Атоқли олим Нажмиддин Комиловнинг мазкур Алишер Навоий ғазалларига битган шарҳлари 1991 йилда «Камалак» нашриётида нашр этилган «Алишер Навоий. Ғазаллар. Шарҳлар» тўпламидан жой олган эди. Бундан аввал ҳазрат Навоий ғазалларига ёзилган шарҳлар «Шарқ юлдузи» журналида бирин-кетин пайдо бўла бошлаган, айни шу сабабдан менда уларни жамлаб нашр этиш ғояси пайдо бўлган эди. Тўпламни янада бойитиш учун журналда босилган шарҳларга қўшимча бир қатор олим ва ёзувчиларга мурожаат қилиб янги шарҳларга буюртма бердик. Оқибатда ўзбек ноширлик тарихида илк маротиба Алишер Навоий ғазалларига ёзилган шарҳлардан иборат китоб босмадан чиққан эди.

Нажмиддин Комилов
ЖОН ВА ЖОНОН МОЖАРОСИ

Алишер Навоийнинг лирик асарлари жамланган «Хазоим ул маоний» девонида икки ярим мингдан ортиқ ғазал бор. Шарқ адабиётида бирор шоирга бунчалик кўп ғазал ёзиш насиб бўлмаган. Аммо гап фақат сонда эмас. Навоий қалбидан қуйилиб чиққан ғазалларнинг ҳар бири даҳо ижодкорнинг беназир санъати ва теран тафаккуридан гувоҳлик берадиган бадиий дурдона, мўъжизадир. Бу бадиий миниатюраларнинг яратилганига беш асрдан ошди, лекин кеча ёзилгандай ҳамон руҳимиз, шууримизни ғалаёнга солиб, дилларга ҳаловат бағишлайди, ўқиган сари яна ўқигингиз, байтлар қатидаги сеҳрли ва сирли маъноларни теранроқ, тўлароқ англаб олгингиз келади. Буюк ўзбек шоири салафлари ижод-хонасида камолга етган кўҳна жанрнинг имкониятларини истифода этиб, бемисл маҳорат кўрсатиш, хазоя билмас шеърий гулшанлар яратиш баробарида ўзи мустақил равишда янги ифода усулларию услублар ихтиро қилди, ижодий тажрибалар, улкан изланишлар йўлидан бориб, ғазал инкишофини баланд чўққиларга олиб чиқди.

Яхлит маъноли, воқеабанд ғазаллар яратиш улуғ Навоийнинг шундай услубий ихтироларидандир. Мақсуд Шайхзода биринчи бўлиб бунга эътиборимизни қаратган эди. Аввалги шоирларда аҳён-аҳён учраб турадиган бу хусусият Навоий ижодида изчиллик тусини олади, муайян равия, бадиий ифода тарзига айланади. Турфа инсоний ҳолатлар, воқеа-ҳодисалар тасвирига бағишланган туркум-туркум газаллар шундан далолат беради.

Яхлит маъноли ғазал радиф-сўзга урғу бериб, шоирона ваҳиятни намоён этиш, ё бирор-бир ҳодисадан таъсирланиб, ҳис-ҳаяжонни тўкиб солиш, шу воқеа моҳиятини очиш, ёхуд муайян анъанавий туркумча-тамсиллар, образ-ифодалар атрофида сухансозлик қилиш. лутф кўргатиш ниятнинг мевасидир. Чунончи, улуғ шоир жон ва жонон мавзуида бир туркум дилбар ғазаллар яратганким, шулардан бирини қуйида тўла келтирамиз:

Ҳар лабинг ўлганни тирғузмакда жоно, жон эрур,
Бу жиҳатдан бир-бириси бирла жоножон эрур.

Жоним андоқ тўлди жонондинки, бўлмас фаҳмким,
Жон эрур, жонон эмас, ё жон эмас, жонон эрур.

Бўлса жонон бордудур жон ҳам, чу жонон қилди азм,
Жон кетиб жонон била, жондин менга ҳижрон эрур.

Жон манга жонон учундур, йўқ жонон жон учун,
Умр жононсиз қатиқ, жонсиз вале осон эрур.

Борса жон жонон йитар, гар борса жонон жон кетар,
Кимсага жонону жонсиз умр не имкон эрур.

Ҳушдурур жону жаҳон жонон била, жонон агар бўлмаса,
Жон ўйлаким ўлмас, жаҳон зиндон эрур.

