21 март – Таниқли ёзувчи Ражаббой Раупов таваллуд топган кун

   Ижодкор ўзининг машҳурлигини билмагани маъқул. Назаримда сиз шундайлар сирасига кирасиз. “Она сўз”, “Нур дарвозаси”, “Гуноҳ”, “Осмоннинг эгаси”, “Остона” каби қиссаларингиз, “Арава”, “Ойнинг оддий кунлари ёхуд московлик талаба” номли ҳикояларингизни мухлислар ҳалигача эслашади. Улар сиз ҳақингизда кўпроқ билишни истайди, китобларингизни сўрашади. Демак, мухлисларингиз сизни унутишмаган.

ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТДА СУКУТНИНГ ЎРНИ
Таниқли ёзувчи Ражаббой Раупов билан
Амир Худойберди суҳбати

Истеъдодли адиб ва журналист Ражаббой Раупов 1955 йил 21 мартда Бухоро вилоятининг Шофиркон туманида туғилган Тошкент Давлат университетининг журналистика факултети (1978), М.Горький номидаги Москва адабиёт институти Олий курсини (1989) тугатган. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, “Халқ сўзи” “Ишонч” газеталарида бўлим мудири, “Ўзбекистон табиати” ва “Ипак йўли” газеталарининг ташкилотчиси ҳамда Бош муҳаррири вазифасида фаолият кўрсатган.
“Юрак садоси” (1981), “Она сўз” (1989), “Нур дарвозаси”, “Эътиқод” (2002), “Устун” (2002-2005) каби насрий китоблари чоп этилган. Унинг “Осмоннинг эгаси”, “Остона”, ва “Она сўз” қиссалари машҳур. “Юракдаги Бухоро” (1998) тўпламининг тузувчиси ва муаллифларидан бири.
“Устун” романида ўзбек халқининг шонли фарзанди, академик Ҳ.Абдуллаевнинг долғали ҳаёти тасвирланган. “Хаётимга суиқасд” номли ҳужжатли романи автобиографик характерга эга. Унинг ҳикоя ва қиссалари рус, поляк, грузин тилларида чоп этилган.

– Ражаббой ака, аввало таваллуд айёмингиз билан табриклайман. Ўша, биз билган жўшқин Ражаббой Раупов бир пасда 64 ёшни қаршиласа-я! Ҳамиша соғ бўлинг, оилангиз, дўстларингиз қувончига шерик бўлаётганимдан хурсандман.
Фурсатдан фойдаланиб мухлисларингизни қизиқтирган баъзи саволларга аниқлик киритсак. Узоқ йиллик танаффусдан сўнг яна ғайрат билан адабиётга қайтишингиз бизни қувонтирди. Ўтган асрнинг саксонинчи йилларида сизнинг асарларингиз ёшлар орасида севиб мутолаа қилинарди. Айниқса, “Вузгородок” (Талабалар шаҳарчаси)да ҳикоя, қиссаларингиз босилган “Ёшлик” журналини кўтариб юрган ёшлар орасида мен ҳам бор эдим.
Ижодкор ўзининг машҳурлигини билмагани маъқул. Назаримда сиз шундайлар сирасига кирасиз. “Она сўз”, “Нур дарвозаси”, “Гуноҳ”, “Осмоннинг эгаси”, “Остона” каби қиссаларингиз, “Арава”, “Ойнинг оддий кунлари ёхуд московлик талаба” номли ҳикояларингизни мухлислар ҳалигача эслашади. Улар сиз ҳақингизда кўпроқ билишни истайди, китобларингизни сўрашади. Демак, мухлисларингиз сизни унутишмаган.
Билишимча, кўплаб асарларингиз газета-журналларда “бекиниб” ўз ўқувчисини кутганича ҳамон ўзингиздай жим. Айтинг-чи, ўқишдан кўра китоб ёзиш, уни чиқаришга ишқибозлик кучайган бир дамда сиз ҳалигача сукут сақлаяпсиз. Бунинг боиси нимада?

– Амиржон, қутлов учун раҳмат. Сизга-да хайрли умр, ижодингиз баракали бўлсин деб тилак билдираман. Аллоҳнинг ҳар кимга санаб берган куни, ўлчаб берган ризқи бор, дейишади. Шундай экан, бизга аталган умрни амаллаб яшаймизда. Ҳаёт деймизми, тақдир деймизми ҳамиша ҳам текис, бир хилда кечавермайди. Кимлардир тинимсиз ёзади. Гўё дунёйи дунда борлигини англатиш учун ҳам ёзади. Кимлардир касбим шу, ёзишим керак деб ёзади. Кимлардир айтганингиздек, китоб чиқаришга ишқибоз. Баъзилар эса сукутда… Бу борада ҳар кимнинг ўз қараши бор. Ёзиш минглаб саҳифаларни эрмакка қоралашдан иборат эмас. Тўғри, менда узилишлар, ўз-ўзи билан кураш, иккиланишлар, адабиётни чуқурроқ англаш борасида қарашлар тўқнашуви осон кечмади. Балки айнан шу жараён менга қайта оёққа туришим учун асосий таянч, восита бўлгандир…
Геология (Ер илми)да шундай қонунлар борки, уларни кузатиб ажабланмай илож йўқ. Тап-тақир, қақраб ётган ёки тошлоқ бир жойда булоқ пайдо бўлади: зилол сув отилиб чиқади. Ер остидан сув чиқиши учун аввало бошқа жой, бошқа манбалардан сув тўпланиши, табиий тиниши, кўпайиши керак. Назаримда табиатда кечадиган бундай жараён ижодга ҳам тегишли.
Сўнгги йилларда сиздек дўстларим, яқинларим, айниқса, оғир дамларда ёнимда бўлган, ҳаётимни ҳеч кимга ишонмай тун бўйи Аллоҳга илтижолар қилиб ибодат билан машғул бўлган рафиқам “Нега ёзмаяпсиз?” деб мени кўп қийин-қистовга оладиган бўлишди. “Ёзаман, ёзаман, албатта ёзаман” деб уларни ишонтиришга ҳаракат қиламан. Ижодкор ҳар қандай фикрни миясида ўзи билан олиб юриши, бу ҳақида ўйлаши, бойитиши мумкин бўлса-да, лекин бу ҳақида билишни истаган кишига хаёлларингни, тасаввурингни дарҳол муқовага ўраб “Марҳамат, бу сизга” дея натура шаклида қўлига тутқазолмайсиз-ку! Демак, ижодкор қалбида булоқ кўз очиши учун вақт зарур. Буни зўрма-зўраки, сунъий тезлаштиргандан кўра сукут сақлаган маъқул.
Мен ёзишни, китоб чиқаришни “эсдан чиқариб” кутдим. Натижада “Кишанли” номли янги қисса пайдо бўлди. Худо хоҳласа бу қисса ижодий фаолиятимда янги сахифа очса ажаб эмас.

– Ўзбекистон халқ шоири, севимли устозимиз Хуршид Даврон Сиз ҳақингизда: “Ражаббой ўзбек адабиёти китобида ўз саҳифасига эга ижодкор”, деб ёзганида ичдан фахр туйганман. Яқинда эса ўқитувчилар учун ўқув-методик қўлланма (Ўзбекистон тарихи:11-синф)да сизнинг “Ўтовда” ҳикоянгиз таҳлилига бағишланган “Бадиий идрокка бошқача нигоҳ” номли суҳбат-эссега кўзим тушиб астойдил қувондим ва охиригача қизиқиб ўқидим. Муаллифлар ҳикояни юксак баҳолашган. Демак, қозонда бўлса чўмичга чиқаркан-да! Янглишмасам, ушбу ҳикоянгиз матбуотда илк бор чоп этилганига ўттиз йилдан ошди-ёв. Ўшанда “Ўтовда”нинг кўп баҳсу-мунозараларга сабаб бўлиши, турли тилларга таржима қилиниши, тарих китобларидан ўрин олиши тушингизга ҳам кирмагандир?

