1938 йилнинг 4-7 октябрида  миллатимизнинг  улуғ зиёлилари қатл этилган  эди

     Абдулла Қодирий ҳар йили, ёзнинг айни пишиқчилик палласида диний арбоб, арабшунос Заҳриддин Аълам, бедилшунос Аловиддин махсум, навоийшунос Нодирхон махсум ва кекса авлодга мансуб бўлган шоирлардан Тавалло, Хислат, Мискин, Тошқин ва шу каби яқин биродарларини меҳмонга чақириб тарих, тиббиёт, мантиққа оид масалалар ҳақида суҳбатлашардилар. Заҳриддин Аълам Муҳаммад пайғамбар ҳадисларини, Саҳиҳ Бухорий ва ат-Термизий асарларини муҳокама қилар, Аловиддин махсум ва Нодирхон махсум Бедилу Алишер Навоий асарларини, улардаги ислом динига тааллуқли жойларини ўқиб тафсил қилишарди. Халқимиз тарихини пухта билган адиб диний урф-одатларга ҳурмат билан ёндашарди. Аммо бидъату хурофот билан асло ,чиқиша олмасди. Адибнинг бу фазилати асарлари қаҳрамонлари табиатига ҳам кўчган.

Юнус Мақсудий
ҚОДИРИЙ,ЧЎЛПОН ВА БОШҚАЛАР

        Адабиётшунос олимларимиз-мунаққидларимиз Абдулла Қодирий, Чўлпон, Элбек, Усмон Носирнинг ноёб қобилиятлари ва ўлмас асарлари ҳақида авлодларимиз учун жуда қимматли маълумотларни ёритмоқдалар. Бунинг учун уларга ҳар қанча таҳсин ўқисак-да, озлик қилади. Лекин биз адибларимизни инсон сифатида нечоғлик биламиз? Мен ўз сўзимда у зоти-шарифларнинг баъзи фазилатлари ҳақида гапирмоқчиман.

Абдулла Қодирий бағри кенг, садоқатли, халқимизга ўта меҳрибон, баркамол, ҳожатбарор, чин инсон эдилар.

У зотнинг ўзлари меҳмон чақиришни яхши кўрсалар-да, шоҳона зиёфатларга боришни, тантанали мажлисларда иштирок этишни ва баландпарвоз гапларни тинглашни ёқтирмас эдилар. Машҳур ёзувчимиз кишилар бойлиги ва лавозимини писанд этмай, фақат одамийлигига қараб муомала қилардилар.

Дўстларининг аксарияти адабиёт, дин арбоблари, ишчилар, деҳқонлар, косиблар, кўнчилар ва бошқа касбдаги шинаванда чапанилар эди. Ўзларида ҳам сезиларли даражада чапанилик бор эди. Машҳур боғбон Иноғомжон ота билан яқин муносабатда бўлганига кўп бор шоҳидман. Боғ парвариши ҳадисини у кишидан олган бўлсалар ажабмас.

Абдулла Қодирийнинг топиш-тутишлари яхши, қўллари ҳамиша очиқ, сахий эди, шунданми турмушлари ҳам ўртача кечар эди.

1933 йили мамлакатда очарчилик ва қаҳатчилик юз берди. Мен ёзги таътилга чиқиб, Москвадан Тошкентга келдим ва ўша куниёқ Абдулла Қодирийни кўргани уйларига бордим. У киши қопчиқ кўтариб дарвозаларидан энди чиққан эканлар. Мени кўриши ҳамоно қопчиқни ерга қўйиб:
— Э, қадаминг қутлуғ бўлсин, қанчадан бери соғиниб юрган эдим. Кел, жигарим, — дея мен билан қучоқлашиб кўришдилар (авваллари қўл бериб кўришардилар). — Қани, ичкарига юр!

Мени шийпонга бошладилар, чой устида ҳол-аҳвол сўрашдик. Чўлпонни суриштирдилар. Мен Чўлпон бериб юборган икки бўлак ширин кулча (печенье) ва мактубни бердим. Мактубни ўқигач, узоқ хўрсиндилар-да:

— Чўлпоннинг ўз таъбири бўйича айтсам: «фақат мажнун бўлиб элни севаман», деганлар учун ғурбатда яшаш оғирлик қилади, — дея хатни менга узатдилар.
Мактуб мазмуни ниҳоятда ғамгин бўлиб, унинг ниҳоясида қуйидаги тўртлик ҳам ёзилган экан:

Ватандан дарбадар бўлдим, ғарибман, ошиёним йўқ,
Паришон ҳолимни сўрғучи руҳи равоним йўқ.
Тирикман, ўлмаганман, лекин инсонликда соним йўқ,
Агар қатл этсалар, девона Машрабдек тавоним йўқ.

— Сен бунда дам олиб ёт. Уйда егулигимиз охирлаб қолибди, мен бултурги ҳосилдан қолган маккани ун қилдириб қайтаман, сўнг мазза қилиб гурунглашамиз, — дедилар.

Мен унамадим. Бирга Чуқуркўприкдаги Маҳмуд Сариқнинг тегирмонига бориб, ун қилиб қайтдик. Ўша бир пуд чамасидаги ундан тўрт коса унни олиб, тўрт қўшнисиникига чиқариб юбордилар.

— Нима қиляпсиз? — деб ҳайрон бўлиб сўрадим.
— Бу қўшниларимга берилаётган кафсан, — дедилар.

— Унда менга берадиган кафсанингиз қани? — дедим ҳазил аралаш.
— Сен кафсанга муҳтож эмассан-да.

— Мен берган кафсанингиз савобига муҳтожман, — дедим.

— Ҳа, майли, савобига сен шерик бўлақол, — деб жилмайиб қўйдилар. Хулоса қилиб айтганда, бундайин саховат, олийжаноблик, бундайин чин одамийлик ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди, айниқса, очарчилик йилларида! Айнан шундай ноёб фазилатлари учун Абдулла Қодирийни туғишган акамдан кўра зиёдроқ ҳурматлар эдим.

…1936 йилнинг ёз кунларидан бирида, Абдулла Қодирий бир болага мени зудлик билан айтиб кел, деб тайинлаб юборибдилар. Тезда уйларига етиб борсам, ёлғиз ўзлари шийпонда чой ичиб ўтирган эканлар.

— Хайриятки уйда экансан, зап вақтида етиб келдинг. Энди, гап бундоқ, иним. Чойдан сўнг тайёргарлик кўрамиз. Кечга меҳмонлар келишади.

У кишининг меҳмондўст одам эканлигини билардим. Рўзғорбоплиги ҳам ҳавас қилса арзигулик эди. Аммо меҳмон кутишда асло исрофгарчиликка йўл қўймасди.

Ҳаял ўтмай эшикдан кўркам, салобатли бир киши кириб келиб, Абдулла Қодирий у билан ҳазил-мутойиба қилишганча, қучоқлашиб кўришдилар. Сўнг мени:
— Бу йигит менинг тутинган иним, Москвада ўқийди, таътилга келган, — дея таништирдилар.

Чойдан сўнг Абдулла Қодирий қўрғончага кириб, ҳадеганда қайтиб чиқавермадилар. Бу орада мен меҳмон билан гаплашиб ўтирдим. Меҳмон Ниҳоятда сўзга чечан экан. Мен ийманиброқ турдим. Меҳмон мени қайси институтда ўқишимни сўраб билгач: «Ҳа, мен сизни ғойибона танийман, сиз иккинчи курсни битириб, учинчи курсга ўтдингиз. Шундайми?» деди. Бу ҳам етмагандек, Москвада талабаларнинг қайси институтда, қайси курсда таълим олаётганини ҳам янглишмай айтиб берди. Мен ҳанг-манг бўлиб қолдим. Шу аснода Абдулла Қодирий бир лаганда қўрада пиширилган дунбул жўхорини олиб чиқиб, ўртага қўйдилар. Зўр иштаҳа билан едик, ундан сўнг мошхўрда олиб чиқдилар. Меҳмон мошхўрдани мақтай-мақтай биз билан бирга тановул қилди. Сўнг Қодирийдан изн сўраб, хайрлашди, биз кузатиб қолдик. Мен Абдулла Қодирийга бу ўртоғингиз фолбинми дедим-да, у киши билан бўлган суҳбатимизни сўзлаб бердим.

— Бу меҳмон Москвада, Миллатлар халқ комиссарлигининг юқори лавозимида кўп йиллар ишлаган Абдулҳай Тожиев деган киши. Жуда зийрак, хотираси зўр, ақли расо, дилкаш, бутун умрини халқимиз, ватанимиз равнақи йўлига тиккан, юрт бойлиги, мунавварлиги учун жонини аямайдиган одам, — дедилар.—У ҳозир Тошкент шаҳар ижроия қўмитасига раис қилиб тайинланган. Келгусида Файзулла Хўжаев ўрнига ўтса ҳам ажаб эмас.

Мен, Абдулла Қодирийнинг Акмал Икромов, Файзулла Хўжаев билан яқин дўст бўлганларини сезардим, лекин улар тўғрисида ҳеч нарса гапирмас эдилар. Негадир шу дамда жуда очилиб кетдилар шекилли: «Хўб, яхши раҳбарларимиз бор», деб яна бир воқеани гапириб бердилар.

— Яқинда Акмал Икромов мени чақириб, «Ўтган кунлар» романингизни қайта нашр қилсак, шу шарт биланки, сиз Юсуфбек ҳожининг руслар улуғ ёвимиз, деган жойини ҳамда Отабекнинг русларга қарши жангларда ҳалок бўлгани каби ўринларини таҳрирдан ўтказсангиз, сизга ўттиз минг сўм берар эдик, деди. Мен агар сиз айтган ўринлар олиб ташланса, роман романликдан чиқиб, сариқ чақалик ҳам қиммати қолмайди, деб жавоб қилдим. Акмал Икромов фикримга қўшилди.

Акмал Икромов, Файзулла Хўжаев ва Абдулҳай Тожиев сингариларни аксилинқилобчи, миллатчи ташкилотларнинг аъзолари деб қораладилар. Халқ дўстларини — халқ душманлари дея бадном қилиб отиб ташлаган замон, ахир қандайин замон? Сталин замонасининг қонхўрлик кирдикорлари халқимиз юрагида битмас-туганмас жароҳат бўлиб қолди.

Кечки пайт Ғулом Зафарий, Ғози Юнус, Чўлпон, Элбек, Ойбек, Ғафур Ғулом, Ғайратий, Санжар Сиддиқ, Юсуф Латиф ва Собир Абдулла кириб келишди. Шийпонда ўтириб қурган суҳбатимиз аста-секин қизий борди. Чўлпон йиғилганларга қарата:

— Эй, менинг майпараст дўстларим! Мана, майхонага жам бўлдик. Ихтиёрни соқийга берамиз. Май соқийдан, сархушлик биздан, — деб Ғулом Зафарийга таъзим қилди.

Чўлпон шийпонни майхона, суҳбатни май, йиғилганларни майпарастлар, мажлис бошлиғини соқий, деб ўхшатиш қилган эди. Суҳбат Ғафур Ғулом, Ғайратий, Собир Абдулла ва Элбек шеърларини ўқиш билан бошланди. Сўнгра Собир Абдулла халқимиз руҳига сингишимли бўлган аруз вазнида шеърлар ёзишни кенг тарғиб қилиш кераклигини таъкидлади.

Юнус Латиф янги усулда шеър ёзиш ҳозирги замонамизга мос тушади, аруз вазни эскириб қолди, деб эътироз билдирди. Ғози Юнус, Юнус Латифни қаттиқ танқид қилди. Абдулла Қодирий билан Ғози Юнус бир-бирларига қарама-қарши мақолалар ёзишса ҳам, аслида ҳар иккови бир-бирига меҳрибон кишилар эдилар.

