Абдулла Қаҳҳор таваллудининг 110 йиллигига

Абдулла Қаҳҳор маслакдош дўст, устоз, шогирд топишда ҳеч қачон адашмаган. 2011 йили чоп этилган “Абдулла Қаҳҳор архиви каталоги”да келтирилган сон-саноқсиз далиллар бу ноёб зот одам танлашда болалигиданоқ нозик дид, зийрак ақл-фаросат билан иш тутганлигини яна бир карра тасдиқлайди. Чунончи, у илк бор Тошкентга келганида ўзи учун устод деб билган сиймолар ҳақида гап борганда биринчи галда Ғози Юнусни, дилга яқин таниш адиблардан Абдулла Қодирий, Чўлпон, Элбек, Ойбек, Ғайратийларни тилга олади.

АБДУЛЛА ҚАҲҲОР ҲАҚИДА ХОТИРАЛАР
Умарали НОРМАТОВ

АДАБИЙ ТАНҚИД ЖОНКУЯРИ

Кўплар қатори эсимни таниб, хат-савод чиқариб дунёдаги етти хазинанинг бири саналмиш сўз санъати намуналари билан таниша бошлаган пайтдан бошлабоқ, бу ҳайратомуз мўъжизаларнинг ижодкорлари, улар яратган қаҳрамонлар аслида қанақа одамлар экан, дея ўй суриб, ёзувчи-адибларнинг китоблардаги суратларига термилиб узоқ хаёлларга толардим… Шу орада илк бор ҳам тирик ёзувчини, ҳам тирик ҳаёт қаҳрамонини кўриш шарафига муяссар бўлдим.

Иккинчи жаҳон уруши йиллари эди. Қўшни қишлоқдан чиққан, ўша кезлари номи тилларда достон бўлиб кетган уруш қаҳрамони Аҳмаджон Шукуров жангдан қисқа муддатли отпускага келиб бир гуруҳ ҳамроҳлари билан қишлоғимизга ташриф буюрди. Аввал қишлоқ гузарида Қаҳрамон шарафига катта учрашув тантанаси – митинг ўтказилди, сўнг бизникида зиёфат берилди, ўша даврга хос камтарона дастурхон ёзилди. Ўспирин мезбон сифатида хизмат юзасидан меҳмонхонага кириб-чиқиб турардим, фурсат келиши биланоқ пойгакроқда дадам ёнига чўкка тушиб, уй тўрида ўтирган тирик қаҳрамон – кўксида Олтин Юлдуз медали ярақлаб турган Аҳмаджон ака-ю, тирик ёзувчи – чарм куртка кийган миқтидан келган, истараси иссиққина одам – Абдулла Қаҳҳорга ҳайрат ва ҳаяжон билан тикилардим. Аҳмаджон ака жангдаги саргузаштлари – гоҳ даҳшатли ҳодисалар, гоҳ ғаройиб, бир оз кулгили воқеалар ҳақида берилиб гапирар, гоҳ қишлоқдаги таниш-билишлари, жангга кетганлар, уларнинг бевалари, бола-чақалари ҳол-аҳволини суриштирар, гоҳо бир дам давр ташвишларидан андак узоқ кетиб, урушдан бурунги, хусусан, Катта Фарғона канали қурилиши даври хотираларини эсга олар, болаликда Рапқонга келганда ўзи гувоҳ бўлган қизиқ-қизиқ ҳангомалардан сўзлар, гоҳо суҳбатга бошқа гапга чечан ҳамқишлоқларимиз қўшилиб даврада аския, кулги-қийқириқ янграрди. Хуллас, Аҳмаджон ака тун ярмидан оққунга қадар даврани тўлдириб, бир уй одамни ўз оғзига қаратиб ўтирди. Ёзувчи Абдулла Қаҳҳор эса ўзига ярашадиган бир сиполик билан суҳбатга қўшилмай, аммо ичдан яйраб-ёзилиб, даврадагиларнинг ҳар бир гап, хатти-ҳаракатига зимдан разм солиб, хаёлга толиб ўтирарди; даврада аския, кулги-қийқириқ янграган пайтларда эса хиёл жилмайиб қўярди…

Меҳмонларни кузатгач, эртаси дадам: “Ёзувчи-шоир гапга чечан одам бўлади, деб юрардим. Болалигимда қишлоғимизга шоир Муқимий келган эди, гузардаги чойхонада қизиқ ҳангомалар айтиб, шеър ўқиб тонггача ҳаммани ўзига ром этган эди… Бу Абдулла Қаҳҳор бўлса, шунча ўтириб бир оғиз гапирмаса-я!” – деб қолдилар. Орадан кўп ўтмай Абдулла Қаҳҳорнинг “Олтин Юлдуз” повести чиқди, дадам уни ўқиб “Буни қаранг-а, нега ўшанда Абдулла Қаҳҳор сира гапга аралашмади десам, нуқул гап териб ўтирган экан-да… Ҳамма ёзганлари шундоққина одамларнинг оғзидан олингандек! Аҳмаджон ҳам қуйиб қўйгандек ўзгинаси… Қойил!” – дедилар.
Дарвоқе, дадам инқилобдан бурун мадрасада таълим олган, араб, форс тилларини яхшигина билар, янгича имлоларни мустақил ўрганган, кўп китоб мутолаа қиладиган одам эдилар; шунга кўра қишлоқ аҳли уни “Қори ака” деб аташарди; қишлоқда шўро ҳокимиятини барпо этиш, колхоз тузиш ишларида фаол қатнашган, ҳукумат орден ва медаллари билан мукофотланган, ўша кезлари қишлоқдаги “Совет” колхозига раислик қилар эдилар… Аҳмаджон ака отпускага келганида уйига бориб, уруш даври жабрини чекавериб паймонаси тўлиб кетган қишлоқ аҳлини жанг қаҳрамони билан таништириш, одамларнинг руҳини кўтариш ниятида уни ва у ҳақида асар ёзиш пайида унга ҳамроҳ бўлиб юрган Абдулла Қаҳҳорни қишлоққа таклиф этиб келган эканлар…

Ўша-ўша бир бор уйимизда меҳмон бўлган бу ёзувчи бир умр уйимизнинг энг азиз кишисига, ўз одамига айланди. Ўшанда даврада сўзи билан эмас, кейинроқ ёзган асари, асардаги сўзлари, санъати билан фақат дадамнигина эмас, кўпларни қойил қолдирган Абдулла Қаҳҳорнинг ҳар бир янги асарини интизорлик билан кутиб, иштиёқ билан ўқиб, у ҳақида журнал ва газеталарда нимаики чиқса, барчасини кузатиб борадиган бўлдим; “Қўшчинор” теварагидаги баҳслардан, уларда айтилган ўринсиз аччиқ гаплардан ўкиндим, “Шоҳи сўзана” довруғидан беҳад қувондим, Қўқон театрида саҳнага қўйилганида, яёв бориб томоша қилдим. Конибодом педбилим юртида ўқиб юрган кезларим ҳаваскор талабалар бу асарни саҳналаштирганларида, Одилов ролини ижро этганман, комедия шаҳар клубида бир неча бор намойиш этилиб, ўзбек-тожик томошабинларининг олқишига сазовор бўлган эди…

Орадан йиллар ўтди, Тошкентга келиб университетда, филология факультетида ўқиш, сўнгра аспирантурада таълим олиш насиб этди. Университетда, Ёзувчилар союзида Абдулла Қаҳҳор иштирок этган учрашувлар, ҳар хил адабий анжуманларга канда қилмай борар, бу аллома адибнинг тўла мағизли, ниҳоятда зарур ва нишонга бехато урадиган, гоҳо омбурдек узиб оладиган, даврани тўлқинлантириб юборадиган нутқларини мароқ билан тинглар эдим. Аблулла Қаҳҳорнинг ҳар бир чиқиши шаҳар адабий жамоатчилиги оғзига тушиб кетар, яхши маънодаги шов-шувларга сабаб бўларди… Бу одамга бутун вужудим билан талпинсам, бошлаган илмий ишим – ҳикоячилик масалалари бўйича Қаҳҳордек ҳикоя устасидан баъзи нарсаларни сўраб олиш, у билан маслаҳатлашишни кўнгилга тугиб юрсам ҳам, унинг яқинига боришга, ҳатто унга хат ёзиб вақтини олишга журъат этолмас эдим.

Матбуотда баъзи танқидий машқларим, ҳикоя ҳақидаги мақолаларим чиқиб, ўзимча қувониб, ўзгалар, хусусан, ёзувчилар бу ҳақида нима дер экан, дея ҳадиксираб юрган пайтларим – 1961 йили кутилмаганда Абдулла Қаҳҳордан мактуб келиб қолса борми… Хат қисқа ва лўнда эди, “Шарқ юлдузи”да чиққан ҳикоя ҳақидаги бир мақолам унга маъқул бўлгани айтилган эди… Ўшанда қандай ҳолатга тушганлигимни таъриф-тавсиф этишга қаламим ожизлик қилади, бунинг учун фақат ёзувчи бўлиш керак… Шундан кейин дадилроқ бўлибми ёки бир оз ҳовлиқибми, кетма-кет мақолаларни қалаштириб ташлай бошладим; танқид тиғини хийла кескинлаштириб, кўпроқ, беозор ёшларга қаратар эдим. Шу орада Ёзувчилар союзида қандайдир адабий йиғин бўлди-ю, Абдулла Қаҳҳор сўз олди; жумладан, ёшлар ижоди ва адабий танқидчилик хусусида тўхталиб, кутилмаганда: “Менинг ёш танқидчи Умарали Норматовдан умидим катта эди, мен уни ҳалол, объектив мунаққид деб билардим… “Маданият”даги кейинги мақоласини ўқиб қаттиқ ранжидим. Умарали худди цирк паҳлавонлари каби енг шимариб майдонга тушибди-да, иккита улуғга таъзим қилиб, сўнг кучи етадиган ёшларни роса дўппослабди… “ – деса бўладими…

Бу сўзларни эшитиб аъзойи-баданимдан совуқ тер чиқиб кетди. Абдулла Қаҳҳор ҳақ эди, ўша мақоламда иккита мансабдор ёзувчининг ўртачароқ асарлари кўкларга кўтариб мақталган, беозор ёшларнинг ҳикоялари эса хийла қаттиқ танқид қилинган эди. Бу дакки мен учун унутилмас сабоқ бўлди.

Сал фурсат ўтмай Абдулла Қаҳҳор мени устозим Озод Шарафиддинов орқали уйига – Дўрмондаги боғига таклиф этдилар. Мен у кишига рўпара келишим биланоқ Озод акага қараб: “Умарали шуми, ўзим ҳам шундоқ бўлса керак, деб юрардим”, – дедилар, сўнг бизни айвонга таклиф қилдилар. Стол теварагида узоқ суҳбат бошланди, Озод ака ўзига хос одамшавандалик, чечанлик, бир оз эркалик билан гапни гапга улаб турди… Билдимки, Абдулла Қаҳҳор даврада мен илк бор уйимизда кўрганимдагидек ўта “индамас” одам эмас экан; аммо гурунгда узундан-узоқ сўзлаш, ҳикоя қилишни эмас, суҳбатдошларини гапга солишни, кўпроқ уларни тинглашни хуш кўрар экан. Ўзига гап келганда лўнда, жонли, образли қилиб гапирар, гапларининг сўзлари ҳамиша тўла мағизли, ҳикматларга бой, лекин дидактикадан, панд-насиҳатлардан холи ва, албатта, юмор, пичинг, киноя-кесатиқлар билан йўғрилиб кетар; гапирганда ҳеч қачон овозини баланд кўтармас, эҳтиросга берилмас, энг кескин, жиддий ҳодисалар ҳақида ҳам осойишта сўзлар, бироқ кўнглидаги эҳтирос, ҳис-ҳаяжонларни суҳбатдошига тўла етказа олар экан. Унинг сўзлаш оҳанги, даврадагилар билан суҳбат, мулоқот тарзи менга шундоққина ҳикояларидаги персонажлар нутқи, диалогини эслатди.

Ўшанда суҳбатимиз, асосан, адабий танқид устида борди. Абдулла ака ўзбек адабий танқидчилиги чинакамига оёққа туриб келаётганлиги, Матёқуб Қўшжонов, Лазиз Қаюмов, Озод Шарафиддинов, Салоҳиддин Мамажонов, Норбой Худойберганов мақолалари, уларнинг яхши фазилатлари хусусида гапирди. Танқид учун энг муҳими – истеъдод, катта билим, шу билан баробар ҳалоллик ва объективлик эканлигини алоҳида таъкидлади. “Танқид, танқидчи ҳаммадан бурун ҳалол бўлиши керак, – деган эди у ўша гурунгда. – Танқид ниҳоятда покиза бир майдон. Биласизларми, мусулмонлар назарида масжид покиза даргоҳ саналади. Мусулмончилик таомилиги кўра, бу даргоҳга кирадиган одам ювинган-таранган, таҳорат олган бўлиши шарт; даргоҳга киргандан кейин ҳамма ўй-хаёлларни кўнглидан қувиб, фақат бир нарсани – Аллоҳни ўйлаши керак, салгина бўлса-да хаёли бошқа томонга кетдими – тамом, тоат-ибодати, дуоси ижобатга ўтмайди… Бир оз эриш туюлса-да, танқид майдонини ҳам шунга қиёс қилиш мумкин. Бу майдонга қадам қўйган одам ҳам ўта покиза, ҳар қандай ғуборлардан, шахсий таъма, ғаразлардан бутунлай холи бўлиши шарт; бу майдонда у фақат бир нарсани – адабиёт, китобхон манфаатинигина ўйлаши керак. Шахсий таъма, ғараз ёки бошқа субъектив майллар аралашдими, иш тамом деяверинг. Танқид майдонида эътиқоддан салгина бўлсин четга чиқишнинг реал хунук оқибати бор. Бундан ёзувчи, танқид, адабиёт, қолаверса, китобхон зарар кўради…”

Бу гапларни у, албатта, бўлиб-бўлиб, орада неча бор суҳбатдошлари луқмасини тинглаб, уларни шунга ундаб туриб айтди.

Шу даврада Абдулла ака айтган яна бир гап ёдимда қолган. Ўша кезлари танқидчиликда жавлон урган, деярли ҳар куни газеталарда қулоч-қулоч мақолалари билан чиқиб турадиган, адабий мажлисларда албатта сўзга чиқиб узоқ гапирадиган, нуқул аравани қуруқ олиб қочадиган бир мунаққид ҳақида сўз очиб: “Бу одам танқидчилик ҳунарини нуқул ёзиш-чизиш, газета-журналларда мақола чиқариш, минбарда булбулигўё бўлиб сайраш, деб билади шекилли… Мажлисларда унга разм солсам, гапирмаган пайтлари ҳам оғзи очилиб ёпилиб турар экан, ичида тинмай сайраса керак… Ҳолбуки, танқидчи ҳам худди ёзувчи, шоир каби кўнглида айтадиган зарур гапи, кўпчиликка керакли фикри бўлса, кўнгил дардини ёрмаса туролмайдиган ҳолга тушсагина гапириши, қўлига қалам олиши керак-ку, ахир! Белинский билан Добролюбов мақолаларини ўқиб кўринг! Улардаги гапларни айтмаслик, ёзмаслик мумкинмиди?! Асло! Қандай ҳолда ва нима мақсадда ёзиш, гапириш кераклигини ана ўша алломалардан ўрганиш лозим !” – деган эди.

Бу суҳбат менинг адабий танқид ҳақидаги содда тасаввурларимни алғов-далғов қилиб юборди. Авваллари танқидчилик табиати, принциплари ҳақида анча-мунча нарсалар ўқиган бўлсам ҳам ўшанда илк бор танқиднинг асл табиатини, танқид ва танқидчининг ёзувчи, адабиёт, халқ олдидаги ниҳоятда катта масъулияти, танқидчининг юксак инсоний ва гражданлик бурчини юракдан ҳис этгандай бўлдим.

Абдулла Қаҳҳорнинг ўзи танқидчилик фаолиятида шу принципларга риоя этишнинг яхши намунасини кўрсатган. Унинг марказий матбуотда, хусусан, “Литературная газета”да, қолаверса, ўзимизда босилган қатор мақолалари, адабий анжуманларда сўзлаган нуқтлари, ҳамкасб дўстлар даврасида айтган гаплари бунинг учун ёрқин далил. Адибнинг ўз вақтида матбуотда чиққан, кейинчалик, тўпламларидан жой олган мақолалари, катта адабий йиғинларда тинловчиларни тўлқинлантирган нуқтлари кўпчиликка аён. Мен саккиз йил давомида Абдулла аканинг гоҳ шаҳар ҳовлисида, гоҳ Дўрмондаги боғида у киши билан яккама-якка учрашувларда, кўпинча, Саид Аҳмад, Асқад Мухтор, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддиновлар, шунингдек, мен тенгли ва мендан ёшроқ танқидчи, ёзувчилар – Ўлмас Умарбеков, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Ўткир Ҳошимов, Шукур Холмирзаев, Учқун Назаров, Норбой Худойберганов иштирок этган гурунгларда айтган айрим ибратли танқидий гап-сўзларини, мулоҳазаларини эсга олганимда, ҳамиша бу одамнинг юксак эътиқодига, ҳалол ва принципиаллигига ич-ичимдан тан бераман.

Ҳар гал унинг хонадонига борганимда, адибнинг умр йўлдоши Кибриё опа биринчи бўлиб эшик очар, очиқ юз билан қарши олар, Абдулла ака ҳузурига бошлаб кирар, ниҳоятда дид билан дастурхон тузаб, сўнг суҳбатга халақит бермаслик учун бўлса керак, бизни холи қўяр эди.

Абдулла аканинг ҳар бир адиб – ўзига тенгдош ёзувчилар, шогирдлари, истеъдодли ёшлар ҳақида аниқ-равшан қараши бор эди. Айниқса, у ўзига тенгдош улкан талант соҳибларини ниҳоятда юксак қадрлар эди. Бир гал Ойбек ҳақида сўз очиб шундай деган эди: “У ўзбек адабиётида бамисоли ҳамма томондан барчанинг кўзига ташланиб турадиган улкан, салобатли қоя. Булутли кунлар довуллари ҳам, серғалва давр зилзилалари ҳам бу қояни қулата олмади. Аммо, афсус, ўша довулу зилзилалар пайтида унга дарз кетди. Шунга қарамай, у ҳамон қоядай бардам туриб, тинмай ижод қиляпти”.

Ғафур Ғулом вафотидан сўнг ҳам афсус, ҳам ифтихор билан деган эди: “У мислсиз истеъдод эгаси эди. Афсуски, ўзидаги шу улкан истеъдоднинг ҳаммасини тўла ишга сололмай, тўқсон фоизини ўзи билан олиб кетди. Аммо чин истеъдод маҳсули бўлган чин асарлари билан ҳам у адабиётимизда классик бўлиб қолаверади”.

Абдулла Қаҳҳор адабиётдаги янгиликларни, ҳар бир ёзувчи ижодини синчиклаб кузатиб борар, улар истеъдоди, ижодига хос бош хусусиятларни, уларнинг ютуқ ҳамда камчиликларини аксари бехато белгилаб олар, ютуқлари ҳақида қувониб, камчиликлари тўғрисида эса куюниб гапирар эди. Мабодо асарида жиддий хато, камчилик кўрса, ким бўлишидан қатъи назар, бор гапни хоҳ юзига, хоҳ мақоласи орқали, хоҳ минбарда туриб дангал айтаверар эди.

У Саид Аҳмадни ўзига ниҳоятда яқин олар, асарларидаги миллий руҳни, халқчил юмор ва жўшқин эҳтиросни хуш кўрар, шу билан баробар: “ Бир оз шошилади, керакли ўринларда эҳтиросини жиловлай билмайди; гоҳо китобхон кулавермаса, қитиқлаб кулдиришга, йиғлайвермаса, кўзига пиёз суртиб йиғлатишга уринади”, – деб койирди.