– Аҳмад Чаққон деган боксчи-мураббийимиз бўларди. У боксга ҳавасманд болаларни турли усуллар билан синаб кўрар, пичоққа илинадиганларини саралаб, бир умр эсдан чиқмайдиган сабоқ – қатъий топшириқ берарди: “Рингда тапир-тупур қилиб ҳовлиқма, рақибингни ҳам, мени ҳам жиғимга тегма. Ўзингни қоядек мустаҳкам, ишончли тутиб кутилмаганда шундай аниқ зарба берки, рақиб қулаб тушганини сезмай қолсин…”
Сиз эътироф этаётган ҳикояда айнан шу усулни қўллаганман. Ўқигансиз, “Ўтовда” спорт ёки спортчи ҳақида эмас. Мавзуси бутунлай бошқа. Унда ихтиёрий қулликка кўникиб, мутелик, бировга сўзсиз итоат этишни бахт, тўкинлик деб билган ва фарзандларини ҳам шу руҳда тарбиялашни мақсад қилган ота-она фожиаси кенжа ўғилнинг исёни мисолида ҳикоя қилинади.

– Йиллар ўтса-да, бу ҳикоянинг ўрин топиши, тадқиқотчилар уни худди кечагина ёзилгандек қизиқишаётганига сабаб бор экан-да. Собиқ шўролар даврида “Ўтовда”ни бугунгидек – аслича талқин қилишга биров ботинолмасди. Шундай бўлса-да, ҳикоя барибир таржимонлар эътиборини тортган… Айтингчи, адабий фаолиятингизда сукутнинг муҳимлиги ҳақидаги мулоҳазаларингиз бироз баҳсталаб эмасми? Ижодкор илҳомни наҳотки йиллар давомида кутса? Илҳом келмаса-чи, унда нима бўлади?

– Деярли ҳеч нима, хавотирга ўрин йўқ. Минглаб томчиларга бир томчи қўшилмагани билан талофат юз бермайди, адабиёт ўз ўзанидан оқаверади. Дунёда нечта шоир, нечта ёзувчи борлигини тасаввур қиласизми, ўзимизда-чи?
Ўртамиёна, ўртадан паст асарлар тўлиб-тошиб ётибди-ку. Уларни асар дейишга ҳам тил бормайди. Уларнинг сонини яна биттага ошириш шартми? Ёзганинг ўз қиёфасига эга бўлиб, бошқалардан ажралиб турмаса, воқеабозлик ортидан қувиб, ўқувчига айтадиган тайинли сўз, ғоянг бўлмаса, на ўқувчини на ўзингни ҳаяжонга сололмасанг, кўнгилларга йўл тополмасанг ёзишдан нима фойда?
Яна бир гап: ижод жараёни ҳеч қачон тўхтамайди. Кимнингдир ўй-хаёлида, юрагида, ниятида, фаолиятида доимо ҳаракат бор, ҳаракат эса яшайди. Ўша кимдир сиз, балки мен, балки бошқалардир…

Энди сиз ва мухлислар учун камтарона хушхабарим бор: “Муаллифнинг биринчи романи” – янги рукн остида “Нур дарвозаси”ни нашрга тайёрладим. Эсласангиз, илгари нашриётларда “Муаллифнинг биринчи китоби” туркумидан жажжи китобчалар чиқариларди. Мен ҳам бу масофани босиб ўтганман. 1982 йили “Ёш гвардия” нашриётида биринчи китобим босмадан чиққан. Янги рукнга келсак, улар ўртасида фарқ бор, масофа бор, тажриба, улғайиш каби мезонлар бор. Менимча, “Биринчи” китобдан сўнг ўтган вақт ижодкорни ҳаваскорга ёки ҳаваскорни ижодкорга айлантиради…

– Мана буни янгилик деса бўлади. “Муаллифнинг биринчи романи”: – янги рукн сиз билан бошланаётгани ва жанрлар ҳақидаги фикрингиз кўпчиликни қизиқтиришига шубҳа йўқ. Шоир, ёзувчи деб тан олинган деярли барча ижодкорлар фаолиятини шеър ёки ҳикоя ёзишдан бошлаган. Айтингчи, ҳикоя жанрининг бошқа жанрлардан афзаллиги нимада?

– Аслида бу саволингизга олимлар, жанрлар устида тадқиқот олиб бораётган адабиётшунослар жавоб бергани маъқул. Шундай бўлса-да, тажрибамга таяниб, айтмоқчиман-ки, ижодкор мавзу танлаши мумкин, лекин жанр танламайди. У ҳикоя, қисса ва романнинг барча хусусиятлари, икир-чикирларини ўрганиб, сўнгра мақсадини қолипга жойлаб иш бошламайди. Ижодкорни тўлқинлантирган мавзу ёзиш давомида ҳикоя ёки қисса, роман сифатида шаклланади, яъни ўз жанрини ўзи белгилайди. Кўпчилик бирор воқеани тасвирлайди-да, шуни ҳикоя деб эълон қилади. Йўқ, асло бундай эмас. Ҳикоя шу қадар залворли, улкан юк юкланган жанрки, авввало буни ҳис қилиш, англаш лозим. Матбуотни тўлдириб, кунда, кунора эълон қилинаётган “ҳикоя”ларнинг барчаси ҳам ҳикоя эмас. Шунинг учун ҳам машҳур ҳикоялар сон-саноқсиз эмас, саноклидир…

– Сиз билан йўл-йўлакай эмас, бафуржа суҳбатлашишни истардим. Ҳар бир фасл, ҳар бир меванинг пишган, етилган даври бўлади. Журналистика ва адабиёт соҳасидаги тажрибаларингиз, меҳнатингиз сокин, айни дамда жўшқин бир паллага кирганини сезмаслик мумкин эмас. Сокинлик, жўшқинлик, ўз маслагига содиқлик, ўз замонасининг ростгўй ва жасур солномачиси бўлиш… Эсладингизми? Сизга, ижодингизга қарата айтилган бу сўзлар кимники?
“Литературная Росссия” газетасининг Бош муҳаррири РСФСР Ёзувчилар уюшмаси Москва ташкилоти бошқарувининг раиси Эрнст Иванович Сафонов эътирофини менимча, ҳалигача кўпчилик билмайди: “Ражаббойнинг ҳикоялари – мен юқорида айтганимдек, унинг ижодий имкониятларини башорат қилишга изн беради. Унинг ижодий машаққатлари йўналишларидан хабардор бир киши сифатида Ражаббойнинг ёзувчилик келажагига ишонч билан қарайман. У ўз саботи, унга овоз берган, шундай қисмат ато қилган она ерига фарзандларча қондошлигини сўндирмаса бас”: (1987 йил). Шу самимий, мардона тилакнинг рўёби бугун ўз исботини топди. Сизга баҳорий кайфият, Наврўз ва туғилган кунингиз муборак бўлсин деб такрорлайман.

– Раҳмат, сиз билан яна суҳбатлашиш умидидаман. Қуйида баъзи саволларингизга тўлароқ жавоб бўлар деган умидда “Нур дарвозаси”га кириш сўзи тарзида ёзилган сўз бошини ҳавола этаяпман.