Абдулла Қодирий ҳам Ғози Юнуснинг фикр-мулоҳазаларига юз фоиз қўшилиб. Юнус Латифнинг хатб йўлдан бораётганини айтди ва Ғози Юнусдан сабоқ олишга ундади.

Чўлпон Навоий даврида Ҳирот шоирлар масканига айланганлигини завқ билан гапирди. Бизда ҳам зўр истеъдодли шоир, ёзувчилар етишиб чиқишига аминлигини изҳор этди. Ниҳоят, Усмон Носир ижодига тўхталиб, замонамизнинг етук шоири, деб баҳолади ва унинг шеърларидан айримларини ўқиб, бу шоирга тан берса бўлади, деди.

Таржима соҳасининг билимдони, журналист Санжар Сиддиқнинг фикр-мулоҳазаларини диққат билан тинглаб, ҳаммалари ундан мамнун бўлдилар, ўтириш ниҳоясида Ғулом Зафарий:

— Ҳозирги вақтда ижодкорларимиз бироз бўлса-да, енгил нафас ола бошладилар. Ёзажак асарларимизни тилдан эмас, дилдан ёзайлик. Муросаи мадора деб, буюртма асар ёзишни бас қилайлик, — дея Абдулла Қодирийнинг «Обид кетмон» асари ва Чўлпоннинг айрим шеърларини танқид қилди.

Абдулла Қодирий билан Чўлпон Ғулом Зафарий фикрига қўшилдилар шекилли, унга ҳеч қандай эътироз билдирмадилар.

Абдулла Қодирий йиғилганларга миннатдорчилик билдириб, келтирилган овқатга ундади. Овқатдан сўнг яхши ниятлар тилаб тарқалишди. Абдулла Қодирий ҳар йили, ёзнинг айни пишиқчилик палласида диний арбоб, арабшунос Заҳриддин Аълам, бедилшунос Аловиддин махсум, навоийшунос Нодирхон махсум ва кекса авлодга мансуб бўлган шоирлардан Тавалло, Хислат, Мискин, Тошқин ва шу каби яқин биродарларини меҳмонга чақириб тарих, тиббиёт, мантиққа оид масалалар ҳақида суҳбатлашардилар. Заҳриддин Аълам Муҳаммад пайғамбар ҳадисларини, Саҳиҳ Бухорий ва ат-Термизий асарларини муҳокама қилар, Аловиддин махсум ва Нодирхон махсум Бедилу Алишер Навоий асарларини, улардаги ислом динига тааллуқли жойларини ўқиб тафсил қилишарди. Халқимиз тарихини пухта билган адиб диний урф-одатларга ҳурмат билан ёндашарди. Аммо бидъату хурофот билан асло ,чиқиша олмасди. Адибнинг бу фазилати асарлари қаҳрамонлари табиатига ҳам кўчган.

Менинг мазкур соҳадаги маълумотим оз бўлганлиги учун сукут сақлаб тинглардим. Абдулла Қодирий эса, улар билан бемалол баҳслашар ва баъзан ўзининг билимдонлигидан дўстларининг олқишларига ҳам сазовор бўлар эди. Уларга дастёрчилик қилишдаги нозик хатти-ҳаракатларни Абдулла Қодирийдан унча-мунча ўрганган бўлсам-да, мавлоноларга бекаму кўст хизмат кўрсатиш менга хийлагина оғир кўчар эди. Чунки Абдулла Қодирий ҳар бир суҳбатга бутун вужуди билан берилиб, меҳмонларни қай тариқа кутишни тамомила менинг ихтиёримига ташлаб қўярдилар. Уларнинг йиғилишлари жума куни эрта билан бошланиб, шом намозидан сўнг тугар эди. Намозларини ҳам шийпонда ўқишар эди. Шу аснода бир нарса эсимга тушиб қолди. Мўминжон Муҳамаджон ўғли Тошқинни дўстлари орқаворатдан Мўмин кофир дейишар эди, бир гал у кишиям намоз ўқигани гувоҳи бўлганман. Унга Абдулла Қодирийнинг даъватлари кор қилган бўлса ажабмас.

..,.1937 йилнинг охирларида Тошкентга келсам, юрт алғов-далғов. Қама-қама авжга минган экан. Маҳалламизда Миромил деган дўстим бор эди, у менга: «Сени уч-тўрт марта сиёсий идора ходимлари сўраб келишди. Мен ва маҳалла фаоллари сенинг бу ерда эмаслигингни айтганимиздан сўнг, мабодо келиб қолгудай бўлсанг, уларга хабар қилишимиз тўғрисида тилхат олиб кетишди. Сен ҳеч кимга кўринмай шу бугуноқ Тошкентдан чиқиб кет», деди. Мен ўша заҳотиёқ Мирзачўлнинг овлоқ бир қишлоғида яшайдиган танишимни қора тортиб, Тошкентдан чиқиб кетдим ва ўша ердаги бошланғич мактабда ўқитувчилик қилдим. Ниҳоят, эл-юрт бир оз тинчигач, яна Тошкентга қайтиб келдим. Сочимни тақир олдириб, кийим-бошларимни ҳам ўзгартириб, муллавачча сифат ўқитувчи бўлиб ишлаб юрдим. Шу-шу Қодирий ҳазратларини бошқа кўрмадим.

Мен, Абдулла Қодирий ҳақида ўйласам, дарҳол Чўлпон кўз ўнгимда гавдаланади. Назаримда, уларнинг маслаклари ҳам, қаро тақдирлари ҳам бир-бирига эгизакдек: ҳар иккисининг азиз бошлари туҳмат ва маломат тошларига нишон бўлди. Мумтоз қаламкашларга ғаразгўй, имонсиз, виждонсиз кимсалар тегиб ўтдилар, тегмаганлари кесак отиб ўтдилар. Илондан қўрққан ола арқондан чўчийди, деганларидек ҳозирги кунда ҳам Чўлпон ижодини холисона талқин этишдан чўчийдиганлар орамизда йўқ эмас. 20—30-йилларда ҳақ ва ҳақиқат кўзига тик қараб Чўлпоннинг бетакрор қобилият соҳиби экани, асарлари, айниқса бадиий жиҳатдан юксаклигини ошкора айтган диёнатли олим-мунаққидларимиздан Абдулла Авлоний, Вадуд Маҳмуднинг фикр-мулоҳазалари бу кунларда ўз ифодасини топди, деб баралла айта оламиз. Унинг асарлари халқимиз дилига Чўлпон — тонг юлдузидек нур сочиб турибди.

Мен Чўлпон билан 1929 йили танишган бўлсам-да, 1932—1935 йиллари Москвада ўқиб юрганимда у билан дўстлашиб: қолган эдим. Ҳафтада икки-уч марта кўришиб, эзилиб-ёйилиб суҳбатлашардик.

Чўлпон оддий кийингани билан салобатли кўринарди, қадди-қомати келишган, теран фикрлайдиган зўр қаламкаш сифатида танилган эса-да, мен билан сирдош эди, хуш муомалада бўларди. Чўлпоннинг унча-мунча санъаткорлик қобилияти ҳам бор эди. Чўлпон менга «Гамлет» асари таржимасини ўқиб берган ва Ҳамза номидаги академик драма театрининг қайси актёри қайси ролни ижро эта олишини айтган эди. Мен Тошкентга келиб «Гамлет»ни кўргач, Чўлпоннинг дидига қойил бўлдим. Чўлпон ўзининг «Қаландар ишқи», «Галдир» деган шеърларига ўзи куй басталаган эди. Хонандаликдан ҳам бироз хабари бор эди. Ўзаро суҳбатларимиз асносида паст пардада, айниқса, «Шашмақом»дан хиргойи қилишардик. Аммо гурунгимизнинг кўпроқ қисми шеърият бобида кетарди.

Бир суҳбатда Чўлпон менга:

Вафо расмин билиб билмазлига солмоқда жононим,
Жафо расмин қилиб қилмазлига солмоқда ҳоқоним, —

деб бошланадиган шеърини ўқиб берди. Шубҳасиз, шеърдаги ҳоқон золим Сталин эди.

Чўлпон Сталин сиёсатидан зорланиб ёзган шеърларини менга ўқиб берар ва дарҳол йиртиб, ёқиб юборарди. Сўнг дафтар ҳошиясига «бу шеърнинг мазмунини оловлардан сўра!» деган жумлани ёзиб қўярди. У, Абдулла Қодирий билан бир қаторда Абдулла Алавий билан ҳам жуда яқин сирдош-дўст эди, шу боисдан, унинг бевақт вафоти шоирга ҳаддан ташқари оғир мусибат келтирди.

Чўлпон Абдулла Алавий вафотидан сўнг ҳам унинг онаси ва жияни Музайяна Алавия билан хат орқали мунтазам алоқада бўлиб турди. Кунлардан бирида ўғлининг вафотига бағишлаб онаси ёзган марсияга Чўлпон мухаммас боғлаб, менга ўқиб берган эди. Тўхтасин Жалолов ўзининг «Ўзбек шоиралари» деган китобида мухаммасни Абдулла Алавийнинг онаси ёзган дея эълон қилибди. Мен бундан ҳайрон қолиб, у кишига:

— Домла, бу мухаммас Чўлпонники-ку, нега уни инкор этдингиз, ахир!

Чўлпон қошида ой эди, юлдуз эди, у бир
Шўрлик она ҳар қанча куйиб йиғласа арзир, —

деган жойини Чўлпон эмас, «дўстлар» деб босмага берибсиз!—дедим.

— Ука! Чўлпон номини тилга олсам мухаммас босилмас эди, — деди у киши.

— Барибир бу ишингиз яхши эмас, — дедим-да, хайр-маъзурни насия қилиб кетди. Менда мухаммаснинг асл нусхаси бўлмагач, шу кунгача сукут сақлаб юрдим. Хайриятки, Чўлпоннинг жиянида ўша шеърнинг асл нусхаси бор экан, у матбуотда эълон қилди. Энди ҳассос шоирнинг матбуотда босилмаган, аммо халқ қулоғига етиб борган икки шеъри хусусида тўхталмоқчиман.

— Мен Ҳамза номидаги академик театрида адабий эмакдош эдим. Театр аҳли билан пахтакорларга концерт бериш учун колхозга чиқдик. Вақтдан фойдаланиб, мен деҳқонлар билан суҳбат қурдим. Улар, оғир меҳнатимиз эвазига етиштирадиган пахтамизга оз ҳақ тўлайди, шунинг учун турмушимиз ниҳоятда ночор, деб менга шикоят қилишди. Шунда уларни фикрига ҳамоҳанг мана бу шеърни ёзган эдим, — деб Чўлпон менга қуйидаги шеърни ўқиб берди:

Пахтажон,
пахта пахтаки
махта олувчи айғир,
сотувчи ахта.

—- Санъаткорлар билан Свердлов номидаги театр биносида делегатларга томоша кўрсатиш учун бордик. Мажлис чўзилиб, артистлар зерикиб қолишган эди. Шунда мен ерда ётган «Эпоха» папиросининг бўш қутисига мана бу:

Бундай «Эпохани чекиб тугатинг!
Куллари кўкларга соврилиб кетсун.
Бу, тутқин эзилган ўзбек боласи
Оловсиз, тутунсиз кунларга етсун!