“Уфқ” романи, “Турналар” ҳикояси ўзбек адабиётининг юзини, бугунги бўй-бастини кўрсатадиган, жиддий таҳлилларга арзийдиган асарлар деб айтганини ва ўша ўзи ардоқлайдиган адибнинг матбуотда бўш ҳикояси ёки ҳажвияси чиқиб қолганида эса қаттиқ ранжиганлигини кўп кўрганман. “Саид Аҳмаднинг “Микроб”ини ўқидингми?” – деб сўраб қолди бир куни ва ўзи давом этди. – Ҳар нарсадан жирканавериб асаб касалига мубтало бўлиб қолган одам устидан кулиб ёзибди. Касал одамни ҳажв қилиб бўладими? Ҳажвчи тан, асаб касали эмас, социал жароҳатлар устидан кулиши керак-ку!.. Сиз – танқидчилар бунақа ҳолларга бефарқ қарамасликларинг лозим…”

Одил Ёқубов билан Пиримқул Қодировни у янги типдаги билимдон, ҳозирги рус ва жаҳон тараққийпарвар адабиётидан чуқур хабардор, чинакамига русча таълим кўрган ёзувчилар деб биларди. “Аммо уларнинг тил ва ифодаларида бир оз шира, ўзбекона руҳ етишмайди… Улар гоҳо русча ўйлаб, ўзбекча ёзишади”, дерди. – “Газетада Одилнинг янги романидан парча ўқидим, – деди у бир гал.- Одил роман қўлёзмасини кўриб беринг, деб тиқилинч қиляпти. “Ўтмишдан эртаклар”ни ниҳоясига етказиш билан овораман… Қўлёзмасини ўқишга сира фурсат тополмаяпман … Газетада чиққан парчадан ҳам кўриниб турибдики, асар ёшлик эҳтироси билан ёниб ёзилибди. Бироқ Одил эҳтиросга берилиб гоҳо шеър тилида гапиришга уринибди. Мана бу гапларга қара, – у газетада чиққан парчадан икки-уч жумла ўқиб, сўзида давом этди. – Жумлаларнинг охири чаённинг думидек гажжак қилиб ташланган. Тилдаги инверсия шеърда ўзини оқласа ҳам, прозада унча кетмайди. Бунақа тил-ифода Туроб Тўлага ярашади, Одилга эса сира ўтиришмабди… Буни ҳозироқ унга айтиш керак” .

Абдулла ака О. Ёқубовга буни айтган бўлса керак, ёзувчи устоз маслаҳатини олиб, асар тили устида ишлагани аниқ, роман, яъни “Эр бошига иш тушса…” журналда тўла чиққанида, ўша Абдулла Қаҳҳор айтган камчиликлар тузатилган эди.

“Эркин Воҳидовни шахсан танийсанми? – деб сўради бир куни. – Жуда ақлли, билимдон, боодоб, ўта серандиша, етти ўлчаб бир кесадиган йигит кўринади. Буни шеърларидан ҳам билса бўлади… Лекин шеъриятда, ижодда ўта эҳтиёткорлик ҳар доим ҳам ўзини оқлайвермайди… Буни Эркинга тушунтириш керак.”

Адибнинг, айниқса, шоир Абдулла Ориповга ихлоси баланд эди. Шоирнинг “Муножот”ни тинглаб” шеърини ўқиб, узоқ хаёлга толиб, сўнг шундай деганди: “Ўзи боладай масъум, беозор, осойишта кўринса ҳам, юрагида ғалаён жўш уриб туради. Замонлар драмасини, одамлар дардию ғамини бутун вужуди билан ҳис этади… Ҳис-ҳаяжонлари, айтмоқчи бўлган гаплари кўнглидан шаршарадек шитоб билан отилиб чиқса керак; уларни қоғозга туширишда қўли шошилиб қоларов дейман… Бунақа ноёб талантни ёмон кўздан асраш лозим”.

“Ўткир куйиб-ёниб, ўртаниб, шавқ билан ёзади… Қани энди, шундай ёниқ истеъдод тезроқ кенгроқ уфққа, Иттифоқ минбарига чиқиб олса!- дея гап бошлади у Дўрмонда учрашувларимиздан бирида ва “Муҳаббат” ҳикоясининг фазилатлари ҳақида гапириб, у ҳақида махсус мақола ёзишни менга маслаҳат берди.

Абдулла ака ўзи танқид қилган ёзувчининг яхши асари чиққанида қувона билар эди. Чунончи, Мирмуҳсиннинг “Зиёд ва Адиба” романи тўғрисида анча кескин салбий фикр билдирган адиб бир суҳбатда унинг “Араб ҳикоялари” туркуми, аниқроғи, шу туркумдаги “Йўқолган жавоҳир” билан “Искандария кўрфази” ҳақида мамнуният билан: “Буларни асар деса бўлади. Уларда ҳаёт бор, қалб қўри бор, дард, одам боласининг ташвишига ҳамдардлик бор”, – деган эди.

Абдулла Қаҳҳор ўз ижоди ҳақида ёзилган илмий ишлар, мақолалар устида ҳам одилона фикр юритар эди. У ўзининг инсонлик, ёзувчилик шаънини юксак қадрлар, керак бўлганида қаттиқ туриб ўзини ҳимоя қила олар, шу билан бирга ўз ижодидаги яхши ва заиф асарларни фарқлай билар, асарларидаги кам-кўстларни мардона туриб тан оларди.

У афсус-надомат билан деганди: “Лазизхоннинг 1957 йили “Ўзбекистон маданияти”да чиққан мақоласига қадар “Сароб” йигирма йил танқид таъқибида бўлди. “Сароб” илк бор босилганида, сочимда бирорта ҳам оқ тола йўқ эди. “Сароб” туфайли йигирма йил бошимда танқид таёғи синавериб, сочимнинг бирорта ҳам қора толаси қолмади… “Сароб” теварагидаги жанжаллардан бирида туппа-тузук танқидчи мени муросага чақириб: “Туфлаб ташланган нарсани қайта оғизга олмай қўя қолинг энди”,- деганида, ўзимни тутолмай: “Аввало “Сароб” ҳечам туфлашга лойиқ асар эмас. Агар туфлаш керак бўлса “Сароб”ни тан олмайдиган, тушунмайдиган, жоҳил, нодон, чаласавод, демагог танқидчиларнинг юзига туфлайман! – деб юборибман… Замон “Сароб” халққа, жамиятга керакли асар эканини тасдиқлади. Танқидчилар эътироф этганидек, бу типдаги асарлар адабиётимиз учун ёт эмас экан-ку!”

“Даҳшат” тўғрисида “Шарқ юлдузи”да босилган мақоламни ўқиб: “Ҳикоянинг лаҳм жойларини сихга тортгандай тизиб чиқибсан… “Даҳшат” қаҳрамони билан “Ўғри”, “Бемор”, “Анор” ҳикоялари персонажлари орасидаги фарқни ҳам тўғри топибсан…”- деди. “Нурли чўқилар” тўғрисидаги мақоламни ўқиганда эса: “ Мақтовни ошириб юборибсан, ҳикояни нурли чўққига чиқариб қўйибсан”, – дея дакки берганди.

Бадиий адабиёт нашриёти Абдулла Қаҳҳор туғилган куннинг олтмиш йиллигига бағишлаб унинг ижоди ҳақида монография тайёрлайдиган бўлди. Монография ёзиш танқидчи Матёқуб Қўшжоновга топширилган эди. Матёқуб ака менга китобнинг ҳикоячиликка оид қисмини ёзишни таклиф этди. Китоб дастлаб “Тасдиқ ва инкор устаси” деб аталган эди. Матёқуб ака Абдулла Қаҳҳордан китоб номи хусусида фикрини сўраганида, бундай ном унга маъқул тушмади. Сўнг китобни “Маҳорат сирлари” деб аташга қарор қилдик. Буни эшитиб Абдулла Қаҳҳор: “Яхши ном, аммо бундай ном Навоий, Толстой, Чехов ҳақидаги китобларга ярашади. Уларнинг ижоди маҳорат сирларига тўла… Менда “сир” нима қилсин… Иложи борича бошқа “одмироқ” ном топинглар”, – деб илтимос қилди. Бошқа “одмироқ” ном топилмади, китоб “Маҳорат сирлари” номи остида чиқди, аммо уни ёзувчининг ўзи кўрмай кетди. Агар ҳаёт бўлганида китоб шу ном билан чиққани учун ранжирмиди…

“Ўтмишдан эртаклар” университет студентлари даврасида муҳокама этилганида, нотиқлардан бири асарнинг охирги қисмлари, хусусан, “Қўқон харобалари орасида” боби бир оз бўш ёзилгани, тасвир суръати жуда тезлашиб кетгани, бу ерда аввалги бобларга хос жонли, лўнда лавҳалар, ёрқин, тугал характерлар йўқлиги ҳақида тортинмай гапирди. Шунда Абдулла ака қулоғимда шивирлади: “Бу бала бало экан-ку! “Эртаклар”нинг заиф жойини топиб танқид ўқини нишонга бехато урди-я!”

Ҳамиша ҳақ гапни айтгани, ҳақиқат олдида ҳеч кимни, ҳатто ўзини ҳам аямагани учун бўлса керак, ҳақиқий истеъдод эгалари, гарчи ундан қаттиқ дакки эшитсалар-да, барибир унга талпинаверардилар. Абдулла Қаҳҳор бамисоли оҳанрабодек чин истеъдод маъданларини, хусусан, ёш истеъдодларни ўзига тортиб турарди. Истеъдоддан маҳрум шуҳратпараст қаламкашлар эса унинг ҳақ сўзига, аччиқ танқидига дош беролмай устидан иғво, фисқу фасод тарқатиб юрар, ҳар хил йўллар билан пайт топиб ўч олишга ҳаракат қилардилар.

Бир йиғинда шундай кимсалар Абдулла ака айтган ҳақ ва аччиқ гап учун унга қаттиқ ташланганликларини эшитиб, кечқурун кўнгил сўраш учун уйига бордик. Даврада ўтирган ўта андишали, мулоҳазакор ёзувчи-шогирдларидан бири Абдулла ака кўнглини кўтарадиган кўп яхши сўзлар айтди, пировардида, умуман олганда, катта ёзувчи бунақа жанжаллардан узоқроқ юргани, тинчгина ижод билан машғул бўлгани маъқул, деган маънода гап қилди. Абдулла ака унинг сўзларини жимгина тинглаб бўлиб осойишталик билан Нозим Ҳикматнинг инсон ёнмоғи кераклиги ҳақидаги машҳур сатрларини туркча ёд айтди. Сўнг:” Эс-ҳуши жойида ҳар бир одам кўриб-билиб туриб ҳақ гапни айтмаса, ким айтади!”- дея илова қилди. Адиб яна сўзида давом этиб: “Мен уларнинг ҳамласидан асло хафа эмасман, қайтага ҳақ гапни айтиб уларни талвасага солиб қўйганимдан хурсандман. Кўпдан бери кўнглимда тош бўлиб ётган дардни тўкиб енгил бўлиб олдим”, – деганида унинг ҳузурига кўнгил сўраш, унга далда бериш учун келган бизлар бир оз ноқулай ҳолатга тушиб қолган эдик.

Адиб хуш кўрадиган жанговар танқидчилардан бири ўз мақоласида номдор бир шоирнинг бўш шеърларини танқид қилгани учун сиқувга олиниб, руҳи тушиб юрганида, Абдулла ака унга далда бериб: “Бардам бўл, агар ўзини шоир-ёзувчи деб санайдиган одамда озгина истеъдод ва инсоф бўлса, эртами-кечми ҳақ гапга, адолатли танқидга тан беради. Агар унда иккиси ҳам бўлмаса, ҳақ гапинг учун кетингдан болта кўтариб югуради… Агар шунақа кимсаларнинг болтасидан қўрқсанг, яхшиси, танқидчилик дастгоҳини йиғиштир-да, вақтида бошқа бирор тинчроқ, ёғлироқ касбнинг этагидан тут!”- деганди.

Абдулла Қаҳҳор бевосита адабиёт назарияси билан махсус шуғулланган ёки шуғулланмаганлигини билмайман, аммо адабиёт, танқид табиати, қонуниятлари, принциплари хусусида айтган пишиқ-пухта гапларини кўп эшитганман. Бир гал ижодий метод ҳақида гап кетганда шундай деганди: “Яқинда Польшадан келган адабиётчилар мендан шу хусусидаги фикримни сўрашди. Мен уларга: “Ижодий метод кўча қоидалари йиғиндиси эмас. У ёзувчи учун ҳақиқатга элтадиган йўлни ёритиб турувчи маёқ”, – деб жавоб қилган эдим, маъқул бўлди шекилли, ён дафтарларига шу сўзларимни ёзиб олишди”.

“Танқиднинг энг асосий вазифаси – талантни, талантли асарларни кашф этиш”, – деган сўзларни кўп такрорларди ва танқидчи дўстларини, шогирдларини шунга даъват этарди.

Абдулла Қаҳҳор умрининг сўнгги йилларида Ёзувчилар союзидаги шоир Миртемир бош бўлган ёшлар семинари машғулотларига мунтазам қатнашар, муҳокама, мунозара қатнашчилари, айниқса, ёшларнинг сўзларини эътибор билан тинглар, ён дафтарига доимо нималарнидир қайд қилиб ўтирар, аммо ҳар қанча қистовга олишса ҳам, бу йиғинларда сўзга чиқмас, гапирмас эди. Мен бунинг сабабини сўраганимда: “Ёшлар ҳаётидан асарлар ёзиш ниятидаман. Ҳозирги ёшлар дили, тили, кайфиятини бизлардан кўра ёш ижодкорлар яхшироқ билади, нозик ҳис этади… Ёшлар олдида гапириш, уларга ўргатиш учун эмас, улардан ўрганиш учун бу ерларда юрибман”, – деб жавоб қилган эди.

Қаранг, Қаҳҳордай устоз санъаткор ёшларга ўргатибгина қолмай, улардан ўрганар ҳам экан. Дарҳақиқат, унинг сўнгги йилларда яратган ёшлар ҳаётидан олинган “Нурли чўққилар”, “Муҳаббат” асарларида ўша кезлардаги истеъдодли ёшлар ижоди билан муштарак жиҳатлар кўп.
Булар саккиз йил давомида Абдулла Қаҳҳор билан бўлган мулоқотлар, шахсан ўзим гувоҳ бўлган воқеа-ҳодисалар, ўз оғзидан эшитган гапларнинг бир қисми, холос. Афсуски, мен ўз вақтида кундаликлар тутиб, мунтазам уларни ёзиб бормаган эканман. Менинг хотирамда қолган ва юқорида келтирилган унинг гаплари, эҳтимол, айнан унинг ўзи айтгандай эмасдир. Аслида улар мен келтиргандан кўра лўнда, образли, ширали, таъсирчанроқ экани шубҳасиз. Мен унинг сўзларини ҳамиша ҳам айнан ўзиникидай қилиб келтиролмаган бўлсам, устоз руҳи олдида узр сўрайман.

Ниҳоят, унинг кўп ёшлар қатори менга кўрсатган ғамхўрлигидан, жонкуярлигидан, маслаҳат ва мададларидан беҳад миннатдор эканлигимни ҳам айтиб ўтишим керак. У менинг оилавий, моддий аҳволим, яшаш, ишлаш шароитим, ўқишим ҳақида доимо суриштириб турар эди. Мени Ёзувчилар союзига ўтишга илк бор маслаҳат берган, бировнинг уйини ижарага олиб ночор туришимни билиб, Ёзувчилар союзидаги маъсул шахсларни хабардор этган, туриш-турмушимизни билиб келиш учун биз яшайдиган уйга шахсан ўша пайтлари республикамизда яшаб ижод этаётган, Ёзувчилар уюшмасида маъсул вазифада ишдайдиган ёзувчи, уруш қаҳрамони В. Карповни юборган, оғир хасталикка дучор бўлганимда, ўзига таниш бир тажрибали врачга кўрсатган ва яна кўп тиғиз ҳолларда мадад қўлини чўзган, асоссиз ҳамлалардан қаттиқ туриб ҳимоя қилган бу табаррук зот олдида мен бир умр маънавий қарздорман. Абдулла Қаҳҳордек буюк сўз санъаткори олтмиш ёшлик тўйи арафасида у ҳақида кинофильм яратмоқчи бўлганларида мендек оддий бир танқидчини талай шогирдлари, истеъдодли ёш ёзувчилар қатори суратга тушиш учун таклиф этганида, ҳам қувонч, ҳам хижолатдан ўзимни қўярга жой тополмай қолганман.

Мен устоз Абдулла Қаҳҳор ҳақида ўйлаганимда, ёш бир шоирнинг адиблар айтган панд-насиҳатлари билан эмас, ижоди, шахсий ибрати, кўрсатган жасоратлари билан устозга айланадилар, деган сатрлари ёдимга тушади. Абдулла Қаҳҳор бебаҳо, ўлмас асарлари билангина эмас, бевосита амалий ишлари, шахсий ибрати, юксак эътиқоди, метин иродаси, ҳақиқат йўлида жонбозлиги, жасорати билан бизлар учун устоз-мураббий эди ва шундай бўлиб қолаверади.

1986

УСТОЗ АРМОНИ

Устоз Абдулла Қаҳҳорни билганлар, суҳбатини олганлар яхши эслашади: бу аллома давраларда кам гапирар, гапирганда эса ҳамиша образли қилиб сўзлар, гаплари ҳазил-мутойиба, лутф, киноя-кесатиқлар, кескин истеҳзо билан йўғрилган бўларди. Унинг сўзлари ошкора донишмандлик, панд-насиҳатлардан холи, бироқ ҳамиша муҳим бир фикр, ҳодисаларга янгича қараши, образлилиги билан эсда қоларди. Адибнинг турли учрашувларда, давраларда айтган айрим мулоҳазаларини, лутфларини сиз — азиз газетхонларга ҳавола қилмоқчиман.

60-йилларнинг бошлари, ёз фасли. Дўрмондаги мўъжазгина ижод уйида осойишта ҳаёт ҳукм сурар, хоналарда адиблар ижод билан банд, жумладан,, Пиримқул Қодиров “Қора кўзлар” романи, Озод ака “Замон — қалб — поэзия” китоби устида ишлар, уларга ҳеч ким халал бермас, бинога яқинлашганлар секингина юрар, сўзлашганда овозини баландлатмас эдилар. Тушлик ва кечки дам олиш вақтларида эса сув бўйида, чинор остида мароқли суҳбатлар, ҳазил-мутойибалар авжига минарди. Баъзан ошхўрликлар ҳам бўлиб турар, ҳадди сиққанлар ижод уйининг шундайгина биқинидаги боғ ҳовлида истиқомат қиладиган Абдулла акани даврага таклиф этишар, таъби суйса бу одам келарди. Кунларнинг бирида шундай даврага Пиримқул Қодиров Абдулла акани таклиф қилди, устоз узр сўраб қандайдир тадбирда қатнашиши зарурлигини айтдилар. Ошхўрлик зўр ўтди, қиттак отилди ҳам. Қувноқ гурунг, ҳазил-мутойибалар авжига чиққан пайтда, Абдулла ака келиб қолдилар. Салом-аликдан сўнг оромкурсида ширакайф ва қувноқ ҳолда ўтирган Пиримқул акага қарата:

— Пиримқулнинг оёғи ерга тегмай қолганидан зиёфат зўр ўтганга ўхшайди, — дедилар. Даврада зўр қаҳқаҳа кўтарилди. Давра руҳига бундан ошириб баҳо бериш мумкин эмас эди. Одатда зиёфатларда кам ичадиган, балки устоз адибга илк бор ширакайф ҳолда дуч келган Пиримқул ака устоз ҳазилидан қулоғигача қизариб, ажиб бир ҳолга тушди. Абдулла аканинг беназир лутфида Пиримқул аканинг ҳозирги ҳолатига, қолаверса, бўйи бастига нозик ишора бор эди.

Шундан сўнг танқид устида сўз кетди. Ўша кезлари танқидчиликда жавлон урган, минбарларни эгаллаб олиб бошқаларга сўз бермай узундан-узоқ тумтароқ нутқ ирод этадиган бир мунаққид ҳақида гап очиб, дедилар:

— Бу одам танқидчиликни фақат нутқ сўзлаш, оғизни очиб-ёпиш деб билади, шекилли. Мажлисларда унга разм солсам, залда гапирмай ўтирган пайтида ҳам оғзи очилиб-ёпилиб турар экан. Танқидчи айтмаса туролмайдиган, тингловчига зарур гапи бўлгандагина минбарга чиқиши керак-ку, ахир!

Сўнг танқидчининг бошқаларникига ўхшамайдиган ўз фикри, ўз сўзи, ифода тарзи бўлиши даркорлигини таъкидлаб: “Озод, мабодо китобинг эскириб бирор носфурушнинг қўлига тушиб қолса, у нос ўраб сотган варағига кўзи тушган одам қоғоздаги бирор жумлани ўқиб: “Бу Озоднинг сўзи-ку”, десин ва ўша варақни авайлаб олиб қўйсин”.