ЎТТИЗ ЁШЛИ ТЕНГДОШЛАРИМГА

“Нур дарвозаси” “Ёшлик”да эълон қилинганича журнал қатларида қолиб кетди… *

Бундан бу ёғига кўп сувлар оқиб ўтди. Умрнинг қайсар, раъйинга кирмас онлари, хуш-нохуш кечган йиллар, воқеалар ичра олтмишлан ошиб, етмиш томон шитоб билан яқинлашаётганимни ўйласам, кўксимни нимадир тилиб, елкамда масъулият юки ошаверади. Бой берилган дамлар: кун-у тун, ойлар йилларга уланиб пушаймонлик ҳисси тантана қилаверади. “Бирор нимага улгурдимми?”, деган сўнгсиз савол қаршимда тик туриб жавоб кутади, кетмайди…

Кутилмаганда барча ҳаракатларим тўхтаб қолди. Вақт имиллаётгандай туюлса-да, аслида шитоб билан ўтар, ҳеч ким, ҳеч нима билан ҳисоблашмас, ниятларим, режаларимни босиб-янчиб ўз вазифасини адо этишга шошиларди.

Тўсатдан юз берадиган зиддиятли воқеалар бир маромда кечаётган умрни бошқа ўзанга буриб юборишини ким ўйлабди дейсиз. Бундай дамда киши ўзини ожиз сезади, қўлидан ҳеч нима келмаслиги, гўё адолат узоқлашиб, унутилиш хавфи юракни ўртайверади. “Осмон баланд, ер қаттиқ!” мақоли айни шундай чорасиз дамларда юракдан сизиб чиққан бўлса ажаб эмас.

…Олисларда қолган ёшликни хаёлан эслаб, бугун айни йигирма-йигирма беш ёш бўсағасида куч-қуввати жўшиб, ёниб турган “тенгдошларим”га юзландим. Баъзида қарияларнинг “Биз ҳам ёш бўлганмиз, мен сенинг ёшингда …” каби юракнинг туб-тубида чўкиб, армон тўла соғинчга айланган ўкинчи юзага қалқиб чиққанига гувоҳ бўламиз. Шунда кимларгадир шафқатсиз вақт таъсири сезилмас, аҳамиятсиз: бу ҳақида ўйлаш ортиқчадек туюлар, аммо… Аммо навқирон ёшликни, ҳис-туйғуларга тўлиб тошган гўзал дамлар, ширин орзуларни эсламаслик мумкинми?

Тақдирнинг ҳар ким ўзи ўқиб, ўзи хулоса чиқарадиган саҳифалари билан юзма-юз келмаслик, ҳисоблашмасликнинг сира иложи йўқ. Ишонган, суянган ақидаларим мени тарк этдими ё мен улардан юз ўгирдимми – ҳаётимда “катта танаффус” бошланди. Қоғоз-қаламга кўзим тушса, терс ўгирилиб ёзув-чизувни йиғиштирдим. Бундай ҳолат вақтинчаликмиди ё давомлими – бу  ҳақида билмас, ўйламас эдим. Гўё ўтмишдан юз ўгириш, қасмдма-қасдига “унутиш” бироз таскин бағишласа-да, баъзида хотиралар истагимга қарши бош кўтарар, олисдан бўлса-да, мавжудлигини эслатиб, хаёл кўзгусида аксланиб қоларди. Бошинг тошдан бўлсин, деган дуонинг ижобатини ўз тақдиримда кўрдим ва дуолар, эзгу тилаклар кимга аталган бўлса, уни асло тарк этмаслигига ишондим. Аввалига дард берди, кейин эса иложсизлик, ишончсизлик, ёлғизлик, азоб ва охирида умид бағишлади: қайта тирилдим, шукур…

***

Ўқувчилик, талабалик, адабиётга ҳавас, ҳаваскорлик: булар бари йигирма-йигирма беш ёшли йигит умрининг таянч нуқталари экан. Ва яна муҳаббат ташрифи, ёшлик журъати, биринчи фарзанд, биринчи китоб қувончи – еру кўкка сиғмай осмонларда парвоз қилиш, баландлик… Ўшанда ҳаваскорлик иштиёқи ўзининг кўз илғамас боғичлари билан мени адабиётга умрбод боғлаб қўйганини билмас эдим.

Ўқувчилар эътиборини қозониб, адабий муҳитга тез таъсир ўтказган ҳар бир нашрнинг эсда қоларли биографияси, тарихи бор. Шундай нашрлардан бири “Ёшлик” ка чиқиш барча ижодкорлар, айниқса, ёшларнинг орзусига айланган эди. Ёдимда: “Арава” босилгач, мен учун журналнинг эшиклари кенг очилди. Кейинчалик бу ҳикоя “Костёр” журналида (Ленинград: ҳозирги Санкт-Петербург) да рус ёзувчиси Евгений Туинов таржимасида чоп этилди. Шу муносабат билан таржимон менга мактуб йўллади:

“ – Ражаббой, здравствуй! Высылаю тебе пять экземпляров №10 журнала “Костер” с твоим рассказом “Арба” в моем переводе. Жал, что по вине редакции одно из примечаний (сносок) сделано ошибочно. Это слово “Гумбазтепа”. Они его зачем то в сноске просклоняли и из-за атеистического уклона выбросили то, что касалось целебного действия песка с этого места. Ну, да хрен с ними! Это уже их проблемы. Каждый перед богом сам отвечает…

Объязательно напиши мне, когда получишь экземпляры, как тебе издание! Вообще я даже не знал, что “Костер” имеет такой огромный тираж – 1.330.000 … Кошмар! Да, гонорар тебе перечислят по этому адресу (по которому я высылаю журналы!).

Как твои дела – и вообще, и издательские и творческие? Когда, «Литературная учеба» собирается выпускать узбекский номер? Будет ли там твой рассказ в моем переводе «Весть»? Он мне особенно из того, что я у тебя читал, нравится. Ты, пожалуйста, сообщи мне об этом.

Мои дела прежние. Вот тут ни с того ни с сего стал лауреатом премии Ленинского комсомола… Это за повесть «Фильм». А так – работаю в журнале «Ленинградская панорома», работы много. Пищу…
Успехов тебе, до свидания!
Евгений ТУИНОВ, Ленинград, 31.10.89.

***

Кеча-кундузнинг фарқига бормай ёза бошладим. Ҳикояларим рус ёзувчиларини қизиқтириб қўйди. Худо хоҳласа бу ҳақида навбатдвги китобимда ҳикоя қиламан… “Нур дарвозаси”ни якунлаб “Ёшлик”ка топширдим. Кўп ўтмай наср бўлимидан қўнғироқ қилишди. Бордим.

Журналнинг маъсул ходимлари Бош муҳаррир хонасида тўпланиб, нималарнидир муҳокама қилишаётган экан. Чамаси йиғилиш охирлаб қолганда котиба эшикни оҳиста тақиллатиб ичкарига бош суқди-да, мен ҳақимда маълум қилди. У тезда ортига буриларкан, жилмайиб:
– Кираркансиз, – деди муҳаррирнинг хонасига ишора қилиб.

Ҳамма менга тикилиб, қизиқиш билан қаршилашди. Юрагим ҳаприқиб, бўш курсилардан бирига ўтирдим. Хавотир, илинж аралаш ҳаяжон босди. Бир лаҳзалик сукутга дош бериш шу қадар оғир эдики, нафасим тиқилиб, юрагим кўксимни тешиб чиққудек гурсиллаб ура бошлади. Ҳаяжон таъсирида қулоқларим битиб, кўзим ҳеч ким, ҳеч нимани илғамай қолди. Назаримда бошимга қон қуюлди-ёв!