шеърини ёзиб, уларни хушлаш учун ўқиган эдим. Бу икки шеър учун бошимда сон-саноқсиз калтаклар синган, — деди шоир хўрсиниб. Қизиққанлигимни англаган шоир, давом этди:

— Бир куни мени Московдаги Ўзбекистон ваколатхонасига чақириб, Файзулла Хўжаев раислигида ўртоқлик суди қилишди. Московдаги коммунистлар университетининг бир талабаси, айниқса, «Эпоха»га ёзган шеъримни қаттиқ қоралади, Ниҳоят, менга сўз берилгач; «Шеърни папирос қутисига «Эпоха» номи қўйилганига норози бўлиб ёзган эдим», деб Файзулла Хўжаевга юзландим. «Сиз ҳамда ўртоқ Охунбобоёвнинг номи ва сувратларингиз туширилган папиросларни кашандалар: Файзулла Хўжаев 5 тийин, Охунбобоев 4 тийин, деб кўчаю бозорда бақириб-чақириб юрибдилар. Менинг бир айбим бор, у ҳам бўлса Ўзбекистонда туғилганим», дедим. Суд менга огоҳлантириш берди. Суддан сўнг Файзулла Хўжаев ёнимга келиб: «Сиз бу ишимиз учун ранжиманг! Мен сиз тўғрингизда уюштирилган шафқатсиз ҳужумларни юмшатиш учун бир тадбир тариқасида, бу ўртоқлик судини шахсан ўзим уюштирган эдим», дея кўнглимни кўтариб қўйди. Шундан сўнг Чўлпоннинг Ўзбекистонга қайтишига йўл очилган бўлса ажаб эмас.

1933 йили Москвадаги Катта театр филиалида Лермонтовнинг «Демон» асари асосида қўйилган операни Чўлпон билан бирга томоша қилдик. Шунда Чўлпон менга «Демонини таржима этиш нияти борлигини айтган эди. Бир гал Чўлпондан:

— «Демон»ни таржимаси нима бўлди, — деб сўрадим.

— «Демон»ни Усмон Носир шундайин қиёмига келтириб таржима қилибдики, ўқиб бошим кўкка етди. Хоҳласанг сен ҳам ўқиб кўр! — деб таржимани қўлимга тутқазди.

Чўлпон Шекспир ва Рабиндранат Тагор руҳиятини яхши тушунгани каби Усмон Носир ҳам Лермонтов асари руҳини пухта ўзлаштириб, Лермонтов бўлиб ўзбекчага ўгирган экан. 1931 йили Чўлпон тўғрисида дўстларидан бирининг мақоласи матбуотда босилган эди. Унда Чўлпоннинг ижодига, қобилиятига, услубига юқори баҳо берилган, аммо мақола охирида Чўлпонни ноҳақ қоралаган эди. Шунда Чўлпон менга мақолани ўқиб бериб:

— Тош бўронларга бардош бериб келаётган шўрлик бошимга бу ҳам кесак ёғдирибди, — дедида, Фузулийнинг:

Мени расволиғимда дўстлар таън этди, душман ҳам,
Бу етмазмики, бир дард орттурурсан дардима сан ҳам,—

деган шеърини ўқиб, чуқур уҳ тортган эди.

Чўлпон ҳар қанча тушкунликка тушса ҳам, халққа суянарди. Шунинг учун ҳам ўқтин-ўқтин «хўб яхши хислатларга бой бўлган ажойиб халқим бор», деб фахрланиб қўярди.

Дарвоқе, Чўлпон Фузулий шеъриятининг чин ошиқларидан эди. Унинг халқ орасида Навоий каби машҳурлигини эътироф этиб, «Фузулийнинг пичинглари» деган бир мақоласида ўзининг фикрларини билдирган эди. «Мен ўйлайманки, турк тилида ёзган ва биз билган (ўзбекларга танилган) классик шоирлар орасида Фузулий ўзининг самимийлиги, куйуб, кўнглидан олиб ёзиши билан алоҳида ўрин тутади. Фузулий ғазалларининг самимийлиги, ёниқлиги ва оташинлигини унинг ижоди ҳақида ёзганлар бир оғиздан деярлик тасдиқ қиладилар. Лекин мен унинг шу ёниқлиги ва оташинлигини янада олдинга қўймоқчиман. Фузулийдан гапирганда, унинг дард-аламидан, унинг чанги осмонга чиқишидан, чуқур маъноларга эга бўлган фалсафий нолишларидан бўрттириброқ гапириш лозим келади. Мана тўрт йўл нарсасини (рубойисини) кўринг:

Ҳар дамки баҳор қилди оройиши боғ,
Новмидлик урди лолаваш бағрима доғ,
Зеро тиқон узра дутди булбул маскан,
Гул бод гузар чоҳида ёндирди чироғ.

(Кўклам боғларни ясантиришга бошлаган чоқларда, ҳамма вақт бир умидсизлик келиб менинг кўксимга лоланики сингари доғ уради. Нега десангиз, булбул ўз масканини тиконлар орасига қуради-ю, гул бориб ўз чироғини шамол ўтадиган йўлда ёндиради.)

Идеалист фалсафа тарафдорлари, айниқса билимдон мутасаввуфлар нима деса десинлар, бу тўрт йўлдаги шикоят, ўз даврига кўра, дунёнинг текиссизлигидан қилинган шикоятдир».

Ҳассос шоир ҳам Абдулла Қодирий каби йиғинларда айтадиган фикр-мулоҳазаларини ақл торозусида ўлчаб, сўнг муҳокамага ташлар эди. Аксари ҳолларда ҳар қанча қаршиликлар бўлса-да, ўз фикрида собит қолар, пировардида билдирган фикри тасдиқланар эди. Тахминан 1938 йилнинг охирлари эди. Қариндошларни кўргани Тошкентга келган эдим. Ўша куниёқ қайтиш учун кечки пайт вокзалга яёв кетаётганимда Горький номидаги истироҳат боғи олдида Чўлпоннинг аёлини учратиб қолдим.

Катя мени кўргач, холироқ жойдаги ўриндиққа бориб ўтирди. Мен бориб сўрашдим. У, мендан:

— Акангни қамалганидан хабаринг борми? — деб сўради.

— Хабарим бор, бироқ уйингга бориб, ҳолингни сўрашга ботина олмадим,— дедим мен.

— Яхши қилгансан, бизникига борганларнинг ҳаммасини таъқибга олишди. Ҳатто бизга сут келтириб берадиган оддий аёлни ҳам олиб бориб сўроқ қилишибди. Хуллас, аканг туҳмат-бўҳтонлар балосига гирифтор бўлди. Мени ҳам неча бор сўроққа чақиришди. Мен, эримга қўйилган айбларнинг барчаси ёлғон-уйдирма, унинг ҳеч қандай айби йўқ, деб ҳақ гапни қайта-қайта такрорласам-да, ишонишмади, — дея қамалиш воқеасини сўзлаб берди. — Бир куни Чўлпон кечаси соат ўн иккиларда уйга қайтди, кайфияти жуда тушкун эди. Мен овқатини олдига қўйиб, дам олгани нарига хонага кириб кетдим. Бир ухлаб, тахминан кечаси соат уч-тўртларда турсам, у қўйиб кетган овқатимни ҳалигача емай хаёл суриб ўтирган экан. Мен: «Тинчликми?» деб сўрадим. У: «Мени бир неча ёзувчию шоирлар тўғрисида уюштирган уйдирма айбларга гувоҳ тариқасида НКВДга чақиришган экан. Сиз фалончи-фалончилар ҳақидаги фикрларимизни қувватлаб гувоҳлик берсангиз, сизни биз мудофаа қиламиз. Сиз ҳамма вақт озодликда бўласиз! Акс ҳолда устингиздан жиноий иш бошлашга тўғри келади. Сизни осмонга кўтариш ҳам, ерга киргизиб юбориш ҳам қўлимиздан келади, дейишди. Мен, ҳатто душманимни ҳам қоралаш учун сохта гувоҳлик беришдан ҳазар қиламан, гуноҳсизларни гуноҳкор этиш сизларнинг қўлингиздан келади. Аммо мен бундай қила олмайман, чунки менда имон бор, менда виждон бор, дедим. Майли, ихтиёр ўзингизда, биздан хафа бўлманг, деб мени бўшатиб юбордилар, деди. Орадан уч кун ўтгач, Чўлпонни қамаб қўйишди.

Менинг узоқ қишлоққа кетиш фикрим Катяга ҳам маъқул тушди.

— Балки бир-биримиз билан умрбод кўришмасмиз. Фақат бир-биримиздан рози бўлайлик, — деб йиғлай-йиғлай хайрлашдик.

Элбекнинг Ғулом Зафарий, Абдулла Қодирий, Чўлпон ва Абдулла Алавий билан яқин дўст эканлигини биринчи кўрганимдаёқ ҳис этган эдим. У суҳбатдош дўстлари доирасида катта обрўга эга эди. Ўзбек, умуман турк ва форс адабиёти тарихи ва наза-рияси билимдони экани гурунгларимизда билинар эди. Элбек қочирма, киноялар билан сўзлашганда, қайси сўзнинг қандай талаффуз қилинишига аҳамият берар, бунинг устига суҳбат чоғларида содда тилда гапиришни ёқтирар эди. Элбекнинг билимдонлигига Қодирий ҳам, Чўлпон ҳам тан берарди. Шоир Элбек турк ва форс адабиёти ва назариясини пухта билган алломаларимиз — Фитрат ва Абдулла Алавий каби олим ҳам эди. Мен 1930 йили Элбек билан иккинчи марта ҳам Абдулла Қодирийникида кўришдим. Бу сафар у мен билан узоқ суҳбатлашгач:

— Сени отангни танийман, отанг Бедил шеъриятига муккасидан кетган шинаванда эди, мана сен билан дўст бўлиб қолдик. Хўп десанг, ҳафта сайин кўришиб, суҳбатлашиб турамиз, сен менга адабиёту тарихга доир ечими мушкулроқ саволлар берасан, мен баҳоли қудрат жавоб бераман. Навоий бобомиз айтмишлар: «Билмаганни сўраб ўрганган олим, орланиб сўрамаган ўзига золим». Ана шунда кишининг фикрлаш туйғуси камолга ета боради. Вақти билан ўзим ҳам саволлар ёзиб бераман, жавобини топишда эса қайси китобдан фойдаланишингни айтаман, — деди.

Биз келишиб олдик.

Абдулла Қодирий кишиларга хайрли иш қилсалар, ўша одамга сездирмас ва миннат қилмас эдилар. Менимча, у зот Элбекдан менга маънавий ёрдам кўрсатишни илтимос қилган бўлсалар керак. Буни Элбекнинг мени ўзига яқин олгалигидан ва гап-сўзларидан сезардим. Шундай қилиб, мен Элбекдан бир йил чамаси сабоқ олдим.

Элбек, айниқса аруз вазнининг билимдони эди. Ҳатто Чўлпон ҳам аруз вазнида ёзган байтларини унга ўқиб бериб, фикрини сўрар эди. Элбекнинг машқ дафтаридаги шеърларининг аксарияти аруз вазнида ёзилган бўлар эди. Мен Элбекка:

— Нега аруз вазнида кўпроқ шеър ёзасиз? Барибир буларни матбуотда чоп этмайдилар, — дедим,
— Қўябер, яхши ният ярим мол дейдилар-ку, — деб жавоб берди у киши. Элбекнинг кўп хусусиятлари Чўлпонга ўхшаб кетарди, шу боисдан бўлса керак, уларнинг орасидан қил ҳам ўтмасди,

1936 йилнинг август ойлари эди. Чамаси Элбек Хумсондаги дала ҳовлисига Ғулом Зафарий, Абдулла Қодирий, Чўлпон, Ойбек, Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Ҳамид Олимжон, Уйғун, Берегин ва Ғайратийларни зиёфатга таклиф этиб, мени Усмон Носирга тайинлаган экан. Ўша куни Усмон Носирнинг бетоблиги хуружга миниб, ўзи ҳам боролмаган ва менга ҳам айтмаган экан, бундан хабарим бўлмаганидан Элбекка гинахонлик қилиб, қуйидаги шеърни ёзиб юборган эдим:

Мени бир бенаво дўст бор эди, деб йўқламайсиз-ку,
Ғарибу бекасу афкор эди, деб йўқламайсиз-ку.