Ўшандай давралардан яна бирида мен илк бор Абдулла Қаҳҳорнинг оғзидан Нитше, Фрейд ҳақида илиқ, Маркс ҳақида эса танқидий гапларни эшитиб ҳайратда қолган эдим. Мана у кишининг айтган мулоҳазалари:

— Кўплар ҳаёт, инсон ҳақида фақат Маркснинг қарашини ҳақиқат деб билади. Нитше ва Фрейдни ўқисанг, дунёда бошқача гаплар ҳам борлигига амин бўласан! Инсон табиати, руҳияти ғоят мураккаб. Унда нафс, яна кўп биз учун қоронғи бошқа ҳақиқатлар ҳам бор. Одам боласи дунёга келиб, ҳали кўзини очмай туриб онасининг кўкрагига ёпишади, “Бер!”, дейди. Маркс бўлса соқолини тўрвадай қилиб одам боласи табиати, майли билан ҳисоблашмай, ҳаммани тенглаштириб, ёппасига коммунизмга олиб бораман, деб юраверган экан…

Абдулла Қаҳҳор ўз ижоди, асарларининг танқидчиликдаги баҳоси, талқини устида сўз кетганда, айниқса, “Сароб” хусусида куюниб гапирар эди. Таржимаи ҳолида у шундай ёзган:

“Аввал Ўрта Осиё Давлат университетининг педагогика факультетида, ундан кейин Тил ва адабиёт илмий-текшириш институтида ўқиганимга, таржима ишлари билан қаттиқ машғул бўлганимга қарамай, “Сароб”ни тўрт йилда ёзиб тугатдим. Китоб республика конкурсида мукофотланди. Уни китобхон хуш қабул қилди, лекин баъзан арзон шуҳратпарастлик, баъзан сиёсий демагоглик, баъзан эса тўғридан-тўғри жаҳолат натижаси бўлган танқид найза кўтариб қарши олди. Бу нарса баъзи ҳолларда ҳатто фаросатли одамларни ҳам чалғитди”.

— “Сароб” ёзилган, у китоб ҳолида чиққан пайтлари, — деган эди адиб суҳбатларидан яна бирида, — сочимда бирорта ҳам оқ тола йўқ эди: демагог, жоҳил танқидчиларнинг бетиним тўқмоқлари туфайли романнинг иккинчи нашрига қадар сочимда бирорта ҳам қора тола қолмади.

Кейинроқ, 1965 йили бир даврада адиб “Сароб” романи муносабати билан берилган саволга: “Танқид шу пайтга қадар “Сароб”дан нуқул сиёсат излади. Романдаги одамларнинг дарди-дунёсини, оҳу зорини эшитадиган бир азамат топилмади”, дея жавоб қайтарган эди. Адибнинг надомат билан айтган бу гапи узоқ вақт менга тинчлик бермай, “Сароб” персонажларининг дарди-дунёсини ёритадиган бир нарса ёзишга ундаб келди. 1990 йили “Шарқ юлдузи”да эълон этилган “Ҳаёт сабоқлари” мақоласида шу хусусдаги айрим мулоҳазаларимни изҳор этишга уриндим. Бироқ 90-йиллари “Сароб” теварагида кечган танқидий баҳс-мунозаралар таъсирида “Ҳақиқат тақозоси” сарлавҳали мақолада ўша фикримдан қайтганимни айтдим. Айтарга айтдим-у лаб тишлаб қолдим. Бунинг учун биринчи бўлиб Кибриё опадан дакки эшитдим. Сал фурсат ўтмай, тушимда Абдулла акани кўрибман. Бу одам ўзига хос нимтабассум ва истеҳзо билан: “Умарали, сен ҳам “Сароб”га қарши найза кўтарганлар қаторига ўтиб қолибсан-ку!”, дедилар. Бирдан уйғониб кетдим. Шундан кейин кўринг — кўнгилдаги қиёматни! Бир неча кунлар ўзимга келолмай юрдим. Ёзги таътил пайти “Сароб”га оид жамики адабиётларни жомадонга жойлаб Дўрмондаги Ёзувчилар боғига отландим. Кўп изланишлардан сўнг “Саидий жумбоғи” сарлавҳаси остидаги тадқиқотнинг режаси тайёр бўлди. Бу режа бўйича адабиётшунос Шуҳрат Ризаев билан маслаҳатлашдим. Шуҳрат ниятим билан танишгач, “Сароб” ҳақидаги гап, барибир, охир-оқибат мафкура — сиёсатга бориб тақалмасмикан, деган хавотирини айтди… Иш яна чўзилди. Ниҳоят, аср ниҳоясига келиб, иш тайёр бўлди, ҳамкасабалар даврасида у ҳақда маъруза қилдим. Мақола “Жаҳон адабиёти”да “Мафкуравий тазйиқ ва истеъдод қудрати” сарлавҳаси остида эълон этилди. Мақола теварагида баҳс-мунозаралар бўляпти. Мазкур мақолани мен “Сароб” ҳақидаги барча қабул қилиши лозим бўлган ҳукм-хулоса деб даъво этишдан йироқман, балки уни йирик асарнинг яна бир талқини, танқидий версияси сифатида қабул қилишларини истардим…

Кишини мамнун этадиган жиҳат шундаки, озод мамлакатимизнинг янги озод авлоди маънавий қадриятларимизни, жумладан, кўпгина мураккаб адабий ҳодисалар қатори “Сароб” романини ҳам янгича идрок қилиб, ундаги одамларнинг дарди-дунёсини англаш, теран ҳис этиш йўлидан бораётирлар. Бир ёш тадқиқотчи қизимиз айни “Сароб”даги одамларнинг дарди-дунёси ифодаси, талқини устидаги тадқиқотини якунлаш арафасида. Ниҳоят, бугунга келиб устознинг армони ушалса, ажаб эмас.

2002

“ЁШЛАР БИЛАН СУҲБАТ” КЎРГИЛИКЛАРИ

1966 йилнинг май ойи бошлари. Тошкент зилзиласидан кейинги нотинч, тўс-тўпалон кунлар. Устоз адиб Абдулла Қаҳҳор 60 ёшга тўлиши муносабати билан Ғафур Ғулом номидаги нашриёт унинг олти томлик асарларини, “Ёш гвардия” нашриёти эса “Ёшлар билан суҳбат” китобини нашр этишни режалаштирган. Адиб ўз одатига кўра бўлғуси китобларга кирадиган асарларининг жиддий таҳрири билан банд. Шу орада у киши мени хонадонига таклиф этдилар ва қўлимга 20 чоғли мақолалар рўйхати битилган қоғозни тутқазиб, “Буларнинг қўлёзмаси сақланмаган. Кутубхоналарга бориб қидиришга вақтим бўлмаяпти. Шу рўйхатдаги нарсаларни топиб кўчириб берсанг. Уларнинг бир қисмини “Олти томлик”нинг 6-томига, муносибларини эса “Ёшлар билан суҳбат”га киритмоқчиман, – дедилар ва давом этиб. – Араб, лотин ёзувига қалайсан?” – деб сўрадилар. “Эпласам керак, қийналсам, ёрдам берадиган шогирдлардан бор” дея устозни хотиржам қилдим. Дарҳақиқат, рўйхатда араб ва лотин ёзувида чиққан 20-30-йилларга оид қатор мақолалар номлари ҳам бор эди. Ўтган йили университетни тугатиб, “Маданият” газетасида иш бошлаган, болалик йиллари Шинжонда яшаб, ўқиб, арабча ёзувни пухта эгаллаган Ёқубжон Яквалхўжаевни ёнимга олиб зилзилада дарз кетган “Навоий”, “Турон”, университетнинг асосий кутубхоналарида ўтириб икки-уч кун ичида рўйхатдаги барча мақолаларни топиб кўчириб, талабчан адиб олдида хижолатга қолмаслик учун кўчирилган матнларни аслиятга қайта-қайта солиштириб чиқдик. Муҳим бир ҳол: адиб тузиб берган рўйхатда мақолаларнинг чоп этилган нашр манбалари ҳам кўрсатилган, улар ёнига “тахминий” деган сўз қайд этилган эди. Шуниси қизиқки, “тахминий” дейилган манба ва саналарнинг барчаси аниқ бўлиб чиқди; рўйхатда кўрсатилган нашр сонини қўлга олиб очиб кўрсак, ҳаммаси ўз ўрнида. Шунда мен бу аломат алломанинг хотираси ниҳоятда тиниқлигига тан берганман.

Кўчирмаларни олиб бориб берганимда, “Мунча тез!” дедилар ва миннатдорчилик билдириб давом этдилар, – “Ёш гвардия” директори Сотволди ниҳоятда одобли, интизомли йигит. Яхши бўлди. “Ёшлар билан суҳбат”ни ваъда қилинган кундан олдинроқ олиб бориб унинг қўлига тутқазадиган бўлдим”.

Айни шундай бўлди. Директор Сотиболди Йўлдошев китоб қўлёзмасини мамнуният билан қабул қилиб олди. Яқингинада университетни тугатиб ишга келган, илк ижодий машқлари билан Қаҳҳордек талабчан устоз назарига тушган ёш ёзувчи Шукур Холмирзаевни китобга муҳаррир этиб тайинлади, таниқли мунаққидлар, “Қаҳҳор одамлари”дан М.Қўшжоновни китоб учун махсус сўз боши ёзишга, О.Шарафиддиновни эса масъул муҳаррирликка кўндирди. Иш юришгандан юришиб кетди. Ҳаммаси тахт бўлиб, қўлёзма 1967 йилнинг бошларида босмахонага топширилди, шитоб билан терилиб босишга тайёр бўлди, таомилга кўра “Лит” деб аталган қилкўприкка етганида, бирдан ишкал чиқиб, ҳаракат тўхтаб қолди. Орадан бир неча кун ўтиб китобнинг босма саҳифалари нашриётга қайтиб келди; унинг деярли ҳар бир саҳифаси ҳошияси савол аломатлари, таҳдид, дағдағали сўз ва жумлалар билан тўлиб-тошган эди. Бутун-бутун абзац, саҳифалар, қатор мақолалар устига чизиқ тортилиб уларни олиб ташлашга амру фармон ўқилган эди… Редакция раҳбарияти китоб муаллифи Абдулла Қаҳҳордек сўз санъаткори рухсатисиз бунақа қўпол таклиф, аниқроғи, буйруққа рози бўлолмас эдилар. Маслаҳатга кўра муҳаррир қўлёзмани қўлтиқлаб адиб ҳузурига борди, бор гапларни унга дангал айтди. Бунақа машмашаларни кўравериб пишиб кетган адиб “Икки-уч кун ичида кўриб қўяман. Келиб олиб кетарсан” дея кўзи жавдираб турган Шукурни юпатди. Дарҳақиқат, адиб ваъда қилган муддат давомида ҳошиядаги қайдлар асосида қўлёзмани “қайта ишлаган” бўлди, кескин таҳдидга учраган жумла, абзац, мақолалар ўрнини бошқа – улардан-да кескинроқ жумла, абзац ва мақолалар билан тўлдирди. Муаллиф билан “Лит” орасидаги бунақа жанг ўйини яна уч бор такрорланди. Бу орада Сотиболди Йўлдошев бошқа ишга ўтди. Нашриётга янги келган бошлиқнинг журъатсизлиги туфайли нашр иши яна тўхтаб қолди. Адиб юбилейига тўёна тарзида Ғафур Ғулом нашриёти “Олти томлик”нинг икки китобини тақдим этди. Аммо “Ёш гвардия” ваъда қилган жажжигина китобча чиқмай қолди.

Кимларнингдир аралашуви туфайли юбилейдан кейин “Ёшлар билан суҳбат” устидаги иш яна ҳаракатга тушди; адиб уни яна қайта кўриб бир қатор янгиликлар билан тўлдирди. Ниҳоят, янги 1968 йил бошларида адиб хонадонида Озод ака, Матёқуб ака, Шукур ва камина маслаҳатга тўпландик. Бу кезлари Абдулла ака оғир хаста, ранги афтодаҳол, кўнглига қил ҳам сиғмайди. Шундай бўлса-да, ўзларини дадил тутиб, Шукур қўлидаги қўлёзма жилдига ишора қилиб, “Хўш, яна қандай даъволари бор экан?” дея истеҳзоли савол бердилар. Шукур “Бу сафар унча кўп эмас”, дея даъво, таклифлар тўғрисида маълумот бера бошлади. Бошда иш хийла силлиқ кечди. Муросаю мадора деганларидек, кўп шов-шувларга сабаб бўлган 60 йиллик юбилей тантанасида сўзланган нутқ матнини тушириб қолдиришга муаллиф розилик билдирди. Бироқ ўша матн ўрнига “Мен партиянинг солдати эмас, онгли аъзосиман” деган афористик жумлани киритишни таклиф этди. Бу таклиф даврадагиларнинг ҳаммасига маъқул тушди.

Босма саҳифалардан бирининг ҳошиясида саволлар қўйилган ёзувчи қайдларидаги “Адабий танқидда лаганбардорлик вужудга келаёт”гани, “Нотавон асар адабиётнинг чўққиси бўлаёт”гани, “Пахта далаларида одамларнинг ўлгани, аёллар майиб бўлиши, болаларнинг пачоқ бўлиб ўсиши”га оид кескин жумлалар тушириб қолдириладиган бўлди. Яна бир саҳифада ёнига савол ва хитоб аломатлари чекилган мана бундай жумлалар бор эди:

“Мамлакатимизда Сталиндан сўнг узундан-узун момақалдироқ бўлди-ю ўтди. Бу момақалдироқнинг биринчи садоси халқлар кўнглида жуда катта орзу-умидлар уйғотди, халқлар бунинг кетидан келадиган обираҳматни кутди, бироқ момақалдироқ, шамол тўпалон қилди-ю, обираҳматдан бир томчи ҳам томмади”.

Ажаб, давр ҳақида бу қадар қаҳр билан топиб айтилган кескин айбномани тушириб қолдиришга муаллифнинг ўзи рози бўлди.

Бироқ охирги мулоҳаза “Евтушенко сингари шоирлар, ёзувчилар кўнглида борини айтаётибди, холос, шунга мунча шовқин? Ахир булар кесак эмас-ку, ўт чиқса нима қипти!” деган қайдга нисбатан эътирозга келганда, адибнинг пешонаси тиришиб тоқати тоқ бўлиб: “Агар шу гаплар ҳам ўтмайдиган бўлса, китоб чиқмай қўя қолсин. Папкани қолдириб кетавер” дедилар. Бу қайд қолдириладиган бўлди…

Шундай қилиб, 1967 йил 16 февралида босмахонага берилган 5 босма табоқлик тўплам шу хил машмаша, борди-келдилардан сўнг орадан бир йилу беш кун ўтиб 1968 йил 21 февралда босишга рухсат этилди.

Бу ёғи нима бўлгани ўқувчиларга маълум. “Ёшлар билан суҳбат” адиб вафотидан сўнг китоб бўлиб чиқди. Ўттиз минг нусхада чоп этилган китобча китоб дўконларига етиб борар-бормас, муаллиф оёқ тираб туриб ўтказган бояги икки жумла қалтис гап учун таъқибга учради, йиғиштириб олиниб, ўтда ёқилди.

2006, сентябрь

АДИБНИНГ АДАБИЙ МУҲИТИ

Жаҳон адабиёти, жумладан, миллий адабиётимиз тарихидан аёнки, улкан адиблар ўз атрофида муайян адабий муҳит яртганлар, илғор, олижаноб мақсад, ғоялар руҳи билан йўғрилган бундай муҳит ўзига хос адабий мактаб тарзида миллат адабиёти ривожида ёрқин из қолдирган. Янги ўзбек адабиёти ривожида Қодирий, Чўлпон, Фитрат, Ҳамза каби улкан истеъдодларнинг ҳар бири шундай муҳит яратишга қодир сиймолар эди. Афсус, шўролар адабий сиёсати шароитида улар учун бундай имкон йўқ эди.

Мустабид ҳукмдор вафотидан сўнг “эрувгарчилик” деб аталган вазият тақозоси туфайли республикада ягона ёзувчилар уюшмаси билан ёндош ҳолда жасур адиб Абдулла Қаҳҳор атрофида уюшган ғайри расмий бир ўзига хос мактаб пайдо бўлди. Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидов ўша кезлардаги адабий ҳаёт манзараларини шундай таърифлайди:

“Олтмишинчи йилларда умумшўро адабиётида бўлгани каби ўзбек адабиётида ҳам икки хил дунёқараш ўртасида кураш авжига чиқди. Янги тўлқин анъанавий қолипларни бузиб-ёриб, баҳорги сойлар каби қирғоққа сиғмай тошиб кела бошлади. Лекин бошқа фикрдаги, аслиятга содиқ, анъаналарни қадрлайдиган, ҳаётни тартиб-интизомсиз тасаввур қилмайдиган кишилар учун ушбу тўлқин номақбул, хатарли бўлиб кўриниши табиий эди… Ёзувчилар уюшмаси раиси Комил Яшин атрофида уюшган, адабиётнинг расмий ҳайъати ҳисобланган қудратли гуруҳ билан Абдулла Қаҳор шогирдлари аталган янада қудратлироқ бир саф ўртасидаги ички кураш зоҳирдаги осойишталик, дўстона муносабатларга қарамай ашаддий тус олган эди” (Лазиз Қаюмов. Хотиралар. Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт, 2005, 7-бет).

“Абдулла Қаҳҳор шогирдлари”, аиқроғи, Абдулла Қаҳҳор одамлари сафида Шуҳрат, Саид Аҳмад, О. Ёқубов, П. Қодиров, Ў. Умарбеков, У. Назаров, Ш. Холмирзаев, Ў. Ҳошимов каби носирлар, А. Мухтор, Ҳ. Шарипов, Э. Воҳидов, А. Ориповдек оташнафас шоирлар, О. Шарафиддинов М. Қўшжонов бошлиқ мунаққидлар ҳам бор эди.

Тақдир мени ХХ асрнинг бир қатор донгдор сўз усталари билан танишиш, мулоқотда бўлиш, ҳатто оға-ини, ота-бола тутиниш бахтига муяссар этди. Мен ҳаётда дуч келган, яқиндан билган, ҳамсуҳбат бўлган адиблар ичида, шубҳасиз, энг ёрқин сиймо, беназир истеъдод соҳиби Абдулла Қаҳҳордир.

Эл-юрт, миллат, миллий адабиёт манфаати, шаъни йўлида бу қадар ёниб яшаган бошқа бирор ижодкорни кўрган эмасман. Энг муҳими, у Абдулла Қодирий ибораси билан айтганда “шахси бутун” зот эди. Хонадонида тор давраларда ҳам, катта анжуман, минбарларда ҳам фақат дилидагини, ҳақ гапни айтар эди. ХХ аср иккинчи ярмида бизда, ижодкорлар орасида, Чўлпоннинг “Кишан кийма, бўйин эгма, Ки сен ҳам ҳур туғилғонсан!” деган шиорига тўла амал қилган ягона жасур сиймо Қаҳҳор эди десам, муболаға бўлмас. Буни тасдиқлайдиган ўнлаб, юзлаб мисоллар бор.

Бундай шижоат, журъат ўз вақтида мамлакатимиздаги маънавий, адабий ҳаётга қанчалар таъсир кўрсатгани, ўнлаб ижодий зиёлилар кўзини очгани, хусусан, ёш ижодкорлар кўнглига ўт солгани, мустабид тузум ҳукмдорларини эса ҳушёр торттиргани кенг жамоатчиликка аён. Қаҳҳор ўшандай шижоати, ҳақ сўзи билан виждонли, чин истеъдод соҳибларини ҳудди оҳанрабодек ўзига тортарди.

Кези келганда айтиб ўтай, Абдулла Қаҳҳор хонадони фақат адиблар эмас, ўз даврининг турли пешқадам фан алломалари М. Ўрозбоев, М. Қулматов, Т. Зоҳидов, Й. Тошпўлатов, Ҳ. Абдуллаев, Ш. Хўжаев сингари ҳур фикрли жамоат арбоблари учун ҳам қутлуғ саждагоҳга айланган эди.

Аслида, Абдулла Қаҳҳор маслакдош дўст, устоз, шогирд топишда ҳеч қачон адашмаган. 2011 йили чоп этилган “Абдулла Қаҳҳор архиви каталоги”да келтирилган сон-саноқсиз далиллар бу ноёб зот одам танлашда болалигиданоқ нозик дид, зийрак ақл-фаросат билан иш тутганлигини яна бир карра тасдиқлайди. Чунончи, у илк бор Тошкентга келганида ўзи учун устод деб билган сиймолар ҳақида гап борганда биринчи галда Ғози Юнусни, дилга яқин таниш адиблардан Абдулла Қодирий, Чўлпон, Элбек, Ойбек, Ғайратийларни тилга олади. У бир умр ўзига ҳам, ўзгаларга ҳам ниҳоятда талабчан бўлган. Адабий жараённи мунтазам синчковлик билан кузатиб борган, адабиётда ялт этиб пайдо бўлган асарни, истеъдод соҳибини зийраклик билан пайқаган, уларни қўллаб-қувватлаган. 60-йиллари сочига оқ туша бошлаган кезлари мана бу сатрларни қоғозга туширган: “…аҳволинг шу бўлса, сал кунда ёшларнинг оёғи остида қолиб кетасан. Адабиётда Шукурлар, Ўткирлар, Учқунлар пайдо бўлган. Шуларнинг оёғи остида қолиб кетасан! Сени ҳеч ким кўтариб оломайди, ўзингни ўзинг кўтарасан, унда ўзингга қийин бўлади. Мўмин Кофирлар замони адабиёти қолиб кетди, бугун Пиримқуллар, Одиллар, Саид Аҳмадлар адабиёти! Ҳусниддин Шариповлар, Эркинлар, Абдулла Ориповлар, Ойдин Ҳожиевалар адабиёти! Танқидда Озод, Умарали, Қўшжоновлар бош кўтарган!” (114, 128-129-бетлар).