Ниҳоят, сукутни сўз бузди:
– Қўлёзмани кўпчилик ўқиди, менга маъқул, шу тарзда давом эт, – деди Бош муҳаррир. – Уддалабсан, табриклайман…

Қарашлар ўзгардими ё менга шундай туюлдими, барчанинг чеҳраси ёришиб, муҳаррирнинг табриги бирма-бир қайтарилди. Хона бўйлаб қутловлар қуш мисоли қанот қоқди, учди…

– Роман ҳажм билан белгиланмайди, – босиқлик билан давом этди Бош муҳаррир. – Асарни зўрма-зўраки кўпиртириш ўқувчини зериктиради, меъёрни бузади. Сен жуда сиқиқ, ихчам ёзиб меъёрни унутмабсан, балки бу сенинг услубингдир. Ўқувчига етказмоқчи ҳар қандай салмоқни фикрни аниқ, чиройли ифодалаш, бир жойда йиға билишга маҳорат дейилади. Сизлар ҳам эшитяпсизларми? – у ходимларга бирма-бир кўз югуртирди. – Аслида маҳорат дегани шу! Энди вазиятдан келиб чиқиб, қулоғингга айтиладиган бир таклиф бор. Буни бўлимда ҳал қиласизлар…

Бўлимда “Нур дарвозаси”ни учга бўлиш, ҳар бир қисмни алоҳида номлаб, қиссалар шаклида эълон қилиш таклифи борасида бироз тортишдик:

– Бу билан ҳеч нима ютқазмайсан, – деди бўлим мудири астойдил жон койитиб. – Муҳими, роман тўлалигича журналда босилади. Боя эшитдинг-ку, биринчидан, бу сенинг ютуғинг. Иккинчидан, биз ёстиқдек қалин қўлёзмаларни ўқиш, қисқартириш, журнални банд қилиб босиш мажбуриятидан халос бўламиз ва казо-казоларнинг “Нега романимни босмайсан?!” – дея тихирлик қилишларига изн бермаймиз. Ахир журнал ёшларники-ку! Энди тушунгандирсан?

Индамай туравердим.

– Демак, таклиф сенга ёқмади, – ажабланиб давом этди у. – Гарчи “Нур дарвозаси” алоҳида қиссалар тарзида эълон қилинса-да, унда қаҳрамонлар тақдири яхлит: бир бутунликда, бир нуқтада туташади. Шундай экан, уни роман дейишга тўла асос бор. Бу, биз билган ва кўниккан жанрларни ёшлар айни шу йўсинда, бир хилда давом эттирсин дегани эмас. Боя Бош муҳаррир сендаги қисқаликни жуда нозиклик билан илғаб, муносиб баҳолади. Тушун, вазият тақозосига кўра… , – у тўсатдан жим бўлиб қолди. Икки курагини курси суянчиғига тираб, бошини орқага ташлади ва кўзларини юмди…

Наср бўлимига осон эмаслигини билардим. Турли даражадаги қўлёзмаларни ўқиш, йилт этган учқунни авайлаш, юзага чиқариш, таҳрир. Хуллас, борни борга, йўқни йўққа ажратиш…

Таклифни қабул қилдим.

***

Орадан ўттиз уч йил ўтгач, бошимга тушган бало-қазоларни ортда қолдириб, яна адабиёт остонасига қадам босдим: бир сандиқ қўлёзма билан қадрдон “Дўрмон”га қайтдим. Ҳаяжон ўша-ўша, истак ва ихлосим баланд, мақсад аниқ. Мавлоно Жалолиддин Румий айтадиларки, Дард ҳамиша инсонга йўл очади…

Дард деганда фақат инсон танасидаги оғриқ – беморлик тушунилмайди: ҳақсизлик, зулм, зўравонлик, муҳаббат, айрилиқ, кулфат – булар бари Дард шаклида намоён бўлиб, инсонни ўзига яқинлаштиради, танитади. Ўттиз-қирқ йилда адабиётга бўлган муносабат, бадиий идрокка бўлган қарашлар сезиларли тарзда ўзгарса-да, аммо чинакам бадиий асраларга қўйиладиган талаб ва мезонлар аслича қолади, ўзгармайди. Бундай асарлар вақтдан ташқарида, вақт билан ҳисоблашмай умргузаронликда давом этади. Аммо бундай асарлар ёзиш кўпинча орзулигича қолади. Баъзан эса бу хаёлдан, орзудан ҳаётга кўчиб, кутилмаганда муаллифга қувонч бағшлайди.

…Эсимда, ўшанда кўпчиликни романнинг номланиши қизиқтирган эди. Айтишларича, қадим Бухорода, кимки астойдил юкуниб борса, кирланган жисми-жони гуноҳлардан покланиб, қалби ҳаловат топиб қайтадиган нурли манзил бўлган. Бу жой қаердалигини ҳеч ким аниқ айтолмайди. Балки бу афсонадир, балки ҳақиқат. Балки бу табаррук тупроқда Аллоҳ ўзининг дўстлари – азиз авлиёларни ** сочиб юборганига ишорадир?

Назаримда, кўнглига покланиш ишқи тушган инсон борки, ўз “Нур дарвозаси”ни излайди. Эртами, кечми уни топишга ишонади. Излаётгани унгагина насиб этишидан умидвор ҳолда муқаддас манзилни топиш илинжидан кечмайди.

Инсон қалбан покланишни ҳис этмас экан, жисми ҳеч қачон ҳаловат топмайди. На ўлим, на тазарру дардига малҳам бўлолмайди. Шунинг учун ҳам гуноҳлардан фориғ бўлиш истагида чекилган барча изтироб, азоблар ҳаловат бағишлайди.

____________

* Муаллиф ёзилганига 35 йил, чоп этилганига 32 йил тўлган асарини китоб ҳолида тақдим этар экан, бир пайтлар баҳсу мунозараларга сабаб бўлган, ўқувчиларда катта қизиқиш уйғотган “Нур дарвозаси”га бўлган бугуннинг, айниқса, ёшларнинг муносабатини билишга қизиқди.
** “Улуғларнинг ёзишича, Бухоройи шариф ва унинг атрофида етти минг авлиё, зоҳид, обид, ошиқ, имом, муҳаддис, шайх дафн этилган. Бу ерда учта пайғамбар, жумладан, Аюб алайҳиссалом, Довуд алайҳиссалом, Хизр алайҳиссалом қадамжолари бор. Ҳамма жойга осмондан нур ёғилса, Бухоройи шарифдан осмонга нур кўтарилар экан”. Садриддин Салим Бухорий: “Бухоронинг табаррук зиёратгоҳлари” – Тошкент, “Наврўз” нашриёти, 2015.

“Дўрмон” ижод уйи,
17.02.2019 йил

21 mart – Taniqli yozuvchi Rajabboy Raupov tavallud topgan kun

Ijodkor oʻzining mashhurligini bilmagani maʼqul. Nazarimda siz shundaylar sirasiga kirasiz. “Ona soʻz”, “Nur darvozasi”, “Gunoh”, “Osmonning egasi”, “Ostona” kabi qissalaringiz, “Arava”, “Oyning oddiy kunlari yoxud moskovlik talaba” nomli hikoyalaringizni muxlislar haligacha eslashadi. Ular siz haqingizda koʻproq bilishni istaydi, kitoblaringizni soʻrashadi. Demak, muxlislaringiz sizni unutishmagan.

