7 июнь — таниқли ёзувчи Нормурод Норқобилов таваллуд топган кун

Қайноқ гармсел шундагина илк бор киши хонадонига мўраламоқ истагини туйди. Оппоқ тўшакда пиш-пиш ухлаётган қизчаси тепасида хаёлчан ўтирган хушрўй жувонга кўзи тушди. Негадир ғамгин эди у. Шаҳарчага бегона, гармсел илгари уни ҳеч учратмаган. Ётлиги — шаҳарча аҳлига хос лоқайдлик йўқ эди чеҳрасида. Туриш-турмушидан нафосатга мойиллиги сезилиб турарди. Ҳаётга ташна, ўз навбатида, ғоят маъюс эди…

Нормурод Норқобилов
«ЗАНГОРИ КЎЛ» КИТОБИДАН
ИККИ ҲИКОЯ

Нормурод Норқобилов 1953 йил 7 июнда Қашқадарё вилоятининг Яккабоғ туманидаги Қишлиқ қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (2006). ТошДУнинг журналистика факултетини тугатган (1982). Дастлабки ҳикояси — «Чорраҳа» (1982). «Зангори кўл» (1987), «Унутилган қўшиқ» (1990), «Юзма-юз» (1993), «Пахмоқ» (1997), «Сариқгул» (1998), «Аразчи чумчуқ» (1999), «Бекатдаги оқ уйча» (2000), «Жўшқин дарё», «Овул оралаган бўри» (2005), «Бўрон қўпкан кун» (2007) каби қисса ва ҳикоялардан иборат тўпламлари нашр этилган. «Қуёши ботмайдиган юрт», «Шим ёхуд хотинлар жанжали» номли асарлари асосида бир неча қисмли видеофилм яратилган. «Шуҳрат» медали билан тақдирланган (1999).

ЕТИМ ҚОЛГАН ГУЛЛАР

Қайноқ гармсел ҳар қутурганда, шаҳарча қуюқ тўзон ичида қолади.
У бийдек даштнинг қоқ киндигида бўй ростлаган бу шаҳарчани ер юзидан супуриб ташламоққа аҳд қилгандек, тўлғониб, юлқиниб қуюн уюриб эсади. Сўнг шиддати андак сусайгандек бўлади-да, тағин янгидан куч олиб, кўп қаватли қизғиш ғиштин уйлару кўкка найзадек санчилган қувуридан куну тун кўкиш-қорамтир тутун аримайдиган корхонанинг катта-кичик, баланд-паст биноларини қайноқ нафаси билан ялаб, шаҳар кўчалари бўйлаб оч бўридай изғирган, ўткинчиларнинг юзи-кўзига қум сочгани етмагандек, қандайдир мўъжиза билан омон қолган йўл бўйидаги яккам-дуккам дарахтларга ёпишади, улар вужудидаги охирги намликни сўриб олиш пайида куйиб-пишади.

Гармсел азалдан яшил рангни ёмон кўради.
Дашт сап-сариқ.
Шаҳарча ҳам шу тусда.
Дарахтлар эса яшил доғдек жуда хунук кўринади кўзига.

Яшил рангга эса, синглиси — сарин ел ўч. У кўкламда уйғониб, саратонгача даштда жавлон ураркан, борлиққа баҳор нафасини уфуради. Бу пайтда қайноқ гармсел қирнинг гадой топмас бирор ўнгирида биқиниб ётади. Ҳаво қизиб, сарин ел олисдаги тоғлар бағридаги арчазорга чекиниши билан гармселга жон киради. Тўшов узган айғирдек ирғишлайди. Майсаларни қуритиб, чечакларни қақшатиб, шундай қутурадики, унинг ўтли нафасидан яшил борлиқ сарғиш тус олади. Кўча бўйларидаги ариқчалар қуриб, ўт-ўланлар хас-хашакка айланади. Қисқаси, акаси — куз шамоли қўзғолгунга қадар, у даштда танҳо ҳукмрон — яшил тусда неки бор, барини қуритиб, маҳв этмоққа уринади.

Ҳар йили шу ҳол, шу аҳвол.
Бироқ бу сафар шундай бир синоат юз бердики, тонгданоқ ер-кўкка оташ пуркаб келаётган гармсел ҳайратдан бир лаҳза донг қотди. Қайноқ нафаси ичига уриб, бир қалқиб тушди. Сўнг кўзларига ишонмай, айланиб-ўргилиб боқди.
Йўқ, кўзлари алдамаган.
Шаҳарчага кираверишдаги тўрт қаватли бинонинг чап қанотида, оппоқ ҳарир парда тутилган энг қуйи дераза тагидаги кафтдек ерда бир неча туп атиргул чамандай очилиб турарди.
Қип-қизил!
Шаҳарчага хос бўлмаган ҳол эди бу.
Сарин елнинг эркаси бўлмиш бу гуллар, ўзларига не бало кўз тикиб турганидан мутлақо бехабар, тонг нурларини хушнуд қаршиламоқда эди. Гармсел уларнинг бу навозишидан қаҳ-қаҳ уриб кулди. Қайноқ нафас уфуриб кулди. Оқибат, кечга томон атиргул япроқлари шалвираб тушди.

У тантана қилди.
Аммо эртаси гулларни тийрак ҳолда кўриб, таажжубдан гармселнинг эси оғиб қолаёзди. Бу жумбоқнинг тагига етмоқ ниятида, чир айланаркан, тунда ва тонгда гуллар суғорилганини пайқади, билдики, атиргуллар даштдаги ҳимоясиз чечак эмас, меҳрибони бор уларнинг.

Қайноқ гармсел шундагина илк бор киши хонадонига мўраламоқ истагини туйди. Оппоқ тўшакда пиш-пиш ухлаётган қизчаси тепасида хаёлчан ўтирган хушрўй жувонга кўзи тушди. Негадир ғамгин эди у. Шаҳарчага бегона, гармсел илгари уни ҳеч учратмаган. Ётлиги — шаҳарча аҳлига хос лоқайдлик йўқ эди чеҳрасида. Туриш-турмушидан нафосатга мойиллиги сезилиб турарди. Ҳаётга ташна, ўз навбатида, ғоят маъюс эди.

У гоҳ жувонга, гоҳ сув тўла стаканга солиб қўйилган бир дона атиргулга, гоҳ ҳарир парданинг бежирим бурмаларига, гоҳ тўшакда беғам, беташвиш ухлаётган қизалоқнинг лўппи юзларига ўшшайиб тикиларкан, бирдан ғазаб-ла ичкарига интилди. Аммо унинг бу ҳаракати дераза ойналарига беҳуда бош уриш билан чекланди. Кейин беихтиёр жувоннинг хаёлига эргашди. Шу пайтгача ўзини энг тезкор деб биларди. Ахир дашт бағрини қовжиратиб, қир-тўшини қақшатиб, шаҳарчани тўзонга буркаш унинг учун бир лаҳзалик иш эди-да. Буни қарангки, жувоннинг хаёли ундан учқур чиқиб қолди.

У қизчаси бошида қолган жувоннинг хаёлига эргашиб, унга зўр-базўр етишиб елди. Хаёл уни кўм-кўк водий бағридаги ям-яшил қишлоққа бошлаб келди. Бироқ бу ерда унинг шашти пасайди. Негаки, бу ўлка катта синглиси — майин шабада тасарруфида эди. Синглиси бўлиқ бошоқлар бошини сийпаб, кўм-кўк дарахтлар япроғини ўйнаб, бу томонга йўл йўқлигини назокат ила англатди. Кўз ўнгида ястанган ям-яшил манзарадан ториққан гармсел синглисидан жувоннинг кимлигини сўради. Деразаси тагига гул экиб, ёмон ғашига тегаётганидан нолиди.

Майин шабада дарахт япроқларини эркалаб, ариқ бўйидаги майсалар бошини силаб, маъюстоб бир ҳолатда қишлоқ ҳовлиларидан бирига имо қилди.
Гармселнинг оловкор кўзлари ўткир эди. У ҳовлида ивирсиб юрган қандайдир бир йигитни кўрди. Унинг дидсиз ва ҳиссизлигини бир қарашдаёқ илғади. Аммо бирор ёмон маъно топмади. Ахир ўз ҳудудидаги шаҳарчада бу хил кимсалар ким қанча. Шу боис, синглисининг маъюс тортишидан ўзича кулди. Фахмлагани шу бўлдики, жувон бу хонадонга сиғмай қишлоқдан бош олиб кетган. Унга қолса, жувон дунёнинг нариги чеккасига улоқиб кетмайдими. Неча пуллик иши бор бу билан унинг. Ёқмаётгани, деразаси тагидаги атиргулларга нисбатан бўлакча меҳри эди.

Ўша атиргулларни қовжиратмаса, кўнгли сира жойига тушмаслигини бот сезган гармсел, синглисига хайр-маъзурни насия этиб, шиддат-ла изига қайтди. Қир бетидан ялаб, яйдоқ даштдан супуриб олган тўзонни шаҳарча устига сочаркан, дераза тагидаги гулларга шу қадар ғазаб билан ташландики, унинг бу бемисл қаҳридан дала чечаклари зумда қовжираб тушган бўларди. Атиргуллар эса пинак бузмади. Бунга сари, гармселнинг жувонга нисбатан адовати орта борди. Негаки, жувоннинг қарови бўлмаганида, атиргул деганлари бир кундан ортиғига бардош беролмасди-да. Бундан ҳам ёмони, жазирама иссиқ туфайли ланжлик балосига йўлиққан шаҳарча аҳли жувондан ибрат олгудек бўлса, шаҳарча гулга тўлиб, бу ҳудуд ўз-ўзидан синглиси майин шабада тасарруфига ўтиб кетиши мумкин.
Бунга эса чидаш қийин.

Гармсел ҳадик оғушида шаҳарчани бир айланиб чиқди. Йўқ, ҳавотирли ҳеч нарса илғамади. Деразаларини қалин пардалар билан тўсиб олган шаҳар аҳли ўша-ўша ланж ва мудроқ ҳолатда эди.
Ҳатто итлар қимир этмас, қушлар қанот қоқай демасди.
Бутун борлиқ жазирама иссиқ измида, ёлғиз атиргулларгина оловдай яшнаб турарди.
Кейинги тонгда даштдан қувват олиб, шаҳарчага ошиқаркан, одатдагидек, кўчаларда изғиб, бинолар сиртини ялаб-юлқади. Узун қувурдан бурқсиётган тутунни тўзонга қориштирди. Чангга беланган кўримсиз дарахтлар юрагига ваҳима солиб ўтди. Қаровсиз болалар майдончасида қуюн кўтариб, бамисоли илондай эшилиб, тўлғаниб, беармон ўйнади.