Ўзи, янги авлдод ижодкорлари хусусида айтилган бу хилдаги мардона сўзлар қоғозда қолиб кетган эмас, амалда, турли анжуманларда, матбуотда, шахсий мулоқотларда, хонадонидаги “мажолис ун-нафоис”ларда ўртага ташланган, матбуотдаги мақолаларида акс этган, ҳар хил йўллар билан меҳри тушган чин истеъдод соҳибларини қўллаб-қувватлаган, ҳимоя қилган.

Биргина мисол. 1967 йили Учқун Назаров Абдулла Қаҳҳор таваллудининг 60 йиллиги муносабати билан адиб ҳақида фильм яратишга чоғланганида, суратга олиш учун адибнинг шахсан ўзи дилига яқин бир гуруҳ носир, шоир, адабиётшуносларни таклиф этди. Булар – Шуҳрат, Саид Аҳмад, О. Ёқубов, П. Қодиров, Ў. Умарбеков, Э. Воҳидов, А.Орипов, Ў.Ҳошимов, Ш. Холмирзаев, адабиётшунос-танқидчилардан М.Қўшжонов, О.Шарафиддиновлар… Айни шу “Қаҳҳор одамлари” ХХ аср иккинчи ярми ўзбек адабиёти ва танқидчилигининг қиёфасини белгилаган ижодкорлардир. Не бахтки, фильмга таклиф этилганлар орасида камина ҳам бор эдим! Ҳали ёш бир тадқиқотчи, бошловчи мунаққид бўла туриб, Қаҳҳордек аллома назарига тушганимни эсласам, ҳозир ҳам юрагим ҳаприқиб кетади. Шундай ҳолат фақат каминада эмас, кейинчалик ижодий шижоати билан Ўзбекистон Қаҳрамони, Халқ шоири, ёзувчиси, “Республикада хизмат кўрсатган Фан арбоби”, “Буюк хизматлари учун” ордени билан тақдирлаган, Академик мақомига эришган Саид Аҳмад, Шуҳрат, Озод Шарафиддинов, Матёқуб Қўшжонов, Тўловберган Қайипберганов, Эркин Воҳидов, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Ў. Умарбеков, Ш. Холмирзаев, Ў. Ҳошимовлар ҳам бир умр устоздан чексиз миннатдор бўлиб дунёдан ўтдилар.

Мен Қаҳҳор хонадонидаги, адибнинг шаҳардаги уйи ва Дўрмондаги боғ ҳовлисида бўлиб ўтган кўплаб адабий гурунгларда иштирок этиш бахтига муяссар бўлганман. Бу даврадаги суҳбатлар шахсан мен учун университет адабиёт таълимидан юксакроқ бўлган десам, буни муболағага йўймагайсиз, азиз ўқувчим.

Давра гурунгларида асосан ҳаёт ва адабиёт устида гап борар, муаллифи ким бўлишидан қатъи назар янги чиққан асарлар хусусида фақат ҳақиқат айтиларди. Расмий давраларда ижобий баҳоланган, мукофоту совринлар билан тақдирланган кўп сохта асарларнинг авра-астари очиб ташланарди. Бугина эмас, матбуотда, университет аудиториясида “реакцион”, “антисовет” сифатида қораланиб турган ғарб ва рус файласуфлари, руҳшунослари, санъаткор, адиблари асарлари устида ҳам илиқ гаплар, ўзгача қарашлар билдириларди. Шопенгауэр, Нитше, Фрейд, Кафка номларини илк бор шу давраларда эшитганман. Суҳбатлар ўз-ўзидан ҳаёт муаммолари, сиёсатга бориб тақалар, “социализмнинг Шарқдаги машъали” деб ном олган республикамиздаги реал аҳвол, юритилаётган мунофиқона сиёсат, меҳнаткаш халқнинг, хусусан, қишлоқ аҳлининг ночор турмуши, аёлларнинг, мактаб болалаларининг қулларча меҳанати ҳақида мардона гаплар айтиларди… 1977 йили Москвадаги Олий Адабиёт курсида собиқ Иттифоқ ёш танқидчиларининг бир ойлик семинарида қатнашиб эдим. Таниқли рус адиблари Ф. Абрамов, А. Астафьев, Е. Евтушенко, В. Распутинларнинг мардона чиқишларини тинглаб беихтиёр Қаҳҳор хонадонидаги гурунгларни эслардим. Ўн йил бурунги ўша гурунглар шукуҳи парвози бу ердаги гап-сўзлардан асло қолишмас эди. Мен ўшандай гурунглар шоҳиди бўлганим учун ўзимча фахрланардим. Бу анъана Қаҳҳор вафотидан кейин ҳам давом этди. Мана, қирқ йилдан ошибдики, ҳар йили адиб туғилган кун – 17 сентябрда унинг хонадонида тўпланамиз, бу хонадонда бўлиб ўтган машҳур гурунгларни қўмсаймиз, улуғ адибни, Кибриё опани эслаймиз, устоз ўгитларини, мардона сўзларини ёдга оламиз, Қаҳҳор шахсиятининг кейинги ярим асрлик миллий адабиётимиз, хусусан, адабий-танқидий тафаккур ривожига беқиёс таъсири устида ўй сурамиз. Озод ака билан Матёқуб ака то умрининг охирига қадар шундай давраларнинг тўрида ўтирар, даврани бошқариб борардилар.

Қаҳҳор хонадони давраларида, жумладан, адабий танқид ҳақида ҳам биз ҳеч қаерда ўқимаган, эшитмаган гаплар бўларди. Шулардан айримлари эсимда қолган: “Танқидчи ижодкор билан китобхон орасида Қоработир эмас, дўст – тилмоч бўлиши керак”; “Танқидчи – бамисоли меҳрибон доя каби янги туғилган яхши асарни йўргаклаб олиши лозим…”; “Белинский, Добролюбовлар билан Пушкин, Лермонтовлар муносабатини эсланг – улар бир-бирларига дўст, меҳрибон бўлганлар, бир мақсад йўлида кураш олиб борганлар. Бир-бирларини нақадар яхши тушунганлар. Бир тилда сўзлашганлар. Бизда эса бунинг бутунлай тескариси. Ёзувчи “А” деса, танқидчи “Б” дейди. Истеъдодли асарни қўлда гулдаста тутиб қутлаш ўрнига найза кўтариб қарши олади. Дилидаги гапни айтиш ўрнига, юқоридагиларнинг қош-қовоғига қараб гапиради. Улар назарида асар ёзган ёзувчи – қора курсида ўтирган жиноятчи, ўзларини эса ҳукуматнинг ҳимоячиси – посбони деб билади”.

Дарҳақиқат, ўтган асрнинг 20-йиллари ўрталаридан тортиб то 60-йилларга қадар биздаги танқидчилик манзараси айни адиб айтганидай бўлган. Ўша кезлари Чўлпон билан Ойбекнинг кўнгил лирикаси, “Ўткан кунлар”, “Абулфайзхон”, “Ҳинд ихтилочилари”, “Сароб”, “Навоий”, “Қўшчинор”, “Тобутдан товуш” сингари эътиборга сазовор барча асарлар ва уларнинг муаллифлари бошига не-не савдолар тушганлигини, “Тирик сатрлар”, “Ёшлар билан суҳбат” китоблари ўтда ёқилганини яхши биламиз. Бу офат 70-80-йилларда ҳам турли кўринишларда давом этди… Шахсий ғараз, бахиллик, жаҳолат ва демагогия самараси бўлмиш ур-йиқитчилик авж олган кезлар миллий танқидчилигимиз тарихидаги, Қодирий таъбири билан айтганда, “энг кирлик, қора кунлар” бўлиб қолди.

Дарвоқе, Қаҳҳор давраларида танқидчининг масъулияти, талабчанлиги, адабиётдаги халтурага, бўш, ёлғон ва сохта асарларга қарши муросасиз бўлиши зарурлиги доимо таъкидланар, адибнинг ўзи бу жиҳатдан ҳам сафдош ва шогирдларига ўрнак кўрсатарди. “Танқидчиликдаги офаринбозлик” иборасининг ижодкори ҳам, бу иллатга биринчи бўлиб ўт очган ҳам унинг ўзи эди. Олтмишинчи йиллари танқидчиликда жавлон урган, яхши-ёмон асарларнинг фарқига бормай, уларнинг барчасига бирдек офарин айтишни касб қилиб олган бир мунаққид ҳақида сўз очиб: “Бу одам нушқурд чиқармайди, ям-яшил беда билан сассиқ алафнинг фарқига бормай баробарига тушираверади” деган эди. Ўзига энг яқин адиб ва мунаққидлар асарларидаги камчилик ва нуқсонларни ҳам ўзига дангал айтар, айни пайтда ўз асарлари хусусида оқилона билдирилган эътирозларни эътибор билан тингларди. Устоз кўпинча катта илмий мақолада ифодалаш мумкин бўлган ўткир масалаларни биргина жумла – истеҳзо орқали айтиб юборар, адабиётдаги нохуш ҳодисаларга ниҳоятда теран, одилона баҳо берарди. Бир гал Дўрмондаги боғда гурунглашиб ўтирганимизда, ўзини Абдулла акага яқин олиб юрадиган ҳозиржавоб журналист қаламкаш келиб қолди. Ўша куни газетада унинг чўчқачиликни ривожлантириш тўғрисидаги қарорга жавобан ёзилган ҳикояси чиққан эди. Салом-аликдан сўнг Абдулла ака бирдан “Ҳикоянгизни ўқидик, антиқа нарса – Чўчқа образини адабиётга олиб кирибсиз” дедилар. Шунда бояги журналист ёзувчининг ранги ўчиб кетди. Ҳаммамиз ерга қараб қолдик. Шу биргина истеҳзонинг ўзи ҳам ёзувчи, ҳам танқидчи учун жиддий сабоқ эди. Бунақа воқеалар кўп бўлган.

Қаҳҳор хонадонидаги бу хил гурунглар руҳи биринчи галда Матёқуб Қўшжонов ва Озод акалар орқали Миллий университет аудиторияларига ҳам бамисоли нур тезлигида кириб келар, ўз навбатида ёш мунаққидлар, мен ва менинг сафдошларим – Норбой, Абдуғафур, ўша кезларда талаба бўлса-да яқин суҳбатдош ва маслакдошим Иброҳимжонларнинг шуурида чуқур из қолдириб, бизларнинг маслак ва эътиқодимизга айланиб борарди. Мен ҳам талабалар олдидаги маърузаларимда, Ёзувчилар уюшмасидаги муҳокама-мунозараларда, матбуотдаги чиқишларимда баҳоли қудрат Қаҳҳор одами каби сўзлашга, ёзишга интилардим. Қаҳҳорга бўлган эҳтиром сабаб номзодлик ишим замонавий ҳикоячилик масалаларига бағишланган эди. Ҳикоячиликка оид туркум мақолаларим эл оғзига тушди, ҳатто “Шарқ юлдузи”да чиққан “Даҳшат” ҳикояси таҳлилига бағишланган мақола хусусида Абдулла Қаҳҳордек талабчан мураббий илиқ гап айтди. Бу ҳол мени ниҳоятда руҳлантириб юборди, шундан кейин бутунаси адабиёт, танқид оламига шўнғиб кетдим. Бу орада мени Ёзувчилар уюшмасига қабул қилишди, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Шукур Холмирзаев, Ўткир Ҳошимовлар сафида 1966 йил баҳорида Москвада ўтган ўзбек ёш ёзувчилари семинарига юборишди. Москвадан янада дадилроқ бўлиб қайтдим. Қаҳҳор давраларидан бошланган, адабиёт, адабий тафаккур ривожи йўлида ғов бўлиб турган ақидапарастликка қарши қалбда жўш урган исён менга тинчлик бермасди. Устоз Озод ака изидан бориб эҳтиросга берилиб қалтис масалаларда “қуюшқон”дан чиқиб кетганим учун гоҳо танбеҳлар эшитар эдим.

Шу орда файласуф бир мунаққиднинг ақидапарастлик руҳидаги чиқишлари хусусида сўз очиб шундай деган эдим: “Унинг қаршисида ҳар гапнинг бирида материя бирламчи, онг иккиламчи деб турмасанг балога қоласан”. Оқибат мен айтгандан ҳам баттар бўлди. Бу кимса менга қарши бир қулоч мақола ёзиб “Ўзбек тили ва адабиёти” журналида эълон этди, мени материалзим ва марксизмни ҳақорат қилишда айблади, номимни жаҳон фалсафаси тарихидаги “энг илғор таълимот”нинг ашаддий душманлари – идеалистлар қаторига тиркаб қўйди. Бугина эмас, бунақа сиёсий саводсиз одам университетда дарс бериши, ёзувчилар сафида туриши мумкин эмаслиги хусусида юқори идораларга хатлар йўллади… Нима қиларимни билмай гангиб юрган кезларим, Кибриё опа хонадонимизга телефон қилиб қолдилар: “Абдулла акангиз йўқлаяптилар, бир келиб кетар экансиз” дедилар. Бордим. Абдулла аканинг столи устида ўша машъум мақола чиққан журнал турарди. Гап нимада эканлигини англадим. Устоз менинг атрофимдаги ғалвалардан хабар топиб, бу хусусда Ёзувчилар уюшмаси раҳбари, Марказий Қўмита ходимлари билан суҳбатлашибди. “Хатар ўтди, хотиржам бўл. Кўриб турибман, ўзингни анча олдириб қўйибсан. Биргина муштга шунчаликми, — дедилар кулиб ва қўли билан бошига ишора қилиб сўзида давом этдилар, — бу бошга бунақа муштлардан сон-мингтаси тушган, ўлиб қолганим йўқ, мана, тирик юрибман. Навоий айтмоқчи, эмас осон бу майдон ичра турмоқ… Адабиёт иши чидаганга чиқарган!” Сўнг журналдаги мақолага шаъма қилиб дедилар: “Қип-қизил демагогиянинг ўзгинаси. Демагог билан шаллақи, безори орасидаги масофа бир одим. Бунақа кимсалар билан олишиб барака топмайсан. Яхшиси, улардан узоқроқ юр”.

Шу-шу иккинчи бор унинг номини тилга олмайдиган бўлдим.

Орадан кўп ўтмай устоз Матёқуб аканинг маслаҳатига кўра Абдулла Қаҳҳор туғилган куннинг 60 йиллигига атаб у ҳақда китоб тайёрлайдиган бўлдик. Мен китобнинг “Ҳикоянавис санъати” қисмини ёздим. Қўлёзма тайёрланиб нашриётга топширилди. Негадир нашр иши юришмай қолди. Шу орада китоб қўлёзмасига ёзилган муаллифи сир тутилган ички тақризни қўлимга тутқизишди. Унда қўлёзманинг камина қаламига мансуб қисми кескин танқид қилинган, Қаҳҳор ҳикояларининг ғоявий-сиёсий жиҳатлари етарли очиб берилмаган, муаллиф А. Алимуҳамедов изидан бориб адиб ҳикояларини “буржуа эстетизми” руҳида текширган, дея айблар қўйилган, уни шу ҳолда чоп этиш мумкин эмас дея ҳукм чиқарилган эди. Илк китобим қўлёзмаси ҳақидаги бу хил кескин ҳукм мени довдиратиб қўйди. Шунда Матёқуб ака жонимга ора кириб: “Бу сиёсий сафсатабозликдан бошқа нарса эмас, Сиз хотиржам бўлинг, ўзим гаплашаман, китоб, албатта чиқади” дедилар. Домла айтганидай бўлди, китоб ўзгаришсиз чиқди, афсус, адиб вафотидан кейин чиқди…

Ўтган ярим аср давомида Қаҳҳор мавзуси, Қаҳҳор руҳи мен учун худди Қодирий мўъжизаси каби доимий ҳамроҳимга, бетиним ўй-мушоҳадалар хилқатига айланди. Шу йиллари Қодирий каби Абдулла Қаҳҳор қисмати, ижодий мероси теварагида кетган баҳс-мунозаралар, адолатли ва адолатсиз “жанг”лар ичида бўлдим, бундай “жанг”лар чоғи гоҳо чалғиган пайтларим ҳам бўлди. Яратганга шукурким, асос-эътибори билан устозга, устоз адабий муҳити, мактабидан олган сабоқларимга бир умр содиқ қолишга интилдим. Шу интилиш самараси ўлароқ, адиб ҳақидаги туркум мақолаларим, хотира, суҳбатларим, “Қаҳҳорни англаш машаққати”, “Устоз ибрати”, ниҳоят, “Абдулла Қаҳҳор: шижоат ва маҳорат жозибаси” китобларим дунёга келди. У ёғини суриштирсангиз каминанинг ҳозирга қадар матбуотда эълон қилинган 600 дан ортиқ адабий-танқидий мақолаларим, чоп этилган 50га яқин катта-кичик китобларим асосан Қаҳҳор адабий муҳити – мактаби одамлари, қолаверса, адиб улуғлаган табаррук зотлар ижоди ҳақида баҳс этади.

2013

Мақола муаллифи: Умарали Норматов – мунаққид, адабиётшунос; 1931 йил 3 январда Фарғона вилояти Бешариқ туманидаги Рапқон қишлоғида туғилган. Тошкент Давлат университетининг (ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети) филология факультетида (1952-1957), сўнг аспирантурасида (1959-1962) таълим олган. 1962 йилдан Миллий университет ўзбек адабиёти кафедрасида ишлайди, филология фанлари доктори (1979), профессор (1979). «Ҳозирги ўзбек ҳикоячилиги тараққиёти тенденциялари» мавзусида номзодлик, «Ҳозирги ўзбек прозаси (Традиция ва новаторлик проблемаси») мавзусида докторлик диссертацияларини ҳимоя қилган.1974-2000 йиллари Ҳозирги ўзбек адабиёти кафедрасига мудирлик қилган.

У. Норматов 1957 йилдан матбуотда кўрина бошлади, 500 дан ортиқ мақолалари, 50 дан ортиқ адабий-танқидий асарлари, дарслик, ўқув қўлланмалари чоп этилган. Мунаққиднинг «Насримиз уфқлари» (1974), «Етуклик» (1982), «Қалб инқилоби» (1986), «Қодирий боғи» (1996) китоблари замонавий ўзбек адабиётшунослигининг ютуғидир.

Умарали Норматов танқидчи-адабиётшунос сифатида мустақиллик йилларидаги миллий адабий жараённи қадам-бақадам синчиклаб кузатиб, адабиётимизда пайдо бўлган янгича адабий-эстетик тамойилларни аниқлаш, бугунги адабий жараённинг назарий муаммоларини тадқиқ этиш йўлидан борди. «Умидбахш тамойиллар», «Тафаккур ёғдуси», «Қаҳҳорни англаш машаққати», «Кўнгилларга кўчган шеърият», «Устоз ибрати», “Ижод сеҳри”, “Ижодкорнинг дахлсиз дунёси”, “Қодирий мўъжизаси”ва “Нафосат гурунглари” китоблари, матбуотда эълон этилган юзлаб адабий-танқидий мақолалари айни шу муаммоларга бағишланган.

У. Норматовнинг адабиётшунослик, таълим-тарбия соҳасидаги хизматлари муносиб тақдирланган. У Ўзбекистон Республикаси Фан арбоби (1981), “Қалб инқилоби” китоби учун Ҳамза Ҳакимзода номидаги Ўзбекистон Давлат мукофоти лауреати (1989); Ўзбекистон Республикаси Халқ маорифи аълочиси нишони (1992), «ТошДУ моҳир педагоги»(1998) унвони соҳиби. Адабий-танқидий мақолалари учун «Шарқ юлдузи», «Гулистон», «Тафаккур» журналлари мукофотларини олган.

ABDULLA QAHHOR TAVALLUDINING 110 YILLIGIGA

Abdulla Qahhor maslakdosh do‘st, ustoz, shogird topishda hech qachon adashmagan. 2011 yili chop etilgan “Abdulla Qahhor arxivi katalogi”da keltirilgan son-sanoqsiz dalillar bu noyob zot odam tanlashda bolaligidanoq nozik did, ziyrak aql-farosat bilan ish tutganligini yana bir karra tasdiqlaydi. Chunonchi, u ilk bor Toshkentga kelganida o‘zi uchun ustod deb bilgan siymolar haqida gap borganda birinchi galda G‘ozi Yunusni, dilga yaqin tanish adiblardan Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Elbek, Oybek, G‘ayratiylarni tilga oladi.