IJODIY FAOLIYATDA SUKUTNING OʻRNI
Taniqli yozuvchi Rajabboy Raupov bilan
Amir Xudoyberdi suhbati

Isteʼdodli adib va jurnalist Rajabboy Raupov 1955 yil 21 martda Buxoro viloyatining Shofirkon tumanida tugʻilgan Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakulteti (1978), M.Gorkiy nomidagi Moskva adabiyot instituti Oliy kursini (1989) tugatgan. “Oʻzbekiston adabiyoti va sanʼati”, “Xalq soʻzi” “Ishonch” gazetalarida boʻlim mudiri, “Oʻzbekiston tabiati” va “Ipak yoʻli” gazetalarining tashkilotchisi hamda Bosh muharriri vazifasida faoliyat koʻrsatgan.
“Yurak sadosi” (1981), “Ona soʻz” (1989), “Nur darvozasi”, “Eʼtiqod” (2002), “Ustun” (2002-2005) kabi nasriy kitoblari chop etilgan. Uning “Osmonning egasi”, “Ostona”, va “Ona soʻz” qissalari mashhur. “Yurakdagi Buxoro” (1998) toʻplamining tuzuvchisi va mualliflaridan biri.
“Ustun” romanida oʻzbek xalqining shonli farzandi, akademik H.Abdullayevning dolgʻali hayoti tasvirlangan. “Xayotimga suiqasd” nomli hujjatli romani avtobiografik xarakterga ega. Uning hikoya va qissalari rus, polyak, gruzin tillarida chop etilgan.

– Rajabboy aka, avvalo tavallud ayyomingiz bilan tabriklayman. Oʻsha, biz bilgan joʻshqin Rajabboy Raupov bir pasda 64 yoshni qarshilasa-ya! Hamisha sogʻ boʻling, oilangiz, doʻstlaringiz quvonchiga sherik boʻlayotganimdan xursandman.

Fursatdan foydalanib muxlislaringizni qiziqtirgan baʼzi savollarga aniqlik kiritsak. Uzoq yillik tanaffusdan soʻng yana gʻayrat bilan adabiyotga qaytishingiz bizni quvontirdi. Oʻtgan asrning saksoninchi yillarida sizning asarlaringiz yoshlar orasida sevib mutolaa qilinardi. Ayniqsa, “Vuzgorodok” (Talabalar shaharchasi)da hikoya, qissalaringiz bosilgan “Yoshlik” jurnalini koʻtarib yurgan yoshlar orasida men ham bor edim.
Ijodkor oʻzining mashhurligini bilmagani maʼqul. Nazarimda siz shundaylar sirasiga kirasiz. “Ona soʻz”, “Nur darvozasi”, “Gunoh”, “Osmonning egasi”, “Ostona” kabi qissalaringiz, “Arava”, “Oyning oddiy kunlari yoxud moskovlik talaba” nomli hikoyalaringizni muxlislar haligacha eslashadi. Ular siz haqingizda koʻproq bilishni istaydi, kitoblaringizni soʻrashadi. Demak, muxlislaringiz sizni unutishmagan.
Bilishimcha, koʻplab asarlaringiz gazeta-jurnallarda “bekinib” oʻz oʻquvchisini kutganicha hamon oʻzingizday jim. Ayting-chi, oʻqishdan koʻra kitob yozish, uni chiqarishga ishqibozlik kuchaygan bir damda siz haligacha sukut saqlayapsiz. Buning boisi nimada?

– Amirjon, qutlov uchun rahmat. Sizga-da xayrli umr, ijodingiz barakali boʻlsin deb tilak bildiraman. Allohning har kimga sanab bergan kuni, oʻlchab bergan rizqi bor, deyishadi. Shunday ekan, bizga atalgan umrni amallab yashaymizda. Hayot deymizmi, taqdir deymizmi hamisha ham tekis, bir xilda kechavermaydi. Kimlardir tinimsiz yozadi. Goʻyo dunyoyi dunda borligini anglatish uchun ham yozadi. Kimlardir kasbim shu, yozishim kerak deb yozadi. Kimlardir aytganingizdek, kitob chiqarishga ishqiboz. Baʼzilar esa sukutda… Bu borada har kimning oʻz qarashi bor. Yozish minglab sahifalarni ermakka qoralashdan iborat emas. Toʻgʻri, menda uzilishlar, oʻz-oʻzi bilan kurash, ikkilanishlar, adabiyotni chuqurroq anglash borasida qarashlar toʻqnashuvi oson kechmadi. Balki aynan shu jarayon menga qayta oyoqqa turishim uchun asosiy tayanch, vosita boʻlgandir…
Geologiya (Yer ilmi)da shunday qonunlar borki, ularni kuzatib ajablanmay iloj yoʻq. Tap-taqir, qaqrab yotgan yoki toshloq bir joyda buloq paydo boʻladi: zilol suv otilib chiqadi. Yer ostidan suv chiqishi uchun avvalo boshqa joy, boshqa manbalardan suv toʻplanishi, tabiiy tinishi, koʻpayishi kerak. Nazarimda tabiatda kechadigan bunday jarayon ijodga ham tegishli.
Soʻnggi yillarda sizdek doʻstlarim, yaqinlarim, ayniqsa, ogʻir damlarda yonimda boʻlgan, hayotimni hech kimga ishonmay tun boʻyi Allohga iltijolar qilib ibodat bilan mashgʻul boʻlgan rafiqam “Nega yozmayapsiz?” deb meni koʻp qiyin-qistovga oladigan boʻlishdi. “Yozaman, yozaman, albatta yozaman” deb ularni ishontirishga harakat qilaman. Ijodkor har qanday fikrni miyasida oʻzi bilan olib yurishi, bu haqida oʻylashi, boyitishi mumkin boʻlsa-da, lekin bu haqida bilishni istagan kishiga xayollaringni, tasavvuringni darhol muqovaga oʻrab “Marhamat, bu sizga” deya natura shaklida qoʻliga tutqazolmaysiz-ku! Demak, ijodkor qalbida buloq koʻz ochishi uchun vaqt zarur. Buni zoʻrma-zoʻraki, sunʼiy tezlashtirgandan koʻra sukut saqlagan maʼqul.
Men yozishni, kitob chiqarishni “esdan chiqarib” kutdim. Natijada “Kishanli” nomli yangi qissa paydo boʻldi. Xudo xohlasa bu qissa ijodiy faoliyatimda yangi saxifa ochsa ajab emas.

– Oʻzbekiston xalq shoiri, sevimli ustozimiz Xurshid Davron Siz haqingizda: “Rajabboy oʻzbek adabiyoti kitobida oʻz sahifasiga ega ijodkor”, deb yozganida ichdan faxr tuyganman. Yaqinda esa oʻqituvchilar uchun oʻquv-metodik qoʻllanma (Oʻzbekiston tarixi:11-sinf)da sizning “Oʻtovda” hikoyangiz tahliliga bagʻishlangan “Badiiy idrokka boshqacha nigoh” nomli suhbat-essega koʻzim tushib astoydil quvondim va oxirigacha qiziqib oʻqidim. Mualliflar hikoyani yuksak baholashgan. Demak, qozonda boʻlsa choʻmichga chiqarkan-da! Yanglishmasam, ushbu hikoyangiz matbuotda ilk bor chop etilganiga oʻttiz yildan oshdi-yov. Oʻshanda “Oʻtovda”ning koʻp bahsu-munozaralarga sabab boʻlishi, turli tillarga tarjima qilinishi, tarix kitoblaridan oʻrin olishi tushingizga ham kirmagandir?