Ва сўнг бирдан яна атиргулларни эслаб қолди.
Улар томон ошиқди.
Бинони ёнлаб ўтаётганида, тўртинчи қават деразаларининг биридан ўғринча улоқтирилган чиқиндилар гармселнинг қанотига илашди. Гармсел бир юлқиниб, уларни чор-тарафга сочиб юборди. Қоғоз парчалари, пиёз қобиқлари ҳавода ўйнаб, эт ва балиқдан бўшаган консерва банкалари ерга думалаб кетди.
Бу хил чиқинди итқитишлар гармселга таниш ҳолат бўлгани сабабли, у бундан ажабланиб турмади. Аммо атиргул пуштасига тўкиб кетилган чиқинди уюмига таассуф-ла тикилиб турган жувонга кўзи тушгач, юз берган бу воқеадан ўзида йўқ қувониб кетди. Ғайрати жўш уриб, гулларга ёпишганди, чиқинди уюмидан бадбўй ҳид таралди. Жувон оғзи-бурнини тўсганича ортга чекинди. Сўнг уйидан челак ва супурги олиб чиқиб, тўкиндиларни супуриб-сидираркан, орада қаддини тиклаб, зич ёпиқ деразаларга бир-бир кўз ташлаб чиқди. Жувон, буни биров атай тўккан, деган гумонга борганди. Гармсел унинг бу ўйидан кулди. Билдики, жувонга бировнинг қасди йўқ. Шунчаки эринчоқ қўшниларидан бири ниридаги тўкиндихонага боришга эриниб, челагини гуллар тагига ағдариб кета қолган.
Пана-да, биров кўрмайди.

Ўша кундан эътиборан, у деярли ҳар тонг жувонни атиргуллар ёнида ғамнок ҳолда учратадиган бўлди. Ва қарамасданоқ англардики, яна кимдир гул пуштасига чиқинди тўла челагини ағдариб кетган. Атиргулларни қовжиратиб, суюкли туси, сарғиш ранг қатига сингдиролмаслигига аллақачон фаҳми етган гармселга бу жуда қўл келганди. Эндиликда у аламини жувоннинг изтиробга тўла нигоҳини томоша қилиш эвазига босадиган бўлди.

Жувоннинг аламнок кўзлари эса ҳар сафар қатор деразалар бўйлаб беҳуда кезинарди. Ўнлаб хонадонлардан иборат бу уйдан айбдорни топмоқ маҳол эди. Охири у ҳайбатидан от ҳуркадиган қўшниларидан бирига дил ёрмоққа мажбур бўлди.

Ҳозиргина муюлишдаги пастқамгина емакхонадан еб-ичиб чиққан кимса жуда бепарво эди. У тишини кавлай-кавлай, бир гулларга, бир жувонга тикиларкан, на гулнинг бўйини сезди, на жувоннинг дардини илғади. Қайноқ ҳавода нафас олмоқнинг ўзи душвор бўлиб турганида, қулоғига гап кирармиди. Кимса ҳиссиз нигоҳини қайта гулларга тикаркан, қисталиб турган эмасми, туйган бирдан-бир истаги шу бўлди: “Енгиллашиб олмоққа зап пана жой экан-да, лекин…” Сўнг тушга яқин зиёфатга айтилганини, унгача бир зумгини мизғиб олиши лозимлигини ўйлади. Унинг бу қадар боқибеғамлиги гармсел томонидан қайноқ “ўпич” ила тақдирланди. Бундан бетоқатланган кимса ўзини салқин йўлакка урди.
Гармсел эса тинмай қутуришда давом этарди. Шаҳарчани тўзонга буркаб, беармон чарх урарди. Борлиқ ёлғиз унинг измида эди.
Фақат атиргулларгина …

У тонгларнинг бирида шаҳарча чеккасида қизчасини етаклаган жувонга дуч келди. Ажабсиниб, шаҳарчани бир қур айланаркан, атиргуллар ноласидан, жувон шаҳарчани бутунлай тарк этаётганини пайқади. Бу хил нолаларни сезмоққа инсон боласи ожиз. Гармсел эса ҳар балони англарди. Жазирама иссиқдан инграшаётган дарахтлар оҳини, қақраган ариқлар зорини, яшил майсалар фарёдини, қисқаси, ҳамма нарсани англарди, фаҳмларди.
У тантанавор қаҳ-қаҳ урганча дастлаб жувонга ёпишди. Этагидан тортқилаб, юзи-кўзига қум сочиб, обдон аламини олди. Сўнг эгасиз қолган атиргуллар томон елди. Гулларни тортқилаб, тагидаги чиқиндиларни сочқилаб ўйнамоқни бошлади.

Шу пайт эшикда челак кўтарган бир йигитча пайдо бўлди. У эринчоқ ҳаракат-ла эшикдан берида тўхтаркан, челагини ерга қўйиб, сигарет тутатди. Сўнг кенг майдонда бир-бирларини қувлашиб ўйнаётган майда қуюнларга, тўкиндихона теварагида ўралашаётган итларга, тошйўлакни деярли тўсиб қўйган пачоқ машинага бирин-сирин боқаркан, кир оламга кўниккан лоқайд нигоҳи гармсел исканжасида тўлғонаётган атиргулларни четлаб ўтмади. Шу орада бир зумга узилган кўзлари қайта гулларга қадаларкан, бу сафар хийла узоқроқ тикилиб қолди. Четдан қараганда, у гулларга маҳлиёдек эди. Аслида эса, у гулларни эмас, улар тагига тўкиб кетилган чиқиндиларни кўриб турарди.

У наридаги тўкиндихонага ўшшайибгина қараб қўйди-да, сўнг челагини кўтарганча, гуллар томон зипиллади.
Қайноқ гармсел эса ҳануз тинмай қаҳ-қаҳ урар, у ҳар қаҳ-қаҳ урганда, кўкдан тўзон ёғилиб, ердан чанг қўпарди…

АЙРИЛИҚ ҚУВОНЧИ

Бола дўнгда бобоси Норбой чолни кун қайтгандан бери кутади. Чолдан эса ҳануз дарак йўқ.
Бола бундан сиқилса-да, лекин ажабланмайди. Ора-сира қишлоқ томонга кўз ташлаб, Бозор тоғам қўймаётган чиқар, деб ўйлайди. Нега деганда, Бозор тоғаси жаҳлдор одам, чолнинг дўнгда қўнқайиб, қотган нон шимиб ўтиришини ёқтирмайди. Кишилар олдида номусга ўлдираяпсиз мени, дейди. Унинг гапида жон бор, қишлоқ аҳли бўлак мавзу қуриб қолгандай, кейинги пайтда нуқул чолнинг ғийбатини қиладиган бўлишган.
— Норбой чол ўлибди, куни қотган нонга қолибди.
— Нонни ўғли, келинидан бекитиб еркан.
— Айтдим-а, бунча озиб-тўзиб кетди деб. Боқувнинг мазаси йўқ экан-да?
— Қариганингдан кейин шу-да, нафас олишинг ҳам бировга малол келиб қолади.
— Кампир ўлдию чолдан путур кетди.
— Унга қийин, тенгқурлари йўқ, бойўғлидай бўзрайиб бир ўзи қолди.
— Ўлса, изидан изиллаб йиғлагандан кўра, ҳозир дуосини олиб қолиш керак чолнинг.
— Бу гапингни бориб Бозорга айт.
— Айтаман, керак бўлса, қизигаям айтаман.

Чолнинг эса бу хил паст-баланд гаплар билан иши йўқ. Куннинг тафти сал пасайиши билан ҳассасини дўқиллатиб, қишлоқ биқинидаги дўнгликка чиқиб келади. Ерга чўкиб, оғир уҳ тортаркан, ўзича ғудраниб қўяди: «Вой жоними-ий, тозаям сиқилиб кетдим-а уйда». Сўнг ҳассасини тиззалари орасига олиб, ошиқмай қўйнига қўл юборади. Тимирскиланиб, чўнтагидан нимадир қидиради. Четдан кузатган одамга носқовоғини излаётгандай туюлиши мумкин. Йўқ, чолнинг қўлида носқовоқ эмас, ҳамиша суви қочган бир бўлак нон бўлади. У нонни оғзига олиб боришдан аввал обдон ўнгу терсига разм солади, пуф-пуфлаб гарду гурддан тозалаган бўлади, сўнг тишсиз милклари орасига олиб, кўзларини ярим юмганча, тамшаниб-тамшаниб шимишга тушади. Намланган нон увоқларини ямламай ютади. Қаватида тиззаларини қучиб ўтирган болага гоҳида шундай деб қўяди.
— Қотган нон юракнинг селини олади, улим.
Чол емак билан андармондек кўринса-да, аслида икки кўзи кунботишга чўзилган тошйўлда бўлади. Йўлда бирор қорани илғаши билан нон шимишдан тўхтаб, сергак тортади.
— Қара-чи, анаву келаётган Мусо тоғанг эмасми?

Мусо — чолнинг иккинчи ўғли.
У узоқ шаҳарда туришига қарамай, чолни кўргани тез-тез қишлоққа келиб туради. Энасининг ўлимидан сўнг чолни шаҳарга олиб кетмоққа кўп уриниб кўрди. Бироқ Норбой чол деганлари ҳалимдек юмшоқ, мусичадек беозор кўрингани билан ўзига етганча қайсар — кетишга унамади. Шунинг учун Мусо аввалгидан кўра серқатнов, гоҳида ўзидек камсуқум, хушрўйгина аёли билан келади. Ҳар қишлоққа келганида чолни ўзи ювинтириб, ўзи кийинтириб кетади. Оғзига тансиқ емаклар тутади. Боланинг назарида, чол кўринишиёқ одамнинг иштаҳасини қўзғайдиган ширин таомларга нисбатан қотган нонни афзал кўрадигандай. У лабларини чўлпиллатиб, қотган нон бўлагини шу қадар узоқ, шу қадар ҳузур қилиб шимийдики, зерикканидан боланинг юраги тарс ёрилай дейди. Баъзида дўнгликка тўрсиллаб-гурсиллаб Бозор тоғаси чиқиб келади.
— Ота, нима ўтириш бу, а?! — дейди аччиқланиб. — Кўрган кўз нима дейди? Қишлоқда бош кўтариб юролмай қолдик-ку! Туринг, уйга боринг!
— Йўқ, — дейди чол саркаш оҳангда. — Укангни кутаяпман.
— Кечагина келиб кетди-ку, — Бозор унинг эгнидаги оҳорли либосига ишора қилади. — Кеча сизни ўзи ювинтириб-кийинтириб, фасон қип кетди-ку. Нима, дарров эсингиздан чиқдими?