ABDULLA QAHHOR HAQIDA XOTIRALAR
Umarali NORMATOV

ADABIY TANQID JONKUYARI

Ko‘plar qatori esimni tanib, xat-savod chiqarib dunyodagi yetti xazinaning biri sanalmish so‘z san’ati namunalari bilan tanisha boshlagan paytdan boshlaboq, bu hayratomuz mo‘’jizalarning ijodkorlari, ular yaratgan qahramonlar aslida qanaqa odamlar ekan, deya o‘y surib, yozuvchi-adiblarning kitoblardagi suratlariga termilib uzoq xayollarga tolardim… Shu orada ilk bor ham tirik yozuvchini, ham tirik hayot qahramonini ko‘rish sharafiga muyassar bo‘ldim.

Ikkinchi jahon urushi yillari edi. Qo‘shni qishloqdan chiqqan, o‘sha kezlari nomi tillarda doston bo‘lib ketgan urush qahramoni Ahmadjon Shukurov jangdan qisqa muddatli otpuskaga kelib bir guruh hamrohlari bilan qishlog‘imizga tashrif buyurdi. Avval qishloq guzarida Qahramon sharafiga katta uchrashuv tantanasi – miting o‘tkazildi, so‘ng biznikida ziyofat berildi, o‘sha davrga xos kamtarona dasturxon yozildi. O‘spirin mezbon sifatida xizmat yuzasidan mehmonxonaga kirib-chiqib turardim, fursat kelishi bilanoq poygakroqda dadam yoniga cho‘kka tushib, uy to‘rida o‘tirgan tirik qahramon – ko‘ksida Oltin Yulduz medali yaraqlab turgan Ahmadjon aka-yu, tirik yozuvchi – charm kurtka kiygan miqtidan kelgan, istarasi issiqqina odam – Abdulla Qahhorga hayrat va hayajon bilan tikilardim. Ahmadjon aka jangdagi sarguzashtlari – goh dahshatli hodisalar, goh g‘aroyib, bir oz kulgili voqealar haqida berilib gapirar, goh qishloqdagi tanish-bilishlari, jangga ketganlar, ularning bevalari, bola-chaqalari hol-ahvolini surishtirar, goho bir dam davr tashvishlaridan andak uzoq ketib, urushdan burungi, xususan, Katta Farg‘ona kanali qurilishi davri xotiralarini esga olar, bolalikda Rapqonga kelganda o‘zi guvoh bo‘lgan qiziq-qiziq hangomalardan so‘zlar, goho suhbatga boshqa gapga chechan hamqishloqlarimiz qo‘shilib davrada askiya, kulgi-qiyqiriq yangrardi. Xullas, Ahmadjon aka tun yarmidan oqqunga qadar davrani to‘ldirib, bir uy odamni o‘z og‘ziga qaratib o‘tirdi. Yozuvchi Abdulla Qahhor esa o‘ziga yarashadigan bir sipolik bilan suhbatga qo‘shilmay, ammo ichdan yayrab-yozilib, davradagilarning har bir gap, xatti-harakatiga zimdan razm solib, xayolga tolib o‘tirardi; davrada askiya, kulgi-qiyqiriq yangragan paytlarda esa xiyol jilmayib qo‘yardi…

Mehmonlarni kuzatgach, ertasi dadam: “Yozuvchi-shoir gapga chechan odam bo‘ladi, deb yurardim. Bolaligimda qishlog‘imizga shoir Muqimiy kelgan edi, guzardagi choyxonada qiziq hangomalar aytib, she’r o‘qib tonggacha hammani o‘ziga rom etgan edi… Bu Abdulla Qahhor bo‘lsa, shuncha o‘tirib bir og‘iz gapirmasa-ya!” – deb qoldilar. Oradan ko‘p o‘tmay Abdulla Qahhorning “Oltin Yulduz” povesti chiqdi, dadam uni o‘qib “Buni qarang-a, nega o‘shanda Abdulla Qahhor sira gapga aralashmadi desam, nuqul gap terib o‘tirgan ekan-da… Hamma yozganlari shundoqqina odamlarning og‘zidan olingandek! Ahmadjon ham quyib qo‘ygandek o‘zginasi… Qoyil!” – dedilar.

Darvoqe, dadam inqilobdan burun madrasada ta’lim olgan, arab, fors tillarini yaxshigina bilar, yangicha imlolarni mustaqil o‘rgangan, ko‘p kitob mutolaa qiladigan odam edilar; shunga ko‘ra qishloq ahli uni “Qori aka” deb atashardi; qishloqda sho‘ro hokimiyatini barpo etish, kolxoz tuzish ishlarida faol qatnashgan, hukumat orden va medallari bilan mukofotlangan, o‘sha kezlari qishloqdagi “Sovet” kolxoziga raislik qilar edilar… Ahmadjon aka otpuskaga kelganida uyiga borib, urush davri jabrini chekaverib paymonasi to‘lib ketgan qishloq ahlini jang qahramoni bilan tanishtirish, odamlarning ruhini ko‘tarish niyatida uni va u haqida asar yozish payida unga hamroh bo‘lib yurgan Abdulla Qahhorni qishloqqa taklif etib kelgan ekanlar…

O‘sha-o‘sha bir bor uyimizda mehmon bo‘lgan bu yozuvchi bir umr uyimizning eng aziz kishisiga, o‘z odamiga aylandi. O‘shanda davrada so‘zi bilan emas, keyinroq yozgan asari, asardagi so‘zlari, san’ati bilan faqat dadamnigina emas, ko‘plarni qoyil qoldirgan Abdulla Qahhorning har bir yangi asarini intizorlik bilan kutib, ishtiyoq bilan o‘qib, u haqida jurnal va gazetalarda nimaiki chiqsa, barchasini kuzatib boradigan bo‘ldim; “Qo‘shchinor” tevaragidagi bahslardan, ularda aytilgan o‘rinsiz achchiq gaplardan o‘kindim, “Shohi so‘zana” dovrug‘idan behad quvondim, Qo‘qon teatrida sahnaga qo‘yilganida, yayov borib tomosha qildim. Konibodom pedbilim yurtida o‘qib yurgan kezlarim havaskor talabalar bu asarni sahnalashtirganlarida, Odilov rolini ijro etganman, komediya shahar klubida bir necha bor namoyish etilib, o‘zbek-tojik tomoshabinlarining olqishiga sazovor bo‘lgan edi…

Oradan yillar o‘tdi, Toshkentga kelib universitetda, filologiya fakultetida o‘qish, so‘ngra aspiranturada ta’lim olish nasib etdi. Universitetda, Yozuvchilar soyuzida Abdulla Qahhor ishtirok etgan uchrashuvlar, har xil adabiy anjumanlarga kanda qilmay borar, bu alloma adibning to‘la mag‘izli, nihoyatda zarur va nishonga bexato uradigan, goho omburdek uzib oladigan, davrani to‘lqinlantirib yuboradigan nutqlarini maroq bilan tinglar edim. Ablulla Qahhorning har bir chiqishi shahar adabiy jamoatchiligi og‘ziga tushib ketar, yaxshi ma’nodagi shov-shuvlarga sabab bo‘lardi… Bu odamga butun vujudim bilan talpinsam, boshlagan ilmiy ishim – hikoyachilik masalalari bo‘yicha Qahhordek hikoya ustasidan ba’zi narsalarni so‘rab olish, u bilan maslahatlashishni ko‘ngilga tugib yursam ham, uning yaqiniga borishga, hatto unga xat yozib vaqtini olishga jur’at etolmas edim.

Matbuotda ba’zi tanqidiy mashqlarim, hikoya haqidagi maqolalarim chiqib, o‘zimcha quvonib, o‘zgalar, xususan, yozuvchilar bu haqida nima der ekan, deya hadiksirab yurgan paytlarim – 1961 yili kutilmaganda Abdulla Qahhordan maktub kelib qolsa bormi… Xat qisqa va lo‘nda edi, “Sharq yulduzi”da chiqqan hikoya haqidagi bir maqolam unga ma’qul bo‘lgani aytilgan edi… O‘shanda qanday holatga tushganligimni ta’rif-tavsif etishga qalamim ojizlik qiladi, buning uchun faqat yozuvchi bo‘lish kerak… Shundan keyin dadilroq bo‘libmi yoki bir oz hovliqibmi, ketma-ket maqolalarni qalashtirib tashlay boshladim; tanqid tig‘ini xiyla keskinlashtirib, ko‘proq, beozor yoshlarga qaratar edim. Shu orada Yozuvchilar soyuzida qandaydir adabiy yig‘in bo‘ldi-yu, Abdulla Qahhor so‘z oldi; jumladan, yoshlar ijodi va adabiy tanqidchilik xususida to‘xtalib, kutilmaganda: “Mening yosh tanqidchi Umarali Normatovdan umidim katta edi, men uni halol, obyektiv munaqqid deb bilardim… “Madaniyat”dagi keyingi maqolasini o‘qib qattiq ranjidim. Umarali xuddi sirk pahlavonlari kabi yeng shimarib maydonga tushibdi-da, ikkita ulug‘ga ta’zim qilib, so‘ng kuchi yetadigan yoshlarni rosa do‘pposlabdi… “ – desa bo‘ladimi…

Bu so‘zlarni eshitib a’zoyi-badanimdan sovuq ter chiqib ketdi. Abdulla Qahhor haq edi, o‘sha maqolamda ikkita mansabdor yozuvchining o‘rtacharoq asarlari ko‘klarga ko‘tarib maqtalgan, beozor yoshlarning hikoyalari esa xiyla qattiq tanqid qilingan edi. Bu dakki men uchun unutilmas saboq bo‘ldi.

Sal fursat o‘tmay Abdulla Qahhor meni ustozim Ozod Sharafiddinov orqali uyiga – Do‘rmondagi bog‘iga taklif etdilar. Men u kishiga ro‘para kelishim bilanoq Ozod akaga qarab: “Umarali shumi, o‘zim ham shundoq bo‘lsa kerak, deb yurardim”, – dedilar, so‘ng bizni ayvonga taklif qildilar. Stol tevaragida uzoq suhbat boshlandi, Ozod aka o‘ziga xos odamshavandalik, chechanlik, bir oz erkalik bilan gapni gapga ulab turdi… Bildimki, Abdulla Qahhor davrada men ilk bor uyimizda ko‘rganimdagidek o‘ta “indamas” odam emas ekan; ammo gurungda uzundan-uzoq so‘zlash, hikoya qilishni emas, suhbatdoshlarini gapga solishni, ko‘proq ularni tinglashni xush ko‘rar ekan. O‘ziga gap kelganda lo‘nda, jonli, obrazli qilib gapirar, gaplarining so‘zlari hamisha to‘la mag‘izli, hikmatlarga boy, lekin didaktikadan, pand-nasihatlardan xoli va, albatta, yumor, piching, kinoya-kesatiqlar bilan yo‘g‘rilib ketar; gapirganda hech qachon ovozini baland ko‘tarmas, ehtirosga berilmas, eng keskin, jiddiy hodisalar haqida ham osoyishta so‘zlar, biroq ko‘nglidagi ehtiros, his-hayajonlarni suhbatdoshiga to‘la yetkaza olar ekan. Uning so‘zlash ohangi, davradagilar bilan suhbat, muloqot tarzi menga shundoqqina hikoyalaridagi personajlar nutqi, dialogini eslatdi.

O‘shanda suhbatimiz, asosan, adabiy tanqid ustida bordi. Abdulla aka o‘zbek adabiy tanqidchiligi chinakamiga oyoqqa turib kelayotganligi, Matyoqub Qo‘shjonov, Laziz Qayumov, Ozod Sharafiddinov, Salohiddin Mamajonov, Norboy Xudoyberganov maqolalari, ularning yaxshi fazilatlari xususida gapirdi. Tanqid uchun eng muhimi – iste’dod, katta bilim, shu bilan barobar halollik va obyektivlik ekanligini alohida ta’kidladi. “Tanqid, tanqidchi hammadan burun halol bo‘lishi kerak, – degan edi u o‘sha gurungda. – Tanqid nihoyatda pokiza bir maydon. Bilasizlarmi, musulmonlar nazarida masjid pokiza dargoh sanaladi. Musulmonchilik taomiligi ko‘ra, bu dargohga kiradigan odam yuvingan-tarangan, tahorat olgan bo‘lishi shart; dargohga kirgandan keyin hamma o‘y-xayollarni ko‘nglidan quvib, faqat bir narsani – Allohni o‘ylashi kerak, salgina bo‘lsa-da xayoli boshqa tomonga ketdimi – tamom, toat-ibodati, duosi ijobatga o‘tmaydi… Bir oz erish tuyulsa-da, tanqid maydonini ham shunga qiyos qilish mumkin. Bu maydonga qadam qo‘ygan odam ham o‘ta pokiza, har qanday g‘uborlardan, shaxsiy ta’ma, g‘arazlardan butunlay xoli bo‘lishi shart; bu maydonda u faqat bir narsani – adabiyot, kitobxon manfaatinigina o‘ylashi kerak. Shaxsiy ta’ma, g‘araz yoki boshqa subyektiv mayllar aralashdimi, ish tamom deyavering. Tanqid maydonida e’tiqoddan salgina bo‘lsin chetga chiqishning real xunuk oqibati bor. Bundan yozuvchi, tanqid, adabiyot, qolaversa, kitobxon zarar ko‘radi…”

Bu gaplarni u, albatta, bo‘lib-bo‘lib, orada necha bor suhbatdoshlari luqmasini tinglab, ularni shunga undab turib aytdi.

Shu davrada Abdulla aka aytgan yana bir gap yodimda qolgan. O‘sha kezlari tanqidchilikda javlon urgan, deyarli har kuni gazetalarda quloch-quloch maqolalari bilan chiqib turadigan, adabiy majlislarda albatta so‘zga chiqib uzoq gapiradigan, nuqul aravani quruq olib qochadigan bir munaqqid haqida so‘z ochib: “Bu odam tanqidchilik hunarini nuqul yozish-chizish, gazeta-jurnallarda maqola chiqarish, minbarda bulbuligo‘yo bo‘lib sayrash, deb biladi shekilli… Majlislarda unga razm solsam, gapirmagan paytlari ham og‘zi ochilib yopilib turar ekan, ichida tinmay sayrasa kerak… Holbuki, tanqidchi ham xuddi yozuvchi, shoir kabi ko‘nglida aytadigan zarur gapi, ko‘pchilikka kerakli fikri bo‘lsa, ko‘ngil dardini yormasa turolmaydigan holga tushsagina gapirishi, qo‘liga qalam olishi kerak-ku, axir! Belinskiy bilan Dobrolyubov maqolalarini o‘qib ko‘ring! Ulardagi gaplarni aytmaslik, yozmaslik mumkinmidi?! Aslo! Qanday holda va nima maqsadda yozish, gapirish kerakligini ana o‘sha allomalardan o‘rganish lozim !” – degan edi.

Bu suhbat mening adabiy tanqid haqidagi sodda tasavvurlarimni alg‘ov-dalg‘ov qilib yubordi. Avvallari tanqidchilik tabiati, prinsiplari haqida ancha-muncha narsalar o‘qigan bo‘lsam ham o‘shanda ilk bor tanqidning asl tabiatini, tanqid va tanqidchining yozuvchi, adabiyot, xalq oldidagi nihoyatda katta mas’uliyati, tanqidchining yuksak insoniy va grajdanlik burchini yurakdan his etganday bo‘ldim.

Abdulla Qahhorning o‘zi tanqidchilik faoliyatida shu prinsiplarga rioya etishning yaxshi namunasini ko‘rsatgan. Uning markaziy matbuotda, xususan, “Literaturnaya gazeta”da, qolaversa, o‘zimizda bosilgan qator maqolalari, adabiy anjumanlarda so‘zlagan nuqtlari, hamkasb do‘stlar davrasida aytgan gaplari buning uchun yorqin dalil. Adibning o‘z vaqtida matbuotda chiqqan, keyinchalik, to‘plamlaridan joy olgan maqolalari, katta adabiy yig‘inlarda tinlovchilarni to‘lqinlantirgan nuqtlari ko‘pchilikka ayon. Men sakkiz yil davomida Abdulla akaning goh shahar hovlisida, goh Do‘rmondagi bog‘ida u kishi bilan yakkama-yakka uchrashuvlarda, ko‘pincha, Said Ahmad, Asqad Muxtor, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinovlar, shuningdek, men tengli va mendan yoshroq tanqidchi, yozuvchilar – O‘lmas Umarbekov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, O‘tkir Hoshimov, Shukur Xolmirzayev, Uchqun Nazarov, Norboy Xudoyberganov ishtirok etgan gurunglarda aytgan ayrim ibratli tanqidiy gap-so‘zlarini, mulohazalarini esga olganimda, hamisha bu odamning yuksak e’tiqodiga, halol va prinsipialligiga ich-ichimdan tan beraman.

Har gal uning xonadoniga borganimda, adibning umr yo‘ldoshi Kibriyo opa birinchi bo‘lib eshik ochar, ochiq yuz bilan qarshi olar, Abdulla aka huzuriga boshlab kirar, nihoyatda did bilan dasturxon tuzab, so‘ng suhbatga xalaqit bermaslik uchun bo‘lsa kerak, bizni xoli qo‘yar edi.

Abdulla akaning har bir adib – o‘ziga tengdosh yozuvchilar, shogirdlari, iste’dodli yoshlar haqida aniq-ravshan qarashi bor edi. Ayniqsa, u o‘ziga tengdosh ulkan talant sohiblarini nihoyatda yuksak qadrlar edi. Bir gal Oybek haqida so‘z ochib shunday degan edi: “U o‘zbek adabiyotida bamisoli hamma tomondan barchaning ko‘ziga tashlanib turadigan ulkan, salobatli qoya. Bulutli kunlar dovullari ham, serg‘alva davr zilzilalari ham bu qoyani qulata olmadi. Ammo, afsus, o‘sha dovulu zilzilalar paytida unga darz ketdi. Shunga qaramay, u hamon qoyaday bardam turib, tinmay ijod qilyapti”.

G‘afur G‘ulom vafotidan so‘ng ham afsus, ham iftixor bilan degan edi: “U mislsiz iste’dod egasi edi. Afsuski, o‘zidagi shu ulkan iste’dodning hammasini to‘la ishga sololmay, to‘qson foizini o‘zi bilan olib ketdi. Ammo chin iste’dod mahsuli bo‘lgan chin asarlari bilan ham u adabiyotimizda klassik bo‘lib qolaveradi”.

Abdulla Qahhor adabiyotdagi yangiliklarni, har bir yozuvchi ijodini sinchiklab kuzatib borar, ular iste’dodi, ijodiga xos bosh xususiyatlarni, ularning yutuq hamda kamchiliklarini aksari bexato belgilab olar, yutuqlari haqida quvonib, kamchiliklari to‘g‘risida esa kuyunib gapirar edi. Mabodo asarida jiddiy xato, kamchilik ko‘rsa, kim bo‘lishidan qat’i nazar, bor gapni xoh yuziga, xoh maqolasi orqali, xoh minbarda turib dangal aytaverar edi.

U Said Ahmadni o‘ziga nihoyatda yaqin olar, asarlaridagi milliy ruhni, xalqchil yumor va jo‘shqin ehtirosni xush ko‘rar, shu bilan barobar: “ Bir oz shoshiladi, kerakli o‘rinlarda ehtirosini jilovlay bilmaydi; goho kitobxon kulavermasa, qitiqlab kuldirishga, yig‘layvermasa, ko‘ziga piyoz surtib yig‘latishga urinadi”, – deb koyirdi.

“Ufq” romani, “Turnalar” hikoyasi o‘zbek adabiyotining yuzini, bugungi bo‘y-bastini ko‘rsatadigan, jiddiy tahlillarga arziydigan asarlar deb aytganini va o‘sha o‘zi ardoqlaydigan adibning matbuotda bo‘sh hikoyasi yoki hajviyasi chiqib qolganida esa qattiq ranjiganligini ko‘p ko‘rganman. “Said Ahmadning “Mikrob”ini o‘qidingmi?” – deb so‘rab qoldi bir kuni va o‘zi davom etdi. – Har narsadan jirkanaverib asab kasaliga mubtalo bo‘lib qolgan odam ustidan kulib yozibdi. Kasal odamni hajv qilib bo‘ladimi? Hajvchi tan, asab kasali emas, sotsial jarohatlar ustidan kulishi kerak-ku!.. Siz – tanqidchilar bunaqa hollarga befarq qaramasliklaring lozim…”

Odil Yoqubov bilan Pirimqul Qodirovni u yangi tipdagi bilimdon, hozirgi rus va jahon taraqqiyparvar adabiyotidan chuqur xabardor, chinakamiga ruscha ta’lim ko‘rgan yozuvchilar deb bilardi. “Ammo ularning til va ifodalarida bir oz shira, o‘zbekona ruh yetishmaydi… Ular goho ruscha o‘ylab, o‘zbekcha yozishadi”, derdi. – “Gazetada Odilning yangi romanidan parcha o‘qidim, – dedi u bir gal.- Odil roman qo‘lyozmasini ko‘rib bering, deb tiqilinch qilyapti. “O‘tmishdan ertaklar”ni nihoyasiga yetkazish bilan ovoraman… Qo‘lyozmasini o‘qishga sira fursat topolmayapman … Gazetada chiqqan parchadan ham ko‘rinib turibdiki, asar yoshlik ehtirosi bilan yonib yozilibdi. Biroq Odil ehtirosga berilib goho she’r tilida gapirishga urinibdi. Mana bu gaplarga qara, – u gazetada chiqqan parchadan ikki-uch jumla o‘qib, so‘zida davom etdi. – Jumlalarning oxiri chayonning dumidek gajjak qilib tashlangan. Tildagi inversiya she’rda o‘zini oqlasa ham, prozada uncha ketmaydi. Bunaqa til-ifoda Turob To‘laga yarashadi, Odilga esa sira o‘tirishmabdi… Buni hoziroq unga aytish kerak” .