– Ahmad Chaqqon degan bokschi-murabbiyimiz boʻlardi. U boksga havasmand bolalarni turli usullar bilan sinab koʻrar, pichoqqa ilinadiganlarini saralab, bir umr esdan chiqmaydigan saboq – qatʼiy topshiriq berardi: “Ringda tapir-tupur qilib hovliqma, raqibingni ham, meni ham jigʻimga tegma. Oʻzingni qoyadek mustahkam, ishonchli tutib kutilmaganda shunday aniq zarba berki, raqib qulab tushganini sezmay qolsin…”
Siz eʼtirof etayotgan hikoyada aynan shu usulni qoʻllaganman. Oʻqigansiz, “Oʻtovda” sport yoki sportchi haqida emas. Mavzusi butunlay boshqa. Unda ixtiyoriy qullikka koʻnikib, mutelik, birovga soʻzsiz itoat etishni baxt, toʻkinlik deb bilgan va farzandlarini ham shu ruhda tarbiyalashni maqsad qilgan ota-ona fojiasi kenja oʻgʻilning isyoni misolida hikoya qilinadi.

– Yillar oʻtsa-da, bu hikoyaning oʻrin topishi, tadqiqotchilar uni xuddi kechagina yozilgandek qiziqishayotganiga sabab bor ekan-da. Sobiq shoʻrolar davrida “Oʻtovda”ni bugungidek – aslicha talqin qilishga birov botinolmasdi. Shunday boʻlsa-da, hikoya baribir tarjimonlar eʼtiborini tortgan… Aytingchi, adabiy faoliyatingizda sukutning muhimligi haqidagi mulohazalaringiz biroz bahstalab emasmi? Ijodkor ilhomni nahotki yillar davomida kutsa? Ilhom kelmasa-chi, unda nima boʻladi?

– Deyarli hech nima, xavotirga oʻrin yoʻq. Minglab tomchilarga bir tomchi qoʻshilmagani bilan talofat yuz bermaydi, adabiyot oʻz oʻzanidan oqaveradi. Dunyoda nechta shoir, nechta yozuvchi borligini tasavvur qilasizmi, oʻzimizda-chi?
Oʻrtamiyona, oʻrtadan past asarlar toʻlib-toshib yotibdi-ku. Ularni asar deyishga ham til bormaydi. Ularning sonini yana bittaga oshirish shartmi? Yozganing oʻz qiyofasiga ega boʻlib, boshqalardan ajralib turmasa, voqeabozlik ortidan quvib, oʻquvchiga aytadigan tayinli soʻz, gʻoyang boʻlmasa, na oʻquvchini na oʻzingni hayajonga sololmasang, koʻngillarga yoʻl topolmasang yozishdan nima foyda?
Yana bir gap: ijod jarayoni hech qachon toʻxtamaydi. Kimningdir oʻy-xayolida, yuragida, niyatida, faoliyatida doimo harakat bor, harakat esa yashaydi. Oʻsha kimdir siz, balki men, balki boshqalardir…
Endi siz va muxlislar uchun kamtarona xushxabarim bor: “Muallifning birinchi romani” – yangi rukn ostida “Nur darvozasi”ni nashrga tayyorladim. Eslasangiz, ilgari nashriyotlarda “Muallifning birinchi kitobi” turkumidan jajji kitobchalar chiqarilardi. Men ham bu masofani bosib oʻtganman. 1982 yili “Yosh gvardiya” nashriyotida birinchi kitobim bosmadan chiqqan. Yangi ruknga kelsak, ular oʻrtasida farq bor, masofa bor, tajriba, ulgʻayish kabi mezonlar bor. Menimcha, “Birinchi” kitobdan soʻng oʻtgan vaqt ijodkorni havaskorga yoki havaskorni ijodkorga aylantiradi…

– Mana buni yangilik desa boʻladi. “Muallifning birinchi romani”: – yangi rukn siz bilan boshlanayotgani va janrlar haqidagi fikringiz koʻpchilikni qiziqtirishiga shubha yoʻq. Shoir, yozuvchi deb tan olingan deyarli barcha ijodkorlar faoliyatini sheʼr yoki hikoya yozishdan boshlagan. Aytingchi, hikoya janrining boshqa janrlardan afzalligi nimada?

– Aslida bu savolingizga olimlar, janrlar ustida tadqiqot olib borayotgan adabiyotshunoslar javob bergani maʼqul. Shunday boʻlsa-da, tajribamga tayanib, aytmoqchiman-ki, ijodkor mavzu tanlashi mumkin, lekin janr tanlamaydi. U hikoya, qissa va romanning barcha xususiyatlari, ikir-chikirlarini oʻrganib, soʻngra maqsadini qolipga joylab ish boshlamaydi. Ijodkorni toʻlqinlantirgan mavzu yozish davomida hikoya yoki qissa, roman sifatida shakllanadi, yaʼni oʻz janrini oʻzi belgilaydi. Koʻpchilik biror voqeani tasvirlaydi-da, shuni hikoya deb eʼlon qiladi. Yoʻq, aslo bunday emas. Hikoya shu qadar zalvorli, ulkan yuk yuklangan janrki, avvvalo buni his qilish, anglash lozim. Matbuotni toʻldirib, kunda, kunora eʼlon qilinayotgan “hikoya”larning barchasi ham hikoya emas. Shuning uchun ham mashhur hikoyalar son-sanoqsiz emas, sanoklidir…

– Siz bilan yoʻl-yoʻlakay emas, bafurja suhbatlashishni istardim. Har bir fasl, har bir mevaning pishgan, yetilgan davri boʻladi. Jurnalistika va adabiyot sohasidagi tajribalaringiz, mehnatingiz sokin, ayni damda joʻshqin bir pallaga kirganini sezmaslik mumkin emas. Sokinlik, joʻshqinlik, oʻz maslagiga sodiqlik, oʻz zamonasining rostgoʻy va jasur solnomachisi boʻlish… Esladingizmi? Sizga, ijodingizga qarata aytilgan bu soʻzlar kimniki?
“Literaturnaya Rosssiya” gazetasining Bosh muharriri RSFSR Yozuvchilar uyushmasi Moskva tashkiloti boshqaruvining raisi Ernst Ivanovich Safonov eʼtirofini menimcha, haligacha koʻpchilik bilmaydi: “Rajabboyning hikoyalari – men yuqorida aytganimdek, uning ijodiy imkoniyatlarini bashorat qilishga izn beradi. Uning ijodiy mashaqqatlari yoʻnalishlaridan xabardor bir kishi sifatida Rajabboyning yozuvchilik kelajagiga ishonch bilan qarayman. U oʻz saboti, unga ovoz bergan, shunday qismat ato qilgan ona yeriga farzandlarcha qondoshligini soʻndirmasa bas”: (1987 yil). Shu samimiy, mardona tilakning roʻyobi bugun oʻz isbotini topdi. Sizga bahoriy kayfiyat, Navroʻz va tugʻilgan kuningiz muborak boʻlsin deb takrorlayman.

– Rahmat, siz bilan yana suhbatlashish umididaman. Quyida baʼzi savollaringizga toʻlaroq javob boʻlar degan umidda “Nur darvozasi”ga kirish soʻzi tarzida yozilgan soʻz boshini havola etayapman.

