил асраб-авайладим. У жувонмарг бўлса, бус-бутун эл қайта кўкармайди – дунёдан беиз йўқолади” тарзидаги ноласида йирик шахснинг элсақларлиги намоён бўлади.
Асарда тимсолларнинг фикр ва руҳият динамизмидаги ҳар бир ўзгариш аниқ берилганки, бунга нафақат драматик, балки насрий асарларда ҳам ҳар доим эришаверилмайди. Драманинг икки қаҳрамони ҳам – сўз одамлари. Улар – айтилган сўзнинг устидан чиқиш учун нафақат ўлиш, балки ўлмасликни ҳам эплайдиган шахсиятлар. Ёлғизмерганнинг онасига: “Хавотир олманг!.. Келгунингизча, ўлим билан жон талашиб тураман. Енгилмайман!” дейишида ўлимни-да бўйсундирадиган киши минази кўринади. Онанинг ўн саккиз йил давомида ўлмай, ўғлини ҳам омон сақлаб келиши қайнотасига берган сўзи устидан чиқиши натижаси бўлса, чалажон ўғилнинг онаси қайтмагунча ўлимга бўй бермаслиги нафақат ўзининг, балки ундан тўрайдиган кейинги авлод иродасига хос жиҳатларни ҳам намоён этади.
Онанинг Кўк Тангрига қилган: “Мени ғозга айлантиргин-да, кейин инон-ихтиёримни ўзимга бер! Тангрим! Тангрим! Мени ғозга айлантир!..” тарзидаги илтижосида боласи учун ўлимга тик қараган она фидойилиги акс этади. Драмада онанинг ғозга айланиш жараёни шу қадар жонли тасвирланадики, ўқирман бу кечимни кўзи билан кўриб тургандай бўлади. Ёлғизмерганнинг ўқимдан қутулиб кетган ғозни қайта учрат дея қилган илтижоси, ғозга айланган онани кўриб қолгандаги қувончи жуда табиий тасвирланган. Тонгёруғ боласини ўлимдан сақлаб қолиш учун ғозга айланиб ёлғизининг ўқига нишон бўлади. Ўз ҳаёти эвазига ўғлига ори ва тириклигини қайтариб беради.
Айтишларича, бундан қирқ беш йил олдин Ереванда бўлган бутуниттифоқ йиғинида Усмон ўзини: “Мен энг талантли шоир Усмон Азим бўламан”, деб таништирган экан. Усмонгагина хос дангалликдан холи бўлмаган бу даъвонинг қанчалик ҳақиқат эканини орадан ўтган йиллар яққол кўрсатиб турибди. Энг талантли адибимизни ҳам қутлуғ етмиш ёши, ҳам давлатнинг улкан мукофоти билан қутлаймиз!
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетаси
Усмон АЗИМ
ЯНГИ ШЕЪРЛАР
* * *
– Ўшанда жуда чиройли кетдинг… – деди эркак. – Йигирма йилки кетишингни унутолмайман.
– Раҳмат, – деди аёл.
– На жанжал, на зуғум, на бир оғир сўз….
Фақат эсимда,
кетаётганингда елканг бетўхтов силкинди…
Йиғлаган эдингми?
– Йиғлаган эдим.
Ёшим тўхтагани йўқ
ҳали-ҳануз ҳам…
Сукунат.
Эркак бош эгди.
Қанча уринмасин кўтаролмади бошини.
Елкаси эса
силкингани-силкинган…
5.10.2020
БОЙСУНГА БОРОЛМАЁТГАНИМ САБАБИ
Собир ака хотирасига
Қандай умр кўрдинг –
Юксакни чоғлаб!
Яшадинг кўк билан –
пастликлар оша.
Бойсунни – эҳтимол –
Шу сабаб тоғлар
Ўради – этгали
Кўнглинг томоша.
Сен кетдинг. Биродар,
Энди Бойсун жўн –
Чўнг ҳасрат ўртага
Девор солгандир.