Abdulla aka O. Yoqubovga buni aytgan bo‘lsa kerak, yozuvchi ustoz maslahatini olib, asar tili ustida ishlagani aniq, roman, ya’ni “Er boshiga ish tushsa…” jurnalda to‘la chiqqanida, o‘sha Abdulla Qahhor aytgan kamchiliklar tuzatilgan edi.

“Erkin Vohidovni shaxsan taniysanmi? – deb so‘radi bir kuni. – Juda aqlli, bilimdon, boodob, o‘ta serandisha, yetti o‘lchab bir kesadigan yigit ko‘rinadi. Buni she’rlaridan ham bilsa bo‘ladi… Lekin she’riyatda, ijodda o‘ta ehtiyotkorlik har doim ham o‘zini oqlayvermaydi… Buni Erkinga tushuntirish kerak.”

Adibning, ayniqsa, shoir Abdulla Oripovga ixlosi baland edi. Shoirning “Munojot”ni tinglab” she’rini o‘qib, uzoq xayolga tolib, so‘ng shunday degandi: “O‘zi boladay mas’um, beozor, osoyishta ko‘rinsa ham, yuragida g‘alayon jo‘sh urib turadi. Zamonlar dramasini, odamlar dardiyu g‘amini butun vujudi bilan his etadi… His-hayajonlari, aytmoqchi bo‘lgan gaplari ko‘nglidan sharsharadek shitob bilan otilib chiqsa kerak; ularni qog‘ozga tushirishda qo‘li shoshilib qolarov deyman… Bunaqa noyob talantni yomon ko‘zdan asrash lozim”.

“O‘tkir kuyib-yonib, o‘rtanib, shavq bilan yozadi… Qani endi, shunday yoniq iste’dod tezroq kengroq ufqqa, Ittifoq minbariga chiqib olsa!- deya gap boshladi u Do‘rmonda uchrashuvlarimizdan birida va “Muhabbat” hikoyasining fazilatlari haqida gapirib, u haqida maxsus maqola yozishni menga maslahat berdi.

Abdulla aka o‘zi tanqid qilgan yozuvchining yaxshi asari chiqqanida quvona bilar edi. Chunonchi, Mirmuhsinning “Ziyod va Adiba” romani to‘g‘risida ancha keskin salbiy fikr bildirgan adib bir suhbatda uning “Arab hikoyalari” turkumi, aniqrog‘i, shu turkumdagi “Yo‘qolgan javohir” bilan “Iskandariya ko‘rfazi” haqida mamnuniyat bilan: “Bularni asar desa bo‘ladi. Ularda hayot bor, qalb qo‘ri bor, dard, odam bolasining tashvishiga hamdardlik bor”, – degan edi.

Abdulla Qahhor o‘z ijodi haqida yozilgan ilmiy ishlar, maqolalar ustida ham odilona fikr yuritar edi. U o‘zining insonlik, yozuvchilik sha’nini yuksak qadrlar, kerak bo‘lganida qattiq turib o‘zini himoya qila olar, shu bilan birga o‘z ijodidagi yaxshi va zaif asarlarni farqlay bilar, asarlaridagi kam-ko‘stlarni mardona turib tan olardi.

U afsus-nadomat bilan degandi: “Lazizxonning 1957 yili “O‘zbekiston madaniyati”da chiqqan maqolasiga qadar “Sarob” yigirma yil tanqid ta’qibida bo‘ldi. “Sarob” ilk bor bosilganida, sochimda birorta ham oq tola yo‘q edi. “Sarob” tufayli yigirma yil boshimda tanqid tayog‘i sinaverib, sochimning birorta ham qora tolasi qolmadi… “Sarob” tevaragidagi janjallardan birida tuppa-tuzuk tanqidchi meni murosaga chaqirib: “Tuflab tashlangan narsani qayta og‘izga olmay qo‘ya qoling endi”,- deganida, o‘zimni tutolmay: “Avvalo “Sarob” hecham tuflashga loyiq asar emas. Agar tuflash kerak bo‘lsa “Sarob”ni tan olmaydigan, tushunmaydigan, johil, nodon, chalasavod, demagog tanqidchilarning yuziga tuflayman! – deb yuboribman… Zamon “Sarob” xalqqa, jamiyatga kerakli asar ekanini tasdiqladi. Tanqidchilar e’tirof etganidek, bu tipdagi asarlar adabiyotimiz uchun yot emas ekan-ku!”

“Dahshat” to‘g‘risida “Sharq yulduzi”da bosilgan maqolamni o‘qib: “Hikoyaning lahm joylarini sixga tortganday tizib chiqibsan… “Dahshat” qahramoni bilan “O‘g‘ri”, “Bemor”, “Anor” hikoyalari personajlari orasidagi farqni ham to‘g‘ri topibsan…”- dedi. “Nurli cho‘qilar” to‘g‘risidagi maqolamni o‘qiganda esa: “ Maqtovni oshirib yuboribsan, hikoyani nurli cho‘qqiga chiqarib qo‘yibsan”, – deya dakki bergandi.

Badiiy adabiyot nashriyoti Abdulla Qahhor tug‘ilgan kunning oltmish yilligiga bag‘ishlab uning ijodi haqida monografiya tayyorlaydigan bo‘ldi. Monografiya yozish tanqidchi Matyoqub Qo‘shjonovga topshirilgan edi. Matyoqub aka menga kitobning hikoyachilikka oid qismini yozishni taklif etdi. Kitob dastlab “Tasdiq va inkor ustasi” deb atalgan edi. Matyoqub aka Abdulla Qahhordan kitob nomi xususida fikrini so‘raganida, bunday nom unga ma’qul tushmadi. So‘ng kitobni “Mahorat sirlari” deb atashga qaror qildik. Buni eshitib Abdulla Qahhor: “Yaxshi nom, ammo bunday nom Navoiy, Tolstoy, Chexov haqidagi kitoblarga yarashadi. Ularning ijodi mahorat sirlariga to‘la… Menda “sir” nima qilsin… Iloji boricha boshqa “odmiroq” nom topinglar”, – deb iltimos qildi. Boshqa “odmiroq” nom topilmadi, kitob “Mahorat sirlari” nomi ostida chiqdi, ammo uni yozuvchining o‘zi ko‘rmay ketdi. Agar hayot bo‘lganida kitob shu nom bilan chiqqani uchun ranjirmidi…

“O‘tmishdan ertaklar” universitet studentlari davrasida muhokama etilganida, notiqlardan biri asarning oxirgi qismlari, xususan, “Qo‘qon xarobalari orasida” bobi bir oz bo‘sh yozilgani, tasvir sur’ati juda tezlashib ketgani, bu yerda avvalgi boblarga xos jonli, lo‘nda lavhalar, yorqin, tugal xarakterlar yo‘qligi haqida tortinmay gapirdi. Shunda Abdulla aka qulog‘imda shivirladi: “Bu bala balo ekan-ku! “Ertaklar”ning zaif joyini topib tanqid o‘qini nishonga bexato urdi-ya!”

Hamisha haq gapni aytgani, haqiqat oldida hech kimni, hatto o‘zini ham ayamagani uchun bo‘lsa kerak, haqiqiy iste’dod egalari, garchi undan qattiq dakki eshitsalar-da, baribir unga talpinaverardilar. Abdulla Qahhor bamisoli ohanrabodek chin iste’dod ma’danlarini, xususan, yosh iste’dodlarni o‘ziga tortib turardi. Iste’doddan mahrum shuhratparast qalamkashlar esa uning haq so‘ziga, achchiq tanqidiga dosh berolmay ustidan ig‘vo, fisqu fasod tarqatib yurar, har xil yo‘llar bilan payt topib o‘ch olishga harakat qilardilar.

Bir yig‘inda shunday kimsalar Abdulla aka aytgan haq va achchiq gap uchun unga qattiq tashlanganliklarini eshitib, kechqurun ko‘ngil so‘rash uchun uyiga bordik. Davrada o‘tirgan o‘ta andishali, mulohazakor yozuvchi-shogirdlaridan biri Abdulla aka ko‘nglini ko‘taradigan ko‘p yaxshi so‘zlar aytdi, pirovardida, umuman olganda, katta yozuvchi bunaqa janjallardan uzoqroq yurgani, tinchgina ijod bilan mashg‘ul bo‘lgani ma’qul, degan ma’noda gap qildi. Abdulla aka uning so‘zlarini jimgina tinglab bo‘lib osoyishtalik bilan Nozim Hikmatning inson yonmog‘i kerakligi haqidagi mashhur satrlarini turkcha yod aytdi. So‘ng:” Es-hushi joyida har bir odam ko‘rib-bilib turib haq gapni aytmasa, kim aytadi!”- deya ilova qildi. Adib yana so‘zida davom etib: “Men ularning hamlasidan aslo xafa emasman, qaytaga haq gapni aytib ularni talvasaga solib qo‘yganimdan xursandman. Ko‘pdan beri ko‘nglimda tosh bo‘lib yotgan dardni to‘kib yengil bo‘lib oldim”, – deganida uning huzuriga ko‘ngil so‘rash, unga dalda berish uchun kelgan bizlar bir oz noqulay holatga tushib qolgan edik.

Adib xush ko‘radigan jangovar tanqidchilardan biri o‘z maqolasida nomdor bir shoirning bo‘sh she’rlarini tanqid qilgani uchun siquvga olinib, ruhi tushib yurganida, Abdulla aka unga dalda berib: “Bardam bo‘l, agar o‘zini shoir-yozuvchi deb sanaydigan odamda ozgina iste’dod va insof bo‘lsa, ertami-kechmi haq gapga, adolatli tanqidga tan beradi. Agar unda ikkisi ham bo‘lmasa, haq gaping uchun ketingdan bolta ko‘tarib yuguradi… Agar shunaqa kimsalarning boltasidan qo‘rqsang, yaxshisi, tanqidchilik dastgohini yig‘ishtir-da, vaqtida boshqa biror tinchroq, yog‘liroq kasbning etagidan tut!”- degandi.

Abdulla Qahhor bevosita adabiyot nazariyasi bilan maxsus shug‘ullangan yoki shug‘ullanmaganligini bilmayman, ammo adabiyot, tanqid tabiati, qonuniyatlari, prinsiplari xususida aytgan pishiq-puxta gaplarini ko‘p eshitganman. Bir gal ijodiy metod haqida gap ketganda shunday degandi: “Yaqinda Polshadan kelgan adabiyotchilar mendan shu xususidagi fikrimni so‘rashdi. Men ularga: “Ijodiy metod ko‘cha qoidalari yig‘indisi emas. U yozuvchi uchun haqiqatga eltadigan yo‘lni yoritib turuvchi mayoq”, – deb javob qilgan edim, ma’qul bo‘ldi shekilli, yon daftarlariga shu so‘zlarimni yozib olishdi”.

“Tanqidning eng asosiy vazifasi – talantni, talantli asarlarni kashf etish”, – degan so‘zlarni ko‘p takrorlardi va tanqidchi do‘stlarini, shogirdlarini shunga da’vat etardi.

Abdulla Qahhor umrining so‘nggi yillarida Yozuvchilar soyuzidagi shoir Mirtemir bosh bo‘lgan yoshlar seminari mashg‘ulotlariga muntazam qatnashar, muhokama, munozara qatnashchilari, ayniqsa, yoshlarning so‘zlarini e’tibor bilan tinglar, yon daftariga doimo nimalarnidir qayd qilib o‘tirar, ammo har qancha qistovga olishsa ham, bu yig‘inlarda so‘zga chiqmas, gapirmas edi. Men buning sababini so‘raganimda: “Yoshlar hayotidan asarlar yozish niyatidaman. Hozirgi yoshlar dili, tili, kayfiyatini bizlardan ko‘ra yosh ijodkorlar yaxshiroq biladi, nozik his etadi… Yoshlar oldida gapirish, ularga o‘rgatish uchun emas, ulardan o‘rganish uchun bu yerlarda yuribman”, – deb javob qilgan edi.

Qarang, Qahhorday ustoz san’atkor yoshlarga o‘rgatibgina qolmay, ulardan o‘rganar ham ekan. Darhaqiqat, uning so‘nggi yillarda yaratgan yoshlar hayotidan olingan “Nurli cho‘qqilar”, “Muhabbat” asarlarida o‘sha kezlardagi iste’dodli yoshlar ijodi bilan mushtarak jihatlar ko‘p.
Bular sakkiz yil davomida Abdulla Qahhor bilan bo‘lgan muloqotlar, shaxsan o‘zim guvoh bo‘lgan voqea-hodisalar, o‘z og‘zidan eshitgan gaplarning bir qismi, xolos. Afsuski, men o‘z vaqtida kundaliklar tutib, muntazam ularni yozib bormagan ekanman. Mening xotiramda qolgan va yuqorida keltirilgan uning gaplari, ehtimol, aynan uning o‘zi aytganday emasdir. Aslida ular men keltirgandan ko‘ra lo‘nda, obrazli, shirali, ta’sirchanroq ekani shubhasiz. Men uning so‘zlarini hamisha ham aynan o‘zinikiday qilib keltirolmagan bo‘lsam, ustoz ruhi oldida uzr so‘rayman.

Nihoyat, uning ko‘p yoshlar qatori menga ko‘rsatgan g‘amxo‘rligidan, jonkuyarligidan, maslahat va madadlaridan behad minnatdor ekanligimni ham aytib o‘tishim kerak. U mening oilaviy, moddiy ahvolim, yashash, ishlash sharoitim, o‘qishim haqida doimo surishtirib turar edi. Meni Yozuvchilar soyuziga o‘tishga ilk bor maslahat bergan, birovning uyini ijaraga olib nochor turishimni bilib, Yozuvchilar soyuzidagi ma’sul shaxslarni xabardor etgan, turish-turmushimizni bilib kelish uchun biz yashaydigan uyga shaxsan o‘sha paytlari respublikamizda yashab ijod etayotgan, Yozuvchilar uyushmasida ma’sul vazifada ishdaydigan yozuvchi, urush qahramoni V. Karpovni yuborgan, og‘ir xastalikka duchor bo‘lganimda, o‘ziga tanish bir tajribali vrachga ko‘rsatgan va yana ko‘p tig‘iz hollarda madad qo‘lini cho‘zgan, asossiz hamlalardan qattiq turib himoya qilgan bu tabarruk zot oldida men bir umr ma’naviy qarzdorman. Abdulla Qahhordek buyuk so‘z san’atkori oltmish yoshlik to‘yi arafasida u haqida kinofilm yaratmoqchi bo‘lganlarida mendek oddiy bir tanqidchini talay shogirdlari, iste’dodli yosh yozuvchilar qatori suratga tushish uchun taklif etganida, ham quvonch, ham xijolatdan o‘zimni qo‘yarga joy topolmay qolganman.

Men ustoz Abdulla Qahhor haqida o‘ylaganimda, yosh bir shoirning adiblar aytgan pand-nasihatlari bilan emas, ijodi, shaxsiy ibrati, ko‘rsatgan jasoratlari bilan ustozga aylanadilar, degan satrlari yodimga tushadi. Abdulla Qahhor bebaho, o‘lmas asarlari bilangina emas, bevosita amaliy ishlari, shaxsiy ibrati, yuksak e’tiqodi, metin irodasi, haqiqat yo‘lida jonbozligi, jasorati bilan bizlar uchun ustoz-murabbiy edi va shunday bo‘lib qolaveradi.

1986

USTOZ ARMONI

Ustoz Abdulla Qahhorni bilganlar, suhbatini olganlar yaxshi eslashadi: bu alloma davralarda kam gapirar, gapirganda esa hamisha obrazli qilib so‘zlar, gaplari hazil-mutoyiba, lutf, kinoya-kesatiqlar, keskin istehzo bilan yo‘g‘rilgan bo‘lardi. Uning so‘zlari oshkora donishmandlik, pand-nasihatlardan xoli, biroq hamisha muhim bir fikr, hodisalarga yangicha qarashi, obrazliligi bilan esda qolardi. Adibning turli uchrashuvlarda, davralarda aytgan ayrim mulohazalarini, lutflarini siz — aziz gazetxonlarga havola qilmoqchiman.

60-yillarning boshlari, yoz fasli. Do‘rmondagi mo‘’jazgina ijod uyida osoyishta hayot hukm surar, xonalarda adiblar ijod bilan band, jumladan,, Pirimqul Qodirov “Qora ko‘zlar” romani, Ozod aka “Zamon — qalb — poeziya” kitobi ustida ishlar, ularga hech kim xalal bermas, binoga yaqinlashganlar sekingina yurar, so‘zlashganda ovozini balandlatmas edilar. Tushlik va kechki dam olish vaqtlarida esa suv bo‘yida, chinor ostida maroqli suhbatlar, hazil-mutoyibalar avjiga minardi. Ba’zan oshxo‘rliklar ham bo‘lib turar, haddi siqqanlar ijod uyining shundaygina biqinidagi bog‘ hovlida istiqomat qiladigan Abdulla akani davraga taklif etishar, ta’bi suysa bu odam kelardi. Kunlarning birida shunday davraga Pirimqul Qodirov Abdulla akani taklif qildi, ustoz uzr so‘rab qandaydir tadbirda qatnashishi zarurligini aytdilar. Oshxo‘rlik zo‘r o‘tdi, qittak otildi ham. Quvnoq gurung, hazil-mutoyibalar avjiga chiqqan paytda, Abdulla aka kelib qoldilar. Salom-alikdan so‘ng oromkursida shirakayf va quvnoq holda o‘tirgan Pirimqul akaga qarata:

— Pirimqulning oyog‘i yerga tegmay qolganidan ziyofat zo‘r o‘tganga o‘xshaydi, — dedilar. Davrada zo‘r qahqaha ko‘tarildi. Davra ruhiga bundan oshirib baho berish mumkin emas edi. Odatda ziyofatlarda kam ichadigan, balki ustoz adibga ilk bor shirakayf holda duch kelgan Pirimqul aka ustoz hazilidan qulog‘igacha qizarib, ajib bir holga tushdi. Abdulla akaning benazir lutfida Pirimqul akaning hozirgi holatiga, qolaversa, bo‘yi bastiga nozik ishora bor edi.

Shundan so‘ng tanqid ustida so‘z ketdi. O‘sha kezlari tanqidchilikda javlon urgan, minbarlarni egallab olib boshqalarga so‘z bermay uzundan-uzoq tumtaroq nutq irod etadigan bir munaqqid haqida gap ochib, dedilar:

— Bu odam tanqidchilikni faqat nutq so‘zlash, og‘izni ochib-yopish deb biladi, shekilli. Majlislarda unga razm solsam, zalda gapirmay o‘tirgan paytida ham og‘zi ochilib-yopilib turar ekan. Tanqidchi aytmasa turolmaydigan, tinglovchiga zarur gapi bo‘lgandagina minbarga chiqishi kerak-ku, axir!

So‘ng tanqidchining boshqalarnikiga o‘xshamaydigan o‘z fikri, o‘z so‘zi, ifoda tarzi bo‘lishi darkorligini ta’kidlab: “Ozod, mabodo kitobing eskirib biror nosfurushning qo‘liga tushib qolsa, u nos o‘rab sotgan varag‘iga ko‘zi tushgan odam qog‘ozdagi biror jumlani o‘qib: “Bu Ozodning so‘zi-ku”, desin va o‘sha varaqni avaylab olib qo‘ysin”.

