10 январ — Устоз шоир Ойбек таваллудига 110 йил тўлади
Биздан бир боғ ошиб ўтсак, Қичқириқ ва Калковуз сойларининг Тахтапулдан нариги бетида Ойбеклар, Миртемирлар, Қуддус Муҳаммадийлар, Абдулҳақ Абдуллаевлар яшарди. Бизга «Қутлуғ қон» ёки «Навоий»ни қайта-қайта мутолаа қилган чоғларимизда Тахтапулнинг шоввасининг гувиллаши билан бирга Ойбекнинг ҳансираб ишлаётгандек буюк нафаси келиб турарди, ё мен гўдакка шундай туюларди.
Иброҳим Ғафуров
ОЙБЕК БИЗНИНГ ҲАЁТИМИЗДА
Ҳар кимнинг ўз Ойбекномаси бор
Назаримда Ўзбекистонда ҳар бир одамнинг ўз ойбекномаси бордай бўлиб туюлади. Ойбек ҳар биримизнинг таржимаи ҳолимизга ўз таъсирини ўтказган. Менинг 1946 йилда ўҳиган энг катта китобим — «Қутлуғ қон». Ўқиш китобимизда «Қуёш ҳораймас» деган романидан парчалар босилган эди. Бу кутилмаган сўзлар, товушларнинг шитоб билан чалинаётган дўмбира садосидай тарқалиши, оҳанглардаги ҳали биз онгли тарзда англаб етолмайдиган олижаноблик, шоироналик бизни лол қолдирарди. «Қутлуғ қон»дан кейин ва изма-из «Навоий»ни ўқидим. Менда бу китобларнинг илк нашрлари ҳамон қимматбаҳо ёдгорлик каби сақланади. Энг муҳими уларни акамнинг помидор чопиғига қарашиб, акам берган ҳайитликка сотиб олганман.
Кейин эллигинчи йилда биринчи марта нашр этилаётган ўзбек шеърияти антологиясига ёзилдим ва уни ҳам акам, отамга қарашиб юриб, улар берган ҳайитликка Эскижўвадаги машҳур китоб дўконидан сотиб олдим. Ўша урушдан кейинги эллигинчи йил учун бу ниҳоятда ҳашаматли, бамисоли бизнинг назаримизда қизил хонтахтадай олтин ҳаллар, ипак қоғозлар билан безатилган ажойиб-ғаройиб китоб эди. Ойбек бизнинг эстетик қарашларимизга жуда чуқур таъсир кўрсатган антологияни тайёрлашда қатнашган, унга ўта рангин сўз ҳам ёзган эди. Антологиядан ўзбек шеъриятининг тарихий босқичларидан, яшаб ўтган ҳамда барҳаёт шоирларнинг ижодидан ҳар қанча хабардор бўлиш имконияти туғилган эди. Бу ҳалол ишлаб топган пулимга сотиб олган китобимни ҳам қимматли китоб реликвияси сифатида сақлаб юраман ва баъзан тўққиз-ўн яшар болалик чоғларимни соғинсам, бу ўша пайтнинг бизга байрамдек туюлган китобларини варақлаб қўяман. Уларни болалигимнинг тикка ва ҳеч қачон ётмайдиган қора сочлари каби силаб қўяман. Уларни сап-сариқ, қаҳрабо бўлиб кетган узум ишкомлари тагида, ақиқдек қизариб пишган олчазорларда оёғимни чексиз қўшиғини айтиб боғлар файзини куйлаган муздек боғариқлар ичига осилтириб ўқиганман. Эскижўвага тушсам, Хадра, Кўкча, Ўрдага борсам худди «Қутлуғ кон», «Навоий», «Қуёш қораймас»нинг парчаларида ўқиганимга ўхшаган ғаройиб, баланд бўйли келишган, ўзига жуда ярашган кийимлар кийган одамларни кўп кўрардим. Холматлар, Гулнорлар, Қора Ахмадлар, Зайниддинлар эса бизнинг ўта ночор, камбағал, умри бутун хонадонлар билан бир шолча ёки бир бўйранинг устида ўтган маҳаллаларимизда ҳар кадамда кўзга ташланарди. Оқ яктак кийиб, белига бир нечалаб белбоғ боғлаб, кенг пешонасини кизил қийиқлар билан танғиб юрадиган азамат боғдорлар, полизчилар, деҳқон бувамларнинг ҳаммаси ўша пайтда менга Холмат ва Йўлчи бўлиб туюларди. Рост, Чуқурсойдаги, Ҳасанбойдаги, Юнусободдаги барча эркак қариндошларимиз валлоҳу аълам худди шу Холматларга ўхшашарди. Уларнинг боғ қўрғонлари дарвозаларидан Гулнорга ўхшаш сўлим кизчалар, Йўлчи каби азамат ўғлонлар чиқиб келишарди. Ўша пайтдаги бизнинг болалик давримизнинг одамлари ҳақиқатан хам Ойбек романларининг қахрамонларига туптус менгзашарди. Улар аср бошидаги одамлар билан балки бир авлод бўлгани учун шундай кўринса керак. Авлодларнинг қиёфалари, тарзлари, бўй-бастлари, ҳатти- ҳаракатларида ўхшашлик кўп кўзга ташланади. У пайтлар номусли одамлар жуда кўп эди ва Холматнинг ўчи менинг мурғак онгим ошиёнасида жуда чуқур таъсир қолдирган эди. То университетга тахсил учун киргунимча «Қутлуғ қон»ни ўн икки марта ўқидим. Айрим ўзим севган саҳифаларга бот-бот караганимнинг эса саноғига етиб бўлмайди. Роман қандай сиёсий мақсадларни кўзлаб ёзилганидан катъий назар, у том маънода асл ўзбекнинг сўзи эди. Ўзбекнинг юрагидан чиққан дардли ва ўта маънодор, ўта ифодали бадиий сўз эди. Ойбекнинг ўзига ўз халқининг тарихий номига жарангдор қофияли маънодор тахаллус танлаганидан хам таъсирланардик. Уларнинг бир-бирига шу қадар мослиги, уйғунлиги болалик ҳис-туйғуларимизда ўзгача завқлар ҳам уйғотгани сир эмас.