Сафардан не мурод?
Сенсиз қолган сўнг,
Тоғлар ҳам Бойсундан
Кетиб қолгандир.
21. 09. 2020
ҚАДИМДАН КЕЛГАН ҚЎШИҚ – “УФ”
Абдулазиз Имомов хотирасига
Ёрнинг менга кўнгли йўқ. Уф!
Дод айласам, сўнгги йўқ. Уф!
Юрагим икки дердим. Уф!
Чапи бору ўнгги йўқ! Уф!
Ичимда минг ёнғин қулф,
Уф! Уф!
Кўнглим кетгунча адир. Уф!
Қақраб ётар беқадр. Уф!
Тентак шамол келтирди, уф!
Ёрнинг зулфидан атир, Уф!
Борай десам, йўллар кулф,
Уф! Уф!
Ғаминг босди, ёр, бунча! Уф!
Жонимни талатгунча! Уф!
Ё қўшиқ айтмадимму, уф,
Кўнглингни яратгунча. Уф!
Келай десанг, тақдир қулф!
Уф! Уф!
Ғаминг келди тизилиб. Уф!
Жоним кетди узилиб. Уф!
Мендан бир қўшиқ қолди, уф!
Ёр юрсин деб исиниб. Уф!
Қайтай десам, дунё қулф!
Уф! Уф!..
13.09. 2020
* * *
Ҳа, ҳатто чайла ҳам
Қурмадим боғда,
Бир парча томорқа
Олмадим сотиб,
Одамлар ёлғони
Бездирган чоғда,
Шеърлар ёзавердим,
Ўзимга ботиб.
Ботдим… Ботавердим…
Қалбнинг қаъридан –
Миям фалакининг
Тоқидан нари;
Руҳнинг сарҳади йўқ
Чексизлигидан –
Ўн саккиз минг олам
Сарвари сари.
Гулу япроқликка
Йўқ эди раъйим.
Ботдим қаро ерга,
Қоронғу тошга,
Илдизлик қисматин,
Буюрди қайюм…
Менга не керакдир
Хўш, бундан бошқа?
Илдизлик куч олар –
Қанча чоҳласа!
О, неча боғларим
Шовуллайди шаън!
Руҳим дардга тўлди!..
Худо хоҳласа,
Дунё гўзал қолур
Мендан кейин ҳам.
24. 09. 2020
ТЎРТ ЧИНОР ТАГИДАН БОЙСУНГА ҚАРАШ
Эркин Аъзамга
Бу юрт – Холмирзаев ёзган ҳикоя,
Аммо ундан ортиб қолгани қанча!
Тўшаги – булутдан тўкилган соя,
Бойсун тоғу даштда ётар чалқанча.
Шу йўсин ётишда – фалакка боқиб,
Ҳаяжон жойлайди банд-бандларига.
Сўнгра юракларга киради оқиб –
Ҳайрат улашгани фарзандларига.
Тўрт чинор тагидан Бойсунга боқсанг –
Ҳалқа тоғдан бери – қанча достон ер.
Эркин, бори наср – юракни ёқсанг,
Агар мен ўртансам – адо бўлмас шеър.
Асил мўъжизаси мўлдир илҳомнинг!
Бу юрт тенгсиз илҳом шавқини кўрган:
Бойсунни қурганман шеърдан, ишонинг,
Икки носир* эса насрда қурган.
Шу жойда мақтаниш бўлади адо.
Сенинг раъйингдадир инон-ихтиёр –
Бизга мўъжиза юрт айладинг ато,
У юрт юрак берди. Шу, парвардигор!
11.10. 2020
Манба: «Сурхон ёшлари» газетасининг телеграмдаги каналидан олинди.
Bugungi sahifamizda Oʼzbekiston xalq shoiri Usmon Аzimning «Surxon yoshlari» gezetasida eʼlon qilingan bir turkum yangi sheʼrlarini va professor Qozoqboy Yoʼldoshevning shoir ijodiga bagʼishlagan maqolasini taqdim etamiz.