O‘shanday davralardan yana birida men ilk bor Abdulla Qahhorning og‘zidan Nitshe, Freyd haqida iliq, Marks haqida esa tanqidiy gaplarni eshitib hayratda qolgan edim. Mana u kishining aytgan mulohazalari:

— Ko‘plar hayot, inson haqida faqat Marksning qarashini haqiqat deb biladi. Nitshe va Freydni o‘qisang, dunyoda boshqacha gaplar ham borligiga amin bo‘lasan! Inson tabiati, ruhiyati g‘oyat murakkab. Unda nafs, yana ko‘p biz uchun qorong‘i boshqa haqiqatlar ham bor. Odam bolasi dunyoga kelib, hali ko‘zini ochmay turib onasining ko‘kragiga yopishadi, “Ber!”, deydi. Marks bo‘lsa soqolini to‘rvaday qilib odam bolasi tabiati, mayli bilan hisoblashmay, hammani tenglashtirib, yoppasiga kommunizmga olib boraman, deb yuravergan ekan…

Abdulla Qahhor o‘z ijodi, asarlarining tanqidchilikdagi bahosi, talqini ustida so‘z ketganda, ayniqsa, “Sarob” xususida kuyunib gapirar edi. Tarjimai holida u shunday yozgan:

“Avval O‘rta Osiyo Davlat universitetining pedagogika fakultetida, undan keyin Til va adabiyot ilmiy-tekshirish institutida o‘qiganimga, tarjima ishlari bilan qattiq mashg‘ul bo‘lganimga qaramay, “Sarob”ni to‘rt yilda yozib tugatdim. Kitob respublika konkursida mukofotlandi. Uni kitobxon xush qabul qildi, lekin ba’zan arzon shuhratparastlik, ba’zan siyosiy demagoglik, ba’zan esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri jaholat natijasi bo‘lgan tanqid nayza ko‘tarib qarshi oldi. Bu narsa ba’zi hollarda hatto farosatli odamlarni ham chalg‘itdi”.

— “Sarob” yozilgan, u kitob holida chiqqan paytlari, — degan edi adib suhbatlaridan yana birida, — sochimda birorta ham oq tola yo‘q edi: demagog, johil tanqidchilarning betinim to‘qmoqlari tufayli romanning ikkinchi nashriga qadar sochimda birorta ham qora tola qolmadi.

Keyinroq, 1965 yili bir davrada adib “Sarob” romani munosabati bilan berilgan savolga: “Tanqid shu paytga qadar “Sarob”dan nuqul siyosat izladi. Romandagi odamlarning dardi-dunyosini, ohu zorini eshitadigan bir azamat topilmadi”, deya javob qaytargan edi. Adibning nadomat bilan aytgan bu gapi uzoq vaqt menga tinchlik bermay, “Sarob” personajlarining dardi-dunyosini yoritadigan bir narsa yozishga undab keldi. 1990 yili “Sharq yulduzi”da e’lon etilgan “Hayot saboqlari” maqolasida shu xususdagi ayrim mulohazalarimni izhor etishga urindim. Biroq 90-yillari “Sarob” tevaragida kechgan tanqidiy bahs-munozaralar ta’sirida “Haqiqat taqozosi” sarlavhali maqolada o‘sha fikrimdan qaytganimni aytdim. Aytarga aytdim-u lab tishlab qoldim. Buning uchun birinchi bo‘lib Kibriyo opadan dakki eshitdim. Sal fursat o‘tmay, tushimda Abdulla akani ko‘ribman. Bu odam o‘ziga xos nimtabassum va istehzo bilan: “Umarali, sen ham “Sarob”ga qarshi nayza ko‘targanlar qatoriga o‘tib qolibsan-ku!”, dedilar. Birdan uyg‘onib ketdim. Shundan keyin ko‘ring — ko‘ngildagi qiyomatni! Bir necha kunlar o‘zimga kelolmay yurdim. Yozgi ta’til payti “Sarob”ga oid jamiki adabiyotlarni jomadonga joylab Do‘rmondagi Yozuvchilar bog‘iga otlandim. Ko‘p izlanishlardan so‘ng “Saidiy jumbog‘i” sarlavhasi ostidagi tadqiqotning rejasi tayyor bo‘ldi. Bu reja bo‘yicha adabiyotshunos Shuhrat Rizayev bilan maslahatlashdim. Shuhrat niyatim bilan tanishgach, “Sarob” haqidagi gap, baribir, oxir-oqibat mafkura — siyosatga borib taqalmasmikan, degan xavotirini aytdi… Ish yana cho‘zildi. Nihoyat, asr nihoyasiga kelib, ish tayyor bo‘ldi, hamkasabalar davrasida u haqda ma’ruza qildim. Maqola “Jahon adabiyoti”da “Mafkuraviy tazyiq va iste’dod qudrati” sarlavhasi ostida e’lon etildi. Maqola tevaragida bahs-munozaralar bo‘lyapti. Mazkur maqolani men “Sarob” haqidagi barcha qabul qilishi lozim bo‘lgan hukm-xulosa deb da’vo etishdan yiroqman, balki uni yirik asarning yana bir talqini, tanqidiy versiyasi sifatida qabul qilishlarini istardim…

Kishini mamnun etadigan jihat shundaki, ozod mamlakatimizning yangi ozod avlodi ma’naviy qadriyatlarimizni, jumladan, ko‘pgina murakkab adabiy hodisalar qatori “Sarob” romanini ham yangicha idrok qilib, undagi odamlarning dardi-dunyosini anglash, teran his etish yo‘lidan borayotirlar. Bir yosh tadqiqotchi qizimiz ayni “Sarob”dagi odamlarning dardi-dunyosi ifodasi, talqini ustidagi tadqiqotini yakunlash arafasida. Nihoyat, bugunga kelib ustozning armoni ushalsa, ajab emas.

2002

“YoSHLAR BILAN SUHBAT” KO‘RGILIKLARI

1966 yilning may oyi boshlari. Toshkent zilzilasidan keyingi notinch, to‘s-to‘palon kunlar. Ustoz adib Abdulla Qahhor 60 yoshga to‘lishi munosabati bilan G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot uning olti tomlik asarlarini, “Yosh gvardiya” nashriyoti esa “Yoshlar bilan suhbat” kitobini nashr etishni rejalashtirgan. Adib o‘z odatiga ko‘ra bo‘lg‘usi kitoblarga kiradigan asarlarining jiddiy tahriri bilan band. Shu orada u kishi meni xonadoniga taklif etdilar va qo‘limga 20 chog‘li maqolalar ro‘yxati bitilgan qog‘ozni tutqazib, “Bularning qo‘lyozmasi saqlanmagan. Kutubxonalarga borib qidirishga vaqtim bo‘lmayapti. Shu ro‘yxatdagi narsalarni topib ko‘chirib bersang. Ularning bir qismini “Olti tomlik”ning 6-tomiga, munosiblarini esa “Yoshlar bilan suhbat”ga kiritmoqchiman, – dedilar va davom etib. – Arab, lotin yozuviga qalaysan?” – deb so‘radilar. “Eplasam kerak, qiynalsam, yordam beradigan shogirdlardan bor” deya ustozni xotirjam qildim. Darhaqiqat, ro‘yxatda arab va lotin yozuvida chiqqan 20-30-yillarga oid qator maqolalar nomlari ham bor edi. O‘tgan yili universitetni tugatib, “Madaniyat” gazetasida ish boshlagan, bolalik yillari Shinjonda yashab, o‘qib, arabcha yozuvni puxta egallagan Yoqubjon Yakvalxo‘jayevni yonimga olib zilzilada darz ketgan “Navoiy”, “Turon”, universitetning asosiy kutubxonalarida o‘tirib ikki-uch kun ichida ro‘yxatdagi barcha maqolalarni topib ko‘chirib, talabchan adib oldida xijolatga qolmaslik uchun ko‘chirilgan matnlarni asliyatga qayta-qayta solishtirib chiqdik. Muhim bir hol: adib tuzib bergan ro‘yxatda maqolalarning chop etilgan nashr manbalari ham ko‘rsatilgan, ular yoniga “taxminiy” degan so‘z qayd etilgan edi. Shunisi qiziqki, “taxminiy” deyilgan manba va sanalarning barchasi aniq bo‘lib chiqdi; ro‘yxatda ko‘rsatilgan nashr sonini qo‘lga olib ochib ko‘rsak, hammasi o‘z o‘rnida. Shunda men bu alomat allomaning xotirasi nihoyatda tiniqligiga tan berganman.

Ko‘chirmalarni olib borib berganimda, “Muncha tez!” dedilar va minnatdorchilik bildirib davom etdilar, – “Yosh gvardiya” direktori Sotvoldi nihoyatda odobli, intizomli yigit. Yaxshi bo‘ldi. “Yoshlar bilan suhbat”ni va’da qilingan kundan oldinroq olib borib uning qo‘liga tutqazadigan bo‘ldim”.

Ayni shunday bo‘ldi. Direktor Sotiboldi Yo‘ldoshev kitob qo‘lyozmasini mamnuniyat bilan qabul qilib oldi. Yaqinginada universitetni tugatib ishga kelgan, ilk ijodiy mashqlari bilan Qahhordek talabchan ustoz nazariga tushgan yosh yozuvchi Shukur Xolmirzayevni kitobga muharrir etib tayinladi, taniqli munaqqidlar, “Qahhor odamlari”dan M.Qo‘shjonovni kitob uchun maxsus so‘z boshi yozishga, O.Sharafiddinovni esa mas’ul muharrirlikka ko‘ndirdi. Ish yurishgandan yurishib ketdi. Hammasi taxt bo‘lib, qo‘lyozma 1967 yilning boshlarida bosmaxonaga topshirildi, shitob bilan terilib bosishga tayyor bo‘ldi, taomilga ko‘ra “Lit” deb atalgan qilko‘prikka yetganida, birdan ishkal chiqib, harakat to‘xtab qoldi. Oradan bir necha kun o‘tib kitobning bosma sahifalari nashriyotga qaytib keldi; uning deyarli har bir sahifasi hoshiyasi savol alomatlari, tahdid, dag‘dag‘ali so‘z va jumlalar bilan to‘lib-toshgan edi. Butun-butun abzas, sahifalar, qator maqolalar ustiga chiziq tortilib ularni olib tashlashga amru farmon o‘qilgan edi… Redaksiya rahbariyati kitob muallifi Abdulla Qahhordek so‘z san’atkori ruxsatisiz bunaqa qo‘pol taklif, aniqrog‘i, buyruqqa rozi bo‘lolmas edilar. Maslahatga ko‘ra muharrir qo‘lyozmani qo‘ltiqlab adib huzuriga bordi, bor gaplarni unga dangal aytdi. Bunaqa mashmashalarni ko‘raverib pishib ketgan adib “Ikki-uch kun ichida ko‘rib qo‘yaman. Kelib olib ketarsan” deya ko‘zi javdirab turgan Shukurni yupatdi. Darhaqiqat, adib va’da qilgan muddat davomida hoshiyadagi qaydlar asosida qo‘lyozmani “qayta ishlagan” bo‘ldi, keskin tahdidga uchragan jumla, abzas, maqolalar o‘rnini boshqa – ulardan-da keskinroq jumla, abzas va maqolalar bilan to‘ldirdi. Muallif bilan “Lit” orasidagi bunaqa jang o‘yini yana uch bor takrorlandi. Bu orada Sotiboldi Yo‘ldoshev boshqa ishga o‘tdi. Nashriyotga yangi kelgan boshliqning jur’atsizligi tufayli nashr ishi yana to‘xtab qoldi. Adib yubileyiga to‘yona tarzida G‘afur G‘ulom nashriyoti “Olti tomlik”ning ikki kitobini taqdim etdi. Ammo “Yosh gvardiya” va’da qilgan jajjigina kitobcha chiqmay qoldi.

Kimlarningdir aralashuvi tufayli yubileydan keyin “Yoshlar bilan suhbat” ustidagi ish yana harakatga tushdi; adib uni yana qayta ko‘rib bir qator yangiliklar bilan to‘ldirdi. Nihoyat, yangi 1968 yil boshlarida adib xonadonida Ozod aka, Matyoqub aka, Shukur va kamina maslahatga to‘plandik. Bu kezlari Abdulla aka og‘ir xasta, rangi aftodahol, ko‘ngliga qil ham sig‘maydi. Shunday bo‘lsa-da, o‘zlarini dadil tutib, Shukur qo‘lidagi qo‘lyozma jildiga ishora qilib, “Xo‘sh, yana qanday da’volari bor ekan?” deya istehzoli savol berdilar. Shukur “Bu safar uncha ko‘p emas”, deya da’vo, takliflar to‘g‘risida ma’lumot bera boshladi. Boshda ish xiyla silliq kechdi. Murosayu madora deganlaridek, ko‘p shov-shuvlarga sabab bo‘lgan 60 yillik yubiley tantanasida so‘zlangan nutq matnini tushirib qoldirishga muallif rozilik bildirdi. Biroq o‘sha matn o‘rniga “Men partiyaning soldati emas, ongli a’zosiman” degan aforistik jumlani kiritishni taklif etdi. Bu taklif davradagilarning hammasiga ma’qul tushdi.

Bosma sahifalardan birining hoshiyasida savollar qo‘yilgan yozuvchi qaydlaridagi “Adabiy tanqidda laganbardorlik vujudga kelayot”gani, “Notavon asar adabiyotning cho‘qqisi bo‘layot”gani, “Paxta dalalarida odamlarning o‘lgani, ayollar mayib bo‘lishi, bolalarning pachoq bo‘lib o‘sishi”ga oid keskin jumlalar tushirib qoldiriladigan bo‘ldi. Yana bir sahifada yoniga savol va xitob alomatlari chekilgan mana bunday jumlalar bor edi:

“Mamlakatimizda Stalindan so‘ng uzundan-uzun momaqaldiroq bo‘ldi-yu o‘tdi. Bu momaqaldiroqning birinchi sadosi xalqlar ko‘nglida juda katta orzu-umidlar uyg‘otdi, xalqlar buning ketidan keladigan obirahmatni kutdi, biroq momaqaldiroq, shamol to‘palon qildi-yu, obirahmatdan bir tomchi ham tommadi”.

Ajab, davr haqida bu qadar qahr bilan topib aytilgan keskin aybnomani tushirib qoldirishga muallifning o‘zi rozi bo‘ldi.

Biroq oxirgi mulohaza “Yevtushenko singari shoirlar, yozuvchilar ko‘nglida borini aytayotibdi, xolos, shunga muncha shovqin? Axir bular kesak emas-ku, o‘t chiqsa nima qipti!” degan qaydga nisbatan e’tirozga kelganda, adibning peshonasi tirishib toqati toq bo‘lib: “Agar shu gaplar ham o‘tmaydigan bo‘lsa, kitob chiqmay qo‘ya qolsin. Papkani qoldirib ketaver” dedilar. Bu qayd qoldiriladigan bo‘ldi…

Shunday qilib, 1967 yil 16 fevralida bosmaxonaga berilgan 5 bosma taboqlik to‘plam shu xil mashmasha, bordi-keldilardan so‘ng oradan bir yilu besh kun o‘tib 1968 yil 21 fevralda bosishga ruxsat etildi.

Bu yog‘i nima bo‘lgani o‘quvchilarga ma’lum. “Yoshlar bilan suhbat” adib vafotidan so‘ng kitob bo‘lib chiqdi. O‘ttiz ming nusxada chop etilgan kitobcha kitob do‘konlariga yetib borar-bormas, muallif oyoq tirab turib o‘tkazgan boyagi ikki jumla qaltis gap uchun ta’qibga uchradi, yig‘ishtirib olinib, o‘tda yoqildi.

2006, sentyabr

ADIBNING ADABIY MUHITI

Jahon adabiyoti, jumladan, milliy adabiyotimiz tarixidan ayonki, ulkan adiblar o‘z atrofida muayyan adabiy muhit yartganlar, ilg‘or, olijanob maqsad, g‘oyalar ruhi bilan yo‘g‘rilgan bunday muhit o‘ziga xos adabiy maktab tarzida millat adabiyoti rivojida yorqin iz qoldirgan. Yangi o‘zbek adabiyoti rivojida Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Hamza kabi ulkan iste’dodlarning har biri shunday muhit yaratishga qodir siymolar edi. Afsus, sho‘rolar adabiy siyosati sharoitida ular uchun bunday imkon yo‘q edi.

Mustabid hukmdor vafotidan so‘ng “eruvgarchilik” deb atalgan vaziyat taqozosi tufayli respublikada yagona yozuvchilar uyushmasi bilan yondosh holda jasur adib Abdulla Qahhor atrofida uyushgan g‘ayri rasmiy bir o‘ziga xos maktab paydo bo‘ldi. O‘zbekiston Qahramoni Erkin Vohidov o‘sha kezlardagi adabiy hayot manzaralarini shunday ta’riflaydi:

“Oltmishinchi yillarda umumsho‘ro adabiyotida bo‘lgani kabi o‘zbek adabiyotida ham ikki xil dunyoqarash o‘rtasida kurash avjiga chiqdi. Yangi to‘lqin an’anaviy qoliplarni buzib-yorib, bahorgi soylar kabi qirg‘oqqa sig‘may toshib kela boshladi. Lekin boshqa fikrdagi, asliyatga sodiq, an’analarni qadrlaydigan, hayotni tartib-intizomsiz tasavvur qilmaydigan kishilar uchun ushbu to‘lqin nomaqbul, xatarli bo‘lib ko‘rinishi tabiiy edi… Yozuvchilar uyushmasi raisi Komil Yashin atrofida uyushgan, adabiyotning rasmiy hay’ati hisoblangan qudratli guruh bilan Abdulla Qahor shogirdlari atalgan yanada qudratliroq bir saf o‘rtasidagi ichki kurash zohirdagi osoyishtalik, do‘stona munosabatlarga qaramay ashaddiy tus olgan edi” (Laziz Qayumov. Xotiralar. T., G‘.G‘ulom nomidagi nashriyot, 2005, 7-bet).

“Abdulla Qahhor shogirdlari”, aiqrog‘i, Abdulla Qahhor odamlari safida Shuhrat, Said Ahmad, O. Yoqubov, P. Qodirov, O‘. Umarbekov, U. Nazarov, Sh. Xolmirzayev, O‘. Hoshimov kabi nosirlar, A. Muxtor, H. Sharipov, E. Vohidov, A. Oripovdek otashnafas shoirlar, O. Sharafiddinov M. Qo‘shjonov boshliq munaqqidlar ham bor edi.

Taqdir meni XX asrning bir qator dongdor so‘z ustalari bilan tanishish, muloqotda bo‘lish, hatto og‘a-ini, ota-bola tutinish baxtiga muyassar etdi. Men hayotda duch kelgan, yaqindan bilgan, hamsuhbat bo‘lgan adiblar ichida, shubhasiz, eng yorqin siymo, benazir iste’dod sohibi Abdulla Qahhordir.

El-yurt, millat, milliy adabiyot manfaati, sha’ni yo‘lida bu qadar yonib yashagan boshqa biror ijodkorni ko‘rgan emasman. Eng muhimi, u Abdulla Qodiriy iborasi bilan aytganda “shaxsi butun” zot edi. Xonadonida tor davralarda ham, katta anjuman, minbarlarda ham faqat dilidagini, haq gapni aytar edi. XX asr ikkinchi yarmida bizda, ijodkorlar orasida, Cho‘lponning “Kishan kiyma, bo‘yin egma, Ki sen ham hur tug‘ilg‘onsan!” degan shioriga to‘la amal qilgan yagona jasur siymo Qahhor edi desam, mubolag‘a bo‘lmas. Buni tasdiqlaydigan o‘nlab, yuzlab misollar bor.

Bunday shijoat, jur’at o‘z vaqtida mamlakatimizdagi ma’naviy, adabiy hayotga qanchalar ta’sir ko‘rsatgani, o‘nlab ijodiy ziyolilar ko‘zini ochgani, xususan, yosh ijodkorlar ko‘ngliga o‘t solgani, mustabid tuzum hukmdorlarini esa hushyor torttirgani keng jamoatchilikka ayon. Qahhor o‘shanday shijoati, haq so‘zi bilan vijdonli, chin iste’dod sohiblarini huddi ohanrabodek o‘ziga tortardi.

Kezi kelganda aytib o‘tay, Abdulla Qahhor xonadoni faqat adiblar emas, o‘z davrining turli peshqadam fan allomalari M. O‘rozboyev, M. Qulmatov, T. Zohidov, Y. Toshpo‘latov, H. Abdullayev, Sh. Xo‘jayev singari hur fikrli jamoat arboblari uchun ham qutlug‘ sajdagohga aylangan edi.

Aslida, Abdulla Qahhor maslakdosh do‘st, ustoz, shogird topishda hech qachon adashmagan. 2011 yili chop etilgan “Abdulla Qahhor arxivi katalogi”da keltirilgan son-sanoqsiz dalillar bu noyob zot odam tanlashda bolaligidanoq nozik did, ziyrak aql-farosat bilan ish tutganligini yana bir karra tasdiqlaydi. Chunonchi, u ilk bor Toshkentga kelganida o‘zi uchun ustod deb bilgan siymolar haqida gap borganda birinchi galda G‘ozi Yunusni, dilga yaqin tanish adiblardan Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Elbek, Oybek, G‘ayratiylarni tilga oladi. U bir umr o‘ziga ham, o‘zgalarga ham nihoyatda talabchan bo‘lgan. Adabiy jarayonni muntazam sinchkovlik bilan kuzatib borgan, adabiyotda yalt etib paydo bo‘lgan asarni, iste’dod sohibini ziyraklik bilan payqagan, ularni qo‘llab-quvvatlagan. 60-yillari sochiga oq tusha boshlagan kezlari mana bu satrlarni qog‘ozga tushirgan: “…ahvoling shu bo‘lsa, sal kunda yoshlarning oyog‘i ostida qolib ketasan. Adabiyotda Shukurlar, O‘tkirlar, Uchqunlar paydo bo‘lgan. Shularning oyog‘i ostida qolib ketasan! Seni hech kim ko‘tarib olomaydi, o‘zingni o‘zing ko‘tarasan, unda o‘zingga qiyin bo‘ladi. Mo‘min Kofirlar zamoni adabiyoti qolib ketdi, bugun Pirimqullar, Odillar, Said Ahmadlar adabiyoti! Husniddin Sharipovlar, Erkinlar, Abdulla Oripovlar, Oydin Hojiyevalar adabiyoti! Tanqidda Ozod, Umarali, Qo‘shjonovlar bosh ko‘targan!” (114, 128-129-betlar).