Жоним ол, эй, ҳажру жононсиз манга ранж айлама,
Чунки жононсиз Навоий жонидин ранжон эрур.

Ғазалда «жон» сўзи ўн тўққиз, «жонон» сўзи ўн олти марта такрорланиб келган. Бироқ бу қайтариқлар бизга нохуш туюлмайди, аксинча, кучли завқ уйғотади, шоирнинг заковати, топқирлигига қойил қоламиз, Қаршимизда ўзига хос бутун бир ғазал-тажнис, яъни бир ўзакли, талаффузи, шакли ўхшаш, аммо маънолари хилма-хил сўзлар воситасида барпо бўлган ҳайратомуз санъат намунаси. Аёнки, тажнис классик шеъриятимизда кенг тарқалган усул, лекин етти байтли ғазалда икки жинодош сўзнинг бошдан-охир ҳар гал янги маънода, янги жило, янги товланиш билан бундай занжирланиб келиши фавқулодда ҳодиса. Гўё уста заргар бир бўлак жавоҳирдан турфа тароватли марварид доналарини суфталаб, ипак ипга тизиб чиққандай. Ва лекин шу нарса ҳам эсда турсинким, улуғ шоир сўз соҳибқирони эканини кўз-кўз қилиш учунгина бу санъатга қўл урган эмас. Бу санъат замирида Навоий қалбида ҳамиша яшаб, кўкариб тургап эзгу-ардоқли фикрлар: ишқ, вафо, садоқат ҳақидаги мунаввар, муборак ғоялар порлаб диққатимизни тортади. Сўз —тафаккур хизматида, санъат — фикр ва ғоянинг кўрки, тарғиботчиси.

Бутун ғазал бўйлаб сўз додини бериб тажнисни узлуксиз давом эттириш бир санъат бўлса, буни муҳим ижтимоий-ахлоқий ғоя билан боғлаб ривожлантириш орқали гўзал бир тасвирни вужудга келтириш яна бир санъат — юксак шоирлик маҳоратининг, уйғоқ, уйғун тахайюл, табиатдай қудратли ва сахий истеъдоднинг нашъу намоси, сеҳркорлиги. Шоирнинг усталигини қарангки, байтлар бир-бири ила мантиқан пайвандланиб, етакчи, сарбон ғояни теранлаштира бориш асносида лирик қаҳрамоннинг туйғулари ҳам байтдан байтга кучайиб, унинг юрагидаги дарди, эҳтирос-ҳаяжонлари жўшиб бораверади, жон ва жонон можароси зўраяди, висол шодлигию ҳижрон азоблари, ошиқ изтироби ва ёр истиғноси орасидаги драматик зиддият таранглашади.

Ғазални шарҳлаганимизда бу хусусият янада равшанроқ кўзга ташлана боради. Аммо бу ишни бошлашдан олдин ҳамма гапларимиз келиб тақаладиган «жон» ва «жонон» сўзларига изоҳ бермоқчимиз. Жонон сўзининг жондан келиб чиққани аниқ. Лекин қандай қилиб? Балки бу «жон каби», «жонга ўхшаш» (жондан ширин) деган маъноларни англатар? Яъни: жонмонанд — жонмон — жонон тарзида бирикманинг ихчамлашиб бориши оқибатида содир бўлгандир? Форс тилида сўзни мана шундай ихчамлаб, талаффузни енгиллаштириш ҳодисаси бор. Аммо Суддий Баснавийнинг фикрича, жонон жон сўзининг кўплигидир. Маҳбубни улуғлаш, унга чексиз ҳурмат-эҳтиром билдириш мақсадида шундай қилинган бўлса ажаб эмас, чунки бу яхши одатимиз ҳозир ҳам амал қилиб келмоқда. Бундан ташқари, жонон — жонларнинг жони (жони жонҳо, жони жонон) туганмас, ўлмас жон маъносида ишлатилиб, бора-бора тилда мустаҳкамланиб қолган бўлиши ҳам мумкин. Ҳар ҳолда барча маъноларда ҳам жонон (муаннас шакли жонона) инсон учун энг қимматли, азиз ҳисобланган жон билан баробар қўйилгани, ҳаттоки ундаи ортиқроқ билиб, эъзозланаётгани аён бўлмоқда. Жонон — маҳбуб, маъшуқ, дилбар, дилором, санам — буларнинг барчаси ёрнинг сифат-синонимлари. Улардан ҳар бири шеъриятда ўз мавриди, ўз мақом-нисбатида қўлланиб келинган. Чунончи, жонон сўзи тилга олинганда албатта жон сўзи ҳам қўшиб зикр этилган.