Сиза дўст бўлганимга неча йиллар бўлди дарвоқе,
Дилида севгиси бисёр эди, деб йўқламайсиз-ку.

Азалдан қисматим ушшоқ элига бўлди ҳамдардлик,
Жунун водийсида чин ёр эди, деб йўқламайсиз-ку.

Йиғилгач аҳли ашъор, дўстларингиз анжуманларга,
Иним ҳам толиб ашъор эди, деб йўқламайсиз-ку.

Афандим! Сиз бу Мэқсудийга устоз, элга Элбексиз,
Элатлар базмига хуммор эди, деб йўқламайсиз-ку.

Орадан беш-олти кун ўтгач, Элбек билан учрашдик. У киши менга:

— Мендан ноўрин гинахонлик қилибсан. Мен сен билан Усмонни зориқиб кутдим. Меҳмонларни бошқариш ўзимга қолди. Жуда қийналдим. Ҳа, майли, шу баҳона билан тузуккина шеър дунё юзини кўрибди,—деди.

Элбекнинг зиёфатига Абдулла Қодирий ҳам бормаган экан, мен у кишидан сабабини сўраганимда: «Меҳмонлар орасида жинимга ёқмайдирган одамлар бор экан, шунинг учун бормадим», деб Навоийнинг:

Мени мен истаган ўз суҳбатига аржуманд этмас,
Мени истар кишини суҳбатин кўнглим писанд этмас,—

деган шеърини ўқиди.

Элбек содда, камтарин, ёшларга меҳрибон мураббий эди. Ўзи ростгўй бўлганидан ҳаммага ишонар эди. Кейинчалик ўзига дўст деб билган айрим «дўстллари душман бўлиб чиқди.
Ана шундай кимсаларнинг туҳмат, таъна ва дашномлари Элбекнинг азиз бошига бало бўлиб ёғилди. Элбек шаҳид бўлди.

Усмон Носир билан тезда яқин дўст бўлиб қолдик. Қибрайдаги дала ҳовлиларда бир неча кун дам олиб қайтганимизнинг эртасиёқ Усмон Носир мени йўқлаб, уйимизга кириб келди. Ҳол-аҳвол сўрашгач:

— Сен Навоий, Фузулий шеърияти билан яқиндан танишсан, иложи бўлса, уларнинг ижодлари ҳақида менга ёрдам берсанг, — деб қолди.

— Сен нима деяпсан? Ўзимга энг бўлмаган, қандай қилиб сенга бўй бўламан? У ёғини суриштирсанг, уларни баъзи бир шеърларига умуман, тушунмайман, агар бунга жиддий киришган бўлсанг, сени бир олим-фузало киши билан таништираман, у аллома сенга Навоий, Фузулий, Бедил, умуман, шарқ адабиётидан сабоқ берадилар. Сенга умр бўйи раҳнамолик қилиш ҳам қўлларидан келади, — дедим.

Усмон жуда ҳам севиниб, шошилиб қолди ва ўша заҳотиёқ иккимиз, арабшунос олим Нодирхон махсум ҳузурларига йўл олдик.

Нодирхон махсум бизни очиқ юз билан кутиб олдилар ва Усмонни у кишига таништирдим. Дастурхон тайёрлаш учун куйманаётган Нодирхон махсумнинг рафиқалари — қариндошим Лутфихон аяга қарашиб турдим, бироз вақт ўтиб, уларнинг ҳузурларига келсам, Усмон Носир Нодирхон махсум билан қадрдон дўстлар каби суҳбатлашиб ўтирган экан. Шу ўринда яна бир нарсани эслаш жоиз кўринади. Усмон Носир хуш табиатли, кишиларга меҳрибон, муомалани ўз ўрнига қўя биладиган, хатти-ҳаракатлари ўта ёқимли, суҳбати ҳар қандай кишини ўзига ром қилар эди. Мен Усмон Носирнинг илтимоси ва мақсадини Нодирхон махсумга айтган эдим, у киши холисанилло ёрдам беришларини билдирдилар ва машғулот вақтларини белгилаб қайтдик. Орадан ўн-ўн беш кун ўтгач, Усмон Носир менга:

— Дўстим, Нодирхон махсум жаноби олийлари билан таништириб, менга битмас-туганмас хазина бахш этибсан, бу хайрли ишинг учун сендан умрбод миннатдорман, — деди-да, қўшиб қўйди: — Нодирхон махсумнинг Чўлпонга ўхшаш яна бир фазилатлари, камчилигингни шартта бетингга айтиб, кўзингга қараб тураверар эканлар.

— Бўлмаса, сенга улар лаганбардорлик қилишлари керакми? — деб жўрттага унинг ғашига тегдим.

У астойдил куйиб-пишиб:
— Ҳой эсипаст! Мен уларнинг бу фазилатларини сенга мақтаб, ардоқлаб айтаётибман, — деди.

— Авваллари-чи?
— Авваллари, ҳарҳолда, тўрт мучанг тўкис эмас эди.

— Тўғри айтдинг, — дея у бор овози билан хохолаб кулиб юборди. Мен, Усмон Носирга:

— Нодирхон махсумнинг илмидан Абдулла Қодирий, Чўлпон, Ойбек каби қаламкашлар баҳраманд бўлишган. Сен у зоти шарифнинг этакларини маҳкам тут, — дедим.

— Нималар деб валдираяпсан? Мен у зоти шарифнинг этакларини қўйиб юборадиган анойилардан эмасман, — деб ҳазил қилди.

Кўп ўтмай, мен ўқишимни давом эттириш учун Москвага кетдим. Шундан сўнг бир-биримиз билан дийдор кўриш бахтига муяссар бўла олмадик.

1938 йил ёз ойида Нодирхон махсумни зиёрат қилгани уйларига бордим. Ҳол-аҳвол сўрашгач, мен Усмон Носир ҳақида сўз юритмоқчи бўлиб эдим, Нодирхон махсум унинг номини эшитишлари биланоқ кўзларидан шашқатор ёш оқди. Сассиз-садосиз йиғлашиб олганимиздан сўнг, Нодирхон махсум: «Усмон Носир ўз фарзандим каби менга яқин, ғамхўр бўлиб қолган эди. Бу шўрлик бошимга қандай оғир кунлар тушди-я, дея афсус-надоматлар билан гап бошладилар. Навоий ва Фузулий ижодларидан бехабар бирор кишига унинг таъриф ва тавсифларини баён қилсам, муболаға қиляпти, дея шубҳаланиши мумкин. Сенга Усмон Носирнинг ноёб қобилиятини, зўр иқтидорини, англаш ва фикрлаш салоҳиятини билганинг учун гапирганим билан ажабланмайсан», деб бир воқеани айтиб бердилар.

— Бир куни Усмон Носирга Навоий ва Фузулийнинг «Лайли ва Мажнун» асарини ўқиб, уларнининг ижодларини таққослаб, бу улуғ алломалар тўғрисида мулоҳазалар юритишини топширдим ва бунинг учун ўн кун муҳлат бердим. Орадан роппа-роса икки кун ўтгач, Усмон олдимга ранги синиққан ҳолда келиб, менга таъзим бажо келтирди (ҳар гал кўришганларида тизза тушиб, бош эгиб саломлашар экан). Ўзи гап бошлади: «Мен «Лайли ва Мажнун» билан қўшилиб, қоришиб кетдим, воқеалар тушимда ҳам, ўнгимда ҳам, бир дақиқа ҳаловат бермаяпти», деди.

Усмон Носир алломаларнинг шоҳ асарларини шундайин синчковлик билан мутолаа қилибдики, бу асарлардаги аксари сатрлар уйга ёд бўлиб қолибди, ажабо! Усмон Носир ҳар иккала асарнинг алоҳида-алоҳида қимматга сазовор эканини таъкидлаб, Абдулла Алавийнинг «Навоий мавж ўрган денгиз бўлса, Фузулий жўшқин шалола», деган юксак баҳосини мамнуният билан тилга олди. Ўша вақтларда Усмон Носир аруз вазнида шеърлар ёзишга унча-мунча киришган эди. Навоий ва Фузулийнинг «Лайли ва Мажнун»идаги биттадан шеърига мухаммас ёзиб ҳам улгурибди. Маълумки, ҳар қандай шоиру санъаткорларнинг асарларига кўнгилдагидек мухаммас яратолмайди. Аммо Усмон Носирнинг мухаммаси анча яхши, узукка кўз солгандек. Мен, Усмон Носирга ўхшаш хотираси зўр, шеъриятнинг нозик нукталарига тез ва тўғри тушунадиган бирорта кишини учратган эмасман. Унга олти-етти ойча Навоий, Фузулий, умуман Шарқ адабиётидан сабоқ бердим. Сўнг Усмон Бедилни ўрганмоқчи бўлди. Бир галги машғулотимиз давомида Чўлпон ижоди ҳақида ҳам фикрлашдик. Қўлимизда Чўлпоннинг бирорта ҳам асари йўқ эди, бироқ Усмон Носир, Чўлпоннинг шеърларини ёддан билар экан, ўқиди. Ҳар икковимиз ҳам Чўлпоннинг ноёб қобилиятига тасаннолар ўқидик. Усмон: «Чўлпонга меҳрим-муҳаббатим ва ихлосим бениҳоя. У кишининг асарлари фикримни чархлайди, ижодимга равнақ тилайди. Ҳа, Чўлпон шундайин оқ кўнгилли ажойиб инсон», деди.

…Бедил ижоди билан шуғулланмоқчи бўлиб, аҳдлашдик. Орадан ўн беш-йигирма кун ўтгач, каттакон тугун кўтариб Усмон Носир эшикдан кириб келди. Мен унга тугунни ишора қилиб: «Тўйга кетаяпсанми?» деб ҳазиллашдим. «Ҳа, тўйга арзимас тўёна билан келдим», — деб тугунни еча бошлади, унда Хитой жужунидан тикилган яктак, чопон, пешмат, нимча, шим, амиркон махси, ковуш, шоҳи салла, тагдўзи дўппи, шоҳи белбоғ, жойнамоз—гиламча, кўзгу, қаламтарош, атир ва ҳоказолар бор экан, унинг раъйини қайтаролмай олдим. Саруполарни ўзининг тўйида кийиб бораман, деб ният қилган эдим, у ҳам бўлмади. Шу вақтгача бу совғаларнинг бирортасини ишлатмадим, сандиқда сақладим. Уларни кўришга тоқатим дош бермади.

Мен, Нодирхон махсум билан сўнгги вақтларда ҳам кўп мулоқотда бўлдим ва ҳар галги мулоқотдан сўнг, Нодирхон махсум Абдулла Қодирий, Чўлпон ва Усмон Носирнинг руҳи-покларига бағишлаб Қуръон тиловат қилар эдилар. Илоё, уларнинг охирати обод бўлсин!

1938 yilning 4-7 oktyabrida millatimizning ulugʻ ziyolilari qatl etilgan edi

Abdulla Qodiriy har yili, yozning ayni pishiqchilik pallasida diniy arbob, arabshunos Zahriddin Aʼlam, bedilshunos Aloviddin maxsum, navoiyshunos Nodirxon maxsum va keksa avlodga mansub boʻlgan shoirlardan Tavallo, Xislat, Miskin, Toshqin va shu kabi yaqin birodarlarini mehmonga chaqirib tarix, tibbiyot, mantiqqa oid masalalar haqida suhbatlashardilar.