Кейин ўша қирқинчи йилларнинг охирлари, эллигинчи йилларнинг бошларига қайтиб шуни хам яхши эслайманки, бизнинг мурғак назаримизда Ойбекнинг Покистонга боргани жуда сирли бир воқеадай туюларди. Биздан бировнинг чет эллардаги мамлакатларга чиққанини ҳеч қачон эшитмаган эдик. Бизга бир ўзбек ёзувчисининг чет элга, айниқса Покистонга ўхшаш ўз мустақиллиги ва эркини қозонган мамлакатга ва бунинг устига мусулмон диёрига бориши ғаройиб воқеа бўлиб қабул қилингани бежиз эмасдир ўша пайтлар учун. Тоғам ажойиб муаллим, нотиқ Ҳусанбек Ибодов билан бир боғ ҳовлида турардик. Тоғам оқартув техникумида, бир қанча мактабларда адабиёт дарсини ўтардилар. Ҳар куни эрталаб тоғамнинг эшигидан бир қанча янги газеталарни ташлаб кетишарди. Ўша газеталар ичида «Қизил Ўзбекистон» (ҳозирги «Ўзбекистон овози») дегани ҳам бўларди. Мен ҳам бу газеталарни катта тут, тошнок, беҳи, жоноқи олмалар туташиб кетган ҳовлининг қуюқ соясида супада қуроқ кўрпачага узала тушиб ўқиганим-ўқиган эди. Бир куни шу газетада Ойбекнинг бир саҳифа Покистон хотиралари чиқди. Аввал бундай нарсани ҳеч кўрмаган ва ўқимаган эдим. Биздан ташқаридаги олам ҳақида ўқиган биринчи нарсамиз худди мана шу Покистон хотиралари. Ўзбекнинг назари ҳам шундай нарсаларга етар экан-да, деб ўйлардик ва бу бизга мўъжиза бўлиб туюлди. Кейин улғайиб яна Покистон хотираларини ўқимоқчи бўлдим. Ўқий олмадим. Шунчалар жўн, ибтидоий ва арзон сиёсат бўлиб кўринди. Ёзувчи буларни қанчалар кучли тазйиқ остида улкан юрагини минг бора чангаллаб ёзганлигини ва ҳатто ўз ҳаётини катта хавф-хатар остига қўйиб ёзганлигини ўшанда бироз бўлса ҳам англаб етгандай бўлдим. Лекин у барибир болалигимиз, болалик ўқишларимизнинг чин мўъжизаларидан бўлган эди ва барибир шундай бўлиб қолади. Ойбекнинг Покистон хотиралари бизда дунёга чиқиш, дунёни кўриш иштиёқини уйғотган, аммо бу у замонларда осон эмас эди. Балки мумкин ҳам эмасди. Шундай дунёдан узилиб яшардик. (Фотосуратда Ойбек. 1952 йил)
Биздан бир боғ ошиб ўтсак, Қичқириқ ва Калковуз сойларининг Тахтапулдан нариги бетида Ойбеклар, Миртемирлар, Қуддус Муҳаммадийлар, Абдулҳақ Абдуллаевлар яшарди. Бизга «Қутлуғ қон» ёки «Навоий»ни қайта-қайта мутолаа қилган чоғларимизда Тахтапулнинг шоввасининг гувиллаши билан бирга Ойбекнинг ҳансираб ишлаётгандек буюк нафаси келиб турарди, ё мен гўдакка шундай туюларди.
Биз университетга ўз-ўзимиздан борган эмасмиз. Университетга бизни Ғафур Ғулом, Ойбек, Абдулла Қаҳҳорнинг асарлари, Куддус Муҳаммадийнинг «Йигирма қоидаси» қўлимиздан етаклаб борган. Уларни ўқимасак университетнинг йўлини қаердан билардик? Шунинг учун бу мақолани ҳар кимнинг ўз ойбекномаси бор, деб бошладим. Бу таржимаи ҳолдан, унинг ўчмас таассуротларидан қандай юз ўгирайлик? Одам ўз ҳаётини ўзи яратади, дейишади. Балки тўғридир. Менга қолса одамни кўпроқ ташқи дунё, ташқи муҳит кўпроқ яратади. Одам ташқи муҳит ва ўзини қуршаган ва ўзига ҳар қадамда дуч келадиган одамларга қараб, уларнинг кўзгусида ўзини кўришга, ўзини баҳолашга ўрганиб, ўзгаларни баҳолашга ўрганиб, мураккаб муомала, мулоқотларга ўрганиб, фикр ҳосил қилиб, ўзини ярата боради. Воқеаларнинг туб-тубига қараганда, болалик таассуротлари одамнинг бутун кейинги умри давомида етакчилик қилишини кузатиш мумкин. Учинчи, тўртинчи синфларда ўқиб юрганимизда «сан ким бўласан?», «сан-чи?» деган саволларни кўп эшитардик. Мен ҳеч ўйланиб ўтирмай: «адабиётчи, тарихчи бўламан» деб жавоб берардим. Адабиёт, тарих ўқитувчиларимизнинг бизга таъсири жуда кучли эди. Уларга эргашгимиз келарди. Қолаверса, «Қутлуғ қон», «Навоий» юрагимизга жуда чуқур ўрнашган эди. Улар бизни илм, тарих сари чорларди.
Университетни тугатгач, Давлат бадиий адабиётига йўлланма билан бориб ишлашимиз ҳам менга тасодиф бўлиб туюлмайди. Бизнинг бу гўзал адабиёт даргоҳига кириб боришимизда болалик хаёлларининг ўрни, таъсири йўқмикин?
Университетни кечагина битирганимга қарамай, ноширлик олами сир-синоатларини эгаллаб-эгалламай ва мени ёш демай мумтоз адабиёт, фольклор, танқид ва адабиётшунослик ҳамда қрим-татар адабиётлари редакциясининг мудири қилиб қўйишди, бўлимни пича илгари қуёши кўтарилиб келаётган танқидчи, устозимиз Озод Шарафиддинов ва ўктам шарқшунос Рустам Комилов бошқаришган экан. Эстафета байроқчасини менга беришди. Кўп ўтмай редакциямиз кўп томлик асарларни ҳам тайёрлаб чиқара бошлади. Дастлаб Навоийнинг 525 йиллиги муносабати билан унинг ўн беш томлик асарларини чиқариш режалаштирилди. Фанлар академияси ҳайъатининг қарори ҳам чиқди. Шу қарор тасдиқланган Президиум кенгашида нашриёт вакили сифатида мен ҳам қатнашган эдим. Чамаси 1963 йил эди. Президиум йиғилган кичкина залда илк бора Ойбек домлани жуда яқиндан кўрдим. Шу йиғилишга билмадим қандай тарих шамоллари учирган, кутилмаганда Айний домла ва Лоҳутий домланинг ўғли кириб келишди. Кимдир уларни Ойбек домла ўтирган ерга етаклаб борди. Айтишди. Ойбек домла бирдан чарақлаб, гул-гул яшнаб ўрниларидан турдилар ва Лоҳутий домланинг ўғлини маҳкам бағирларига босдилар. Ойбек домланинг кўркам чеҳраси шунда қуёшдек порлади десам муболаға бўлмас. Ойбек энг яқин қадрдонларини кўргандай бўлди ва уларни буюк самимият билан эъзозлади. Навоий ўн беш томлигининг дунёга келишида Ойбек ва Ғафур Ғуломнинг маърифатли нафаси теккан.