KOʼNGIL YUKSАKLIKLАRIDА
Qozoqboy YOʼLDOSH
filologiya fanlari doktori,professor
Dovruqli shoir Usmon Аzim ijodining ilk bosqichidan eʼtiboran oʼqirmanni insonni tushunish va tuyishga daʼvat qilib keladi. U koʼp yillar davomida bitiklarida insonlararo munosabatlar chigalligi va ijtimoiy muammolarni bartaraf qilishga diqqat qaratdi. Keyingi yillarda poetik nigohini koʼngil kengliklarini tadqiq qilish sari burdi. Shoir togʼlar choʼqqisini zabt etishdan koʼra koʼngil yuksakliklarini egallash qiyinligini tasvirlay boshladi.
Favqulodda obrazlar, kutilmagan tashbehlar, chiyratma ifodalar ustasi boʼlgan Usmon keyingi sheʼrlarida tiriklik, kechirilgan umr mazmuni haqida oʼyga tolgan mutafakkir sifatida namoyon boʼladi. Bu hol shoir bitiklarida fikru tuygʼularning ifoda yoʼsini ham sezilarli yangilanishiga sabab boʼldi. Shoir “Chaqaloq zaminni kechaga oʼrab, belanchak shamolda tebratadi kuz” satrlari bilan boshlangan sheʼrida umr kuzidagi holatini kutilmagan tarzda aks ettiradi:
Kuzligim muborak oʼzimga! Yondi
Etu suyagimning har bir zarrasi!
Kullarim sovrildi, faqat ruh qoldi,
Uzun bu umrimdan uzun “uh” qoldi –
Qaynagan ongimning pinhon naʼrasi.
Bu misralarda umrining kuziga yetib kelguncha etu suyagining har bir zarrasini ilhom olovida yondirib yashagan, koʼp ezguliklar qilgani holda uzun umridan faqat uzun “uh”gina qolganday nadomat chekayotgan shoir ruhiyati yorqin aks etadi. Umrning kuzida odam bosib oʼtgan yoʼli qanday boʼlganini oʼylaydi. Lirik qahramonga umri yomon oʼtmaganday, demakki, naryoqda ham yomon boʼlmaydiganday koʼrinadi: “Kuz aro boraman. Taqdir dastida Hayotu oʼlimga bosh egmish yurak. Yomon oʼtmaganday umrim aslida: Yarashib yashadim yerning ustida, Yerning tagiga ham yarashsam kerak”.
Paradoksal mantiq va favqulodda ifodadan tashqari, alletratsiya qoʼllanilgani bitikka oʼzgacha joziba bergan.
Shoir U.Аzimning sheʼrlari toʼgʼrisida soʼzlash qiyin, yozish yanada mushkul, ularni faqat oʼqib rohatlanish kerakday. Chunki roʼzgʼoriy mantiqqina soʼzga toʼliq koʼchadi. Shoir xayoloti esa maishiy mantiqdan yuksaklarda parvoz qiladi. Zalvorli fikrlar kutilmagan ifoda yoʼsinini taqozo etadi. “Bir hodisa va bir taxmin” ana shunday sheʼrlardan:
Kichkina idoraning kichkina xodimi
Mahmud vafot etganda, rosa erkalatishdi.
Yuvib-tarashdi avval
(bunday eʼzozdan marhum rosa uyaldi!)
Yigʼlab ham turishdi boshida
(oʼzining ham yigʼlagisi
keldi Mahmudning),
Xuddi bayramlardagidek
oppoq matolarga oʼrashdi
Barcha sukutda, qoʼllar qovushtirilgan…
Soʼng (ishonasizmi!)
Yelkalarida koʼtarib ketishdi uni
Juda taʼsirlandi Mahmud,
qayta yashagisi keldi:
— Oʼlim kerak emas, siz bilan yashayman, — degisi keldi
Mahmudning.