Кечаги кунни чол унутган, бугуни билан яшайди. Шунинг учун бошида ғўддайиб турган ўғлининг гап-сўзларига ортиқ эътибор бермайди. Уфққа санчилган тошйўлга илҳақ термулиб ўтираверади. Фақат нон шимимоқдан ўзини тияди, худди қўлидагини биров тортиб олиб қўядигандай, емакни кафтлари орасига яширади. Тоғасининг дағдағаси чолга таъсир қилмаслигини яхши билган бола унинг тезроқ кетишини истайди. Тоғасининг қораси ўчиши билан у бобосига суйкалиб, эгнидаги оҳорли либосини тўйиб-тўйиб ҳидлайди. Чол қотган нонни суйгандай, у янги газмол ҳидига ўч. Бироқ икки-уч кундан сўнг бола севган ҳиддан асар ҳам қолмайди. Чолнинг кийимлари униқиб, ундан тер иси анқий бошлайди. Бу ҳолдан Мусо тоғасининг қаттиқ азият чекишидан бохабар боланинг юрагига ташвиш оралайди. Чолни алдаб-сулдаб наридаги пастак қир ёқалаб ўтган Тошлисойга олиб тушади. Уни қуёш тафтида қизиган тошлардан бирига ўтқизиб қўйиб, эгнидаги жийдаси-ю яктагини сидириб олади. Қуёш нури чолнинг кексайган суягига хуш ёққандек, унинг бу ҳаракатларига кўпда монелик қилмайди. Қитиғи келгандай қиҳ-қиҳлаб кулиб қўяди, холос. Бола тер ҳиди ўтириб қолган кийимларни ўта уқувсизларча юваркан, ўзига калакаомуз илжайиб қараб турган чолга кўз қирини ташлаб, беихтиёр унинг тезроқ ўлишини истайди. Кири малол келганидан эмас, кўҳнарган буюмдек яқинларининг эътиборидан мосуво бўлганидан ўкиниб, шу хаёлга боради ва сўнг бу ўйидан ўзи қўрқиб кетади. Унга ортиқ қарамасликка тиришади. Чол эса териси ҳалвираган оқ баданини қоқсуяк бармоқлари билан қашлаб, силаб-сийпалаб яна қиҳ-қиҳлайди. Эпсизларча кир юваётган боланинг ҳаракатларини масхаралаб кулишда давом этаркан, дейди:
— Бу ишинг бўмади. Ундан кўра мени бирор жар-парга олибор-да, итариб юбор.
Бола қовоқ осиб, тўнғиллайди.
— Йўқ, ҳеч қачон!
— Мендан энанг безор, тоғанг безор, ҳамма безор, нима қиласан киримни ювиб. Биратўла қутулиб қўя қоласан дейман-да.
— Мусо тоғам сизни яхши кўради.
— Сен-чи?
— Ёмон кўраман.
— Э, нечун? — чол баттар қиҳ-қиҳлайди.
— Жардан итариб юбор деганингиз учун.
— Итариб юбормайсанми?
— Йўқ!
— Итариб юборақол, — чол бу сафар эрмаклаб эмас, эркаланиб кулади.
— Йўқ дедим-ку сизга! — бола чинқириб юборади.
— Ўзимнинг улимдан-да!
— Мен сизга ул бўлмайман энди, — бола тумшайиб тошлардан бирига чўкади. — Кирингизниям ювмайман.
— Эя, нимага энди? — чол ажабланган бўлади.
— Ўша… ўша гапингиз учун, — бола беихтиёр қўлидаги кирни эза бошлайди. — Мусо тоғам келсин, барини айтиб бераман.
— Мусо тоғанг қийналиб кетди-да, улим, — чол жиддий тортиб, баданини сийпалашдан тўхтайди. — Бола бечора мени деб ҳамма билан қирқпичоқ бўлаяпти. Узилишиб кетмасин деб қўрқаман.

Бола нима деярини билмай бошини эгади. Мусо тоғасини тинимсиз қақшатадиган Бозор тоғасини-ю энасини ёмон кўриб кетади. Уларни қўлидаги суви силқиб турган кир яктак ўрнида тасаввур этиб, обдон эзғилагиси, қоқиб-суқиб, эсларини киритиб қўйгиси келади. Кейин бу иш қўлидан келмаслигини англагандай, чолга гуноҳкорона жовдираб қарайди. Чол эса энди уни унутган, тошлар оралаб оқаётган сувга хаёлчан термулиб қолган, гўё умрнинг ўткинчилигини, оқар сувдай тезоблигини энди фаҳмлаб етгандай, маҳзун хаёлга ботган бўлади. У ака-укалар жиққиллашган кезлари ҳам мана шу тарзда хаёлга чўмади. Лаблари четида эса эрмакловчи бир табассум қанот қоқай-қоқай деб туради. Бироқ бу табассумни боладан ўзга ҳеч ким пайқамайди. Негаки, бу пайтда Бозор тоғаси пайқайдиган аҳволда бўлмайди: «Ота фақат менга керакми, а? — дея бақиради қўлларини пахса қилиб. — Ана, қизиям қарасин, ясаниб-тусаниб, тўйма-тўй юргунча! Ахир бир янганг қай бирига бўсин, рўзғорга қарасинми, ё… Қийналиб кетди-ку у шўрлик!» Мусо тоғаси энасига рўпарў келганида, унинг зардаси Бозор тоғасиникидан ошса ошадики, кам бўлмайди: «Отам бечоранинг нафақаси яхши-ю, ўзи ёмон бўп қолдими, — дейди қалин қошларини чимириб. — Қарасин, белига тош тегмаган ўша Ойсанам семиз…» Энаси сўзга чечан аёл, гап деганларини тандир бошидаги ўтиндай қалаштириб ташлайди. Шунда Мусо тоғасининг бошига кутилмаганда бир оғриқ киради, ҳар ҳолда болага шундай туюлади. У бу оғриққа чидаёлмай, бошини чангаллаганча у ён-бу ён тебранади. Инграшади, инграшгандаям ёмон инграшади, сўнгра бу ададсиз дардга чидамоққа бардоши етмагандек, тўйқусдан қўлларини кўкка кўтарганча, аламли ҳайқириб юборади:
— Жаҳолат! Оҳ-ҳ, қанчалик жаҳолат!

Бола бу сўзнинг маъноси нелигини англаёлмаса-да, туси ва совуқлигини бутун вужуди билан ҳис этади. Назарида, сўзга жамланган ҳарфлар тоғасининг кўкка ёйилган бармоқлари орасидан ситилиб, сочилиб, қишлоқ узра маҳобатли қорамтир қоя янглиғ қад ростлагандек туюлади. Ҳарфлар шаклидаги бу даҳшатли қоялар ҳализамон нақ устига қулайдигандек, у нозик елкаларини қисиб, кўзларини чирт юмиб олади. Қулоқлари эса одатдагидан ташқари динг — қудратли бир тўфонни кутади. Бироқ тўфон ўрнига дардчил бир нидони эшитади. Ажабсиниб кўзларини очади ва кўрадики, ҳозиргина ҳовлини бошига кўтариб ҳайқирган Мусо тоғасининг бояги важоҳатидан асар ҳам йўқ — тузалмас бемор қошида ночор қолган одамдек, шалвирабгина турибди. Кейинги ҳаракати эса бундан-да баттар афтодаҳоллик касб этади. Эзилган, эзилиб кетган бир аҳволда аста чўнтагига қўл юбориб дейди: «Ўша зормандани мен берай сизга, опа…»
Опа бўлмиш, керакмас, деб тўнғилласа-да, пулни олади. Бу қилиғини йўқ ердаги баҳоналар билан ҳаспўшлашга уринади. Мусо уни эшитмайди, бошини экканча дарвоза томон юради. Қаршисида поччаси Ёмонқул пайдо бўлади. У қайниси билан илиқ-иссиқ кўришади. Сиз ҳеч алағда бўлманг, бу ишни ўзим назоратга оламан, дейди. Мусо содда, меҳри товланиб поччасининг елкасидан қучади. Бу ғиди-бидиларнинг бир четида аслида поччаси турганини хаёлига ҳам келтирмайди.

Ёмонқул табиатан писмиқ одам. Ўтган йили кўкламда қайноғаси Бозордан калтак еганидан бери аёлининг уруғига зимдан адоват сақлаб келади. Оқшом кўпчиган хамирдай бўлиб, супада ёнбошлаб ётаркан, секингина писиллайди.
— Шу… одамларда ҳеч инсоф қолмаяпти-да, нафақани аканг олса-ю, бобойга сен қарасанг, бир товуққа ҳам сув, ҳам дон керак дегандай… одамлар ёмон бўп кетди, — Ёмонқул бу гапларни шунчаки айтгандай бўлади. Айтгандаям тепасидаги ишкомга тикилиб айтади. Сўнг қўшиб қўяди: — Шу-у бу йил узумнинг сал чўғи пастроқми дейман, хотин?

Аёлни эса узумнинг чўғи эмас, шунингдек, чолнинг нафақа пулини қуртдек санаб олаётган акасининг қилмишлариям эмас, яқинда йиғинда тоғорасига арзимаган мато қўйиб қайтарган янгаси Ойсанам семизнинг қилиғи кўпроқ қизиқтиради, яъни эрининг гапи ҳали эскириб улгурмаган аламини қайта ёдига туширади.
Ёмонқул эса энди гўнг, узуму ишкомниям унутган, чакаги очилган аёлининг гапларини эшитмайди — гўё пинакка кетган. Аёли янгаси Ойсанам семизнинг устига беармон мағзава ағдаришда давом этаркан, орада бўй бермас, қайсар чолниям яниб ўтади: Кўчибгина кела қолса, ўшаларга зор қип қўймасдим. Ўзим қарардим, оқ ювиб-оқ тарардим! Йўқ, келишни хаёлига келтирмайди. Худди қизининг уйидан илон чиққандай, бир пиёла чойимни зўрға ичиб, ҳадаҳа улиникига қочишга тушади. Ана, Мамарайим қийшиқ улиникида эмас, қизиникида турибди-ку. Одамлар гап қилса қилибди-да, нима, бирор ери камайиб қолармиди. Бинойидек яшаб юрибди қизиникида, невараларига қарабгина. Бу кишим эса бизникида туришдан ор қилармиш, қизининг тизза бўйи ёғлиққина ошидан улининг шилдир шўрваси афзал эмиш. Тавба, гўрга кирай деб турган одамнинг ноз қилишига бало борми!»