Мумтоз адабиёт ва фольклор эмасми, редакциямиз эшигини очиб ажойиб ғазалхон ва ғазалнавис қариялар Мунирхон Муинзода, домла Васфий, домла Чустий, домла Боқир, домла Тўхтасин Жалолов, домла Улфат, домла Ҳошимжон Раззоқов, домла Порсохон Шамсиев, домла Ҳоди Зариф, домла Мансур Афзалов, домла Мўминжон Муҳаммаджонов Тошқин, домла Баҳром Иброҳимов, домла Субутой Долимов, домла Ғулом Каримов, домла Солиҳ Муталлибов, домла Шотурсун Шомақсудов, домла Муҳсин Зокирий, домла Абубакир Ражабий, домла Нурмат Мақсудийлар кириб келишарди. Уларнинг суҳбатлари дутор куйидай ёқимли, дилрабо покрав мавлонолар эди. Навоий ўн беш томлиги билан бир вақтда, изма-из Ғафур Ғулом, Абдулла Қаҳҳор, Шайхзода асарларининг жилдлари чиқа бошлади. Шу муносабат билан Абдулла ака, Ғафур ака билан кўришиш, гаплашишга муяссар бўлдим. Улар ўзларини катта олмай редакцияга келишар, жилдларнинг нашри, аҳволи билан якиндан қизиқишарди. Бир куни Ғафур ака редакцияга кириб келганда, Алмаий домланинг Субутой Долимов тайёрлаб келган қўлёзмасини ўқиб ўтирар эдим. Ғафур ака жилдга киритиш учун ижодхонасидан яна баъзи намуналар келтирган эди. Уларни менга бера туриб столимдаги ғазалларга кўзи тушди ва «Нималарни ўқияпсиз, мулла йигит?» — деди. «Алмаий», дедим. «Ийе, ийе, қани кўрсат-чи! Қори Фазлуллоҳ! Баёзларда кўп ўқиганман. «Калила ва Димна»ни таржима қилган. Аллома шоир! Ким тайёрлади?» Домла Долимов нашр этаётганлигини эшитиб, Ғафур ака мамнун бўлди. «Яхшилаб қаранглар. Хатолар ўтиб кетмасин. Тағин жавобгар бўлиб юрманг!» — деди ўзига хос лутфкорона оҳангда. «Ғафур ака, Алмаий биринчи марта чиқяпти. Катта эмас, кўриб беринг», — дедим. «Ҳозир бандман. Кейинроқ. Лекин хўб иш!» — деб оқ фотиҳа бергандай ҳам бўлдилар. Ўшанда мумтоз адабиётимизнинг жуда кўп намояндаларининг асарлари илк бора нашр этилди ва ажойиб мумтоз адабиёт кутубхонаси ўқувчиларнинг қимматли маданий мулкига айланди. Навоийнинг ўн беш томлиги, ўзбек халк ижодининг ўттиз беш жилдли асарларини нашр этишга ҳам кенг йўл очди. Бу ишга Тил-адабиёт институти, фольклорчи олимлар Ҳоди Зариф, Мансур Афзалов, Музайяна Алавия, Тўра Мирзаев, Охунжон Собиров, Зубайда Ҳусаинова, Малик Муродов, Ё. Жўраев сингари фидоий фольклоршунослар бош-қош бўлдилар. Улкан халқ ижоди кутубхонаси яратилди. Навоийнинг 525 йиллиги муносабати туфайли Ҳоди Зариф домла 6илан келишган ҳолда Ойбек домланинг Навоий ижодиётига бағишланган мақолаларини жам қилиб чиқаришни режалаштирдик. Ҳоди Зариф домла Ойбек домла билан келишиб бу тўпламни тезлик билан тайёрлаб келтирди. Унга «Навоий гулшани» деб ном қўйиладиган бўлди. Ойбек домла бу номни маъкулладилар.
Ҳа, Ўзбекистонда ҳар кимнинг ўз ўзига ярашган ойбекномаси бор. Ва имоним комилки, уларда ҳар кимнинг ўз катта эътиборга лойиқ сўзи, хотираси, эсловлари жой олган.
Баъзан менга Ойбекнинг шеърияти унинг кўҳна тоғлардай юксалган романларининг соясида қолгандай туюлади. Унинг шеърияти шу тоғларнинг улкан сояларида, улардан баҳрадор бўлиб очилган мангу бойчечаклармикин? Бойчечак ўзи бениҳоя нозик. Лекин у қудратли зирваларда тошдан ҳам қаттиқ музликларни ёриб чиқиб очилади, ўз гўзаллигини қуёшга намоён қилади. Лекин бойчечак табиатнинг қудратли кучлари — шамоллар, музлар, бўронлар, коинот ҳаводислари — қуёш, ой, ер, билан кураш ва мулоқотда бойчечак бўлади, ном қозонади.
Ойбек домланинг хоҳ насрий, хоҳ назмий, хоҳ илмий асарлари — бари XX асрнинг миллий озодлик кураши тўлқинларида, шу тўлкинларнинг энг жазбий нуқталарида туғилади. Гарчи совет даври бўлса ҳам, лекин миллий озодлик ҳаракати ҳеч бир ижодкорнинг ижоди кун тартибидан тушгани йўқ. Совет зўравонлик машинаси озодлик учун курашнинг устки қисмини мажақлаш ва вақтинча йўқотишга эришди. Лекин курашнинг остки, туб илдиз қисмларини у қанча уринмасин қуритолмади, йўқотолмади, мажақлаб ташлай олмади. Яхшилаб қаранг, совет мафкураси тазйиқи даврларида яратилган энг яхши асарларнинг барида ҳеч истисносиз миллий озодликнинг соғинчи, идеали ва ғоясининг шабадалари эсиб турганлигини кўрасиз. Буни кўриш ва англаш учун ҳеч бир зўриқиш ёки йўқ нарсаларни бор қилиб кўрсатишга уринишнинг ҳожати йўқ. «Наъматак»! айтинг, озодлик гимни эмасми! «Вақт» айтинг, озодлик гимни эмасми! «Ҳолбуки, тун!..» айтинг, озодлик гимни эмасми! Чўлпон-ку гимн! Қодирий-ку бус-бутун гимн! Авлоний, Беҳбудий, Ҳамза-ку тугал ва тугалланган гимн! Ўз халқининг тақдирини ўйлайдиган ва шу тақдир ичида яшовчи миллий ижодкор борки, у ҳеч қачон ва ҳеч бир ҳолда, агар ватани қарамликда қолган бўлса, бу қарамликнинг оти нима деб аталмасин, қандай мафкура асос келтирилмасин, миллий озодликни ўйламай, у учун курашмай иложи йўқ. Бундан ташқари ҳоллар ҳақиқий ижод ва ижодкорликдан жуда йироқ ва унга бегона бўлган ҳоллардир. Ижод ва миллий озодлик деганда ва унинг қайноқ курашлари, жабҳалари деганда ана шуларни тушунмоқ зарур бўлади.
Ойбек Қодирий, Чўлпон учун курашларда — демак миллий озодлик овози учун курашларда ўзини ўтга қўйди. Уларни баркамол бадииятнинг тимсоллари каби тушунтириш, сақлашга жон-дилдан интилди. Бу, таъбир жоиз бўлса, ўзининг ҳам боши кундада турган, қонли болтанинг ҳар дақиқада тушишига тайёр турган жонбахш одамнинг интилишлари, куйишлари, фарёд уришлари эди. Унинг Чўлпон ҳақидаги мақолалари фарёд эмасми? Унинг Қодирий ҳақидаги мақолалари шафқатсиз тунда янграган фарёд эмасми?
Ҳозир Ойбек домланинг шеърларини диққат билан мутолаа қилган одам балки бир феноменни пайқаши мумкин. Буни феномен дейдими демайдими, лекин холис қараганда у феномен даражасида.
Ойбек бир қисм шеърларини ўзи учун ёзган.
Ойбек яна бир қисм шеърларини ўзи ва махбубаси учун ёзган, қолган қисм шеърларини замона учун, унда катта аъмол идеални бир зум ҳам назардан қочирмай, сақланиб туриш учун ёзган. Золим билан муроса қилмаган. Айни чоғда золимнинг ёмон гумонлари ва ваҳшиёна, шафқатсиз кекчилигига озуқ ҳам бермаган, унинг ғашига тегмаган.
Таъбир жоиз бўлса, мафкура аждаҳоси комига унга тотли туюладиган асарларни ташлаб турган. Азбаройи сабий кучларни сақламоқ учун!
Бўлмаса Ойбек ўта рангин ва ўта рангпардоз шоир! Унинг оти Ойбек. У олтин ранглар — олтинсимон рангларни севади. Унинг ижодий оти Ойбек ва у ўта олижаноб табиатга эга. У олижаноб қора рангларни севди. Олтин рангларини қора рангларга тазод қилади.