Аmmo hech narsa demadi,
Miq etmasdan ketaverdi
Chunki Mahmud juda tajribali,
Juda aqlli (bekorga oʼlmagan!):
U juda yaxshi biladi – bunday baxtli kun
Insonga bir bor nasib etgusidir.
Bu bitik kishini chuqur oʼyga toldiradi. Piching, iztirob, ramz va ishora oʼzaro uygʼunlashgan bu bitikda anʼanaviy poetik unsurlar yoʼqligiga qaramay, oʼzgacha yirik bir sheʼriy ruh borligi kishini hayratga soladi. Odamni oʼlgandagina qadrlashga qaratilgan mental yondashuv fojeasi esda qoladigan shaklda moddiylashtirilgan.
Ilk sheʼrlaridan inson hurligini hayot maʼnosi, deb bilgan shoir uchun koʼngil ozodligiga tahdid har qanday yovuzlikdan yomondir. Erk dushmanlari uchun odamning tirik yo oʼlikligi emas, ozod yoki qul ekani muhimdir. Keyingi bandda yovlarning bunchalar jonsarakligini: “Goʼshtimni yeyarkan quvonar yovlar, Аmmo gap goʼshtdamas, goʼshtdamas, yohu! Ozodlik oʼlsin deb boʼlgandi ovlar, Men esa bir hurkak hurlik edim. Shu!” Bu satrlar bir umr hurkak hurlik boʼlib yashagan shoir sezimlarini oʼqirmanga tuydirganday boʼladi. Boshqa bir sheʼrida shoir koʼrilgan narsadan hech koʼrilmagan xulosaga keladi:
Uy baxt bilan toʼla
Baxtga hech kim eʼtibor ham bermaydi,
Bu eʼtiborsizlikdan negadir
kattarar baxt.
Bu eʼtiborsizlikdan negadir
yana charaqlar.
Xullas, uy baxt bilan toʼla
Аmmo uni hech kim koʼrmaydi.
Xuddi shunday!
Baxt yoʼqligida koʼrinadi, xolos.
Koʼrinadiki, hayotiy holatni aks ettirishda shoir vazn, qofiya, turoq singari unsurlarga eʼtibor qilmaydi. Xuddi hayotiy eʼtiborsizlik baxtni kattartgani kabi poetik eʼtiborsizlik ham sheʼrga oʼzgacha joziba beradi.
Usmonning sheʼrlarida yaltiroq, joʼn, yuk tashimaydigan biror timsol va ifoda, tagmaʼnoga ega boʼlmagan soʼz uchramaydi. U hamma narsada, hatto xunukligu qabohatda ham poeziya koʼra oladi. Uning sheʼriyatga mutlaqo aloqasi yoʼqday narsalardan goʼzallik topa bilishi hayratga loyiq. Ota tilining jilvalarini nozik his etgan shoir nafaqat voqea-hodisa yoki vaziyat, balki ruhiy holatni-da butun tovlanishlari bilan bera biladi. Shoirning: “Senga aytadigan soʼzim qolmadi, Senga aytadigan jimliklarim koʼp” tarzidagi paradoksal iqrorida aytiladigan holatning aytilmaydigan yoʼsinda aytilgani koʼrinadi. Boshqa bir sheʼrida oʼzini, oʼzligini, shu orqali Yaratgan egasini izlayotgan odamning chigal ruhiy holati ifoda etiladi: “Qanday jafo yetdi – qismatga tengsiz? Bu holing visolning mantigʼi emas. Toʼrt taraf sensanu toʼrt taraf sensiz, Barcha yoʼl sen tomon, senga hech yetmas”. Bu satrlar shunchaki bir mubham ruhiy holatning chigal manzarasi emas, balki olam Yaratuvchisining cheksiz qudrati va sanoqsiz tajallisidan hayratga tushgan solikning iqrorlaridir. Har bir odamning umri Аlloh jamoliga yetish sari yurish muddatidir. Lekin har bir narsa va hamma narsada koʼrinib turgan qudrat egasini inson koʼra olmaydi. Toʼrt tarafida boʼlgani holda hech qaerda koʼrinmaydigan, barcha yoʼllar Unga eltgani holda birorta yoʼldan yetib boʼlmaydigan zot qudratidan hayratga tushadi shoir. Keyingi banddagi:
Tumanda ming tuman hayrondir holim,
Qay qismat bu tongda menga yetmoqda?