Ёмонқул аёлининг шанғиллашидан уйғониб кетган бўлади. Анқовсирайди ва кўзларини пирпиратиб, секингина яна оловга керосин сепади: «Ҳа-а, меҳрибонликда сенга тенг келадигани йўқ, топганингни отангнинг оғзига тутасан.» Аёл жигарларидан еган катта-кичик аламларини эсга олиб, баттар саннашда давом этади. Ёмонқул йўлига уни инсофга чақирган бўлади. Аммо аёли энди осонликча тинчимайди — ўзи ёниб, ўзи ўчмагунча ҳовуридан тушмайди.
Бу хил ҳолат кўпроқ қишлоққа Содиқ почтачи оралаган куни рўй беради. У тарқатган нафақа пули Ёмонқулга негадир кўп кўринади. Айниқса, бу пулни қайноғаси Бозорнинг қўлида кўрса, ичи ўз-ўзидан ёниб кетаверади.
Чол эса бу каби аҳмоқона ғиди-бидиларга ҳамиша бепарво, нимтабассум-ла қотган нонини шимиб ўтираверади.

Бола дўнгда чолни кутиб зерикди.
Бир ўйи, нима гаплигини билиш учун тоғасининг уйига бормоқни хаёл қилди. Бироқ энаси билан урушиғли янгасининг совуқ қарашларини кўз олдига келтириб, бу ниятидан қайтди. Керишганча қишлоққа илҳақ тикилди. Бозор тоғасининг ҳовлиси қуюқ дарахтзор ортида, дўнгдан кўзга ташланмайди. Худди шу пайт дарахтзорга туташ кўчада тоғасининг маҳмадона қизларидан бири пайдо бўлди. У ит қувлагандек югуриб келарди. Кўча юзидаги товуқларни ҳуркитиб, «Қўнғироқча» лақабли ушоқ, оппоқ кучукчани акиллатганча, беш уй беридаги каттакон яшил дарвозага етади. Уни куч билан тақиллатади. Ҳамиша қийин очиладиган дарвоза нолакор ғийқиллаб аввал қия, сўнг кенгроқ очилиб, унинг қаршисида аммасининг тажангтоб қиёфаси намоён бўлади. Амма уйидагилар таъсири туфайли кейинги вақтда саломниям йиғиштириб қўйган жиянига ҳайрон тикиларкан, лаҳзанинг юздан бир улушида хаёлидан ўтгани шу бўлади. Шу қиз туғилганида амма сифатида қанчалик қувонмаганди у.

Туйғулари марварид янглиғ гўзал ва сержило эди. Ажаб, бу туйғулар устига қачон гард ўтира қолди экан? Гоҳида у ўша ёқимсиз гардни енгил бир ҳимо билан сидириб ташлаб, қалбининг қай бир бурчига яширинган сержило туйғулар ёғдусидан баҳра олгиси келади. Бироқ юрагига қўрғошиндай қуйилган адоват бунга монелик қилади. Ҳозир ҳам у адоватни ўзига эш ва қадрдон билиб, жиянига ўқрайиб қарайди. Дарвозани илкис қоқиб, чўчитиб юборгани учун нордон сўзлар билан сийламоқни ўйлайди. Бироқ ҳализамон уйларида юз бериши эҳтимоли бўлган мусибатдан гангиб қолган қиз унинг қовоқ-тумшуғига қараб ўтирадиган аҳволда эмасди. Аммасини кўриши билан мижжаларига қалқиган кўз ёшларини тийиб-тиймай, «Бобом… тезроқ юринг…», деганча изига бурилади. Қизнинг яноқларига думалаган кўзёшлари аёлнинг юрагидаги адоватни ювиб, қисқа муддатга бўлса-да, қон-қариндошлик туйғусини қайта уйғотади. У охир-оқибати йўқлик эрмиш бу бевафо дунёда жигарлари билан нимани талашиб-тортишганини эслаёлмаётгандай, эслаган тақдирдаям мақсад ва моҳиятини тўла англашга қурби етмаётгандай бир муддат серрайиб тураркан, агар нарида товуқларни ҳуркитиб, кучукчани акиллатиб чопқиллаб кетаётган жиянига етишмаса, ғамдан адойиб-тамом бўладигандек, унинг ортидан югура кетади.

Дўнгда ўтирган болага энасининг аввал йўрғалаб, сўнг лўкиллаб чопиши қизиқ туюлади. Унинг бу қадар ҳовлиқишидан юраги нимадир сезгандай бўлади. Ва беихтиёр бобосининг кечаги гапларини эслайди.
— Момонг чақириб қўймаяпти, улим, — деганди чол. — Мусодан эса дарак йўқ.
— Яқинда кеп кетди-ку, бовожон.
— Мусога тез хабар беринглар, — чол йўлга маҳзун тикилади. — Отангнинг сафари қарибди денглар.

Чол йўлдан кўз узмаган кўйи, қўлидаги нон бўлагини оғзига олиб боради. Тамшаниб, шима бошлайди. Ивиган нон ушоқлари соқолига илашади, ерга сочилади. Уни зимдан кузатиб ўтирган боланинг эса йиғлагиси келади. Мен ҳеч қачон бово бўлмайман, бово бўлиш жуда ёмон экан, деб ўйлайди.
Хаёлини чолнинг жонсарак овози бўлади.
— Анову келаётган Мусо тоғанг эмасми?
— Йўқ, Қаландар амаки, — дейди бола ва ҳар доимгидек изоҳ беради. — Мусо тоғам пиёда эмас, мошинда келади. Ўзининг мошини бор-ку.
— Э-е, Қўзивойнинг улими? — чол ҳар галгидек машина ҳақидаги гапга эътибор бермайди. — Унинг бизга узоқ қариндошлиги бор. Кўришганингда саломингни аяма. Булар ўзи уруғи билан дуруст одамлар. Отангга ўхшаб писмиқ эмас.

Бу гапдан боланинг қовоғи осилди. Лекин индамайди.
Кечаям у, одатдагидек, чолни тоғасининг дарвозасигача кузатиб борган. Ичкарига киришга янгасидан ҳайиққан. Ўзи чўчийдиган хонадонда бобосини ёлғиз қолдириб кетганидан ичи ачиб, энасига ялинган.
— Эна, бобомни уйга олиб келайлик.
— Йўқ, бизнинг уйдан илон чиққан, чаён чиққан, келмайди бобонг, — деган энаси бобиллаб.
Отасига айтишдан фойда йўқ. Бу тўғрида гап очилиши билан негадир у ҳали боғдан, ҳали тоғдан кела бошлайди ва жуда бўлмаса, болани бирор юмушга буюради.
— Кўп бидилламай, бор, молларга қара!

Бу сафар бола ҳеч нарсани ўйлаб ўтирмади. Энаси гавдасига мос бўлмаган лўкиллашда дарахтлар ортида кўздан ғойиб бўлиши билан оёғини қўлига олди. Қоқилиб-суқилиб чопди. Бовом ўлиб қолган бўлса-я, деган ҳадикда йиғламсираб чопди.
Ланг очиқ дарвозадан учиб кирди.
Ҳовли сув қуйгандек жим-жит эди.
У ҳовли этагидаги ҳужра томон ошиқди. Остонага қоқилиб, мункиб кетаркан, тўрда чўзилиб ётган чолга-ю, уни тевараклаб ўтирган хешларига кўзи тушиб, бақириб юборди.
— Бовожон!
— Мусо! — чол шовқинни эшитиб ингранди. — Келдингми, болам!?
— Хабар бердик, ҳадемай етиб келади, — деди Бозор тоғаси ғўлдираб.
— Мусо! — чолнинг овози бу гал жуда заиф чиқди. — Мусо-о!
Чолнинг бошига боришига болани қўймадилар. Қўрқасан, мумкин эмас, деб ҳайдаб солдилар.
Эртаси тонг-азонда қишлоқ сукунатини йиғи овози бузди.
Бола юзини чала-чулпа юва солиб, тоғасиникига ошиқди.
У гангиб, супада тўп бўлиб йиғлаётган хешлари сафига бориб қўшилганини сезмай қолди. Кимдир секин шипшиди.
— Изиллаб йиғла! Овозинг борича йиғла!
— Эмасам, одамлар уят қилади, — деди бошқа бири. — Ахир бовонгни яхши кўрардинг-ку. Қани, бир бовомла-чи!
Чолнинг хеш-ақробалари-ю неваралари жуда кўплиги ўша куни билинди. Таёқ тутганлар сероблигидан супада жой етишмайди. Қисқаси, кенг ҳовлининг деярли чорак қисмини таёқ тутганлар эгаллади. Бироқ улар орасида фақат икки кишигина чинакамига ёш тўкарди. Бири — Мусо, иккинчиси эса, бола. Аммо у Мусо тоғаси каби айрилиқдан эмас, қувончдан йиғларди. Мана энди бовосини ҳеч ким жеркимайди, силталамайди, уятга қолдиряпсиз, деб қўлидаги бурда нонини тортиб олмайди.
Бола эзилиб-езилиб, қувониб-қувониб йиғларди. Айтиб-айтиб, ичида эса кимларнидир яниб-яниб йиғларди.
Дераза рахида эса кеча чолнинг қўлидан тортиб олинган нон бўлаги ётарди. Аллақачон унга эга чиққан чумолилар бандаларнинг бу ёлғон уввослари билан ишлари йўқ, нон увоқларини бир жону бир тан бўлиб, ими-жимида ўз инларига таширди.