Бу нозик зиддиятлар балқиб турмайди. Лекин улар шеърларини бутун ички оқимига сингиб ётади.
Ойбек «Наъматак»ни ва наъматак руҳидаги шеърларини ўзи учун ёзган. Бунда ҳеч қандай сиёсий, ижтимоий мақсадлар йўқ. Бунда бор фақат юрак! Ва бунда бор фақат табиат! Шу иккисидан туғиладиган мангу олтин кесишмали кечинмалар! Бунда у Чўлпон, Блок ва Лермонтов ёнида туради.
Ойбек домла Зарифа Саидносировага бағишланган ва аксарият фақат кейин нашр этилган рубоий шеърларини ўзи ва маҳбубаси учун ёзган. Бу шеърларнинг ҳар бир сўзида илҳом парилари сеҳрли рақс тушади. Бекорга эмас Нитше образ яратиш санъатини рақс деб билади. Рақс инсониятнинг энг қадимий санъати ва ҳамма санъатлар ва шунингдек, сўз санъатининг ҳам ота-онаси. Булар илҳомёр шеърлар. Уларда истеъдод, илҳом барқ уриб туради.
Ойбек ўзининг турли йилларда ёзилган бир қатор шеърларида дарвеш образига мурожаат этади. Ким бу дарвеш? Мавҳум бир зотми? Ўтмиш сиймосйми? Ким у?
Мана, «Ўгит» деган шеър. У 1929 йил августида ёзилган. Ўз вақтида шоир уни бостирмаган. Фақат ноширлар томонидан йигирма жилдлик асарларига киритилган.
Эй дарвеш, кулдими жононинг
Нақадар чирпиндинг йўлида?
Парвона сингари хаёлинг
Кўп ёнди саробнинг чўлида…
Жонон бу тимсол. Рамз. Дарвешнинг идеали. Дарвеш идеал, яъни интиладиган энг юксак мақсади, аъмоли бор одам. Гап кашкул кўтариб одамларни дину ибодатга даъват қиладиган одми, анъанавий маънодаги дарвеш устида эмас. Идеалига етиш йўлида у сароб чўлларни кўп қувиб ўтаяпти. Йўлнинг қийинчиликларидан қўрқиб ундан воз кечмаяпти. Лекин етдими у сароб йўллардан сарсари бориб ўз идеалига?
Йиғилар, нолалар, ҳижронлар
Ҳаётнинг сирларин очмадим.
Қалбингда ўйнаган ёш қонлар
Учқунсиз, ёнишсиз қақради…
Етолмади у жонон тимсолидаги идеалга! Бутун саъй- қаракатлар бекорга кетди. Тортилган барча азоб-уқубат, кийиичиликлар ҳаёт сирларини сочишга олиб келмайди. Бир фожиа. Ўткир ёш қон гупуриб ҳаёт яратаман деб турибди, лекин яратолмайди.
Шоир худди аллақандай дарвешга эмас, ўзига ўзи айтаётгандай дейди:
Бўш, қора диёрдан дарвеш, ҳоч!
Яшамоқ, курашмоқ йўлин тут!
Фан йўли порлоқдир. Кучни соч,
Қари Шарҳ куйини бас, унут!
Мана, шеърнинг ўгит деб аталишининг сабаби. Қора диёр — мангуликнинг тутунларидан қорайган дарвешхонами? Ё озодлик ҳақидаги бари умидлар саробга айланган ўтмишми? Бу қора диёрда фақат йиғи, нола, ҳижрон ва уларнинг ҳосиласи — сароб ҳукмронми? Дарвешга халоскорлик йўли кўрсатиляпти, таклиф этиляпти, фан йўлига кайноқ қонлардан туғилган кучни сочишга чақириляпти. Шоирга фан йўли энг самарали, маҳсулдор йўл бўлиб туюляпти.
Жадидлар бир маҳаллар юрт ва халқ учун халоскорлик йўли ҳақида ўйлаганлари ва уни қидирганларида Мунаввар Қоридан Беҳбудийгача ўтмишнинг чиркин идеалларидан юз ўгириш, юзни фақат янгиликлар, Европа илм-фани, маданияти сари буришни кўзлаган ва тарғиб этган эдилар. Биз бу ерда ўша ғоянинг акс-садоларини тинглаймиз.
Порлоқ йўлга чиқмоқлик учун Қари Шарқнинг эски куйларини унутиш керак! Ана! Лекин ўтмишни унутиб бўларканми? У тешилган бир дўппи эмаским, ташлаб юбориб қутулсанг! Ўтмиш ҳар бир одамнинг қонида яшайди. Ўтмишсиз инсон йўқ. Ойбекнинг ўзи ҳам ўтмишдан куч олди. Ойбекнинг сира кўз ўнгидан кетмайдиган дарвеш наздида кўклам гуллари тез сўлган, боғлар хазонга айланган, кўкдаги қуёш ҳам унинг-чун сўнган. Энди унга тоғлардаги булоқлар нағмаларини чалмайди. Ҳеч ерда гўзаллик қолмаган, булбуллар, хушнағмалар бари битган.
Дарвешнинг кўзлари қонли ёш сочар
Руҳи ҳеч кулмайдир… доим нолакор.
Бу 1925 йилда ёзилган «Айрилиқ ва дарвеш» шеъри. Дарвеш бу гўзал шоирона нарсаларнинг — унинг борлиғи, тириклиги бўлган барча нарсалардан айрилган. У диёрсиз. Ҳатто ётишга совуқ бир мозор топмайди.
1929 йилда Ойбек домла яна бу мавзуга қайтади:
Бир кеч… боқарди кўкдан гўзал ой,
Сукунат ичида куларди боғлар.
Дердимки, ғамларни озгина отай
Кечирмас суюкли шу нозли чоғлар.
Мен оғочликларда кезаркан ногоҳ
Узоқдан туюлди ҳижронли бир оҳ
Боқдимки: дарвеш у, эски дарвеш
Сочлари оқарган, кўзлари сиёҳ…
Бу турли вақтда ёзилган уч шеър — бир триада. Дарвеш ва йўқолган фусункор дунё. Дарвеш ва ҳижрон. Дарвеш ва диёрсизлик. Дарвеш ва идеалларни йўқотиш. Мангу айрилиқ. Нега йиллар оша бу дарвеш Ойбек домлани — унинг лирик «Мен»ини сира тарк этмайди?
Ниҳоят, 1942 йилда ёзилган ва лекин шоирнинг ўзи ҳеч қаерда эълон қилмаган яна бир шеър:
Салом, эй ой, мунгли эски дўст,
Боқ, тагимда яна ўша тақир пўст,
Ўша шамшод асо, ўша қамиш най,
Фақат ўзга ҳижрон, ўзга жон ва май.
Мажҳул саҳродамен, ой, бўл пир ва эш,
Ғояга эришсин бу сўнгги дарвеш!
Хўш бу дарвеш ким? Мажҳул бир образми? Шоир фантазиясими? Йўқ. Булар эмас. Бу — Ойбек. Тунлар бедор, телбавор кезган Ойбек. Ўз тахаллусига ва ўз қисматига доим содиқ Ойбек. Охирда соғайсам, тўйиб ёзаман деб орзу қилган Ойбек. У ўзини дарвеш қиёфасида тасаввур қилишни севарди. У буюк ҳаётсеварлик баробарида ҳаётни дарвешона, яъни чин шоирлик маърифати ва сўнгсиз, адоқсиз ғам-қайғу-айрилиқлари билан ўзида жо қилган йўловчи дарвеш эди. Бу дарвеш Ойбекнинг асл қиёфаси, замон довуллари, олатўполонларида ўзгармаган, айнимаган, айнимайдиган асл табиати бўлса керак. Унинг асл, ўлмас сўзларини балки мана шу дарвеш ёзган.