Yunus Maqsudiy
QODIRIY,CHO’LPON VA BOSHQALAR

Adabiyotshunos olimlarimiz-munaqqidlarimiz Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Elbek, Usmon Nosirning noyob qobiliyatlari va o‘lmas asarlari haqida avlodlarimiz uchun juda qimmatli ma’lumotlarni yoritmoqdalar. Buning uchun ularga har qancha tahsin o‘qisak-da, ozlik qiladi. Lekin biz adiblarimizni inson sifatida nechog‘lik bilamiz? Men o‘z so‘zimda u zoti-shariflarning ba’zi fazilatlari haqida gapirmoqchiman.

Abdulla Qodiriy bag‘ri keng, sadoqatli, xalqimizga o‘ta mehribon, barkamol, hojatbaror, chin inson edilar.

U zotning o‘zlari mehmon chaqirishni yaxshi ko‘rsalar-da, shohona ziyofatlarga borishni, tantanali majlislarda ishtirok etishni va balandparvoz gaplarni tinglashni yoqtirmas edilar. Mashhur yozuvchimiz kishilar boyligi va lavozimini pisand etmay, faqat odamiyligiga qarab muomala qilardilar.

Do‘stlarining aksariyati adabiyot, din arboblari, ishchilar, dehqonlar, kosiblar, ko‘nchilar va boshqa kasbdagi shinavanda chapanilar edi. O‘zlarida ham sezilarli darajada chapanilik bor edi. Mashhur bog‘bon Inog‘omjon ota bilan yaqin munosabatda bo‘lganiga ko‘p bor shohidman. Bog‘ parvarishi hadisini u kishidan olgan bo‘lsalar ajabmas.

Abdulla Qodiriyning topish-tutishlari yaxshi, qo‘llari hamisha ochiq, saxiy edi, shundanmi turmushlari ham o‘rtacha kechar edi.

1933 yili mamlakatda ocharchilik va qahatchilik yuz berdi. Men yozgi ta’tilga chiqib, Moskvadan Toshkentga keldim va o‘sha kuniyoq Abdulla Qodiriyni ko‘rgani uylariga bordim. U kishi qopchiq ko‘tarib darvozalaridan endi chiqqan ekanlar. Meni ko‘rishi hamono qopchiqni yerga qo‘yib:
— E, qadaming qutlug‘ bo‘lsin, qanchadan beri sog‘inib yurgan edim. Kel, jigarim, — deya men bilan quchoqlashib ko‘rishdilar (avvallari qo‘l berib ko‘rishardilar). — Qani, ichkariga yur!

Meni shiyponga boshladilar, choy ustida hol-ahvol so‘rashdik. Cho‘lponni surishtirdilar. Men Cho‘lpon berib yuborgan ikki bo‘lak shirin kulcha (pechenye) va maktubni berdim. Maktubni o‘qigach, uzoq xo‘rsindilar-da:

— Cho‘lponning o‘z ta’biri bo‘yicha aytsam: «faqat majnun bo‘lib elni sevaman», deganlar uchun g‘urbatda yashash og‘irlik qiladi, — deya xatni menga uzatdilar.
Maktub mazmuni nihoyatda g‘amgin bo‘lib, uning nihoyasida quyidagi to‘rtlik ham yozilgan ekan:

Vatandan darbadar bo‘ldim, g‘aribman, oshiyonim yo‘q,
Parishon holimni so‘rg‘uchi ruhi ravonim yo‘q.
Tirikman, o‘lmaganman, lekin insonlikda sonim yo‘q,
Agar qatl etsalar, devona Mashrabdek tavonim yo‘q.

— Sen bunda dam olib yot. Uyda yeguligimiz oxirlab qolibdi, men bulturgi hosildan qolgan makkani un qildirib qaytaman, so‘ng mazza qilib gurunglashamiz, — dedilar.

Men unamadim. Birga Chuqurko‘prikdagi Mahmud Sariqning tegirmoniga borib, un qilib qaytdik. O‘sha bir pud chamasidagi undan to‘rt kosa unni olib, to‘rt qo‘shnisinikiga chiqarib yubordilar.

— Nima qilyapsiz? — deb hayron bo‘lib so‘radim.
— Bu qo‘shnilarimga berilayotgan kafsan, — dedilar.

— Unda menga beradigan kafsaningiz qani? — dedim hazil aralash.
— Sen kafsanga muhtoj emassan-da.

— Men bergan kafsaningiz savobiga muhtojman, — dedim.

— Ha, mayli, savobiga sen sherik bo‘laqol, — deb jilmayib qo‘ydilar. Xulosa qilib aytganda, bundayin saxovat, oliyjanoblik, bundayin chin odamiylik har kimning ham qo‘lidan kelavermaydi, ayniqsa, ocharchilik yillarida! Aynan shunday noyob fazilatlari uchun Abdulla Qodiriyni tug‘ishgan akamdan ko‘ra ziyodroq hurmatlar edim.

…1936 yilning yoz kunlaridan birida, Abdulla Qodiriy bir bolaga meni zudlik bilan aytib kel, deb tayinlab yuboribdilar. Tezda uylariga yetib borsam, yolg‘iz o‘zlari shiyponda choy ichib o‘tirgan ekanlar.

— Xayriyatki uyda ekansan, zap vaqtida yetib kelding. Endi, gap bundoq, inim. Choydan so‘ng tayyorgarlik ko‘ramiz. Kechga mehmonlar kelishadi.

U kishining mehmondo‘st odam ekanligini bilardim. Ro‘zg‘orbopligi ham havas qilsa arzigulik edi. Ammo mehmon kutishda aslo isrofgarchilikka yo‘l qo‘ymasdi.

Hayal o‘tmay eshikdan ko‘rkam, salobatli bir kishi kirib kelib, Abdulla Qodiriy u bilan hazil-mutoyiba qilishgancha, quchoqlashib ko‘rishdilar. So‘ng meni:
— Bu yigit mening tutingan inim, Moskvada o‘qiydi, ta’tilga kelgan, — deya tanishtirdilar.

Choydan so‘ng Abdulla Qodiriy qo‘rg‘onchaga kirib, hadeganda qaytib chiqavermadilar. Bu orada men mehmon bilan gaplashib o‘tirdim. Mehmon Nihoyatda so‘zga chechan ekan. Men iymanibroq turdim. Mehmon meni qaysi institutda o‘qishimni so‘rab bilgach: «Ha, men sizni g‘oyibona taniyman, siz ikkinchi kursni bitirib, uchinchi kursga o‘tdingiz. Shundaymi?» dedi. Bu ham yetmagandek, Moskvada talabalarning qaysi institutda, qaysi kursda ta’lim olayotganini ham yanglishmay aytib berdi. Men hang-mang bo‘lib qoldim. Shu asnoda Abdulla Qodiriy bir laganda qo‘rada pishirilgan dunbul jo‘xorini olib chiqib, o‘rtaga qo‘ydilar. Zo‘r ishtaha bilan yedik, undan so‘ng moshxo‘rda olib chiqdilar. Mehmon moshxo‘rdani maqtay-maqtay biz bilan birga tanovul qildi. So‘ng Qodiriydan izn so‘rab, xayrlashdi, biz kuzatib qoldik. Men Abdulla Qodiriyga bu o‘rtog‘ingiz folbinmi dedim-da, u kishi bilan bo‘lgan suhbatimizni so‘zlab berdim.

— Bu mehmon Moskvada, Millatlar xalq komissarligining yuqori lavozimida ko‘p yillar ishlagan Abdulhay Tojiyev degan kishi. Juda ziyrak, xotirasi zo‘r, aqli raso, dilkash, butun umrini xalqimiz, vatanimiz ravnaqi yo‘liga tikkan, yurt boyligi, munavvarligi uchun jonini ayamaydigan odam, — dedilar.—U hozir Toshkent shahar ijroiya qo‘mitasiga rais qilib tayinlangan. Kelgusida Fayzulla Xo‘jayev o‘rniga o‘tsa ham ajab emas.

Men, Abdulla Qodiriyning Akmal Ikromov, Fayzulla Xo‘jayev bilan yaqin do‘st bo‘lganlarini sezardim, lekin ular to‘g‘risida hech narsa gapirmas edilar. Negadir shu damda juda ochilib ketdilar shekilli: «Xo‘b, yaxshi rahbarlarimiz bor», deb yana bir voqeani gapirib berdilar.

— Yaqinda Akmal Ikromov meni chaqirib, «O‘tgan kunlar» romaningizni qayta nashr qilsak, shu shart bilanki, siz Yusufbek hojining ruslar ulug‘ yovimiz, degan joyini hamda Otabekning ruslarga qarshi janglarda halok bo‘lgani kabi o‘rinlarini tahrirdan o‘tkazsangiz, sizga o‘ttiz ming so‘m berar edik, dedi. Men agar siz aytgan o‘rinlar olib tashlansa, roman romanlikdan chiqib, sariq chaqalik ham qimmati qolmaydi, deb javob qildim. Akmal Ikromov fikrimga qo‘shildi.

Akmal Ikromov, Fayzulla Xo‘jayev va Abdulhay Tojiyev singarilarni aksilinqilobchi, millatchi tashkilotlarning a’zolari deb qoraladilar. Xalq do‘stlarini — xalq dushmanlari deya badnom qilib otib tashlagan zamon, axir qandayin zamon? Stalin zamonasining qonxo‘rlik kirdikorlari xalqimiz yuragida bitmas-tuganmas jarohat bo‘lib qoldi.

Kechki payt G‘ulom Zafariy, G‘ozi Yunus, Cho‘lpon, Elbek, Oybek, G‘afur G‘ulom, G‘ayratiy, Sanjar Siddiq, Yusuf Latif va Sobir Abdulla kirib kelishdi. Shiyponda o‘tirib qurgan suhbatimiz asta-sekin qiziy bordi. Cho‘lpon yig‘ilganlarga qarata:

— Ey, mening mayparast do‘stlarim! Mana, mayxonaga jam bo‘ldik. Ixtiyorni soqiyga beramiz. May soqiydan, sarxushlik bizdan, — deb G‘ulom Zafariyga ta’zim qildi.

Cho‘lpon shiyponni mayxona, suhbatni may, yig‘ilganlarni mayparastlar, majlis boshlig‘ini soqiy, deb o‘xshatish qilgan edi. Suhbat G‘afur G‘ulom, G‘ayratiy, Sobir Abdulla va Elbek she’rlarini o‘qish bilan boshlandi. So‘ngra Sobir Abdulla xalqimiz ruhiga singishimli bo‘lgan aruz vaznida she’rlar yozishni keng targ‘ib qilish kerakligini ta’kidladi.

Yunus Latif yangi usulda she’r yozish hozirgi zamonamizga mos tushadi, aruz vazni eskirib qoldi, deb e’tiroz bildirdi. G‘ozi Yunus, Yunus Latifni qattiq tanqid qildi. Abdulla Qodiriy bilan G‘ozi Yunus bir-birlariga qarama-qarshi maqolalar yozishsa ham, aslida har ikkovi bir-biriga mehribon kishilar edilar.

Abdulla Qodiriy ham G‘ozi Yunusning fikr-mulohazalariga yuz foiz qo‘shilib. Yunus Latifning xatb yo‘ldan borayotganini aytdi va G‘ozi Yunusdan saboq olishga undadi.

Cho‘lpon Navoiy davrida Hirot shoirlar maskaniga aylanganligini zavq bilan gapirdi. Bizda ham zo‘r iste’dodli shoir, yozuvchilar yetishib chiqishiga aminligini izhor etdi. Nihoyat, Usmon Nosir ijodiga to‘xtalib, zamonamizning yetuk shoiri, deb baholadi va uning she’rlaridan ayrimlarini o‘qib, bu shoirga tan bersa bo‘ladi, dedi.