O‘zi, yangi avldod ijodkorlari xususida aytilgan bu xildagi mardona so‘zlar qog‘ozda qolib ketgan emas, amalda, turli anjumanlarda, matbuotda, shaxsiy muloqotlarda, xonadonidagi “majolis un-nafois”larda o‘rtaga tashlangan, matbuotdagi maqolalarida aks etgan, har xil yo‘llar bilan mehri tushgan chin iste’dod sohiblarini qo‘llab-quvvatlagan, himoya qilgan.

Birgina misol. 1967 yili Uchqun Nazarov Abdulla Qahhor tavalludining 60 yilligi munosabati bilan adib haqida film yaratishga chog‘langanida, suratga olish uchun adibning shaxsan o‘zi diliga yaqin bir guruh nosir, shoir, adabiyotshunoslarni taklif etdi. Bular – Shuhrat, Said Ahmad, O. Yoqubov, P. Qodirov, O‘. Umarbekov, E. Vohidov, A.Oripov, O‘.Hoshimov, Sh. Xolmirzayev, adabiyotshunos-tanqidchilardan M.Qo‘shjonov, O.Sharafiddinovlar… Ayni shu “Qahhor odamlari” XX asr ikkinchi yarmi o‘zbek adabiyoti va tanqidchiligining qiyofasini belgilagan ijodkorlardir. Ne baxtki, filmga taklif etilganlar orasida kamina ham bor edim! Hali yosh bir tadqiqotchi, boshlovchi munaqqid bo‘la turib, Qahhordek alloma nazariga tushganimni eslasam, hozir ham yuragim hapriqib ketadi. Shunday holat faqat kaminada emas, keyinchalik ijodiy shijoati bilan O‘zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri, yozuvchisi, “Respublikada xizmat ko‘rsatgan Fan arbobi”, “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlagan, Akademik maqomiga erishgan Said Ahmad, Shuhrat, Ozod Sharafiddinov, Matyoqub Qo‘shjonov, To‘lovbergan Qayipberganov, Erkin Vohidov, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, O‘. Umarbekov, Sh. Xolmirzayev, O‘. Hoshimovlar ham bir umr ustozdan cheksiz minnatdor bo‘lib dunyodan o‘tdilar.

Men Qahhor xonadonidagi, adibning shahardagi uyi va Do‘rmondagi bog‘ hovlisida bo‘lib o‘tgan ko‘plab adabiy gurunglarda ishtirok etish baxtiga muyassar bo‘lganman. Bu davradagi suhbatlar shaxsan men uchun universitet adabiyot ta’limidan yuksakroq bo‘lgan desam, buni mubolag‘aga yo‘ymagaysiz, aziz o‘quvchim.

Davra gurunglarida asosan hayot va adabiyot ustida gap borar, muallifi kim bo‘lishidan qat’i nazar yangi chiqqan asarlar xususida faqat haqiqat aytilardi. Rasmiy davralarda ijobiy baholangan, mukofotu sovrinlar bilan taqdirlangan ko‘p soxta asarlarning avra-astari ochib tashlanardi. Bugina emas, matbuotda, universitet auditoriyasida “reaksion”, “antisovet” sifatida qoralanib turgan g‘arb va rus faylasuflari, ruhshunoslari, san’atkor, adiblari asarlari ustida ham iliq gaplar, o‘zgacha qarashlar bildirilardi. Shopengauer, Nitshe, Freyd, Kafka nomlarini ilk bor shu davralarda eshitganman. Suhbatlar o‘z-o‘zidan hayot muammolari, siyosatga borib taqalar, “sotsializmning Sharqdagi mash’ali” deb nom olgan respublikamizdagi real ahvol, yuritilayotgan munofiqona siyosat, mehnatkash xalqning, xususan, qishloq ahlining nochor turmushi, ayollarning, maktab bolalalarining qullarcha mehanati haqida mardona gaplar aytilardi… 1977 yili Moskvadagi Oliy Adabiyot kursida sobiq Ittifoq yosh tanqidchilarining bir oylik seminarida qatnashib edim. Taniqli rus adiblari F. Abramov, A. Astafyev, Ye. Yevtushenko, V. Rasputinlarning mardona chiqishlarini tinglab beixtiyor Qahhor xonadonidagi gurunglarni eslardim. O‘n yil burungi o‘sha gurunglar shukuhi parvozi bu yerdagi gap-so‘zlardan aslo qolishmas edi. Men o‘shanday gurunglar shohidi bo‘lganim uchun o‘zimcha faxrlanardim. Bu an’ana Qahhor vafotidan keyin ham davom etdi. Mana, qirq yildan oshibdiki, har yili adib tug‘ilgan kun – 17 sentyabrda uning xonadonida to‘planamiz, bu xonadonda bo‘lib o‘tgan mashhur gurunglarni qo‘msaymiz, ulug‘ adibni, Kibriyo opani eslaymiz, ustoz o‘gitlarini, mardona so‘zlarini yodga olamiz, Qahhor shaxsiyatining keyingi yarim asrlik milliy adabiyotimiz, xususan, adabiy-tanqidiy tafakkur rivojiga beqiyos ta’siri ustida o‘y suramiz. Ozod aka bilan Matyoqub aka to umrining oxiriga qadar shunday davralarning to‘rida o‘tirar, davrani boshqarib borardilar.

Qahhor xonadoni davralarida, jumladan, adabiy tanqid haqida ham biz hech qayerda o‘qimagan, eshitmagan gaplar bo‘lardi. Shulardan ayrimlari esimda qolgan: “Tanqidchi ijodkor bilan kitobxon orasida Qorabotir emas, do‘st – tilmoch bo‘lishi kerak”; “Tanqidchi – bamisoli mehribon doya kabi yangi tug‘ilgan yaxshi asarni yo‘rgaklab olishi lozim…”; “Belinskiy, Dobrolyubovlar bilan Pushkin, Lermontovlar munosabatini eslang – ular bir-birlariga do‘st, mehribon bo‘lganlar, bir maqsad yo‘lida kurash olib borganlar. Bir-birlarini naqadar yaxshi tushunganlar. Bir tilda so‘zlashganlar. Bizda esa buning butunlay teskarisi. Yozuvchi “A” desa, tanqidchi “B” deydi. Iste’dodli asarni qo‘lda guldasta tutib qutlash o‘rniga nayza ko‘tarib qarshi oladi. Dilidagi gapni aytish o‘rniga, yuqoridagilarning qosh-qovog‘iga qarab gapiradi. Ular nazarida asar yozgan yozuvchi – qora kursida o‘tirgan jinoyatchi, o‘zlarini esa hukumatning himoyachisi – posboni deb biladi”.

Darhaqiqat, o‘tgan asrning 20-yillari o‘rtalaridan tortib to 60-yillarga qadar bizdagi tanqidchilik manzarasi ayni adib aytganiday bo‘lgan. O‘sha kezlari Cho‘lpon bilan Oybekning ko‘ngil lirikasi, “O‘tkan kunlar”, “Abulfayzxon”, “Hind ixtilochilari”, “Sarob”, “Navoiy”, “Qo‘shchinor”, “Tobutdan tovush” singari e’tiborga sazovor barcha asarlar va ularning mualliflari boshiga ne-ne savdolar tushganligini, “Tirik satrlar”, “Yoshlar bilan suhbat” kitoblari o‘tda yoqilganini yaxshi bilamiz. Bu ofat 70-80-yillarda ham turli ko‘rinishlarda davom etdi… Shaxsiy g‘araz, baxillik, jaholat va demagogiya samarasi bo‘lmish ur-yiqitchilik avj olgan kezlar milliy tanqidchiligimiz tarixidagi, Qodiriy ta’biri bilan aytganda, “eng kirlik, qora kunlar” bo‘lib qoldi.

Darvoqe, Qahhor davralarida tanqidchining mas’uliyati, talabchanligi, adabiyotdagi xalturaga, bo‘sh, yolg‘on va soxta asarlarga qarshi murosasiz bo‘lishi zarurligi doimo ta’kidlanar, adibning o‘zi bu jihatdan ham safdosh va shogirdlariga o‘rnak ko‘rsatardi. “Tanqidchilikdagi ofarinbozlik” iborasining ijodkori ham, bu illatga birinchi bo‘lib o‘t ochgan ham uning o‘zi edi. Oltmishinchi yillari tanqidchilikda javlon urgan, yaxshi-yomon asarlarning farqiga bormay, ularning barchasiga birdek ofarin aytishni kasb qilib olgan bir munaqqid haqida so‘z ochib: “Bu odam nushqurd chiqarmaydi, yam-yashil beda bilan sassiq alafning farqiga bormay barobariga tushiraveradi” degan edi. O‘ziga eng yaqin adib va munaqqidlar asarlaridagi kamchilik va nuqsonlarni ham o‘ziga dangal aytar, ayni paytda o‘z asarlari xususida oqilona bildirilgan e’tirozlarni e’tibor bilan tinglardi. Ustoz ko‘pincha katta ilmiy maqolada ifodalash mumkin bo‘lgan o‘tkir masalalarni birgina jumla – istehzo orqali aytib yuborar, adabiyotdagi noxush hodisalarga nihoyatda teran, odilona baho berardi. Bir gal Do‘rmondagi bog‘da gurunglashib o‘tirganimizda, o‘zini Abdulla akaga yaqin olib yuradigan hozirjavob jurnalist qalamkash kelib qoldi. O‘sha kuni gazetada uning cho‘chqachilikni rivojlantirish to‘g‘risidagi qarorga javoban yozilgan hikoyasi chiqqan edi. Salom-alikdan so‘ng Abdulla aka birdan “Hikoyangizni o‘qidik, antiqa narsa – Cho‘chqa obrazini adabiyotga olib kiribsiz” dedilar. Shunda boyagi jurnalist yozuvchining rangi o‘chib ketdi. Hammamiz yerga qarab qoldik. Shu birgina istehzoning o‘zi ham yozuvchi, ham tanqidchi uchun jiddiy saboq edi. Bunaqa voqealar ko‘p bo‘lgan.

Qahhor xonadonidagi bu xil gurunglar ruhi birinchi galda Matyoqub Qo‘shjonov va Ozod akalar orqali Milliy universitet auditoriyalariga ham bamisoli nur tezligida kirib kelar, o‘z navbatida yosh munaqqidlar, men va mening safdoshlarim – Norboy, Abdug‘afur, o‘sha kezlarda talaba bo‘lsa-da yaqin suhbatdosh va maslakdoshim Ibrohimjonlarning shuurida chuqur iz qoldirib, bizlarning maslak va e’tiqodimizga aylanib borardi. Men ham talabalar oldidagi ma’ruzalarimda, Yozuvchilar uyushmasidagi muhokama-munozaralarda, matbuotdagi chiqishlarimda baholi qudrat Qahhor odami kabi so‘zlashga, yozishga intilardim. Qahhorga bo‘lgan ehtirom sabab nomzodlik ishim zamonaviy hikoyachilik masalalariga bag‘ishlangan edi. Hikoyachilikka oid turkum maqolalarim el og‘ziga tushdi, hatto “Sharq yulduzi”da chiqqan “Dahshat” hikoyasi tahliliga bag‘ishlangan maqola xususida Abdulla Qahhordek talabchan murabbiy iliq gap aytdi. Bu hol meni nihoyatda ruhlantirib yubordi, shundan keyin butunasi adabiyot, tanqid olamiga sho‘ng‘ib ketdim. Bu orada meni Yozuvchilar uyushmasiga qabul qilishdi, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Shukur Xolmirzayev, O‘tkir Hoshimovlar safida 1966 yil bahorida Moskvada o‘tgan o‘zbek yosh yozuvchilari seminariga yuborishdi. Moskvadan yanada dadilroq bo‘lib qaytdim. Qahhor davralaridan boshlangan, adabiyot, adabiy tafakkur rivoji yo‘lida g‘ov bo‘lib turgan aqidaparastlikka qarshi qalbda jo‘sh urgan isyon menga tinchlik bermasdi. Ustoz Ozod aka izidan borib ehtirosga berilib qaltis masalalarda “quyushqon”dan chiqib ketganim uchun goho tanbehlar eshitar edim.

Shu orda faylasuf bir munaqqidning aqidaparastlik ruhidagi chiqishlari xususida so‘z ochib shunday degan edim: “Uning qarshisida har gapning birida materiya birlamchi, ong ikkilamchi deb turmasang baloga qolasan”. Oqibat men aytgandan ham battar bo‘ldi. Bu kimsa menga qarshi bir quloch maqola yozib “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalida e’lon etdi, meni materialzim va marksizmni haqorat qilishda aybladi, nomimni jahon falsafasi tarixidagi “eng ilg‘or ta’limot”ning ashaddiy dushmanlari – idealistlar qatoriga tirkab qo‘ydi. Bugina emas, bunaqa siyosiy savodsiz odam universitetda dars berishi, yozuvchilar safida turishi mumkin emasligi xususida yuqori idoralarga xatlar yo‘lladi… Nima qilarimni bilmay gangib yurgan kezlarim, Kibriyo opa xonadonimizga telefon qilib qoldilar: “Abdulla akangiz yo‘qlayaptilar, bir kelib ketar ekansiz” dedilar. Bordim. Abdulla akaning stoli ustida o‘sha mash’um maqola chiqqan jurnal turardi. Gap nimada ekanligini angladim. Ustoz mening atrofimdagi g‘alvalardan xabar topib, bu xususda Yozuvchilar uyushmasi rahbari, Markaziy Qo‘mita xodimlari bilan suhbatlashibdi. “Xatar o‘tdi, xotirjam bo‘l. Ko‘rib turibman, o‘zingni ancha oldirib qo‘yibsan. Birgina mushtga shunchalikmi, — dedilar kulib va qo‘li bilan boshiga ishora qilib so‘zida davom etdilar, — bu boshga bunaqa mushtlardan son-mingtasi tushgan, o‘lib qolganim yo‘q, mana, tirik yuribman. Navoiy aytmoqchi, emas oson bu maydon ichra turmoq… Adabiyot ishi chidaganga chiqargan!” So‘ng jurnaldagi maqolaga sha’ma qilib dedilar: “Qip-qizil demagogiyaning o‘zginasi. Demagog bilan shallaqi, bezori orasidagi masofa bir odim. Bunaqa kimsalar bilan olishib baraka topmaysan. Yaxshisi, ulardan uzoqroq yur”.

Shu-shu ikkinchi bor uning nomini tilga olmaydigan bo‘ldim.

Oradan ko‘p o‘tmay ustoz Matyoqub akaning maslahatiga ko‘ra Abdulla Qahhor tug‘ilgan kunning 60 yilligiga atab u haqda kitob tayyorlaydigan bo‘ldik. Men kitobning “Hikoyanavis san’ati” qismini yozdim. Qo‘lyozma tayyorlanib nashriyotga topshirildi. Negadir nashr ishi yurishmay qoldi. Shu orada kitob qo‘lyozmasiga yozilgan muallifi sir tutilgan ichki taqrizni qo‘limga tutqizishdi. Unda qo‘lyozmaning kamina qalamiga mansub qismi keskin tanqid qilingan, Qahhor hikoyalarining g‘oyaviy-siyosiy jihatlari yetarli ochib berilmagan, muallif A. Alimuhamedov izidan borib adib hikoyalarini “burjua estetizmi” ruhida tekshirgan, deya ayblar qo‘yilgan, uni shu holda chop etish mumkin emas deya hukm chiqarilgan edi. Ilk kitobim qo‘lyozmasi haqidagi bu xil keskin hukm meni dovdiratib qo‘ydi. Shunda Matyoqub aka jonimga ora kirib: “Bu siyosiy safsatabozlikdan boshqa narsa emas, Siz xotirjam bo‘ling, o‘zim gaplashaman, kitob, albatta chiqadi” dedilar. Domla aytganiday bo‘ldi, kitob o‘zgarishsiz chiqdi, afsus, adib vafotidan keyin chiqdi…

O‘tgan yarim asr davomida Qahhor mavzusi, Qahhor ruhi men uchun xuddi Qodiriy mo‘’jizasi kabi doimiy hamrohimga, betinim o‘y-mushohadalar xilqatiga aylandi. Shu yillari Qodiriy kabi Abdulla Qahhor qismati, ijodiy merosi tevaragida ketgan bahs-munozaralar, adolatli va adolatsiz “jang”lar ichida bo‘ldim, bunday “jang”lar chog‘i goho chalg‘igan paytlarim ham bo‘ldi. Yaratganga shukurkim, asos-e’tibori bilan ustozga, ustoz adabiy muhiti, maktabidan olgan saboqlarimga bir umr sodiq qolishga intildim. Shu intilish samarasi o‘laroq, adib haqidagi turkum maqolalarim, xotira, suhbatlarim, “Qahhorni anglash mashaqqati”, “Ustoz ibrati”, nihoyat, “Abdulla Qahhor: shijoat va mahorat jozibasi” kitoblarim dunyoga keldi. U yog‘ini surishtirsangiz kaminaning hozirga qadar matbuotda e’lon qilingan 600 dan ortiq adabiy-tanqidiy maqolalarim, chop etilgan 50ga yaqin katta-kichik kitoblarim asosan Qahhor adabiy muhiti – maktabi odamlari, qolaversa, adib ulug‘lagan tabarruk zotlar ijodi haqida bahs etadi.

2013

Maqola muallifi: Umarali Normatov – munaqqid, adabiyotshunos; 1931 yil 3 yanvarda Farg‘ona viloyati Beshariq tumanidagi Rapqon qishlog‘ida tug‘ilgan. Toshkent Davlat universitetining (hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti) filologiya fakultetida (1952-1957), so‘ng aspiranturasida (1959-1962) ta’lim olgan. 1962 yildan Milliy universitet o‘zbek adabiyoti kafedrasida ishlaydi, filologiya fanlari doktori (1979), professor (1979). «Hozirgi o‘zbek hikoyachiligi taraqqiyoti tendensiyalari» mavzusida nomzodlik, «Hozirgi o‘zbek prozasi (Traditsiya va novatorlik problemasi») mavzusida doktorlik dissertatsiyalarini himoya qilgan.1974-2000 yillari Hozirgi o‘zbek adabiyoti kafedrasiga mudirlik qilgan.

U. Normatov 1957 yildan matbuotda ko‘rina boshladi, 500 dan ortiq maqolalari, 50 dan ortiq adabiy-tanqidiy asarlari, darslik, o‘quv qo‘llanmalari chop etilgan. Munaqqidning «Nasrimiz ufqlari» (1974), «Yetuklik» (1982), «Qalb inqilobi» (1986), «Qodiriy bog‘i» (1996) kitoblari zamonaviy o‘zbek adabiyotshunosligining yutug‘idir.

Umarali Normatov tanqidchi-adabiyotshunos sifatida mustaqillik yillaridagi milliy adabiy jarayonni qadam-baqadam sinchiklab kuzatib, adabiyotimizda paydo bo‘lgan yangicha adabiy-estetik tamoyillarni aniqlash, bugungi adabiy jarayonning nazariy muammolarini tadqiq etish yo‘lidan bordi. «Umidbaxsh tamoyillar», «Tafakkur yog‘dusi», «Qahhorni anglash mashaqqati», «Ko‘ngillarga ko‘chgan she’riyat», «Ustoz ibrati», “Ijod sehri”, “Ijodkorning daxlsiz dunyosi”, “Qodiriy mo‘’jizasi”va “Nafosat gurunglari” kitoblari, matbuotda e’lon etilgan yuzlab adabiy-tanqidiy maqolalari ayni shu muammolarga bag‘ishlangan.

U. Normatovning adabiyotshunoslik, ta’lim-tarbiya sohasidagi xizmatlari munosib taqdirlangan. U O‘zbekiston Respublikasi Fan arbobi (1981), “Qalb inqilobi” kitobi uchun Hamza Hakimzoda nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofoti laureati (1989); O‘zbekiston Respublikasi Xalq maorifi a’lochisi nishoni (1992), «ToshDU mohir pedagogi»(1998) unvoni sohibi. Adabiy-tanqidiy maqolalari uchun «Sharq yulduzi», «Guliston», «Tafakkur» jurnallari mukofotlarini olgan.

Abdulla Qahhor zamondoshlari xotirasida