Ibrohim G’afurov
OYBEK BIZNING HAYOTIMIZDA
Har kimning o’z Oybeknomasi bor
azarimda O’zbekistonda har bir odamning o’z oybeknomasi borday bo’lib tuyuladi. Oybek har birimizning tarjimai holimizga o’z ta’sirini o’tkazgan. Mening 1946 yilda o’higan eng katta kitobim — «Qutlug’ qon». O’qish kitobimizda «Quyosh horaymas» degan romanidan parchalar bosilgan edi. Bu kutilmagan so’zlar, tovushlarning shitob bilan chalinayotgan do’mbira sadosiday tarqalishi, ohanglardagi hali biz ongli tarzda anglab yetolmaydigan olijanoblik, shoironalik bizni lol qoldirardi. «Qutlug’ qon»dan keyin va izma-iz «Navoiy»ni o’qidim. Menda bu kitoblarning ilk nashrlari hamon qimmatbaho yodgorlik kabi saqlanadi. Eng muhimi ularni akamning pomidor chopig’iga qarashib, akam bergan hayitlikka sotib olganman.
Keyin elliginchi yilda birinchi marta nashr etilayotgan o’zbek she’riyati antologiyasiga yozildim va uni ham akam, otamga qarashib yurib, ular bergan hayitlikka Eskijo’vadagi mashhur kitob do’konidan sotib oldim. O’sha urushdan keyingi elliginchi yil uchun bu nihoyatda hashamatli, bamisoli bizning nazarimizda qizil xontaxtaday oltin hallar, ipak qog’ozlar bilan bezatilgan ajoyib-g’aroyib kitob edi. Oybek bizning estetik qarashlarimizga juda chuqur ta’sir ko’rsatgan antologiyani tayyorlashda qatnashgan, unga o’ta rangin so’z ham yozgan edi. Antologiyadan o’zbek she’riyatining tarixiy bosqichlaridan, yashab o’tgan hamda barhayot shoirlarning ijodidan har qancha xabardor bo’lish imkoniyati tug’ilgan edi. Bu halol ishlab topgan pulimga sotib olgan kitobimni ham qimmatli kitob relikviyasi sifatida saqlab yuraman va ba’zan to’qqiz-o’n yashar bolalik chog’larimni sog’insam, bu o’sha paytning bizga bayramdek tuyulgan kitoblarini varaqlab qo’yaman. Ularni bolaligimning tikka va hech qachon yotmaydigan qora sochlari kabi silab qo’yaman. Ularni sap-sariq, qahrabo bo’lib ketgan uzum ishkomlari tagida, aqiqdek qizarib pishgan olchazorlarda oyog’imni cheksiz qo’shig’ini aytib bog’lar fayzini kuylagan muzdek bog’ariqlar ichiga osiltirib o’qiganman. Eskijo’vaga tushsam, Xadra, Ko’kcha, O’rdaga borsam xuddi «Qutlug’ kon», «Navoiy», «Quyosh qoraymas»ning parchalarida o’qiganimga o’xshagan g’aroyib, baland bo’yli kelishgan, o’ziga juda yarashgan kiyimlar kiygan odamlarni ko’p ko’rardim. Xolmatlar, Gulnorlar, Qora Axmadlar, Zayniddinlar esa bizning o’ta nochor, kambag’al, umri butun xonadonlar bilan bir sholcha yoki bir bo’yraning ustida o’tgan mahallalarimizda har kadamda ko’zga tashlanardi. Oq yaktak kiyib, beliga bir nechalab belbog’ bog’lab, keng peshonasini kizil qiyiqlar bilan tang’ib yuradigan azamat bog’dorlar, polizchilar, dehqon buvamlarning hammasi o’sha paytda menga Xolmat va Yo’lchi bo’lib tuyulardi. Rost, Chuqursoydagi, Hasanboydagi, Yunusoboddagi barcha erkak qarindoshlarimiz vallohu a’lam xuddi shu Xolmatlarga o’xshashardi. Ularning bog’ qo’rg’onlari darvozalaridan Gulnorga o’xshash so’lim kizchalar, Yo’lchi kabi azamat o’g’lonlar chiqib kelishardi. O’sha paytdagi bizning bolalik davrimizning odamlari haqiqatan xam Oybek romanlarining qaxramonlariga tuptus mengzashardi. Ular asr boshidagi odamlar bilan balki bir avlod bo’lgani uchun shunday ko’rinsa kerak. Avlodlarning qiyofalari, tarzlari, bo’y-bastlari, hatti- harakatlarida o’xshashlik ko’p ko’zga tashlanadi. U paytlar nomusli odamlar juda ko’p edi va Xolmatning o’chi mening murg’ak ongim oshiyonasida juda chuqur ta’sir qoldirgan edi. To universitetga taxsil uchun kirgunimcha «Qutlug’ qon»ni o’n ikki marta o’qidim. Ayrim o’zim sevgan sahifalarga bot-bot karaganimning esa sanog’iga yetib bo’lmaydi. Roman qanday siyosiy maqsadlarni ko’zlab yozilganidan kat’iy nazar, u tom ma’noda asl o’zbekning so’zi edi. O’zbekning yuragidan chiqqan dardli va o’ta ma’nodor, o’ta ifodali badiiy so’z edi. Oybekning o’ziga o’z xalqining tarixiy nomiga jarangdor qofiyali ma’nodor taxallus tanlaganidan xam ta’sirlanardik. Ularning bir-biriga shu qadar mosligi, uyg’unligi bolalik his-tuyg’ularimizda o’zgacha zavqlar ham uyg’otgani sir emas.