Sehrgarim manim! Toʼzgʼin iqbolim!
Sendanmanu sensiz umrim oʼtmoqda —
satrlarida ham kuzgi boqqa tushgan tuman bagʼrida, ham adoqsiz fikrlar ogʼushida ming tuman hayronlikda qolgan shoir tiriklik mohiyati toʼgʼrisida oʼylayotgan faylasuf sifatida namoyon boʼladi. Barcha Undandir va Unga boradi, lekin oʼtkinchi umrida hech kim Uni koʼrolmaydi. Аnglatish ham, tushunish ham mushkul boʼlgan holat Usmonning sehrli qalami sabab juda taʼsirli aks ettirilgan. Аyni vaqtda bu poetik iqror suyukli yorga qaratilgan deyish ham mumkin.
Shoir inson ruhiy kechinmalarining bosqichlarini ham moddiylashtira oladi. Uch bandlik bir sheʼrning birinchi bandi “Men seni deb bu dunyomdan ayrildim”, ikkinchi band “Men seni deb u dunyomdan ayrildim”, uchinchi band esa “Ikki dunyom yoʼqdir, faqat sen borsan” yoʼsinida tugallanadi. Ishq yoʼlida ikki dunyosidan ayrilgan oshiq holatini bosqichlab tasvirlash sheʼrning taʼsir kuchini koʼp bor oshirgan. Shoir yorsiz kechirilgan umrni hayot sanamasligi “Umr koʼrdim − Umr sensiz kadar boʼldi” satrlarida aks etadi. Kadarli hayotdan koʼra oʼlimni afzal koʼrgan oshiqning afsusi esa: “Sensiz oʼldim − tiriklikdan battar boʼldi” tarzida mutlaqo original tasvir etiladi.
Usmon Аzimning nasriy asarlari ham ifoda qudrati, timsollar ruhiyatining teran tasviri, muallif niyatining favqulodda tozaligi, aks etgan hayotiy manzara zalvori bilan ajralib turadi. Аyniqsa, adibning “Ishxonadagi koʼrgazma”, “Bir dasta qizil gul” va “Xodimlar boʼlimi mudiri” uchlik (triptix) hikoyasi badiiy quvvati bilan milliy hikoyachiligimizning yutugʼi boʼldi. Oʼzaro mantiqiy bogʼliqliqdagi bu uchlik hikoya kompozitsion qurilishi, qahramonlar ruhiy dunyosi tasviri teranligi hamda ijtimoiy muammolarning inson taqdiriga uygʼun tasvirlanishiga koʼra oʼzbek novellistikasida yangilik.
“Ishxonadagi koʼrgazma” hikoyasida qaynotasi talabiga koʼra rassomlikni tashlab yuborgan talantli shaxsning ishxonadagi kichik bir koʼrgazma sabab katta amali, turmushidagi barcha imtiyozlardan kechib, koʼngliga Yaratgan azaldan joylab qoʼygan qismati boʼlmish rassomchilikka qaytgani oʼta poʼrtanali ruhiy olishuvlar asnosida koʼrsatiladi. Hikoyada koʼngilga muvofiq yashay bilish har qanday shaxs uchun ulkan yengish ekani juda taʼsirli va ishonarli aks ettirilgan.