Tarjima sohasining bilimdoni, jurnalist Sanjar Siddiqning fikr-mulohazalarini diqqat bilan tinglab, hammalari undan mamnun bo‘ldilar, o‘tirish nihoyasida G‘ulom Zafariy:

— Hozirgi vaqtda ijodkorlarimiz biroz bo‘lsa-da, yengil nafas ola boshladilar. Yozajak asarlarimizni tildan emas, dildan yozaylik. Murosai madora deb, buyurtma asar yozishni bas qilaylik, — deya Abdulla Qodiriyning «Obid ketmon» asari va Cho‘lponning ayrim she’rlarini tanqid qildi.

Abdulla Qodiriy bilan Cho‘lpon G‘ulom Zafariy fikriga qo‘shildilar shekilli, unga hech qanday e’tiroz bildirmadilar.

Abdulla Qodiriy yig‘ilganlarga minnatdorchilik bildirib, keltirilgan ovqatga undadi. Ovqatdan so‘ng yaxshi niyatlar tilab tarqalishdi. Abdulla Qodiriy har yili, yozning ayni pishiqchilik pallasida diniy arbob, arabshunos Zahriddin A’lam, bedilshunos Aloviddin maxsum, navoiyshunos Nodirxon maxsum va keksa avlodga mansub bo‘lgan shoirlardan Tavallo, Xislat, Miskin, Toshqin va shu kabi yaqin birodarlarini mehmonga chaqirib tarix, tibbiyot, mantiqqa oid masalalar haqida suhbatlashardilar. Zahriddin A’lam Muhammad payg‘ambar hadislarini, Sahih Buxoriy va at-Termiziy asarlarini muhokama qilar, Aloviddin maxsum va Nodirxon maxsum Bedilu Alisher Navoiy asarlarini, ulardagi islom diniga taalluqli joylarini o‘qib tafsil qilishardi. Xalqimiz tarixini puxta bilgan adib diniy urf-odatlarga hurmat bilan yondashardi. Ammo bid’atu xurofot bilan aslo ,chiqisha olmasdi. Adibning bu fazilati asarlari qahramonlari tabiatiga ham ko‘chgan.

Mening mazkur sohadagi ma’lumotim oz bo‘lganligi uchun sukut saqlab tinglardim. Abdulla Qodiriy esa, ular bilan bemalol bahslashar va ba’zan o‘zining bilimdonligidan do‘stlarining olqishlariga ham sazovor bo‘lar edi. Ularga dastyorchilik qilishdagi nozik xatti-harakatlarni Abdulla Qodiriydan uncha-muncha o‘rgangan bo‘lsam-da, mavlonolarga bekamu ko‘st xizmat ko‘rsatish menga xiylagina og‘ir ko‘char edi. Chunki Abdulla Qodiriy har bir suhbatga butun vujudi bilan berilib, mehmonlarni qay tariqa kutishni tamomila mening ixtiyorimiga tashlab qo‘yardilar. Ularning yig‘ilishlari juma kuni erta bilan boshlanib, shom namozidan so‘ng tugar edi. Namozlarini ham shiyponda o‘qishar edi. Shu asnoda bir narsa esimga tushib qoldi. Mo‘minjon Muhamadjon o‘g‘li Toshqinni do‘stlari orqavoratdan Mo‘min kofir deyishar edi, bir gal u kishiyam namoz o‘qigani guvohi bo‘lganman. Unga Abdulla Qodiriyning da’vatlari kor qilgan bo‘lsa ajabmas.

..,.1937 yilning oxirlarida Toshkentga kelsam, yurt alg‘ov-dalg‘ov. Qama-qama avjga mingan ekan. Mahallamizda Miromil degan do‘stim bor edi, u menga: «Seni uch-to‘rt marta siyosiy idora xodimlari so‘rab kelishdi. Men va mahalla faollari sening bu yerda emasligingni aytganimizdan so‘ng, mabodo kelib qolguday bo‘lsang, ularga xabar qilishimiz to‘g‘risida tilxat olib ketishdi. Sen hech kimga ko‘rinmay shu bugunoq Toshkentdan chiqib ket», dedi. Men o‘sha zahotiyoq Mirzacho‘lning ovloq bir qishlog‘ida yashaydigan tanishimni qora tortib, Toshkentdan chiqib ketdim va o‘sha yerdagi boshlang‘ich maktabda o‘qituvchilik qildim. Nihoyat, el-yurt bir oz tinchigach, yana Toshkentga qaytib keldim. Sochimni taqir oldirib, kiyim-boshlarimni ham o‘zgartirib, mullavachcha sifat o‘qituvchi bo‘lib ishlab yurdim. Shu-shu Qodiriy hazratlarini boshqa ko‘rmadim.

Men, Abdulla Qodiriy haqida o‘ylasam, darhol Cho‘lpon ko‘z o‘ngimda gavdalanadi. Nazarimda, ularning maslaklari ham, qaro taqdirlari ham bir-biriga egizakdek: har ikkisining aziz boshlari tuhmat va malomat toshlariga nishon bo‘ldi. Mumtoz qalamkashlarga g‘arazgo‘y, imonsiz, vijdonsiz kimsalar tegib o‘tdilar, tegmaganlari kesak otib o‘tdilar. Ilondan qo‘rqqan ola arqondan cho‘chiydi, deganlaridek hozirgi kunda ham Cho‘lpon ijodini xolisona talqin etishdan cho‘chiydiganlar oramizda yo‘q emas. 20—30 yillarda haq va haqiqat ko‘ziga tik qarab Cho‘lponning betakror qobiliyat sohibi ekani, asarlari, ayniqsa badiiy jihatdan yuksakligini oshkora aytgan diyonatli olim-munaqqidlarimizdan Abdulla Avloniy, Vadud Mahmudning fikr-mulohazalari bu kunlarda o‘z ifodasini topdi, deb baralla ayta olamiz. Uning asarlari xalqimiz diliga Cho‘lpon — tong yulduzidek nur sochib turibdi.

Men Cho‘lpon bilan 1929 yili tanishgan bo‘lsam-da, 1932—1935 yillari Moskvada o‘qib yurganimda u bilan do‘stlashib: qolgan edim. Haftada ikki-uch marta ko‘rishib, ezilib-yoyilib suhbatlashardik.

Cho‘lpon oddiy kiyingani bilan salobatli ko‘rinardi, qaddi-qomati kelishgan, teran fikrlaydigan zo‘r qalamkash sifatida tanilgan esa-da, men bilan sirdosh edi, xush muomalada bo‘lardi. Cho‘lponning uncha-muncha san’atkorlik qobiliyati ham bor edi. Cho‘lpon menga «Gamlet» asari tarjimasini o‘qib bergan va Hamza nomidagi akademik drama teatrining qaysi aktyori qaysi rolni ijro eta olishini aytgan edi. Men Toshkentga kelib «Gamlet»ni ko‘rgach, Cho‘lponning didiga qoyil bo‘ldim. Cho‘lpon o‘zining «Qalandar ishqi», «Galdir» degan she’rlariga o‘zi kuy bastalagan edi. Xonandalikdan ham biroz xabari bor edi. O‘zaro suhbatlarimiz asnosida past pardada, ayniqsa, «Shashmaqom»dan xirgoyi qilishardik. Ammo gurungimizning ko‘proq qismi she’riyat bobida ketardi.

Bir suhbatda Cho‘lpon menga:

Vafo rasmin bilib bilmazliga solmoqda jononim,
Jafo rasmin qilib qilmazliga solmoqda hoqonim, —

deb boshlanadigan she’rini o‘qib berdi. Shubhasiz, she’rdagi hoqon zolim Stalin edi.

Cho‘lpon Stalin siyosatidan zorlanib yozgan she’rlarini menga o‘qib berar va darhol yirtib, yoqib yuborardi. So‘ng daftar hoshiyasiga «bu she’rning mazmunini olovlardan so‘ra!» degan jumlani yozib qo‘yardi. U, Abdulla Qodiriy bilan bir qatorda Abdulla Alaviy bilan ham juda yaqin sirdosh-do‘st edi, shu boisdan, uning bevaqt vafoti shoirga haddan tashqari og‘ir musibat keltirdi.

Cho‘lpon Abdulla Alaviy vafotidan so‘ng ham uning onasi va jiyani Muzayyana Alaviya bilan xat orqali muntazam aloqada bo‘lib turdi. Kunlardan birida o‘g‘lining vafotiga bag‘ishlab onasi yozgan marsiyaga Cho‘lpon muxammas bog‘lab, menga o‘qib bergan edi. To‘xtasin Jalolov o‘zining «O‘zbek shoiralari» degan kitobida muxammasni Abdulla Alaviyning onasi yozgan deya e’lon qilibdi. Men bundan hayron qolib, u kishiga:

— Domla, bu muxammas Cho‘lponniki-ku, nega uni inkor etdingiz, axir!

Cho‘lpon qoshida oy edi, yulduz edi, u bir
Sho‘rlik ona har qancha kuyib yig‘lasa arzir, —

degan joyini Cho‘lpon emas, «do‘stlar» deb bosmaga beribsiz!—dedim.

— Uka! Cho‘lpon nomini tilga olsam muxammas bosilmas edi, — dedi u kishi.

— Baribir bu ishingiz yaxshi emas, — dedim-da, xayr-ma’zurni nasiya qilib ketdi. Menda muxammasning asl nusxasi bo‘lmagach, shu kungacha sukut saqlab yurdim. Xayriyatki, Cho‘lponning jiyanida o‘sha she’rning asl nusxasi bor ekan, u matbuotda e’lon qildi. Endi hassos shoirning matbuotda bosilmagan, ammo xalq qulog‘iga yetib borgan ikki she’ri xususida to‘xtalmoqchiman.

— Men Hamza nomidagi akademik teatrida adabiy emakdosh edim. Teatr ahli bilan paxtakorlarga konsert berish uchun kolxozga chiqdik. Vaqtdan foydalanib, men dehqonlar bilan suhbat qurdim. Ular, og‘ir mehnatimiz evaziga yetishtiradigan paxtamizga oz haq to‘laydi, shuning uchun turmushimiz nihoyatda nochor, deb menga shikoyat qilishdi. Shunda ularni fikriga hamohang mana bu she’rni yozgan edim, — deb Cho‘lpon menga quyidagi she’rni o‘qib berdi:

Paxtajon,
paxta paxtaki
maxta oluvchi ayg‘ir,
sotuvchi axta.

—- San’atkorlar bilan Sverdlov nomidagi teatr binosida delegatlarga tomosha ko‘rsatish uchun bordik. Majlis cho‘zilib, artistlar zerikib qolishgan edi. Shunda men yerda yotgan «Epoxa» papirosining bo‘sh qutisiga mana bu:

Bunday «Epoxani chekib tugating!
Kullari ko‘klarga sovrilib ketsun.
Bu, tutqin ezilgan o‘zbek bolasi
Olovsiz, tutunsiz kunlarga yetsun!

she’rini yozib, ularni xushlash uchun o‘qigan edim. Bu ikki she’r uchun boshimda son-sanoqsiz kaltaklar singan, — dedi shoir xo‘rsinib. Qiziqqanligimni anglagan shoir, davom etdi:

— Bir kuni meni Moskovdagi O‘zbekiston vakolatxonasiga chaqirib, Fayzulla Xo‘jayev raisligida o‘rtoqlik sudi qilishdi. Moskovdagi kommunistlar universitetining bir talabasi, ayniqsa, «Epoxa»ga yozgan she’rimni qattiq qoraladi, Nihoyat, menga so‘z berilgach; «She’rni papiros qutisiga «Epoxa» nomi qo‘yilganiga norozi bo‘lib yozgan edim», deb Fayzulla Xo‘jayevga yuzlandim. «Siz hamda o‘rtoq Oxunboboyovning nomi va suvratlaringiz tushirilgan papiroslarni kashandalar: Fayzulla Xo‘jayev 5 tiyin, Oxunboboyev 4 tiyin, deb ko‘chayu bozorda baqirib-chaqirib yuribdilar. Mening bir aybim bor, u ham bo‘lsa O‘zbekistonda tug‘ilganim», dedim. Sud menga ogohlantirish berdi. Suddan so‘ng Fayzulla Xo‘jayev yonimga kelib: «Siz bu ishimiz uchun ranjimang! Men siz to‘g‘ringizda uyushtirilgan shafqatsiz hujumlarni yumshatish uchun bir tadbir tariqasida, bu o‘rtoqlik sudini shaxsan o‘zim uyushtirgan edim», deya ko‘nglimni ko‘tarib qo‘ydi. Shundan so‘ng Cho‘lponning O‘zbekistonga qaytishiga yo‘l ochilgan bo‘lsa ajab emas.