Normurod Norqobilov
«ZANGORI KO’L» KITOBIDAN
IKKI HIKOYA

 Normurod Norqobilov 1953 yil 7 iyunda Qashqadaryo viloyatining Yakkabog’ tumanidagi Qishliq qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (2006). ToshDUning jurnalistika fakultetini tugatgan (1982). Dastlabki hikoyasi — «Chorraha» (1982). «Zangori ko’l» (1987), «Unutilgan qo’shiq» (1990), «Yuzma-yuz» (1993), «Paxmoq» (1997), «Sariqgul» (1998), «Arazchi chumchuq» (1999), «Bekatdagi oq uycha» (2000), «Jo’shqin daryo», «Ovul oralagan bo’ri» (2005), «Bo’ron qo’pkan kun» (2007) kabi qissa va hikoyalardan iborat to’plamlari nashr etilgan. «Quyoshi botmaydigan yurt», «Shim yoxud xotinlar janjali» nomli asarlari asosida bir necha qismli videofilm yaratilgan. «Shuhrat» medali bilan taqdirlangan (1999).

AYRILIQ QUVONCHI

Bola do‘ngda bobosi Norboy cholni kun qaytgandan beri kutadi. Choldan esa hanuz darak yo‘q.
Bola bundan siqilsa-da, lekin ajablanmaydi. Ora-sira qishloq tomonga ko‘z tashlab, Bozor tog‘am qo‘ymayotgan chiqar, deb o‘ylaydi. Nega deganda, Bozor tog‘asi jahldor odam, cholning do‘ngda qo‘nqayib, qotgan non shimib o‘tirishini yoqtirmaydi. Kishilar oldida nomusga o‘ldirayapsiz meni, deydi. Uning gapida jon bor, qishloq ahli bo‘lak mavzu qurib qolganday, keyingi paytda nuqul cholning g‘iybatini qiladigan bo‘lishgan.
— Norboy chol o‘libdi, kuni qotgan nonga qolibdi.
— Nonni o‘g‘li, kelinidan bekitib yerkan.
— Aytdim-a, buncha ozib-to‘zib ketdi deb. Boquvning mazasi yo‘q ekan-da?
— Qariganingdan keyin shu-da, nafas olishing ham birovga malol kelib qoladi.
— Kampir o‘ldiyu choldan putur ketdi.
— Unga qiyin, tengqurlari yo‘q, boyo‘g‘liday bo‘zrayib bir o‘zi qoldi.
— O‘lsa, izidan izillab yig‘lagandan ko‘ra, hozir duosini olib qolish kerak cholning.
— Bu gapingni borib Bozorga ayt.
— Aytaman, kerak bo‘lsa, qizigayam aytaman.
Cholning esa bu xil past-baland gaplar bilan ishi yo‘q. Kunning tafti sal pasayishi bilan hassasini do‘qillatib, qishloq biqinidagi do‘nglikka chiqib keladi. Yerga cho‘kib, og‘ir uh tortarkan, o‘zicha g‘udranib qo‘yadi: «Voy jonimi-iy, tozayam siqilib ketdim-a uyda». So‘ng hassasini tizzalari orasiga olib, oshiqmay qo‘yniga qo‘l yuboradi. Timirskilanib, cho‘ntagidan nimadir qidiradi. Chetdan kuzatgan odamga nosqovog‘ini izlayotganday tuyulishi mumkin. Yo‘q, cholning qo‘lida nosqovoq emas, hamisha suvi qochgan bir bo‘lak non bo‘ladi. U nonni og‘ziga olib borishdan avval obdon o‘ngu tersiga razm soladi, puf-puflab gardu gurddan tozalagan bo‘ladi, so‘ng tishsiz milklari orasiga olib, ko‘zlarini yarim yumgancha, tamshanib-tamshanib shimishga tushadi. Namlangan non uvoqlarini yamlamay yutadi. Qavatida tizzalarini quchib o‘tirgan bolaga gohida shunday deb qo‘yadi.
— Qotgan non yurakning selini oladi, ulim.
Chol yemak bilan andarmondek ko‘rinsa-da, aslida ikki ko‘zi kunbotishga cho‘zilgan toshyo‘lda bo‘ladi. Yo‘lda biror qorani ilg‘ashi bilan non shimishdan to‘xtab, sergak tortadi.
— Qara-chi, anavu kelayotgan Muso tog‘ang emasmi?
Muso — cholning ikkinchi o‘g‘li.
U uzoq shaharda turishiga qaramay, cholni ko‘rgani tez-tez qishloqqa kelib turadi. Enasining o‘limidan so‘ng cholni shaharga olib ketmoqqa ko‘p urinib ko‘rdi. Biroq Norboy chol deganlari halimdek yumshoq, musichadek beozor ko‘ringani bilan o‘ziga yetgancha qaysar — ketishga unamadi. Shuning uchun Muso avvalgidan ko‘ra serqatnov, gohida o‘zidek kamsuqum, xushro‘ygina ayoli bilan keladi. Har qishloqqa kelganida cholni o‘zi yuvintirib, o‘zi kiyintirib ketadi. Og‘ziga tansiq yemaklar tutadi. Bolaning nazarida, chol ko‘rinishiyoq odamning ishtahasini qo‘zg‘aydigan shirin taomlarga nisbatan qotgan nonni afzal ko‘radiganday. U lablarini cho‘lpillatib, qotgan non bo‘lagini shu qadar uzoq, shu qadar huzur qilib shimiydiki, zerikkanidan bolaning yuragi tars yorilay deydi. Ba’zida do‘nglikka to‘rsillab-gursillab Bozor tog‘asi chiqib keladi.
— Ota, nima o‘tirish bu, a?! — deydi achchiqlanib. — Ko‘rgan ko‘z nima deydi? Qishloqda bosh ko‘tarib yurolmay qoldik-ku! Turing, uyga boring!
— Yo‘q, — deydi chol sarkash ohangda. — Ukangni kutayapman.
— Kechagina kelib ketdi-ku, — Bozor uning egnidagi ohorli libosiga ishora qiladi. — Kecha sizni o‘zi yuvintirib-kiyintirib, fason qip ketdi-ku. Nima, darrov esingizdan chiqdimi?
Kechagi kunni chol unutgan, buguni bilan yashaydi. Shuning uchun boshida g‘o‘ddayib turgan o‘g‘lining gap-so‘zlariga ortiq e’tibor bermaydi. Ufqqa sanchilgan toshyo‘lga ilhaq termulib o‘tiraveradi. Faqat non shimimoqdan o‘zini tiyadi, xuddi qo‘lidagini birov tortib olib qo‘yadiganday, yemakni kaftlari orasiga yashiradi. Tog‘asining dag‘dag‘asi cholga ta’sir qilmasligini yaxshi bilgan bola uning tezroq ketishini istaydi. Tog‘asining qorasi o‘chishi bilan u bobosiga suykalib, egnidagi ohorli libosini to‘yib-to‘yib hidlaydi. Chol qotgan nonni suyganday, u yangi gazmol hidiga o‘ch. Biroq ikki-uch kundan so‘ng bola sevgan hiddan asar ham qolmaydi. Cholning kiyimlari uniqib, undan ter isi anqiy boshlaydi. Bu holdan Muso tog‘asining qattiq aziyat chekishidan boxabar bolaning yuragiga tashvish oralaydi. Cholni aldab-suldab naridagi pastak qir yoqalab o‘tgan Toshlisoyga olib tushadi. Uni quyosh taftida qizigan toshlardan biriga o‘tqizib qo‘yib, egnidagi jiydasi-yu yaktagini sidirib oladi. Quyosh nuri cholning keksaygan suyagiga xush yoqqandek, uning bu harakatlariga ko‘pda monelik qilmaydi. Qitig‘i kelganday qih-qihlab kulib qo‘yadi, xolos. Bola ter hidi o‘tirib qolgan kiyimlarni o‘ta uquvsizlarcha yuvarkan, o‘ziga kalakaomuz iljayib qarab turgan cholga ko‘z qirini tashlab, beixtiyor uning tezroq o‘lishini istaydi. Kiri malol kelganidan emas, ko‘hnargan buyumdek yaqinlarining e’tiboridan mosuvo bo‘lganidan o‘kinib, shu xayolga boradi va so‘ng bu o‘yidan o‘zi qo‘rqib ketadi. Unga ortiq qaramaslikka tirishadi. Chol esa terisi halviragan oq badanini qoqsuyak barmoqlari bilan qashlab, silab-siypalab yana qih-qihlaydi. Epsizlarcha kir yuvayotgan bolaning harakatlarini masxaralab kulishda davom etarkan, deydi:
— Bu ishing bo‘madi. Undan ko‘ra meni biror jar-parga olibor-da, itarib yubor.
Bola qovoq osib, to‘ng‘illaydi.
— Yo‘q, hech qachon!
— Mendan enang bezor, tog‘ang bezor, hamma bezor, nima qilasan kirimni yuvib. Birato‘la qutulib qo‘ya qolasan deyman-da.
— Muso tog‘am sizni yaxshi ko‘radi.
— Sen-chi?
— Yomon ko‘raman.