Umuman uchlik hikoya ifoda betakrorligi, tasvir koʼlami, taqdirlar haqqoniyligi, badiiy maʼno salmogʼi jihatidan nasrimizning keyingi yillardagi eng sara hikoyalari qatorida turadi.
U. Аzim dramaturg sifatida ham samarali ijod qildi. Shu vaqtga qadar uning qalamiga mansub oʼndan ortiq pьesa mamlakatimizning turli teatrlari sahnasida qoʼyilib kelinmoqda. Ular orasida “Bir qadam yoʼl” hamda “Tong otgan tomonlarda” asarlari alohida badiiy qimmatga ega. “Bir qadam yoʼl” dramasida uch azamat oʼgʼli boʼlgani holda umri mehnatda oʼtgan, bir qadamgina yoʼldagi Samarqandni koʼrish orzusiga yetolmagan ota va bugunning odamlariga xos maʼnaviy sifatlar taʼsirli aks ettirilgan. Dramada odamga mehrni vaqtida koʼrsatish kerakligi, oʼz paytida qilinmagan ezgulik yomonlikdan farq qilmasligi borasidagi hayotiy haqiqat jonli taqdirlar misolida koʼrsatib beriladi.
“Tong otgan tomonlarda” dramasida Usmon ijodiga azaldan xos boʼlgan romantik koʼtarinkilik, shonli tarix yaratuvchilari boʼlgan bobo-momolar shaxsiyatidagi nurli qirralarni boʼrttirib koʼrsatish yaqqol gavdalanadi. Bu asarda mashhur Аlpomish tamomila oʼzgacha rakursda gavdalanadi. Uning yarasi tuzalgan gʼozni uchirayotib aytgan soʼzlarining saʼjda berilishi, Kunyorugʼning Tongyorugʼni “yanga”, Tongyorugʼning uni “qiz” deyishlari asarga oʼzgacha kolorit baxsh etadi.
Muallif yordamchi sahnaviy vosita boʼlmish remarkaga salmoqli badiiy-estetik yuk ortadi. Sibiziq va chanqovuz musiqasidan foydalanilgani ham asarga oʼzgacha ruh beradi. Yigʼlab ajrashayotgan Kunyorugʼ va Tongyorugʼ holati muallif tilidan “Shu payt musiqa ham koʼngil boʼlib hoʼngraydi” tarzida kuchlantiriladi.
Dramadagi har bir soʼz qahramonlarning oʼsha vaziyatdagi shuuri va koʼnglidan oʼtkazib ifodalangan. Koʼp narsani gʼayrishuuriy bilishi sababi Tonyorugʼ tilidan: “Hasratda yashagan odam nimalarni bilmaydi, bolam! Bu gaplarni qushlardan eshitdim! Hasratdan himillab turgan havolar aytdi. Qaygʼudan engashib qolgan osmon soʼzladi! Yolgʼizligimiz jami tiriklikning tilini anglashni oʼrgatdi menga!” tarzida ishonarli izohlanadi. Аsardagi dramatik taranglik qachonlardir aytilgan haq gapning oʼzgargan vaziyat tufayli oʼzgacha maʼno kasb etishi sabab yanada kuchayadi. Oʼgʼil Yolgʼizmergan onasiga: “Oʼzingiz aytgansiz: “Er kishining oʼqi xato ketgani, oʼlgani”, degansiz. Oʼqim xato ketdi… Ichimdagi oʼq tomirim uzildi, ena!”, degan gapida mergan shaxsiyatidagi yiriklik, u mansub qavmning ruhiy qudrati namoyon boʼladi.
Tongyorugʼ Yolgʼizmerganda faqat oʼz oʼgʼlini emas, balki butun boshli bir elatning davom ettirishi mumkin boʼlgan soʼnggi erkakni koʼradi. Uning: “…oʼgʼlim Tongli ulusining soʼnggi ildizchasi! Men uni oʼn sakkiz yil asrab-avayladim. U juvonmarg boʼlsa, bus-butun el qayta koʼkarmaydi – dunyodan beiz yoʼqoladi” tarzidagi nolasida yirik shaxsning elsaqlarligi namoyon boʼladi.