1933 yili Moskvadagi Katta teatr filialida Lermontovning «Demon» asari asosida qo‘yilgan operani Cho‘lpon bilan birga tomosha qildik. Shunda Cho‘lpon menga «Demonini tarjima etish niyati borligini aytgan edi. Bir gal Cho‘lpondan:

— «Demon»ni tarjimasi nima bo‘ldi, — deb so‘radim.

— «Demon»ni Usmon Nosir shundayin qiyomiga keltirib tarjima qilibdiki, o‘qib boshim ko‘kka yetdi. Xohlasang sen ham o‘qib ko‘r! — deb tarjimani qo‘limga tutqazdi.

Cho‘lpon Shekspir va Rabindranat Tagor ruhiyatini yaxshi tushungani kabi Usmon Nosir ham Lermontov asari ruhini puxta o‘zlashtirib, Lermontov bo‘lib o‘zbekchaga o‘girgan ekan. 1931 yili Cho‘lpon to‘g‘risida do‘stlaridan birining maqolasi matbuotda bosilgan edi. Unda Cho‘lponning ijodiga, qobiliyatiga, uslubiga yuqori baho berilgan, ammo maqola oxirida Cho‘lponni nohaq qoralagan edi. Shunda Cho‘lpon menga maqolani o‘qib berib:

— Tosh bo‘ronlarga bardosh berib kelayotgan sho‘rlik boshimga bu ham kesak yog‘diribdi, — dedida, Fuzuliyning:

Meni rasvolig‘imda do‘stlar ta’n etdi, dushman ham,
Bu yetmazmiki, bir dard ortturursan dardima san ham,—

degan she’rini o‘qib, chuqur uh tortgan edi.

Cho‘lpon har qancha tushkunlikka tushsa ham, xalqqa suyanardi. Shuning uchun ham o‘qtin-o‘qtin «xo‘b yaxshi xislatlarga boy bo‘lgan ajoyib xalqim bor», deb faxrlanib qo‘yardi.

Darvoqe, Cho‘lpon Fuzuliy she’riyatining chin oshiqlaridan edi. Uning xalq orasida Navoiy kabi mashhurligini e’tirof etib, «Fuzuliyning pichinglari» degan bir maqolasida o‘zining fikrlarini bildirgan edi. «Men o‘ylaymanki, turk tilida yozgan va biz bilgan (o‘zbeklarga tanilgan) klassik shoirlar orasida Fuzuliy o‘zining samimiyligi, kuyub, ko‘nglidan olib yozishi bilan alohida o‘rin tutadi. Fuzuliy g‘azallarining samimiyligi, yoniqligi va otashinligini uning ijodi haqida yozganlar bir og‘izdan deyarlik tasdiq qiladilar. Lekin men uning shu yoniqligi va otashinligini yanada oldinga qo‘ymoqchiman. Fuzuliydan gapirganda, uning dard-alamidan, uning changi osmonga chiqishidan, chuqur ma’nolarga ega bo‘lgan falsafiy nolishlaridan bo‘rttiribroq gapirish lozim keladi. Mana to‘rt yo‘l narsasini (ruboyisini) ko‘ring:

Har damki bahor qildi oroyishi bog‘,
Novmidlik urdi lolavash bag‘rima dog‘,
Zero tiqon uzra dutdi bulbul maskan,
Gul bod guzar chohida yondirdi chirog‘.

(Ko‘klam bog‘larni yasantirishga boshlagan choqlarda, hamma vaqt bir umidsizlik kelib mening ko‘ksimga lolaniki singari dog‘ uradi. Nega desangiz, bulbul o‘z maskanini tikonlar orasiga quradi-yu, gul borib o‘z chirog‘ini shamol o‘tadigan yo‘lda yondiradi.)

Idealist falsafa tarafdorlari, ayniqsa bilimdon mutasavvuflar nima desa desinlar, bu to‘rt yo‘ldagi shikoyat, o‘z davriga ko‘ra, dunyoning tekissizligidan qilingan shikoyatdir».

Hassos shoir ham Abdulla Qodiriy kabi yig‘inlarda aytadigan fikr-mulohazalarini aql torozusida o‘lchab, so‘ng muhokamaga tashlar edi. Aksari hollarda har qancha qarshiliklar bo‘lsa-da, o‘z fikrida sobit qolar, pirovardida bildirgan fikri tasdiqlanar edi. Taxminan 1938 yilning oxirlari edi. Qarindoshlarni ko‘rgani Toshkentga kelgan edim. O‘sha kuniyoq qaytish uchun kechki payt vokzalga yayov ketayotganimda Gorkiy nomidagi istirohat bog‘i oldida Cho‘lponning ayolini uchratib qoldim.

Katya meni ko‘rgach, xoliroq joydagi o‘rindiqqa borib o‘tirdi. Men borib so‘rashdim. U, mendan:

— Akangni qamalganidan xabaring bormi? — deb so‘radi.

— Xabarim bor, biroq uyingga borib, holingni so‘rashga botina olmadim,— dedim men.

— Yaxshi qilgansan, biznikiga borganlarning hammasini ta’qibga olishdi. Hatto bizga sut keltirib beradigan oddiy ayolni ham olib borib so‘roq qilishibdi. Xullas, akang tuhmat-bo‘htonlar balosiga giriftor bo‘ldi. Meni ham necha bor so‘roqqa chaqirishdi. Men, erimga qo‘yilgan ayblarning barchasi yolg‘on-uydirma, uning hech qanday aybi yo‘q, deb haq gapni qayta-qayta takrorlasam-da, ishonishmadi, — deya qamalish voqeasini so‘zlab berdi. — Bir kuni Cho‘lpon kechasi soat o‘n ikkilarda uyga qaytdi, kayfiyati juda tushkun edi. Men ovqatini oldiga qo‘yib, dam olgani nariga xonaga kirib ketdim. Bir uxlab, taxminan kechasi soat uch-to‘rtlarda tursam, u qo‘yib ketgan ovqatimni haligacha yemay xayol surib o‘tirgan ekan. Men: «Tinchlikmi?» deb so‘radim. U: «Meni bir necha yozuvchiyu shoirlar to‘g‘risida uyushtirgan uydirma ayblarga guvoh tariqasida NKVDga chaqirishgan ekan. Siz falonchi-falonchilar haqidagi fikrlarimizni quvvatlab guvohlik bersangiz, sizni biz mudofaa qilamiz. Siz hamma vaqt ozodlikda bo‘lasiz! Aks holda ustingizdan jinoiy ish boshlashga to‘g‘ri keladi. Sizni osmonga ko‘tarish ham, yerga kirgizib yuborish ham qo‘limizdan keladi, deyishdi. Men, hatto dushmanimni ham qoralash uchun soxta guvohlik berishdan hazar qilaman, gunohsizlarni gunohkor etish sizlarning qo‘lingizdan keladi. Ammo men bunday qila olmayman, chunki menda imon bor, menda vijdon bor, dedim. Mayli, ixtiyor o‘zingizda, bizdan xafa bo‘lmang, deb meni bo‘shatib yubordilar, dedi. Oradan uch kun o‘tgach, Cho‘lponni qamab qo‘yishdi.

Mening uzoq qishloqqa ketish fikrim Katyaga ham ma’qul tushdi.

— Balki bir-birimiz bilan umrbod ko‘rishmasmiz. Faqat bir-birimizdan rozi bo‘laylik, — deb yig‘lay-yig‘lay xayrlashdik.

Elbekning G‘ulom Zafariy, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon va Abdulla Alaviy bilan yaqin do‘st ekanligini birinchi ko‘rganimdayoq his etgan edim. U suhbatdosh do‘stlari doirasida katta obro‘ga ega edi. O‘zbek, umuman turk va fors adabiyoti tarixi va naza-riyasi bilimdoni ekani gurunglarimizda bilinar edi. Elbek qochirma, kinoyalar bilan so‘zlashganda, qaysi so‘zning qanday talaffuz qilinishiga ahamiyat berar, buning ustiga suhbat chog‘larida sodda tilda gapirishni yoqtirar edi. Elbekning bilimdonligiga Qodiriy ham, Cho‘lpon ham tan berardi. Shoir Elbek turk va fors adabiyoti va nazariyasini puxta bilgan allomalarimiz — Fitrat va Abdulla Alaviy kabi olim ham edi. Men 1930 yili Elbek bilan ikkinchi marta ham Abdulla Qodiriynikida ko‘rishdim. Bu safar u men bilan uzoq suhbatlashgach:

— Seni otangni taniyman, otang Bedil she’riyatiga mukkasidan ketgan shinavanda edi, mana sen bilan do‘st bo‘lib qoldik. Xo‘p desang, hafta sayin ko‘rishib, suhbatlashib turamiz, sen menga adabiyotu tarixga doir yechimi mushkulroq savollar berasan, men baholi qudrat javob beraman. Navoiy bobomiz aytmishlar: «Bilmaganni so‘rab o‘rgangan olim, orlanib so‘ramagan o‘ziga zolim». Ana shunda kishining fikrlash tuyg‘usi kamolga yeta boradi. Vaqti bilan o‘zim ham savollar yozib beraman, javobini topishda esa qaysi kitobdan foydalanishingni aytaman, — dedi.

Biz kelishib oldik.

Abdulla Qodiriy kishilarga xayrli ish qilsalar, o‘sha odamga sezdirmas va minnat qilmas edilar. Menimcha, u zot Elbekdan menga ma’naviy yordam ko‘rsatishni iltimos qilgan bo‘lsalar kerak. Buni Elbekning meni o‘ziga yaqin olgaligidan va gap-so‘zlaridan sezardim. Shunday qilib, men Elbekdan bir yil chamasi saboq oldim.

Elbek, ayniqsa aruz vaznining bilimdoni edi. Hatto Cho‘lpon ham aruz vaznida yozgan baytlarini unga o‘qib berib, fikrini so‘rar edi. Elbekning mashq daftaridagi she’rlarining aksariyati aruz vaznida yozilgan bo‘lar edi. Men Elbekka:

— Nega aruz vaznida ko‘proq she’r yozasiz? Baribir bularni matbuotda chop etmaydilar, — dedim,
— Qo‘yaber, yaxshi niyat yarim mol deydilar-ku, — deb javob berdi u kishi. Elbekning ko‘p xususiyatlari Cho‘lponga o‘xshab ketardi, shu boisdan bo‘lsa kerak, ularning orasidan qil ham o‘tmasdi,

1936 yilning avgust oylari edi. Chamasi Elbek Xumsondagi dala hovlisiga G‘ulom Zafariy, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Oybek, G‘afur G‘ulom, Abdulla Qahhor, Hamid Olimjon, Uyg‘un, Beregin va G‘ayratiylarni ziyofatga taklif etib, meni Usmon Nosirga tayinlagan ekan. O‘sha kuni Usmon Nosirning betobligi xurujga minib, o‘zi ham borolmagan va menga ham aytmagan ekan, bundan xabarim bo‘lmaganidan Elbekka ginaxonlik qilib, quyidagi she’rni yozib yuborgan edim:

Meni bir benavo do‘st bor edi, deb yo‘qlamaysiz-ku,
G‘aribu bekasu afkor edi, deb yo‘qlamaysiz-ku.