OʻTTIZ YOSHLI TЕNGDOSHLARIMGA

“Nur darvozasi” “Yoshlik”da eʼlon qilinganicha jurnal qatlarida qolib ketdi… *

Bundan bu yogʻiga koʻp suvlar oqib oʻtdi. Umrning qaysar, raʼyinga kirmas onlari, xush-noxush kechgan yillar, voqealar ichra oltmishlan oshib, yetmish tomon shitob bilan yaqinlashayotganimni oʻylasam, koʻksimni nimadir tilib, yelkamda masʼuliyat yuki oshaveradi. Boy berilgan damlar: kun-u tun, oylar yillarga ulanib pushaymonlik hissi tantana qilaveradi. “Biror nimaga ulgurdimmi?”, degan soʻngsiz savol qarshimda tik turib javob kutadi, ketmaydi…

Kutilmaganda barcha harakatlarim toʻxtab qoldi. Vaqt imillayotganday tuyulsa-da, aslida shitob bilan oʻtar, hech kim, hech nima bilan hisoblashmas, niyatlarim, rejalarimni bosib-yanchib oʻz vazifasini ado etishga shoshilardi.

Toʻsatdan yuz beradigan ziddiyatli voqealar bir maromda kechayotgan umrni boshqa oʻzanga burib yuborishini kim oʻylabdi deysiz. Bunday damda kishi oʻzini ojiz sezadi, qoʻlidan hech nima kelmasligi, goʻyo adolat uzoqlashib, unutilish xavfi yurakni oʻrtayveradi. “Osmon baland, yer qattiq!” maqoli ayni shunday chorasiz damlarda yurakdan sizib chiqqan boʻlsa ajab emas.

…Olislarda qolgan yoshlikni xayolan eslab, bugun ayni yigirma-yigirma besh yosh boʻsagʻasida kuch-quvvati joʻshib, yonib turgan “tengdoshlarim”ga yuzlandim. Baʼzida qariyalarning “Biz ham yosh boʻlganmiz, men sening yoshingda …” kabi yurakning tub-tubida choʻkib, armon toʻla sogʻinchga aylangan oʻkinchi yuzaga qalqib chiqqaniga guvoh boʻlamiz. Shunda kimlargadir shafqatsiz vaqt taʼsiri sezilmas, ahamiyatsiz: bu haqida oʻylash ortiqchadek tuyular, ammo… Ammo navqiron yoshlikni, his-tuygʻularga toʻlib toshgan goʻzal damlar, shirin orzularni eslamaslik mumkinmi?

Taqdirning har kim oʻzi oʻqib, oʻzi xulosa chiqaradigan sahifalari bilan yuzma-yuz kelmaslik, hisoblashmaslikning sira iloji yoʻq. Ishongan, suyangan aqidalarim meni tark etdimi yo men ulardan yuz oʻgirdimmi – hayotimda “katta tanaffus” boshlandi. Qogʻoz-qalamga koʻzim tushsa, ters oʻgirilib yozuv-chizuvni yigʻishtirdim. Bunday holat vaqtinchalikmidi yo davomlimi – bu haqida bilmas, oʻylamas edim. Goʻyo oʻtmishdan yuz oʻgirish, qasmdma-qasdiga “unutish” biroz taskin bagʻishlasa-da, baʼzida xotiralar istagimga qarshi bosh koʻtarar, olisdan boʻlsa-da, mavjudligini eslatib, xayol koʻzgusida akslanib qolardi. Boshing toshdan boʻlsin, degan duoning ijobatini oʻz taqdirimda koʻrdim va duolar, ezgu tilaklar kimga atalgan boʻlsa, uni aslo tark etmasligiga ishondim. Avvaliga dard berdi, keyin esa ilojsizlik, ishonchsizlik, yolgʻizlik, azob va oxirida umid bagʻishladi: qayta tirildim, shukur…

***

Oʻquvchilik, talabalik, adabiyotga havas, havaskorlik: bular bari yigirma-yigirma besh yoshli yigit umrining tayanch nuqtalari ekan. Va yana muhabbat tashrifi, yoshlik jurʼati, birinchi farzand, birinchi kitob quvonchi – yeru koʻkka sigʻmay osmonlarda parvoz qilish, balandlik… Oʻshanda havaskorlik ishtiyoqi oʻzining koʻz ilgʻamas bogʻichlari bilan meni adabiyotga umrbod bogʻlab qoʻyganini bilmas edim.

Oʻquvchilar eʼtiborini qozonib, adabiy muhitga tez taʼsir oʻtkazgan har bir nashrning esda qolarli biografiyasi, tarixi bor. Shunday nashrlardan biri “Yoshlik” ka chiqish barcha ijodkorlar, ayniqsa, yoshlarning orzusiga aylangan edi. Yodimda: “Arava” bosilgach, men uchun jurnalning eshiklari keng ochildi. Keyinchalik bu hikoya “Kostyor” jurnalida (Leningrad: hozirgi Sankt-Peterburg) da rus yozuvchisi Yevgeniy Tuinov tarjimasida chop etildi. Shu munosabat bilan tarjimon menga maktub yoʻlladi:

“ – Rajabboy, zdravstvuy! Vыsыlayu tebe pyat ekzemplyarov №10 jurnala “Koster” s tvoim rasskazom “Arba” v moyem perevode. Jal, chto po vine redaksii odno iz primechaniy (snosok) sdelano oshibochno. Eto slovo “Gumbaztepa”. Oni yego zachem to v snoske prosklonyali i iz-za ateisticheskogo uklona vыbrosili to, chto kasalos selebnogo deystviya peska s etogo mesta. Nu, da xren s nimi! Eto uje ix problemы. Kajdыy pered bogom sam otvechayet…

Obʼyazatelno napishi mne, kogda poluchish ekzemplyarы, kak tebe izdaniye! Voobщye ya daje ne znal, chto “Koster” imeyet takoy ogromnыy tiraj – 1.330.000 … Koshmar! Da, gonorar tebe perechislyat po etomu adresu (po kotoromu ya vыsыlayu jurnalы!).

Kak tvoi dela – i voobщye, i izdatelskiye i tvorcheskiye? Kogda, “Literaturnaya ucheba” sobirayetsya vыpuskat uzbekskiy nomer? Budet li tam tvoy rasskaz v moyem perevode “Vest”? On mne osobenno iz togo, chto ya u tebya chital, nravitsya. Tы, pojaluysta, soobщi mne ob etom.

Moi dela prejniye. Vot tut ni s togo ni s sego stal laureatom premii Leninskogo komsomola… Eto za povest “Film”. A tak – rabotayu v jurnale “Leningradskaya panoroma”, rabotы mnogo. Piщu…
Uspexov tebe, do svidaniya!
Yevgeniy TUINOV, Leningrad, 31.10.89.

***

Kecha-kunduzning farqiga bormay yoza boshladim. Hikoyalarim rus yozuvchilarini qiziqtirib qoʻydi. Xudo xohlasa bu haqida navbatdvgi kitobimda hikoya qilaman… “Nur darvozasi”ni yakunlab “Yoshlik”ka topshirdim. Koʻp oʻtmay nasr boʻlimidan qoʻngʻiroq qilishdi. Bordim.

Jurnalning maʼsul xodimlari Bosh muharrir xonasida toʻplanib, nimalarnidir muhokama qilishayotgan ekan. Chamasi yigʻilish oxirlab qolganda kotiba eshikni ohista taqillatib ichkariga bosh suqdi-da, men haqimda maʼlum qildi. U tezda ortiga burilarkan, jilmayib:
– Kirarkansiz, – dedi muharrirning xonasiga ishora qilib.