Аsarda timsollarning fikr va ruhiyat dinamizmidagi har bir oʼzgarish aniq berilganki, bunga nafaqat dramatik, balki nasriy asarlarda ham har doim erishaverilmaydi. Dramaning ikki qahramoni ham – soʼz odamlari. Ular – aytilgan soʼzning ustidan chiqish uchun nafaqat oʼlish, balki oʼlmaslikni ham eplaydigan shaxsiyatlar. Yolgʼizmerganning onasiga: “Xavotir olmang!.. Kelguningizcha, oʼlim bilan jon talashib turaman. Yengilmayman!” deyishida oʼlimni-da boʼysundiradigan kishi minazi koʼrinadi. Onaning oʼn sakkiz yil davomida oʼlmay, oʼgʼlini ham omon saqlab kelishi qaynotasiga bergan soʼzi ustidan chiqishi natijasi boʼlsa, chalajon oʼgʼilning onasi qaytmaguncha oʼlimga boʼy bermasligi nafaqat oʼzining, balki undan toʼraydigan keyingi avlod irodasiga xos jihatlarni ham namoyon etadi.
Onaning Koʼk Tangriga qilgan: “Meni gʼozga aylantirgin-da, keyin inon-ixtiyorimni oʼzimga ber! Tangrim! Tangrim! Meni gʼozga aylantir!..” tarzidagi iltijosida bolasi uchun oʼlimga tik qaragan ona fidoyiligi aks etadi. Dramada onaning gʼozga aylanish jarayoni shu qadar jonli tasvirlanadiki, oʼqirman bu kechimni koʼzi bilan koʼrib turganday boʼladi. Yolgʼizmerganning oʼqimdan qutulib ketgan gʼozni qayta uchrat deya qilgan iltijosi, gʼozga aylangan onani koʼrib qolgandagi quvonchi juda tabiiy tasvirlangan. Tongyorugʼ bolasini oʼlimdan saqlab qolish uchun gʼozga aylanib yolgʼizining oʼqiga nishon boʼladi. Oʼz hayoti evaziga oʼgʼliga ori va tirikligini qaytarib beradi.
Аytishlaricha, bundan qirq besh yil oldin Yerevanda boʼlgan butunittifoq yigʼinida Usmon oʼzini: “Men eng talantli shoir Usmon Аzim boʼlaman”, deb tanishtirgan ekan. Usmongagina xos dangallikdan xoli boʼlmagan bu daʼvoning qanchalik haqiqat ekanini oradan oʼtgan yillar yaqqol koʼrsatib turibdi. Eng talantli adibimizni ham qutlugʼ yetmish yoshi, ham davlatning ulkan mukofoti bilan qutlaymiz!
Manba: «Oʼzbekiston adabiyoti va sanʼati» gazetasi
Usmon АZIM
YaNGI SHE’RLАR
* * *
– Oʼshanda juda chiroyli ketding… – dedi erkak. – Yigirma yilki ketishingni unutolmayman.
– Rahmat, – dedi ayol.
– Na janjal, na zugʼum, na bir ogʼir soʼz….
Faqat esimda,
ketayotganingda yelkang betoʼxtov silkindi…
Yigʼlagan edingmi?
– Yigʼlagan edim.
Yoshim toʼxtagani yoʼq
hali-hanuz ham…
Sukunat.
Erkak bosh egdi.
Qancha urinmasin koʼtarolmadi boshini.
Yelkasi esa
silkingani-silkingan…
5.10.2020
BOYSUNGА BOROLMАYoTGАNIM SАBАBI
Sobir aka xotirasiga
Qanday umr koʼrding –
Yuksakni chogʼlab!
Yashading koʼk bilan –
pastliklar osha.
Boysunni – ehtimol –
Shu sabab togʼlar
Oʼradi – etgali
Koʼngling tomosha.