— E, nechun? — chol battar qih-qihlaydi.
— Jardan itarib yubor deganingiz uchun.
— Itarib yubormaysanmi?
— Yo‘q!
— Itarib yuboraqol, — chol bu safar ermaklab emas, erkalanib kuladi.
— Yo‘q dedim-ku sizga! — bola chinqirib yuboradi.
— O‘zimning ulimdan-da!
— Men sizga ul bo‘lmayman endi, — bola tumshayib toshlardan biriga cho‘kadi. — Kiringizniyam yuvmayman.
— Eya, nimaga endi? — chol ajablangan bo‘ladi.
— O‘sha… o‘sha gapingiz uchun, — bola beixtiyor qo‘lidagi kirni eza boshlaydi. — Muso tog‘am kelsin, barini aytib beraman.
— Muso tog‘ang qiynalib ketdi-da, ulim, — chol jiddiy tortib, badanini siypalashdan to‘xtaydi. — Bola bechora meni deb hamma bilan qirqpichoq bo‘layapti. Uzilishib ketmasin deb qo‘rqaman.
Bola nima deyarini bilmay boshini egadi. Muso tog‘asini tinimsiz qaqshatadigan Bozor tog‘asini-yu enasini yomon ko‘rib ketadi. Ularni qo‘lidagi suvi silqib turgan kir yaktak o‘rnida tasavvur etib, obdon ezg‘ilagisi, qoqib-suqib, eslarini kiritib qo‘ygisi keladi. Keyin bu ish qo‘lidan kelmasligini anglaganday, cholga gunohkorona jovdirab qaraydi. Chol esa endi uni unutgan, toshlar oralab oqayotgan suvga xayolchan termulib qolgan, go‘yo umrning o‘tkinchiligini, oqar suvday tezobligini endi fahmlab yetganday, mahzun xayolga botgan bo‘ladi. U aka-ukalar jiqqillashgan kezlari ham mana shu tarzda xayolga cho‘madi. Lablari chetida esa ermaklovchi bir tabassum qanot qoqay-qoqay deb turadi. Biroq bu tabassumni boladan o‘zga hech kim payqamaydi. Negaki, bu paytda Bozor tog‘asi payqaydigan ahvolda bo‘lmaydi: «Ota faqat menga kerakmi, a? — deya baqiradi qo‘llarini paxsa qilib. — Ana, qiziyam qarasin, yasanib-tusanib, to‘yma-to‘y yurguncha! Axir bir yangang qay biriga bo‘sin, ro‘zg‘orga qarasinmi, yo… Qiynalib ketdi-ku u sho‘rlik!» Muso tog‘asi enasiga ro‘paro‘ kelganida, uning zardasi Bozor tog‘asinikidan oshsa oshadiki, kam bo‘lmaydi: «Otam bechoraning nafaqasi yaxshi-yu, o‘zi yomon bo‘p qoldimi, — deydi qalin qoshlarini chimirib. — Qarasin, beliga tosh tegmagan o‘sha Oysanam semiz…» Enasi so‘zga chechan ayol, gap deganlarini tandir boshidagi o‘tinday qalashtirib tashlaydi. Shunda Muso tog‘asining boshiga kutilmaganda bir og‘riq kiradi, har holda bolaga shunday tuyuladi. U bu og‘riqqa chidayolmay, boshini changallagancha u yon-bu yon tebranadi. Ingrashadi, ingrashgandayam yomon ingrashadi, so‘ngra bu adadsiz dardga chidamoqqa bardoshi yetmagandek, to‘yqusdan qo‘llarini ko‘kka ko‘targancha, alamli hayqirib yuboradi:
— Jaholat! Oh-h, qanchalik jaholat!
Bola bu so‘zning ma’nosi neligini anglayolmasa-da, tusi va sovuqligini butun vujudi bilan his etadi. Nazarida, so‘zga jamlangan harflar tog‘asining ko‘kka yoyilgan barmoqlari orasidan sitilib, sochilib, qishloq uzra mahobatli qoramtir qoya yanglig‘ qad rostlagandek tuyuladi. Harflar shaklidagi bu dahshatli qoyalar halizamon naq ustiga qulaydigandek, u nozik yelkalarini qisib, ko‘zlarini chirt yumib oladi. Quloqlari esa odatdagidan tashqari ding — qudratli bir to‘fonni kutadi. Biroq to‘fon o‘rniga dardchil bir nidoni eshitadi. Ajabsinib ko‘zlarini ochadi va ko‘radiki, hozirgina hovlini boshiga ko‘tarib hayqirgan Muso tog‘asining boyagi vajohatidan asar ham yo‘q — tuzalmas bemor qoshida nochor qolgan odamdek, shalvirabgina turibdi. Keyingi harakati esa bundan-da battar aftodahollik kasb etadi. Ezilgan, ezilib ketgan bir ahvolda asta cho‘ntagiga qo‘l yuborib deydi: «O‘sha zormandani men beray sizga, opa…»
Opa bo‘lmish, kerakmas, deb to‘ng‘illasa-da, pulni oladi. Bu qilig‘ini yo‘q yerdagi bahonalar bilan haspo‘shlashga urinadi. Muso uni eshitmaydi, boshini ekkancha darvoza tomon yuradi. Qarshisida pochchasi Yomonqul paydo bo‘ladi. U qaynisi bilan iliq-issiq ko‘rishadi. Siz hech alag‘da bo‘lmang, bu ishni o‘zim nazoratga olaman, deydi. Muso sodda, mehri tovlanib pochchasining yelkasidan quchadi. Bu g‘idi-bidilarning bir chetida aslida pochchasi turganini xayoliga ham keltirmaydi.
Yomonqul tabiatan pismiq odam. O‘tgan yili ko‘klamda qaynog‘asi Bozordan kaltak yeganidan beri ayolining urug‘iga zimdan adovat saqlab keladi. Oqshom ko‘pchigan xamirday bo‘lib, supada yonboshlab yotarkan, sekingina pisillaydi.
— Shu… odamlarda hech insof qolmayapti-da, nafaqani akang olsa-yu, boboyga sen qarasang, bir tovuqqa ham suv, ham don kerak deganday… odamlar yomon bo‘p ketdi, — Yomonqul bu gaplarni shunchaki aytganday bo‘ladi. Aytgandayam tepasidagi ishkomga tikilib aytadi. So‘ng qo‘shib qo‘yadi: — Shu-u bu yil uzumning sal cho‘g‘i pastroqmi deyman, xotin?
Ayolni esa uzumning cho‘g‘i emas, shuningdek, cholning nafaqa pulini qurtdek sanab olayotgan akasining qilmishlariyam emas, yaqinda yig‘inda tog‘orasiga arzimagan mato qo‘yib qaytargan yangasi Oysanam semizning qilig‘i ko‘proq qiziqtiradi, ya’ni erining gapi hali eskirib ulgurmagan alamini qayta yodiga tushiradi.
Yomonqul esa endi go‘ng, uzumu ishkomniyam unutgan, chakagi ochilgan ayolining gaplarini eshitmaydi — go‘yo pinakka ketgan. Ayoli yangasi Oysanam semizning ustiga bearmon mag‘zava ag‘darishda davom etarkan, orada bo‘y bermas, qaysar cholniyam yanib o‘tadi: Ko‘chibgina kela qolsa, o‘shalarga zor qip qo‘ymasdim. O‘zim qarardim, oq yuvib-oq tarardim! Yo‘q, kelishni xayoliga keltirmaydi. Xuddi qizining uyidan ilon chiqqanday, bir piyola choyimni zo‘rg‘a ichib, hadaha ulinikiga qochishga tushadi. Ana, Mamarayim qiyshiq ulinikida emas, qizinikida turibdi-ku. Odamlar gap qilsa qilibdi-da, nima, biror yeri kamayib qolarmidi. Binoyidek yashab yuribdi qizinikida, nevaralariga qarabgina. Bu kishim esa biznikida turishdan or qilarmish, qizining tizza bo‘yi yog‘liqqina oshidan ulining shildir sho‘rvasi afzal emish. Tavba, go‘rga kiray deb turgan odamning noz qilishiga balo bormi!»
Yomonqul ayolining shang‘illashidan uyg‘onib ketgan bo‘ladi. Anqovsiraydi va ko‘zlarini pirpiratib, sekingina yana olovga kerosin sepadi: «Ha-a, mehribonlikda senga teng keladigani yo‘q, topganingni otangning og‘ziga tutasan.» Ayol jigarlaridan yegan katta-kichik alamlarini esga olib, battar sannashda davom etadi. Yomonqul yo‘liga uni insofga chaqirgan bo‘ladi. Ammo ayoli endi osonlikcha tinchimaydi — o‘zi yonib, o‘zi o‘chmaguncha hovuridan tushmaydi.
Bu xil holat ko‘proq qishloqqa Sodiq pochtachi oralagan kuni ro‘y beradi. U tarqatgan nafaqa puli Yomonqulga negadir ko‘p ko‘rinadi. Ayniqsa, bu pulni qaynog‘asi Bozorning qo‘lida ko‘rsa, ichi o‘z-o‘zidan yonib ketaveradi.