Siza do‘st bo‘lganimga necha yillar bo‘ldi darvoqe,
Dilida sevgisi bisyor edi, deb yo‘qlamaysiz-ku.

Azaldan qismatim ushshoq eliga bo‘ldi hamdardlik,
Junun vodiysida chin yor edi, deb yo‘qlamaysiz-ku.

Yig‘ilgach ahli ash’or, do‘stlaringiz anjumanlarga,
Inim ham tolib ash’or edi, deb yo‘qlamaysiz-ku.

Afandim! Siz bu Meqsudiyga ustoz, elga Elbeksiz,
Elatlar bazmiga xummor edi, deb yo‘qlamaysiz-ku.

Oradan besh-olti kun o‘tgach, Elbek bilan uchrashdik. U kishi menga:

— Mendan noo‘rin ginaxonlik qilibsan. Men sen bilan Usmonni zoriqib kutdim. Mehmonlarni boshqarish o‘zimga qoldi. Juda qiynaldim. Ha, mayli, shu bahona bilan tuzukkina she’r dunyo yuzini ko‘ribdi,—dedi.

Elbekning ziyofatiga Abdulla Qodiriy ham bormagan ekan, men u kishidan sababini so‘raganimda: «Mehmonlar orasida jinimga yoqmaydirgan odamlar bor ekan, shuning uchun bormadim», deb Navoiyning:

Meni men istagan o‘z suhbatiga arjumand etmas,
Meni istar kishini suhbatin ko‘nglim pisand etmas,—

degan she’rini o‘qidi.

Elbek sodda, kamtarin, yoshlarga mehribon murabbiy edi. O‘zi rostgo‘y bo‘lganidan hammaga ishonar edi. Keyinchalik o‘ziga do‘st deb bilgan ayrim «do‘stllari dushman bo‘lib chiqdi.
Ana shunday kimsalarning tuhmat, ta’na va dashnomlari Elbekning aziz boshiga balo bo‘lib yog‘ildi. Elbek shahid bo‘ldi.

Usmon Nosir bilan tezda yaqin do‘st bo‘lib qoldik. Qibraydagi dala hovlilarda bir necha kun dam olib qaytganimizning ertasiyoq Usmon Nosir meni yo‘qlab, uyimizga kirib keldi. Hol-ahvol so‘rashgach:

— Sen Navoiy, Fuzuliy she’riyati bilan yaqindan tanishsan, iloji bo‘lsa, ularning ijodlari haqida menga yordam bersang, — deb qoldi.

— Sen nima deyapsan? O‘zimga eng bo‘lmagan, qanday qilib senga bo‘y bo‘laman? U yog‘ini surishtirsang, ularni ba’zi bir she’rlariga umuman, tushunmayman, agar bunga jiddiy kirishgan bo‘lsang, seni bir olim-fuzalo kishi bilan tanishtiraman, u alloma senga Navoiy, Fuzuliy, Bedil, umuman, sharq adabiyotidan saboq beradilar. Senga umr bo‘yi rahnamolik qilish ham qo‘llaridan keladi, — dedim.

Usmon juda ham sevinib, shoshilib qoldi va o‘sha zahotiyoq ikkimiz, arabshunos olim Nodirxon maxsum huzurlariga yo‘l oldik.

Nodirxon maxsum bizni ochiq yuz bilan kutib oldilar va Usmonni u kishiga tanishtirdim. Dasturxon tayyorlash uchun kuymanayotgan Nodirxon maxsumning rafiqalari — qarindoshim Lutfixon ayaga qarashib turdim, biroz vaqt o‘tib, ularning huzurlariga kelsam, Usmon Nosir Nodirxon maxsum bilan qadrdon do‘stlar kabi suhbatlashib o‘tirgan ekan. Shu o‘rinda yana bir narsani eslash joiz ko‘rinadi. Usmon Nosir xush tabiatli, kishilarga mehribon, muomalani o‘z o‘rniga qo‘ya biladigan, xatti-harakatlari o‘ta yoqimli, suhbati har qanday kishini o‘ziga rom qilar edi. Men Usmon Nosirning iltimosi va maqsadini Nodirxon maxsumga aytgan edim, u kishi xolisanillo yordam berishlarini bildirdilar va mashg‘ulot vaqtlarini belgilab qaytdik. Oradan o‘n-o‘n besh kun o‘tgach, Usmon Nosir menga:

— Do‘stim, Nodirxon maxsum janobi oliylari bilan tanishtirib, menga bitmas-tuganmas xazina baxsh etibsan, bu xayrli ishing uchun sendan umrbod minnatdorman, — dedi-da, qo‘shib qo‘ydi: — Nodirxon maxsumning Cho‘lponga o‘xshash yana bir fazilatlari, kamchiligingni shartta betingga aytib, ko‘zingga qarab turaverar ekanlar.

— Bo‘lmasa, senga ular laganbardorlik qilishlari kerakmi? — deb jo‘rttaga uning g‘ashiga tegdim.

U astoydil kuyib-pishib:
— Hoy esipast! Men ularning bu fazilatlarini senga maqtab, ardoqlab aytayotibman, — dedi.

— Avvallari-chi?
— Avvallari, harholda, to‘rt muchang to‘kis emas edi.

— To‘g‘ri aytding, — deya u bor ovozi bilan xoxolab kulib yubordi. Men, Usmon Nosirga:

— Nodirxon maxsumning ilmidan Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Oybek kabi qalamkashlar bahramand bo‘lishgan. Sen u zoti sharifning etaklarini mahkam tut, — dedim.

— Nimalar deb valdirayapsan? Men u zoti sharifning etaklarini qo‘yib yuboradigan anoyilardan emasman, — deb hazil qildi.

Ko‘p o‘tmay, men o‘qishimni davom ettirish uchun Moskvaga ketdim. Shundan so‘ng bir-birimiz bilan diydor ko‘rish baxtiga muyassar bo‘la olmadik.

1938 yil yoz oyida Nodirxon maxsumni ziyorat qilgani uylariga bordim. Hol-ahvol so‘rashgach, men Usmon Nosir haqida so‘z yuritmoqchi bo‘lib edim, Nodirxon maxsum uning nomini eshitishlari bilanoq ko‘zlaridan shashqator yosh oqdi. Sassiz-sadosiz yig‘lashib olganimizdan so‘ng, Nodirxon maxsum: «Usmon Nosir o‘z farzandim kabi menga yaqin, g‘amxo‘r bo‘lib qolgan edi. Bu sho‘rlik boshimga qanday og‘ir kunlar tushdi-ya, deya afsus-nadomatlar bilan gap boshladilar. Navoiy va Fuzuliy ijodlaridan bexabar biror kishiga uning ta’rif va tavsiflarini bayon qilsam, mubolag‘a qilyapti, deya shubhalanishi mumkin. Senga Usmon Nosirning noyob qobiliyatini, zo‘r iqtidorini, anglash va fikrlash salohiyatini bilganing uchun gapirganim bilan ajablanmaysan», deb bir voqeani aytib berdilar.

— Bir kuni Usmon Nosirga Navoiy va Fuzuliyning «Layli va Majnun» asarini o‘qib, ularnining ijodlarini taqqoslab, bu ulug‘ allomalar to‘g‘risida mulohazalar yuritishini topshirdim va buning uchun o‘n kun muhlat berdim. Oradan roppa-rosa ikki kun o‘tgach, Usmon oldimga rangi siniqqan holda kelib, menga ta’zim bajo keltirdi (har gal ko‘rishganlarida tizza tushib, bosh egib salomlashar ekan). O‘zi gap boshladi: «Men «Layli va Majnun» bilan qo‘shilib, qorishib ketdim, voqealar tushimda ham, o‘ngimda ham, bir daqiqa halovat bermayapti», dedi.

Usmon Nosir allomalarning shoh asarlarini shundayin sinchkovlik bilan mutolaa qilibdiki, bu asarlardagi aksari satrlar uyga yod bo‘lib qolibdi, ajabo! Usmon Nosir har ikkala asarning alohida-alohida qimmatga sazovor ekanini ta’kidlab, Abdulla Alaviyning «Navoiy mavj o‘rgan dengiz bo‘lsa, Fuzuliy jo‘shqin shalola», degan yuksak bahosini mamnuniyat bilan tilga oldi. O‘sha vaqtlarda Usmon Nosir aruz vaznida she’rlar yozishga uncha-muncha kirishgan edi. Navoiy va Fuzuliyning «Layli va Majnun»idagi bittadan she’riga muxammas yozib ham ulguribdi. Ma’lumki, har qanday shoiru san’atkorlarning asarlariga ko‘ngildagidek muxammas yaratolmaydi. Ammo Usmon Nosirning muxammasi ancha yaxshi, uzukka ko‘z solgandek. Men, Usmon Nosirga o‘xshash xotirasi zo‘r, she’riyatning nozik nuktalariga tez va to‘g‘ri tushunadigan birorta kishini uchratgan emasman. Unga olti-yetti oycha Navoiy, Fuzuliy, umuman Sharq adabiyotidan saboq berdim. So‘ng Usmon Bedilni o‘rganmoqchi bo‘ldi. Bir galgi mashg‘ulotimiz davomida Cho‘lpon ijodi haqida ham fikrlashdik. Qo‘limizda Cho‘lponning birorta ham asari yo‘q edi, biroq Usmon Nosir, Cho‘lponning she’rlarini yoddan bilar ekan, o‘qidi. Har ikkovimiz ham Cho‘lponning noyob qobiliyatiga tasannolar o‘qidik. Usmon: «Cho‘lponga mehrim-muhabbatim va ixlosim benihoya. U kishining asarlari fikrimni charxlaydi, ijodimga ravnaq tilaydi. Ha, Cho‘lpon shundayin oq ko‘ngilli ajoyib inson», dedi.

…Bedil ijodi bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lib, ahdlashdik. Oradan o‘n besh-yigirma kun o‘tgach, kattakon tugun ko‘tarib Usmon Nosir eshikdan kirib keldi. Men unga tugunni ishora qilib: «To‘yga ketayapsanmi?» deb hazillashdim. «Ha, to‘yga arzimas to‘yona bilan keldim», — deb tugunni yecha boshladi, unda Xitoy jujunidan tikilgan yaktak, chopon, peshmat, nimcha, shim, amirkon maxsi, kovush, shohi salla, tagdo‘zi do‘ppi, shohi belbog‘, joynamoz—gilamcha, ko‘zgu, qalamtarosh, atir va hokazolar bor ekan, uning ra’yini qaytarolmay oldim. Sarupolarni o‘zining to‘yida kiyib boraman, deb niyat qilgan edim, u ham bo‘lmadi. Shu vaqtgacha bu sovg‘alarning birortasini ishlatmadim, sandiqda saqladim. Ularni ko‘rishga toqatim dosh bermadi.

Men, Nodirxon maxsum bilan so‘nggi vaqtlarda ham ko‘p muloqotda bo‘ldim va har galgi muloqotdan so‘ng, Nodirxon maxsum Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon va Usmon Nosirning ruhi-poklariga bag‘ishlab Qur’on tilovat qilar edilar. Iloyo, ularning oxirati obod bo‘lsin!