Sen ketding. Birodar,
Endi Boysun joʼn –
Choʼng hasrat oʼrtaga
Devor solgandir.
Safardan ne murod?
Sensiz qolgan soʼng,
Togʼlar ham Boysundan
Ketib qolgandir.
21. 09. 2020
QАDIMDАN KELGАN QOʼSHIQ – “UF”
Аbdulaziz Imomov xotirasiga
Yorning menga koʼngli yoʼq. Uf!
Dod aylasam, soʼnggi yoʼq. Uf!
Yuragim ikki derdim. Uf!
Chapi boru oʼnggi yoʼq! Uf!
Ichimda ming yongʼin qulf,
Uf! Uf!
Koʼnglim ketguncha adir. Uf!
Qaqrab yotar beqadr. Uf!
Tentak shamol keltirdi, uf!
Yorning zulfidan atir, Uf!
Boray desam, yoʼllar kulf,
Uf! Uf!
Gʼaming bosdi, yor, buncha! Uf!
Jonimni talatguncha! Uf!
Yo qoʼshiq aytmadimmu, uf,
Koʼnglingni yaratguncha. Uf!
Kelay desang, taqdir qulf!
Uf! Uf!
Gʼaming keldi tizilib. Uf!
Jonim ketdi uzilib. Uf!
Mendan bir qoʼshiq qoldi, uf!
Yor yursin deb isinib. Uf!
Qaytay desam, dunyo qulf!
Uf! Uf!..
13.09. 2020
* * *
Ha, hatto chayla ham
Qurmadim bogʼda,
Bir parcha tomorqa
Olmadim sotib,
Odamlar yolgʼoni
Bezdirgan chogʼda,
Sheʼrlar yozaverdim,
Oʼzimga botib.
Botdim… Botaverdim…
Qalbning qaʼridan –
Miyam falakining
Toqidan nari;
Ruhning sarhadi yoʼq
Cheksizligidan –
Oʼn sakkiz ming olam
Sarvari sari.
Gulu yaproqlikka
Yoʼq edi raʼyim.
Botdim qaro yerga,
Qorongʼu toshga,
Ildizlik qismatin,
Buyurdi qayyum…
Menga ne kerakdir
Xoʼsh, bundan boshqa?
Ildizlik kuch olar –
Qancha chohlasa!
O, necha bogʼlarim
Shovullaydi shaʼn!
Ruhim dardga toʼldi!..
Xudo xohlasa,
Dunyo goʼzal qolur
Mendan keyin ham.
24. 09. 2020
TOʼRT CHINOR TАGIDАN BOYSUNGА QАRАSH
Erkin Аʼzamga
Bu yurt – Xolmirzaev yozgan hikoya,
Аmmo undan ortib qolgani qancha!
Toʼshagi – bulutdan toʼkilgan soya,
Boysun togʼu dashtda yotar chalqancha.
Shu yoʼsin yotishda – falakka boqib,
Hayajon joylaydi band-bandlariga.
Soʼngra yuraklarga kiradi oqib –
Hayrat ulashgani farzandlariga.
Toʼrt chinor tagidan Boysunga boqsang –
Halqa togʼdan beri – qancha doston yer.
Erkin, bori nasr – yurakni yoqsang,
Аgar men oʼrtansam – ado boʼlmas sheʼr.
Аsil moʼʼjizasi moʼldir ilhomning!
Bu yurt tengsiz ilhom shavqini koʼrgan:
Boysunni qurganman sheʼrdan, ishoning,
Ikki nosir* esa nasrda qurgan.
Shu joyda maqtanish boʼladi ado.
Sening raʼyingdadir inon-ixtiyor –
Bizga moʼʼjiza yurt aylading ato,
U yurt yurak berdi. Shu, parvardigor!
11.10. 2020
Manba: «Surxon yoshlari» gazetasining telegramdagi kanalidan olindi.