Воқеан бир-бирига вобаста бу тушунчаларни яна ҳам тўлиқроқ тасаввур этмоқчи бўлсак, жон сўзининг келиб чиқиш моҳиятини ҳам билишимиз даркор. Зеро, қадимги аждодларимиз буни ҳозир биз тушунгандай талқин этмаганлар. Ҳозир биз жонни танадан ажратиб тасаввур қилолмаймиз. Жон, яъни тириклик материянинг олий даражада уюшган шакли бўлмиш биологик ҳаётнинг (демак инсон вужудининг ҳам) хусусияти деб қараймиз. Қадимгилар эса, жон бошқа, тана-жисм бошқа деб тушунганлар. Боз устига, уларнинг тасаввурича, жон, руҳ — олий неъмат, бирламчи борлиқ бўлиб, жисм қуйи хаюло — тўрт унсурдан таркиб топган бир қолип. Агар жон бўлмаса, вужуд ўзича яшай олмайди, дунё тимсоли бўлган бу «вайрона»ни жон обод қилиши мумкин. «Ошиқ дили дўстга мунтазир ва беқарор талпинганидай, жисм руҳга муштоқ ва муҳтождир», дейди «Кашфул маҳжуб» китобининг муаллифи Шоҳ Иноятулло.
Алишер Навоий асарларида учрайдиган «жисми вайроним», «тан уйн», «вужуд хокистари» сингари ибораларни шу маънода англашимиз керак. Унингча, жонсиз жисм — қаро тупроқ: «Жисмдан жонсиз на ҳосил, эй му-сулмонларки, ул бир қаро туфроқдурурким, гулу райҳони йўқ». Жоннинг шоирлар кўп қўллайдиган иккинчи рамзий номи «равон» (юриб турувчи) эканини эътиборга олсак, жон жисмга қарама-қарши ўлароқ доимо ҳаракатдаги нарса деб қаралгани маълум бўлади. Шунинг учун у жисм билан курашади, ўз асли — мутлақ руҳга бориб қўшилишга интилади, дея талқин қилинган. «Жоним оғзимга келди», «жон риштаси», «жони кирди» қабилидаги халқ иборалари ҳам шу тасаввурлар таъсирида туғилган. Мазкур тасаввурлар, шу билан бирга, абадий ҳаёт ҳақидаги, Масиҳ (Исо), Хизр тўғрисидаги армонли ривоятларнинг яратилишига ҳам сабаб бўлган. Гўё Масиҳ ўз нафаси билан ўлган одамни тирилтирар, Хизр бўлса оби ҳаёт — тириклик сувини топиб ичгани учун мангу яшаб, одамларни эзгулик манбаига етаклар эмиш…

Алишер Навоий тасвирлаган ошиқнинг севган ёри худди шундай нафасли киши, унинг лаблари ўликка ҳам жон бағишлай олади, бу лаблардан ўпган ошиқ абадий ҳаёт топади. Фақат бу эмас. Жонон лабларининг ҳар бири алоҳида-алоҳида сеҳр кўрсатиш қудратига эга ва соҳирлик ишида улар ғоят иноқ-иттифоқдирлар. Қисқаси, ғазалнинг ушбу ривоятга асосланган биринчи байтининг мазмуни бундай: «Жонгинам, лабларингнинг ҳар бири ўлган одамни тирилтиришда жон ўрнидадир, улар иккови бу ишда жуда иноқдирлар». Байтдаги «жонон» сўзининг иноқ, иттифоқдан ташқари, яна бир — жонга жон, жон бериб жон олиш деган қадимий маъноси ҳам бор. Масалан, урушда фидойилик кўрсатган кишиларга нисбатан шундай дейилган. Навоий газалга бу маънони ҳам сингдира олган: жононнинг икки лаби ошиққа жон бағишлашда бир-бири билан тортишиб, баҳслашади — бири жон олса, иккинчиси жон ато этади. Ҳа, бу ёр дийдорига муштоқ, кўнгли муҳаббат бодаси-ла лиммо-лим одам учун табиий ҳолдир. Ошиқ жонон ёдида шунчалик азият чекадики, ўзининг бор-йўқлигини унутиб қўяди, бироқ жонон ҳузури, висол уни қайта ўзига келтиради, тирилтиради. Висол лаҳзасидаги бу руҳий ҳолат, қониқиш, ёр лабларидан олинган бўсанинг лаззати жонга беқиёс ҳузур бағишлайди. Жон жонон билан қовушиб, йўқ-йўқ, бирлашиб кетади. Улар орасида ҳеч қандай фарқ қолмайди: жон — жононга, жонон эса — жонга айланади. Яъни: «Жоним жонондан шу даражада тўйиб қониқдики, қайсиси жон, қайси бири жонон эканини билмай қолдим — жон бўлса, жонон қани, жонон бўлса, жон қани?» Биринчи байтнинг бевосита давоми бўлмиш иккинчи байтиинг мазмуни шундан иборат.