Hamma menga tikilib, qiziqish bilan qarshilashdi. Yuragim hapriqib, boʻsh kursilardan biriga oʻtirdim. Xavotir, ilinj aralash hayajon bosdi. Bir lahzalik sukutga dosh berish shu qadar ogʻir ediki, nafasim tiqilib, yuragim koʻksimni teshib chiqqudek gursillab ura boshladi. Hayajon taʼsirida quloqlarim bitib, koʻzim hech kim, hech nimani ilgʻamay qoldi. Nazarimda boshimga qon quyuldi-yov!

Nihoyat, sukutni soʻz buzdi:
– Qoʻlyozmani koʻpchilik oʻqidi, menga maʼqul, shu tarzda davom et, – dedi Bosh muharrir. – Uddalabsan, tabriklayman…

Qarashlar oʻzgardimi yo menga shunday tuyuldimi, barchaning chehrasi yorishib, muharrirning tabrigi birma-bir qaytarildi. Xona boʻylab qutlovlar qush misoli qanot qoqdi, uchdi…

– Roman hajm bilan belgilanmaydi, – bosiqlik bilan davom etdi Bosh muharrir. – Asarni zoʻrma-zoʻraki koʻpirtirish oʻquvchini zeriktiradi, meʼyorni buzadi. Sen juda siqiq, ixcham yozib meʼyorni unutmabsan, balki bu sening uslubingdir. Oʻquvchiga yetkazmoqchi har qanday salmoqni fikrni aniq, chiroyli ifodalash, bir joyda yigʻa bilishga mahorat deyiladi. Sizlar ham eshityapsizlarmi? – u xodimlarga birma-bir koʻz yugurtirdi. – Aslida mahorat degani shu! Endi vaziyatdan kelib chiqib, qulogʻingga aytiladigan bir taklif bor. Buni boʻlimda hal qilasizlar…

Boʻlimda “Nur darvozasi”ni uchga boʻlish, har bir qismni alohida nomlab, qissalar shaklida eʼlon qilish taklifi borasida biroz tortishdik:

– Bu bilan hech nima yutqazmaysan, – dedi boʻlim mudiri astoydil jon koyitib. – Muhimi, roman toʻlaligicha jurnalda bosiladi. Boya eshitding-ku, birinchidan, bu sening yutugʻing. Ikkinchidan, biz yostiqdek qalin qoʻlyozmalarni oʻqish, qisqartirish, jurnalni band qilib bosish majburiyatidan xalos boʻlamiz va kazo-kazolarning “Nega romanimni bosmaysan?!” – deya tixirlik qilishlariga izn bermaymiz. Axir jurnal yoshlarniki-ku! Endi tushungandirsan?

Indamay turaverdim.

– Demak, taklif senga yoqmadi, – ajablanib davom etdi u. – Garchi “Nur darvozasi” alohida qissalar tarzida eʼlon qilinsa-da, unda qahramonlar taqdiri yaxlit: bir butunlikda, bir nuqtada tutashadi. Shunday ekan, uni roman deyishga toʻla asos bor. Bu, biz bilgan va koʻnikkan janrlarni yoshlar ayni shu yoʻsinda, bir xilda davom ettirsin degani emas. Boya Bosh muharrir sendagi qisqalikni juda noziklik bilan ilgʻab, munosib baholadi. Tushun, vaziyat taqozosiga koʻra… , – u toʻsatdan jim boʻlib qoldi. Ikki kuragini kursi suyanchigʻiga tirab, boshini orqaga tashladi va koʻzlarini yumdi…

Nasr boʻlimiga oson emasligini bilardim. Turli darajadagi qoʻlyozmalarni oʻqish, yilt etgan uchqunni avaylash, yuzaga chiqarish, tahrir. Xullas, borni borga, yoʻqni yoʻqqa ajratish…

Taklifni qabul qildim.

***

Oradan oʻttiz uch yil oʻtgach, boshimga tushgan balo-qazolarni ortda qoldirib, yana adabiyot ostonasiga qadam bosdim: bir sandiq qoʻlyozma bilan qadrdon “Doʻrmon”ga qaytdim. Hayajon oʻsha-oʻsha, istak va ixlosim baland, maqsad aniq. Mavlono Jaloliddin Rumiy aytadilarki, Dard hamisha insonga yoʻl ochadi…

Dard deganda faqat inson tanasidagi ogʻriq – bemorlik tushunilmaydi: haqsizlik, zulm, zoʻravonlik, muhabbat, ayriliq, kulfat – bular bari Dard shaklida namoyon boʻlib, insonni oʻziga yaqinlashtiradi, tanitadi. Oʻttiz-qirq yilda adabiyotga boʻlgan munosabat, badiiy idrokka boʻlgan qarashlar sezilarli tarzda oʻzgarsa-da, ammo chinakam badiiy asralarga qoʻyiladigan talab va mezonlar aslicha qoladi, oʻzgarmaydi. Bunday asarlar vaqtdan tashqarida, vaqt bilan hisoblashmay umrguzaronlikda davom etadi. Ammo bunday asarlar yozish koʻpincha orzuligicha qoladi. Baʼzan esa bu xayoldan, orzudan hayotga koʻchib, kutilmaganda muallifga quvonch bagʻshlaydi.

…Esimda, oʻshanda koʻpchilikni romanning nomlanishi qiziqtirgan edi. Aytishlaricha, qadim Buxoroda, kimki astoydil yukunib borsa, kirlangan jismi-joni gunohlardan poklanib, qalbi halovat topib qaytadigan nurli manzil boʻlgan. Bu joy qayerdaligini hech kim aniq aytolmaydi. Balki bu afsonadir, balki haqiqat. Balki bu tabarruk tuproqda Alloh oʻzining doʻstlari – aziz avliyolarni ** sochib yuborganiga ishoradir?

Nazarimda, koʻngliga poklanish ishqi tushgan inson borki, oʻz “Nur darvozasi”ni izlaydi. Ertami, kechmi uni topishga ishonadi. Izlayotgani ungagina nasib etishidan umidvor holda muqaddas manzilni topish ilinjidan kechmaydi.

Inson qalban poklanishni his etmas ekan, jismi hech qachon halovat topmaydi. Na oʻlim, na tazarru dardiga malham boʻlolmaydi. Shuning uchun ham gunohlardan forigʻ boʻlish istagida chekilgan barcha iztirob, azoblar halovat bagʻishlaydi.

____________

* Muallif yozilganiga 35 yil, chop etilganiga 32 yil toʻlgan asarini kitob holida taqdim etar ekan, bir paytlar bahsu munozaralarga sabab boʻlgan, oʻquvchilarda katta qiziqish uygʻotgan “Nur darvozasi”ga boʻlgan bugunning, ayniqsa, yoshlarning munosabatini bilishga qiziqdi.
** “Ulugʻlarning yozishicha, Buxoroyi sharif va uning atrofida yetti ming avliyo, zohid, obid, oshiq, imom, muhaddis, shayx dafn etilgan. Bu yerda uchta paygʻambar, jumladan, Ayub alayhissalom, Dovud alayhissalom, Xizr alayhissalom qadamjolari bor. Hamma joyga osmondan nur yogʻilsa, Buxoroyi sharifdan osmonga nur koʻtarilar ekan”. Sadriddin Salim Buxoriy: “Buxoroning tabarruk ziyoratgohlari” – Toshkent, “Navroʻz” nashriyoti, 2015.

“Doʻrmon” ijod uyi,

17.02.2019 yil