Chol esa bu kabi ahmoqona g‘idi-bidilarga hamisha beparvo, nimtabassum-la qotgan nonini shimib o‘tiraveradi.
Bola do‘ngda cholni kutib zerikdi.
Bir o‘yi, nima gapligini bilish uchun tog‘asining uyiga bormoqni xayol qildi. Biroq enasi bilan urushig‘li yangasining sovuq qarashlarini ko‘z oldiga keltirib, bu niyatidan qaytdi. Kerishgancha qishloqqa ilhaq tikildi. Bozor tog‘asining hovlisi quyuq daraxtzor ortida, do‘ngdan ko‘zga tashlanmaydi. Xuddi shu payt daraxtzorga tutash ko‘chada tog‘asining mahmadona qizlaridan biri paydo bo‘ldi. U it quvlagandek yugurib kelardi. Ko‘cha yuzidagi tovuqlarni hurkitib, «Qo‘ng‘iroqcha» laqabli ushoq, oppoq kuchukchani akillatgancha, besh uy beridagi kattakon yashil darvozaga yetadi. Uni kuch bilan taqillatadi. Hamisha qiyin ochiladigan darvoza nolakor g‘iyqillab avval qiya, so‘ng kengroq ochilib, uning qarshisida ammasining tajangtob qiyofasi namoyon bo‘ladi. Amma uyidagilar ta’siri tufayli keyingi vaqtda salomniyam yig‘ishtirib qo‘ygan jiyaniga hayron tikilarkan, lahzaning yuzdan bir ulushida xayolidan o‘tgani shu bo‘ladi. Shu qiz tug‘ilganida amma sifatida qanchalik quvonmagandi u. Tuyg‘ulari marvarid yanglig‘ go‘zal va serjilo edi. Ajab, bu tuyg‘ular ustiga qachon gard o‘tira qoldi ekan? Gohida u o‘sha yoqimsiz gardni yengil bir himo bilan sidirib tashlab, qalbining qay bir burchiga yashiringan serjilo tuyg‘ular yog‘dusidan bahra olgisi keladi. Biroq yuragiga qo‘rg‘oshinday quyilgan adovat bunga monelik qiladi. Hozir ham u adovatni o‘ziga esh va qadrdon bilib, jiyaniga o‘qrayib qaraydi. Darvozani ilkis qoqib, cho‘chitib yuborgani uchun nordon so‘zlar bilan siylamoqni o‘ylaydi. Biroq halizamon uylarida yuz berishi ehtimoli bo‘lgan musibatdan gangib qolgan qiz uning qovoq-tumshug‘iga qarab o‘tiradigan ahvolda emasdi. Ammasini ko‘rishi bilan mijjalariga qalqigan ko‘z yoshlarini tiyib-tiymay, «Bobom… tezroq yuring…», degancha iziga buriladi. Qizning yanoqlariga dumalagan ko‘zyoshlari ayolning yuragidagi adovatni yuvib, qisqa muddatga bo‘lsa-da, qon-qarindoshlik tuyg‘usini qayta uyg‘otadi. U oxir-oqibati yo‘qlik ermish bu bevafo dunyoda jigarlari bilan nimani talashib-tortishganini eslayolmayotganday, eslagan taqdirdayam maqsad va mohiyatini to‘la anglashga qurbi yetmayotganday bir muddat serrayib turarkan, agar narida tovuqlarni hurkitib, kuchukchani akillatib chopqillab ketayotgan jiyaniga yetishmasa, g‘amdan adoyib-tamom bo‘ladigandek, uning ortidan yugura ketadi.
Do‘ngda o‘tirgan bolaga enasining avval yo‘rg‘alab, so‘ng lo‘killab chopishi qiziq tuyuladi. Uning bu qadar hovliqishidan yuragi nimadir sezganday bo‘ladi. Va beixtiyor bobosining kechagi gaplarini eslaydi.
— Momong chaqirib qo‘ymayapti, ulim, — degandi chol. — Musodan esa darak yo‘q.
— Yaqinda kep ketdi-ku, bovojon.
— Musoga tez xabar beringlar, — chol yo‘lga mahzun tikiladi. — Otangning safari qaribdi denglar.
Chol yo‘ldan ko‘z uzmagan ko‘yi, qo‘lidagi non bo‘lagini og‘ziga olib boradi. Tamshanib, shima boshlaydi. Ivigan non ushoqlari soqoliga ilashadi, yerga sochiladi. Uni zimdan kuzatib o‘tirgan bolaning esa yig‘lagisi keladi. Men hech qachon bovo bo‘lmayman, bovo bo‘lish juda yomon ekan, deb o‘ylaydi.
Xayolini cholning jonsarak ovozi bo‘ladi.
— Anovu kelayotgan Muso tog‘ang emasmi?
— Yo‘q, Qalandar amaki, — deydi bola va har doimgidek izoh beradi. — Muso tog‘am piyoda emas, moshinda keladi. O‘zining moshini bor-ku.
— E-e, Qo‘zivoyning ulimi? — chol har galgidek mashina haqidagi gapga e’tibor bermaydi. — Uning bizga uzoq qarindoshligi bor. Ko‘rishganingda salomingni ayama. Bular o‘zi urug‘i bilan durust odamlar. Otangga o‘xshab pismiq emas.
Bu gapdan bolaning qovog‘i osildi. Lekin indamaydi.
Kechayam u, odatdagidek, cholni tog‘asining darvozasigacha kuzatib borgan. Ichkariga kirishga yangasidan hayiqqan. O‘zi cho‘chiydigan xonadonda bobosini yolg‘iz qoldirib ketganidan ichi achib, enasiga yalingan.
— Ena, bobomni uyga olib kelaylik.
— Yo‘q, bizning uydan ilon chiqqan, chayon chiqqan, kelmaydi bobong, — degan enasi bobillab.
Otasiga aytishdan foyda yo‘q. Bu to‘g‘rida gap ochilishi bilan negadir u hali bog‘dan, hali tog‘dan kela boshlaydi va juda bo‘lmasa, bolani biror yumushga buyuradi.
— Ko‘p bidillamay, bor, mollarga qara!
Bu safar bola hech narsani o‘ylab o‘tirmadi. Enasi gavdasiga mos bo‘lmagan lo‘killashda daraxtlar ortida ko‘zdan g‘oyib bo‘lishi bilan oyog‘ini qo‘liga oldi. Qoqilib-suqilib chopdi. Bovom o‘lib qolgan bo‘lsa-ya, degan hadikda yig‘lamsirab chopdi.
Lang ochiq darvozadan uchib kirdi.
Hovli suv quygandek jim-jit edi.
U hovli etagidagi hujra tomon oshiqdi. Ostonaga qoqilib, munkib ketarkan, to‘rda cho‘zilib yotgan cholga-yu, uni tevaraklab o‘tirgan xeshlariga ko‘zi tushib, baqirib yubordi.
— Bovojon!
— Muso! — chol shovqinni eshitib ingrandi. — Keldingmi, bolam!?
— Xabar berdik, hademay yetib keladi, — dedi Bozor tog‘asi g‘o‘ldirab.
— Muso! — cholning ovozi bu gal juda zaif chiqdi. — Muso-o!
Cholning boshiga borishiga bolani qo‘ymadilar. Qo‘rqasan, mumkin emas, deb haydab soldilar.
Ertasi tong-azonda qishloq sukunatini yig‘i ovozi buzdi.
Bola yuzini chala-chulpa yuva solib, tog‘asinikiga oshiqdi.
U gangib, supada to‘p bo‘lib yig‘layotgan xeshlari safiga borib qo‘shilganini sezmay qoldi. Kimdir sekin shipshidi.
— Izillab yig‘la! Ovozing boricha yig‘la!
— Emasam, odamlar uyat qiladi, — dedi boshqa biri. — Axir bovongni yaxshi ko‘rarding-ku. Qani, bir bovomla-chi!
Cholning xesh-aqrobalari-yu nevaralari juda ko‘pligi o‘sha kuni bilindi. Tayoq tutganlar serobligidan supada joy yetishmaydi. Qisqasi, keng hovlining deyarli chorak qismini tayoq tutganlar egalladi. Biroq ular orasida faqat ikki kishigina chinakamiga yosh to‘kardi. Biri — Muso, ikkinchisi esa, bola. Ammo u Muso tog‘asi kabi ayriliqdan emas, quvonchdan yig‘lardi. Mana endi bovosini hech kim jerkimaydi, siltalamaydi, uyatga qoldiryapsiz, deb qo‘lidagi burda nonini tortib olmaydi.
Bola ezilib-ezilib, quvonib-quvonib yig‘lardi. Aytib-aytib, ichida esa kimlarnidir yanib-yanib yig‘lardi.
Deraza raxida esa kecha cholning qo‘lidan tortib olingan non bo‘lagi yotardi. Allaqachon unga ega chiqqan chumolilar bandalarning bu yolg‘on uvvoslari bilan ishlari yo‘q, non uvoqlarini bir jonu bir tan bo‘lib, imi-jimida o‘z inlariga tashirdi.