Муҳаббат қиёмида ошиқнинг «буду нобуду тенг бўлиб» қолиши, жонон жилвасида эриб кетиши Навоий ижодида кўп маротаба учрайдиган хуш тасвирлардан. Чунончи, шоир бошқа бир ғазалида бундай дейди: «Ёр буди ичра нобуд ўлғаменким, ўртада ўзгаликдан демаким, ўзликдан осор қолмағай». Ишқ тариқати шуки, агар бу йўлга кирган одам ҳақиқий ошиқ бўлса, у ўзини маъшуқанинг бир бўлагига айлантириши, орада «у» — «мен» деган фарқланишга ўрин қолдирмаслиги керак. Ахир, висол чоғида юз берадиган муҳаббат қиёми «Ўзни унутиш ва маҳбубдан айри тасаввур қилмасликдир» (Шоҳ Иноятулло, «Кашфул маҳжуб», 19-бет). Бу ошиқни беқарор орзиқиб кутган дам, унинг учун олий мукофот. Чунки ошиқнинг кўнгли ва жони тинимсиз равишда жононга қараб интилади, жононсиз яшашни дўзах азоби деб билади. Зотан, жононсиз жоннинг унга кераги йўқ. Жононсиз жон танни ҳам қийноқ ва уқубатлар гирдобига солади.

Жоннинг доимий суратда жононга талпиниши, висолга ташналигини инсоннинг ўз Идеалига, бутун файзу фазилати, пок ахлоқи, ички маънавий дунёсининг кўркам, нурафшонлиги билан жозибали бўлган дўст сари интилиши деб билмоқ керак. Дўст — кишининг севган ёри ҳам, эътиқод-имон тимсоли ҳам, эзгулик, адолат ва ҳақиқат ҳамдир. Яхши инсонни севиш — ҳаётни севиш, ҳаётни севиш — ҳақиқатни, ҳақни севиш демакдир. Буюк Навоий хаёлотида етилган Жонон образида бу тушунчаларнинг бари мужассам. Шу маънода жононга бўлган муҳаббат реал турмуш, муҳитдан қониқмаган, зулм ва зўрлик пажмурда этган, дунёнинг нотекис ва нотўкислигидан озурда кўнгилнинг қидирган оромгоҳи, сиғинадиган ва суянадиган ягона паноҳхонаси бўлганини унутмайди. «Хазоин-ул маоний» дебочасида шоир ўз ғазалларининг ёзилишига сабаб бўлган ҳаётий турткиларни бундай қайд этади: «Олдимга анча душворлиқлар юзланди ва теграмга анча саъб гирифторлиқлар айланди ва бошимға сипеҳр анча бало тошини отди ва ишқ сипоҳининг лагадкўби заиф пайкарим била сўнгакларимни онча оёқ остида ушотдиким, не сўзимдан хабарим, не ўзлугим билан ўзумдин асар қолди». Бу аҳволимни шарҳ этсам тушунадиган бир мушфиқ инсон тополмадим, шу боис дардларимни шеър қилиб ёздим, дейди Навоий.