Keyin o’sha qirqinchi yillarning oxirlari, elliginchi yillarning boshlariga qaytib shuni xam yaxshi eslaymanki, bizning murg’ak nazarimizda Oybekning Pokistonga borgani juda sirli bir voqeaday tuyulardi. Bizdan birovning chet ellardagi mamlakatlarga chiqqanini hech qachon eshitmagan edik. Bizga bir o’zbek yozuvchisining chet elga, ayniqsa Pokistonga o’xshash o’z mustaqilligi va erkini qozongan mamlakatga va buning ustiga musulmon diyoriga borishi g’aroyib voqea bo’lib qabul qilingani bejiz emasdir o’sha paytlar uchun. Tog’am ajoyib muallim, notiq Husanbek Ibodov bilan bir bog’ hovlida turardik. Tog’am oqartuv texnikumida, bir qancha maktablarda adabiyot darsini o’tardilar. Har kuni ertalab tog’amning eshigidan bir qancha yangi gazetalarni tashlab ketishardi. O’sha gazetalar ichida «Qizil O’zbekiston» (hozirgi «O’zbekiston ovozi») degani ham bo’lardi. Men ham bu gazetalarni katta tut, toshnok, behi, jonoqi olmalar tutashib ketgan hovlining quyuq soyasida supada quroq ko’rpachaga uzala tushib o’qiganim-o’qigan edi. Bir kuni shu gazetada Oybekning bir sahifa Pokiston xotiralari chiqdi. Avval bunday narsani hech ko’rmagan va o’qimagan edim. Bizdan tashqaridagi olam haqida o’qigan birinchi narsamiz xuddi mana shu Pokiston xotiralari. O’zbekning nazari ham shunday narsalarga yetar ekan-da, deb o’ylardik va bu bizga mo»jiza bo’lib
tuyuldi. Keyin ulg’ayib yana Pokiston xotiralarini o’qimoqchi bo’ldim. O’qiy olmadim. Shunchalar jo’n, ibtidoiy va arzon siyosat bo’lib ko’rindi. Yozuvchi bularni qanchalar kuchli tazyiq ostida ulkan yuragini ming bora changallab yozganligini va hatto o’z hayotini katta xavf-xatar ostiga qo’yib yozganligini o’shanda biroz bo’lsa ham anglab yetganday bo’ldim. Lekin u baribir bolaligimiz, bolalik o’qishlarimizning chin mo»jizalaridan bo’lgan edi va baribir shunday bo’lib qoladi. Oybekning Pokiston xotiralari bizda dunyoga chiqish, dunyoni ko’rish ishtiyoqini uyg’otgan, ammo bu u zamonlarda oson emas edi. Balki mumkin ham emasdi. Shunday dunyodan uzilib yashardik. (Fotosuratda Oybek. 1952 yil)
Bizdan bir bog’ oshib o’tsak, Qichqiriq va Kalkovuz soylarining Taxtapuldan narigi betida Oybeklar, Mirtemirlar, Quddus Muhammadiylar, Abdulhaq Abdullaevlar yashardi. Bizga «Qutlug’ qon» yoki «Navoiy»ni qayta-qayta mutolaa qilgan chog’larimizda Taxtapulning shovvasining guvillashi bilan birga Oybekning hansirab ishlayotgandek buyuk nafasi kelib turardi, yo men go’dakka shunday tuyulardi.
Biz universitetga o’z-o’zimizdan borgan emasmiz. Universitetga bizni G’afur G’ulom, Oybek, Abdulla Qahhorning asarlari, Kuddus Muhammadiyning «Yigirma qoidasi» qo’limizdan yetaklab borgan. Ularni o’qimasak universitetning yo’lini qaerdan bilardik? Shuning uchun bu maqolani har kimning o’z oybeknomasi bor, deb boshladim. Bu tarjimai holdan, uning o’chmas taassurotlaridan qanday yuz o’giraylik? Odam o’z hayotini o’zi yaratadi, deyishadi. Balki to’g’ridir. Menga qolsa odamni ko’proq tashqi dunyo, tashqi muhit ko’proq yaratadi. Odam tashqi muhit va o’zini qurshagan va o’ziga har qadamda duch keladigan odamlarga qarab, ularning ko’zgusida o’zini ko’rishga, o’zini baholashga o’rganib, o’zgalarni baholashga o’rganib, murakkab muomala, muloqotlarga o’rganib, fikr hosil qilib, o’zini yarata boradi. Voqealarning tub-tubiga qaraganda, bolalik taassurotlari odamning butun keyingi umri davomida yetakchilik qilishini kuzatish mumkin. Uchinchi, to’rtinchi sinflarda o’qib yurganimizda «san kim bo’lasan?», «san-chi?» degan savollarni ko’p eshitardik. Men hech o’ylanib o’tirmay: «adabiyotchi, tarixchi bo’laman» deb javob berardim. Adabiyot, tarix o’qituvchilarimizning bizga ta’siri juda kuchli edi. Ularga ergashgimiz kelardi. Qolaversa, «Qutlug’ qon», «Navoiy» yuragimizga juda chuqur o’rnashgan edi. Ular bizni ilm, tarix sari chorlardi.
Universitetni tugatgach, Davlat badiiy adabiyotiga yo’llanma bilan borib ishlashimiz ham menga tasodif bo’lib tuyulmaydi. Bizning bu go’zal adabiyot dargohiga kirib borishimizda bolalik xayollarining o’rni, ta’siri yo’qmikin?
Universitetni kechagina bitirganimga qaramay, noshirlik olami sir-sinoatlarini egallab-egallamay va meni yosh demay mumtoz adabiyot, fol`klor, tanqid va adabiyotshunoslik hamda qrim-tatar adabiyotlari redaktsiyasining mudiri qilib qo’yishdi, bo’limni picha ilgari quyoshi ko’tarilib kelayotgan tanqidchi, ustozimiz Ozod Sharafiddinov va o’ktam sharqshunos Rustam Komilov boshqarishgan ekan. Estafeta bayroqchasini menga berishdi. Ko’p o’tmay redaktsiyamiz ko’p tomlik asarlarni ham tayyorlab chiqara boshladi. Dastlab Navoiyning 525 yilligi munosabati bilan uning o’n besh tomlik asarlarini chiqarish rejalashtirildi. Fanlar akademiyasi hay’atining qarori ham chiqdi. Shu qaror tasdiqlangan Prezidium kengashida nashriyot vakili sifatida men ham qatnashgan edim. Chamasi 1963 yil edi. Prezidium yig’ilgan kichkina zalda ilk bora Oybek domlani juda yaqindan ko’rdim. Shu yig’ilishga bilmadim qanday tarix shamollari uchirgan, kutilmaganda Ayniy domla va Lohutiy domlaning o’g’li kirib kelishdi. Kimdir ularni Oybek domla o’tirgan yerga yetaklab bordi. Aytishdi. Oybek domla birdan charaqlab, gul-gul yashnab o’rnilaridan turdilar va Lohutiy domlaning o’g’lini mahkam bag’irlariga bosdilar. Oybek domlaning ko’rkam chehrasi shunda quyoshdek porladi desam mubolag’a bo’lmas. Oybek eng yaqin qadrdonlarini ko’rganday bo’ldi va ularni buyuk samimiyat bilan e’zozladi. Navoiy o’n besh tomligining dunyoga kelishida Oybek va G’afur G’ulomning ma’rifatli nafasi tekkan.