YETIM QOLGAN GULLAR

Qaynoq garmsel har quturganda, shaharcha quyuq to‘zon ichida qoladi.
U biydek dashtning qoq kindigida bo‘y rostlagan bu shaharchani yer yuzidan supurib tashlamoqqa ahd qilgandek, to‘lg‘onib, yulqinib quyun uyurib esadi. So‘ng shiddati andak susaygandek bo‘ladi-da, tag‘in yangidan kuch olib, ko‘p qavatli qizg‘ish g‘ishtin uylaru ko‘kka nayzadek sanchilgan quvuridan kunu tun ko‘kish-qoramtir tutun arimaydigan korxonaning katta-kichik, baland-past binolarini qaynoq nafasi bilan yalab, shahar ko‘chalari bo‘ylab och bo‘riday izg‘irgan, o‘tkinchilarning yuzi-ko‘ziga qum sochgani yetmagandek, qandaydir mo‘‘jiza bilan omon qolgan yo‘l bo‘yidagi yakkam-dukkam daraxtlarga yopishadi, ular vujudidagi oxirgi namlikni so‘rib olish payida kuyib-pishadi.
Garmsel azaldan yashil rangni yomon ko‘radi.
Dasht sap-sariq.
Shaharcha ham shu tusda.
Daraxtlar esa yashil dog‘dek juda xunuk ko‘rinadi ko‘ziga.
Yashil rangga esa, singlisi — sarin yel o‘ch. U ko‘klamda uyg‘onib, saratongacha dashtda javlon urarkan, borliqqa bahor nafasini ufuradi. Bu paytda qaynoq garmsel qirning gadoy topmas biror o‘ngirida biqinib yotadi. Havo qizib, sarin yel olisdagi tog‘lar bag‘ridagi archazorga chekinishi bilan garmselga jon kiradi. To‘shov uzgan ayg‘irdek irg‘ishlaydi. Maysalarni quritib, chechaklarni qaqshatib, shunday quturadiki, uning o‘tli nafasidan yashil borliq sarg‘ish tus oladi. Ko‘cha bo‘ylaridagi ariqchalar qurib, o‘t-o‘lanlar xas-xashakka aylanadi. Qisqasi, akasi — kuz shamoli qo‘zg‘olgunga qadar, u dashtda tanho hukmron — yashil tusda neki bor, barini quritib, mahv etmoqqa urinadi.
Har yili shu hol, shu ahvol.
Biroq bu safar shunday bir sinoat yuz berdiki, tongdanoq yer-ko‘kka otash purkab kelayotgan garmsel hayratdan bir lahza dong qotdi. Qaynoq nafasi ichiga urib, bir qalqib tushdi. So‘ng ko‘zlariga ishonmay, aylanib-o‘rgilib boqdi.
Yo‘q, ko‘zlari aldamagan.
Shaharchaga kiraverishdagi to‘rt qavatli binoning chap qanotida, oppoq harir parda tutilgan eng quyi deraza tagidagi kaftdek yerda bir necha tup atirgul chamanday ochilib turardi.
Qip-qizil!
Shaharchaga xos bo‘lmagan hol edi bu.
Sarin yelning erkasi bo‘lmish bu gullar, o‘zlariga ne balo ko‘z tikib turganidan mutlaqo bexabar, tong nurlarini xushnud qarshilamoqda edi. Garmsel ularning bu navozishidan qah-qah urib kuldi. Qaynoq nafas ufurib kuldi. Oqibat, kechga tomon atirgul yaproqlari shalvirab tushdi.
U tantana qildi.
Ammo ertasi gullarni tiyrak holda ko‘rib, taajjubdan garmselning esi og‘ib qolayozdi. Bu jumboqning tagiga yetmoq niyatida, chir aylanarkan, tunda va tongda gullar sug‘orilganini payqadi, bildiki, atirgullar dashtdagi himoyasiz chechak emas, mehriboni bor ularning.
Qaynoq garmsel shundagina ilk bor kishi xonadoniga mo‘ralamoq istagini tuydi. Oppoq to‘shakda pish-pish uxlayotgan qizchasi tepasida xayolchan o‘tirgan xushro‘y juvonga ko‘zi tushdi. Negadir g‘amgin edi u. Shaharchaga begona, garmsel ilgari uni hech uchratmagan. Yotligi — shaharcha ahliga xos loqaydlik yo‘q edi chehrasida. Turish-turmushidan nafosatga moyilligi sezilib turardi. Hayotga tashna, o‘z navbatida, g‘oyat ma’yus edi.
U goh juvonga, goh suv to‘la stakanga solib qo‘yilgan bir dona atirgulga, goh harir pardaning bejirim burmalariga, goh to‘shakda beg‘am, betashvish uxlayotgan qizaloqning lo‘ppi yuzlariga o‘shshayib tikilarkan, birdan g‘azab-la ichkariga intildi. Ammo uning bu harakati deraza oynalariga behuda bosh urish bilan cheklandi. Keyin beixtiyor juvonning xayoliga ergashdi. Shu paytgacha o‘zini eng tezkor deb bilardi. Axir dasht bag‘rini qovjiratib, qir-to‘shini qaqshatib, shaharchani to‘zonga burkash uning uchun bir lahzalik ish edi-da. Buni qarangki, juvonning xayoli undan uchqur chiqib qoldi.
U qizchasi boshida qolgan juvonning xayoliga ergashib, unga zo‘r-bazo‘r yetishib yeldi. Xayol uni ko‘m-ko‘k vodiy bag‘ridagi yam-yashil qishloqqa boshlab keldi. Biroq bu yerda uning shashti pasaydi. Negaki, bu o‘lka katta singlisi — mayin shabada tasarrufida edi. Singlisi bo‘liq boshoqlar boshini siypab, ko‘m-ko‘k daraxtlar yaprog‘ini o‘ynab, bu tomonga yo‘l yo‘qligini nazokat ila anglatdi. Ko‘z o‘ngida yastangan yam-yashil manzaradan toriqqan garmsel singlisidan juvonning kimligini so‘radi. Derazasi tagiga gul ekib, yomon g‘ashiga tegayotganidan nolidi.
Mayin shabada daraxt yaproqlarini erkalab, ariq bo‘yidagi maysalar boshini silab, ma’yustob bir holatda qishloq hovlilaridan biriga imo qildi.
Garmselning olovkor ko‘zlari o‘tkir edi. U hovlida ivirsib yurgan qandaydir bir yigitni ko‘rdi. Uning didsiz va hissizligini bir qarashdayoq ilg‘adi. Ammo biror yomon ma’no topmadi. Axir o‘z hududidagi shaharchada bu xil kimsalar kim qancha. Shu bois, singlisining ma’yus tortishidan o‘zicha kuldi. Faxmlagani shu bo‘ldiki, juvon bu xonadonga sig‘may qishloqdan bosh olib ketgan. Unga qolsa, juvon dunyoning narigi chekkasiga uloqib ketmaydimi. Necha pullik ishi bor bu bilan uning. Yoqmayotgani, derazasi tagidagi atirgullarga nisbatan bo‘lakcha mehri edi.
O‘sha atirgullarni qovjiratmasa, ko‘ngli sira joyiga tushmasligini bot sezgan garmsel, singlisiga xayr-ma’zurni nasiya etib, shiddat-la iziga qaytdi. Qir betidan yalab, yaydoq dashtdan supurib olgan to‘zonni shaharcha ustiga socharkan, deraza tagidagi gullarga shu qadar g‘azab bilan tashlandiki, uning bu bemisl qahridan dala chechaklari zumda qovjirab tushgan bo‘lardi. Atirgullar esa pinak buzmadi. Bunga sari, garmselning juvonga nisbatan adovati orta bordi. Negaki, juvonning qarovi bo‘lmaganida, atirgul deganlari bir kundan ortig‘iga bardosh berolmasdi-da. Bundan ham yomoni, jazirama issiq tufayli lanjlik balosiga yo‘liqqan shaharcha ahli juvondan ibrat olgudek bo‘lsa, shaharcha gulga to‘lib, bu hudud o‘z-o‘zidan singlisi mayin shabada tasarrufiga o‘tib ketishi mumkin.
Bunga esa chidash qiyin.
Garmsel hadik og‘ushida shaharchani bir aylanib chiqdi. Yo‘q, havotirli hech narsa ilg‘amadi. Derazalarini qalin pardalar bilan to‘sib olgan shahar ahli o‘sha-o‘sha lanj va mudroq holatda edi.
Hatto itlar qimir etmas, qushlar qanot qoqay demasdi.
Butun borliq jazirama issiq izmida, yolg‘iz atirgullargina olovday yashnab turardi.
Keyingi tongda dashtdan quvvat olib, shaharchaga oshiqarkan, odatdagidek, ko‘chalarda izg‘ib, binolar sirtini yalab-yulqadi. Uzun quvurdan burqsiyotgan tutunni to‘zonga qorishtirdi. Changga belangan ko‘rimsiz daraxtlar yuragiga vahima solib o‘tdi. Qarovsiz bolalar maydonchasida quyun ko‘tarib, bamisoli ilonday eshilib, to‘lg‘anib, bearmon o‘ynadi.
Va so‘ng birdan yana atirgullarni eslab qoldi.
Ular tomon oshiqdi.
Binoni yonlab o‘tayotganida, to‘rtinchi qavat derazalarining biridan o‘g‘rincha uloqtirilgan chiqindilar garmselning qanotiga ilashdi. Garmsel bir yulqinib, ularni chor-tarafga sochib yubordi. Qog‘oz parchalari, piyoz qobiqlari havoda o‘ynab, et va baliqdan bo‘shagan konserva bankalari yerga dumalab ketdi.
Bu xil chiqindi itqitishlar garmselga tanish holat bo‘lgani sababli, u bundan ajablanib turmadi. Ammo atirgul pushtasiga to‘kib ketilgan chiqindi uyumiga taassuf-la tikilib turgan juvonga ko‘zi tushgach, yuz bergan bu voqeadan o‘zida yo‘q quvonib ketdi. G‘ayrati jo‘sh urib, gullarga yopishgandi, chiqindi uyumidan badbo‘y hid taraldi. Juvon og‘zi-burnini to‘sganicha ortga chekindi. So‘ng uyidan chelak va supurgi olib chiqib, to‘kindilarni supurib-sidirarkan, orada qaddini tiklab, zich yopiq derazalarga bir-bir ko‘z tashlab chiqdi. Juvon, buni birov atay to‘kkan, degan gumonga borgandi. Garmsel uning bu o‘yidan kuldi. Bildiki, juvonga birovning qasdi yo‘q. Shunchaki erinchoq qo‘shnilaridan biri niridagi to‘kindixonaga borishga erinib, chelagini gullar tagiga ag‘darib keta qolgan.
Pana-da, birov ko‘rmaydi.
O‘sha kundan e’tiboran, u deyarli har tong juvonni atirgullar yonida g‘amnok holda uchratadigan bo‘ldi. Va qaramasdanoq anglardiki, yana kimdir gul pushtasiga chiqindi to‘la chelagini ag‘darib ketgan. Atirgullarni qovjiratib, suyukli tusi, sarg‘ish rang qatiga singdirolmasligiga allaqachon fahmi yetgan garmselga bu juda qo‘l kelgandi. Endilikda u alamini juvonning iztirobga to‘la nigohini tomosha qilish evaziga bosadigan bo‘ldi.
Juvonning alamnok ko‘zlari esa har safar qator derazalar bo‘ylab behuda kezinardi. O‘nlab xonadonlardan iborat bu uydan aybdorni topmoq mahol edi. Oxiri u haybatidan ot hurkadigan qo‘shnilaridan biriga dil yormoqqa majbur bo‘ldi.
Hozirgina muyulishdagi pastqamgina yemakxonadan yeb-ichib chiqqan kimsa juda beparvo edi. U tishini kavlay-kavlay, bir gullarga, bir juvonga tikilarkan, na gulning bo‘yini sezdi, na juvonning dardini ilg‘adi. Qaynoq havoda nafas olmoqning o‘zi dushvor bo‘lib turganida, qulog‘iga gap kirarmidi. Kimsa hissiz nigohini qayta gullarga tikarkan, qistalib turgan emasmi, tuygan birdan-bir istagi shu bo‘ldi: “Yengillashib olmoqqa zap pana joy ekan-da, lekin…” So‘ng tushga yaqin ziyofatga aytilganini, ungacha bir zumgini mizg‘ib olishi lozimligini o‘yladi. Uning bu qadar boqibeg‘amligi garmsel tomonidan qaynoq “o‘pich” ila taqdirlandi. Bundan betoqatlangan kimsa o‘zini salqin yo‘lakka urdi.
Garmsel esa tinmay quturishda davom etardi. Shaharchani to‘zonga burkab, bearmon charx urardi. Borliq yolg‘iz uning izmida edi.
Faqat atirgullargina …
U tonglarning birida shaharcha chekkasida qizchasini yetaklagan juvonga duch keldi. Ajabsinib, shaharchani bir qur aylanarkan, atirgullar nolasidan, juvon shaharchani butunlay tark etayotganini payqadi. Bu xil nolalarni sezmoqqa inson bolasi ojiz. Garmsel esa har baloni anglardi. Jazirama issiqdan ingrashayotgan daraxtlar ohini, qaqragan ariqlar zorini, yashil maysalar faryodini, qisqasi, hamma narsani anglardi, fahmlardi.
U tantanavor qah-qah urgancha dastlab juvonga yopishdi. Etagidan tortqilab, yuzi-ko‘ziga qum sochib, obdon alamini oldi. So‘ng egasiz qolgan atirgullar tomon yeldi. Gullarni tortqilab, tagidagi chiqindilarni sochqilab o‘ynamoqni boshladi.
Shu payt eshikda chelak ko‘targan bir yigitcha paydo bo‘ldi. U erinchoq harakat-la eshikdan berida to‘xtarkan, chelagini yerga qo‘yib, sigaret tutatdi. So‘ng keng maydonda bir-birlarini quvlashib o‘ynayotgan mayda quyunlarga, to‘kindixona tevaragida o‘ralashayotgan itlarga, toshyo‘lakni deyarli to‘sib qo‘ygan pachoq mashinaga birin-sirin boqarkan, kir olamga ko‘nikkan loqayd nigohi garmsel iskanjasida to‘lg‘onayotgan atirgullarni chetlab o‘tmadi. Shu orada bir zumga uzilgan ko‘zlari qayta gullarga qadalarkan, bu safar xiyla uzoqroq tikilib qoldi. Chetdan qaraganda, u gullarga mahliyodek edi. Aslida esa, u gullarni emas, ular tagiga to‘kib ketilgan chiqindilarni ko‘rib turardi.
U naridagi to‘kindixonaga o‘shshayibgina qarab qo‘ydi-da, so‘ng chelagini ko‘targancha, gullar tomon zipilladi.
Qaynoq garmsel esa hanuz tinmay qah-qah urar, u har qah-qah urganda, ko‘kdan to‘zon yog‘ilib, yerdan chang qo‘pardi…