Mumtoz adabiyot va fol`klor emasmi, redaktsiyamiz eshigini ochib ajoyib g’azalxon va g’azalnavis qariyalar Munirxon Muinzoda, domla Vasfiy, domla Chustiy, domla Boqir, domla To’xtasin Jalolov, domla Ulfat, domla Hoshimjon Razzoqov, domla Porsoxon Shamsiev, domla Hodi Zarif, domla Mansur Afzalov, domla Mo’minjon Muhammadjonov Toshqin, domla Bahrom Ibrohimov, domla Subutoy Dolimov, domla G’ulom Karimov, domla Solih Mutallibov, domla Shotursun Shomaqsudov, domla Muhsin Zokiriy, domla Abubakir Rajabiy, domla Nurmat Maqsudiylar kirib kelishardi. Ularning suhbatlari dutor kuyiday yoqimli, dilrabo pokrav mavlonolar edi. Navoiy o’n besh tomligi bilan bir vaqtda, izma-iz G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor, Shayxzoda asarlarining jildlari chiqa boshladi. Shu munosabat bilan Abdulla aka, G’afur aka bilan ko’rishish, gaplashishga muyassar bo’ldim. Ular o’zlarini katta olmay redaktsiyaga kelishar, jildlarning nashri, ahvoli bilan yakindan qiziqishardi. Bir kuni G’afur aka redaktsiyaga kirib kelganda, Almaiy domlaning Subutoy Dolimov tayyorlab kelgan qo’lyozmasini o’qib o’tirar edim. G’afur aka jildga kiritish uchun ijodxonasidan yana ba’zi namunalar keltirgan edi. Ularni menga bera turib stolimdagi g’azallarga ko’zi tushdi va «Nimalarni o’qiyapsiz, mulla yigit?» — dedi. «Almaiy», dedim. «Iye, iye, qani ko’rsat-chi! Qori Fazlulloh! Bayozlarda ko’p o’qiganman. «Kalila va Dimna»ni tarjima qilgan. Alloma shoir! Kim tayyorladi?» Domla Dolimov nashr etayotganligini eshitib, G’afur aka mamnun bo’ldi. «Yaxshilab qaranglar. Xatolar o’tib ketmasin. Tag’in javobgar bo’lib yurmang!» — dedi o’ziga xos lutfkorona ohangda. «G’afur aka, Almaiy birinchi marta chiqyapti. Katta emas, ko’rib bering», — dedim. «Hozir bandman. Keyinroq. Lekin xo’b ish!» — deb oq fotiha berganday ham bo’ldilar. O’shanda mumtoz adabiyotimizning juda ko’p namoyandalarining asarlari ilk bora nashr etildi va ajoyib mumtoz adabiyot kutubxonasi o’quvchilarning qimmatli madaniy mulkiga aylandi. Navoiyning o’n besh tomligi, o’zbek xalk ijodining o’ttiz besh jildli asarlarini nashr etishga ham keng yo’l ochdi. Bu ishga Til-adabiyot instituti, fol`klorchi olimlar Hodi Zarif, Mansur Afzalov, Muzayyana Alaviya, To’ra Mirzaev, Oxunjon Sobirov, Zubayda Husainova, Malik Murodov, YO. Jo’raev singari fidoiy fol`klorshunoslar
bosh-qosh bo’ldilar. Ulkan xalq ijodi kutubxonasi yaratildi. Navoiyning 525 yilligi munosabati tufayli Hodi Zarif domla 6ilan kelishgan holda Oybek domlaning Navoiy ijodiyotiga bag’ishlangan maqolalarini jam qilib chiqarishni rejalashtirdik. Hodi Zarif domla Oybek domla bilan kelishib bu to’plamni tezlik bilan tayyorlab keltirdi. Unga «Navoiy gulshani» deb nom qo’yiladigan bo’ldi. Oybek domla bu nomni ma’kulladilar.
Ha, O’zbekistonda har kimning o’z o’ziga yarashgan oybeknomasi bor. Va imonim komilki, ularda har kimning o’z katta e’tiborga loyiq so’zi, xotirasi, eslovlari joy olgan.
Ba’zan menga Oybekning she’riyati uning ko’hna tog’larday yuksalgan romanlarining soyasida qolganday tuyuladi. Uning she’riyati shu tog’larning ulkan soyalarida, ulardan bahrador bo’lib ochilgan mangu boychechaklarmikin? Boychechak o’zi benihoya nozik. Lekin u qudratli zirvalarda toshdan ham qattiq muzliklarni yorib chiqib ochiladi, o’z go’zalligini quyoshga namoyon qiladi. Lekin boychechak tabiatning qudratli kuchlari — shamollar, muzlar, bo’ronlar, koinot havodislari — quyosh, oy, yer, bilan kurash va muloqotda boychechak bo’ladi, nom qozonadi.
Oybek domlaning xoh nasriy, xoh nazmiy, xoh ilmiy asarlari — bari XX asrning milliy ozodlik kurashi to’lqinlarida, shu to’lkinlarning eng jazbiy nuqtalarida tug’iladi. Garchi sovet davri bo’lsa ham, lekin milliy ozodlik harakati hech bir ijodkorning ijodi kun tartibidan tushgani yo’q. Sovet zo’ravonlik mashinasi ozodlik uchun kurashning ustki qismini majaqlash va vaqtincha yo’qotishga erishdi. Lekin kurashning ostki, tub ildiz qismlarini u qancha urinmasin quritolmadi, yo’qotolmadi, majaqlab tashlay olmadi. Yaxshilab qarang, sovet mafkurasi tazyiqi davrlarida yaratilgan eng yaxshi asarlarning barida hech istisnosiz milliy ozodlikning sog’inchi, ideali va g’oyasining shabadalari esib turganligini ko’rasiz. Buni ko’rish va anglash uchun hech bir zo’riqish yoki yo’q narsalarni bor qilib ko’rsatishga urinishning hojati yo’q. «Na’matak»! ayting, ozodlik gimni emasmi! «Vaqt» ayting, ozodlik gimni emasmi! «Holbuki, tun!..» ayting, ozodlik gimni emasmi! Cho’lpon-ku gimn! Qodiriy-ku bus-butun gimn! Avloniy, Behbudiy, Hamza-ku tugal va tugallangan gimn! O’z xalqining taqdirini o’ylaydigan va shu taqdir ichida yashovchi milliy ijodkor borki, u hech qachon va hech bir holda, agar vatani qaramlikda qolgan bo’lsa, bu qaramlikning oti nima deb atalmasin, qanday mafkura asos keltirilmasin, milliy ozodlikni o’ylamay, u uchun kurashmay iloji yo’q. Bundan tashqari hollar haqiqiy ijod va ijodkorlikdan juda yiroq va unga begona bo’lgan hollardir. Ijod va milliy ozodlik deganda va uning qaynoq kurashlari, jabhalari deganda ana shularni tushunmoq zarur bo’ladi.
Oybek Qodiriy, Cho’lpon uchun kurashlarda — demak milliy ozodlik ovozi uchun kurashlarda o’zini o’tga qo’ydi. Ularni barkamol badiiyatning timsollari kabi tushuntirish, saqlashga jon-dildan intildi. Bu, ta’bir joiz bo’lsa, o’zining ham boshi kundada turgan, qonli boltaning har daqiqada tushishiga tayyor turgan jonbaxsh odamning intilishlari, kuyishlari, faryod urishlari edi. Uning Cho’lpon haqidagi maqolalari faryod emasmi? Uning Qodiriy haqidagi maqolalari shafqatsiz tunda yangragan faryod emasmi?
Hozir Oybek domlaning she’rlarini diqqat bilan mutolaa qilgan odam balki bir fenomenni payqashi mumkin. Buni fenomen deydimi demaydimi, lekin xolis qaraganda u fenomen darajasida.
Oybek bir qism she’rlarini o’zi uchun yozgan.
Oybek yana bir qism she’rlarini o’zi va maxbubasi uchun yozgan, qolgan qism she’rlarini zamona uchun, unda katta a’mol idealni bir zum ham nazardan qochirmay, saqlanib turish uchun yozgan. Zolim bilan murosa qilmagan. Ayni chog’da zolimning yomon gumonlari va vahshiyona, shafqatsiz kekchiligiga ozuq ham bermagan, uning g’ashiga tegmagan.
Ta’bir joiz bo’lsa, mafkura ajdahosi komiga unga totli tuyuladigan asarlarni tashlab turgan. Azbaroyi sabiy kuchlarni saqlamoq uchun!
Bo’lmasa Oybek o’ta rangin va o’ta rangpardoz shoir! Uning oti Oybek. U oltin ranglar — oltinsimon ranglarni sevadi. Uning ijodiy oti Oybek va u o’ta olijanob tabiatga ega. U olijanob qora ranglarni sevdi. Oltin ranglarini qora ranglarga tazod qiladi.
Bu nozik ziddiyatlar balqib turmaydi. Lekin ular she’rlarini butun ichki oqimiga singib yotadi.
Oybek «Na’matak»ni va na’matak ruhidagi she’rlarini o’zi uchun yozgan. Bunda hech qanday siyosiy, ijtimoiy maqsadlar yo’q. Bunda bor faqat yurak! Va bunda bor faqat tabiat! Shu ikkisidan tug’iladigan mangu oltin kesishmali kechinmalar! Bunda u Cho’lpon, Blok va Lermontov yonida turadi.
Oybek domla Zarifa Saidnosirovaga bag’ishlangan va aksariyat faqat keyin nashr etilgan ruboiy she’rlarini o’zi va mahbubasi uchun yozgan. Bu she’rlarning har bir so’zida ilhom parilari sehrli raqs tushadi. Bekorga emas Nitshe obraz yaratish san’atini raqs deb biladi. Raqs insoniyatning eng qadimiy san’ati va hamma san’atlar va shuningdek, so’z san’atining ham ota-onasi. Bular ilhomyor she’rlar. Ularda iste’dod, ilhom barq urib turadi.
Oybek o’zining turli yillarda yozilgan bir qator she’rlarida darvesh obraziga murojaat etadi. Kim bu darvesh? Mavhum bir zotmi? O’tmish siymosymi? Kim u?
Mana, «O’git» degan she’r. U 1929 yil avgustida yozilgan. O’z vaqtida shoir uni bostirmagan. Faqat noshirlar tomonidan yigirma jildlik asarlariga kiritilgan.
Ey darvesh, kuldimi jononing
Naqadar chirpinding yo’lida?
Parvona singari xayoling
Ko’p yondi sarobning cho’lida…
Jonon bu timsol. Ramz. Darveshning ideali. Darvesh ideal, ya’ni intiladigan eng yuksak maqsadi, a’moli bor odam. Gap kashkul ko’tarib odamlarni dinu ibodatga da’vat qiladigan odmi, an’anaviy ma’nodagi darvesh ustida emas. Idealiga yetish yo’lida u sarob cho’llarni ko’p quvib o’tayapti. Yo’lning qiyinchiliklaridan qo’rqib undan voz kechmayapti. Lekin yetdimi u sarob yo’llardan sarsari borib o’z idealiga?
Yig’ilar, nolalar, hijronlar
Hayotning sirlarin ochmadim.
Qalbingda o’ynagan yosh qonlar
Uchqunsiz, yonishsiz qaqradi…
Yetolmadi u jonon timsolidagi idealga! Butun sa’y- qarakatlar bekorga ketdi. Tortilgan barcha azob-uqubat, kiyiichiliklar hayot sirlarini sochishga olib kelmaydi. Bir fojia. O’tkir yosh qon gupurib hayot yarataman deb turibdi, lekin yaratolmaydi.
Shoir xuddi allaqanday darveshga emas, o’ziga o’zi aytayotganday deydi:
Bo’sh, qora diyordan darvesh, hoch!
Yashamoq, kurashmoq yo’lin tut!
Fan yo’li porloqdir. Kuchni soch,
Qari Sharh kuyini bas, unut!
Mana, she’rning o’git deb atalishining sababi. Qora diyor — mangulikning tutunlaridan qoraygan darveshxonami? YO ozodlik haqidagi bari umidlar sarobga aylangan o’tmishmi? Bu qora diyorda faqat yig’i, nola, hijron va ularning hosilasi — sarob hukmronmi? Darveshga xaloskorlik yo’li ko’rsatilyapti, taklif etilyapti, fan yo’liga kaynoq qonlardan tug’ilgan kuchni sochishga chaqirilyapti. Shoirga fan yo’li eng samarali, mahsuldor yo’l bo’lib tuyulyapti.
Jadidlar bir mahallar yurt va xalq uchun xaloskorlik yo’li haqida o’ylaganlari va uni qidirganlarida Munavvar Qoridan Behbudiygacha o’tmishning chirkin ideallaridan yuz o’girish, yuzni faqat yangiliklar, Yevropa ilm-fani, madaniyati sari burishni ko’zlagan va targ’ib etgan edilar. Biz bu yerda o’sha g’oyaning aks-sadolarini tinglaymiz.
Porloq yo’lga chiqmoqlik uchun Qari Sharqning eski kuylarini unutish kerak! Ana! Lekin o’tmishni unutib bo’larkanmi? U teshilgan bir do’ppi emaskim, tashlab yuborib qutulsang! O’tmish har bir odamning qonida yashaydi. O’tmishsiz inson yo’q. Oybekning o’zi ham o’tmishdan kuch oldi. Oybekning sira ko’z o’ngidan ketmaydigan darvesh nazdida ko’klam gullari tez so’lgan, bog’lar xazonga aylangan, ko’kdagi quyosh ham uning-chun so’ngan. Endi unga tog’lardagi buloqlar nag’malarini chalmaydi. Hech yerda go’zallik qolmagan, bulbullar, xushnag’malar bari bitgan.
Darveshning ko’zlari qonli yosh sochar
Ruhi hech kulmaydir… doim nolakor.
Bu 1925 yilda yozilgan «Ayriliq va darvesh» she’ri. Darvesh bu go’zal shoirona narsalarning — uning borlig’i, tirikligi bo’lgan barcha narsalardan ayrilgan. U diyorsiz. Hatto yotishga sovuq bir mozor topmaydi.
1929 yilda Oybek domla yana bu mavzuga qaytadi:
Bir kech… boqardi ko’kdan go’zal oy,
Sukunat ichida kulardi bog’lar.
Derdimki, g’amlarni ozgina otay
Kechirmas suyukli shu nozli chog’lar.
Men og’ochliklarda kezarkan nogoh
Uzoqdan tuyuldi hijronli bir oh
Boqdimki: darvesh u, eski darvesh
Sochlari oqargan, ko’zlari siyoh…
Bu turli vaqtda yozilgan uch she’r — bir triada. Darvesh va yo’qolgan fusunkor dunyo. Darvesh va hijron. Darvesh va diyorsizlik. Darvesh va ideallarni yo’qotish. Mangu ayriliq. Nega yillar osha bu darvesh Oybek domlani — uning lirik «Men»ini sira tark etmaydi?
Nihoyat, 1942 yilda yozilgan va lekin shoirning o’zi hech qaerda e’lon qilmagan yana bir she’r:
Salom, ey oy, mungli eski do’st,
Boq, tagimda yana o’sha taqir po’st,
O’sha shamshod aso, o’sha qamish nay,
Faqat o’zga hijron, o’zga jon va may.
Majhul sahrodamen, oy, bo’l pir va esh,
G’oyaga erishsin bu so’nggi darvesh!
Xo’sh bu darvesh kim? Majhul bir obrazmi? Shoir fantaziyasimi? Yo’q. Bular emas. Bu — Oybek. Tunlar bedor, telbavor kezgan Oybek. O’z taxallusiga va o’z qismatiga doim sodiq Oybek. Oxirda sog’aysam, to’yib yozaman deb orzu qilgan Oybek. U o’zini darvesh qiyofasida tasavvur qilishni sevardi. U buyuk hayotsevarlik barobarida hayotni darveshona, ya’ni chin shoirlik ma’rifati va so’ngsiz, adoqsiz g’am-qayg’u-ayriliqlari bilan o’zida jo qilgan yo’lovchi darvesh edi. Bu darvesh Oybekning asl qiyofasi, zamon dovullari, olato’polonlarida o’zgarmagan, aynimagan, aynimaydigan asl tabiati bo’lsa kerak. Uning asl, o’lmas so’zlarini balki mana shu darvesh yozgan.