Ёрга бўлган ишқнинг шиддат ва шарофатини шу тахлит камоли эътиқод билан таърифлаб келиб, улуғ шоир учинчи байтда фикрларини янада равшанроқ баён этади: «Агар жононинг бўлса — жонинг ҳам бор, агар жонон кетишга чоғланса, билгилки, жон ҳам жонон билан бирга кетади. Демак, жондан ажраласан ва ҳижрон азобида қоласан». Жон билан жононнинг ажралмаслиги ҳақидаги бу ғоя кейинги байтларда янгича қиёсланиш ёрдамида давом этади. Масалан, тўртинчи байтнинг мазмуни бундай: «Жон менга жонон учун керак, аксинча, жонон жон учун эмас. Чунки жононсиз яшаш беҳад оғир, аммо жонсиз шу маромда ўртаниб-ўртаниб изҳор яшаш беҳад оғир, аммо жонсиз умр кўриш осон». Жигарсўхта, шайдойи ошиқ кўнгил муножотини мана шу маромда ўртаниб-ўртаниб изҳор этган. Висолдан сархуш, бироқ ёрдан жудо бўлиш муқаррарлигини олдиндан сезгандай жон талвасада. Ҳижрон азобларига қайта гирифтор бўлмаслик учун жондан кечишга ҳам рози… Тўртинчи байтдаги «жонсиз умр осон эрур» жумласи бизга ғалатироқ туюлиши мумкин.

Дарҳақиқат, қандай қилиб одам жонсиз яшай олади? Чамаси, бу ўринда шоир жон баҳсининг мажозий-ботиний маъносини чуқурлаштира бориб, инсон учун маънавий ҳаётнинг афзаллигини таъкидламоқчи бўлган. Унинг назарида ҳақиқий ҳаёт маънавий ҳаётдир, зероким, жонон, кўриб ўтганимиздай, ана шу маънавий фазилатларнинг умумлашма тимсоли. Навоий сўз ўйини — тажнисдан мантиқ силсиласига ўтади: модомики, жон билан жонон бир экан, бири иккинчисисиз тасаввур этилмас экан, жонони йўқ (ишқсиз) одамлар жонсиз кишилардир. Улар тирик юрадилару лекин руҳан, қалбан ўлганлар. Шунинг учун умрлари осон кечади. Аммо энг қизиғи шундаки, шоир ўзининг бу фикридан қайтади, ахир, ишқ барча махлуқотда бўлиши шарт, ишқсиз, жононсиз, умуман ҳаёт йўқ. 6у хулоса бешинчи байтда ўз ифодасини топган: «Жон кетса, жонон кетса, жон ҳам кетади. Шундай бўлгач, жононсиз ва жонсиз қандай яшаш мумкин?»

Бу фикр олтинчи байтга келиб мазмунан яна кенгаяди, жонон фақат ошиқнинг жони билан баробар нарса бўлиб қолмай, балки «жону жаҳон»га тенг бутун мавжудотни ўз ичига оладиган тушунчага айланади. Энди ошиқ ўз жони, ўз шахсияти ҳақида қайғуриш билан чегараланмайди. Унинг учун дунёнинг барча ширинлиги, лаззати, ҳатто азоб, хўрсиниқлари ҳам жонон билан хуш, жонон билан маъноли ва зебо: «Жону жаҳон жонон билан хушдир, агар жонон бўлмаса, жон бўлмайди деганинг кам, бу кенг жаҳон зиндонга айланади». Навоий такрори бўлсада, ҳижрон оғирлигини бот-бот таъкидлаб, охирги еттинчи байтда илтижо ва тавалло оҳангини кучайтиради, ҳамда ғазални шу нафас билан якунлайди. Зору нотавон ошиқ жондан кечиш эвазига бўлса ҳам жонон васлидан маҳрум этмасликларини ёлбориб сўрайди: «Эй, ҳижрон, майли, жонимни олгин, аммо жононсиз яшаш азобини менга раво кўрма. Чунки жононсиз Навоий жонидан безордир». Маълум бўладики, таҳлил этганимиз ғазалда ошиқнинг икки ҳолати — висол лаҳзасидаги ҳаловат, жоннинг яйраши ва ёрдан ажралганда юз берадиган руҳий қийноқлар қиёслатиб тасвир этилган. Бошқача айтганда, жон ва жонон баҳси васл ҳамда ҳижрон қиёси негизига қурилган. Висолга мушарраф бўлган ошиқ бу бахтнинг абадий барқарорлигини истаб, агар жонон ташлаб кетса нималар бўлиши мумкинлигини зорланиб гапиради.

Бу — Алишер Навоийнинг айни шу газалда қўллаган бадиий усули. Жон ва жонон можаросига бағишланган бошқа ғазалларида шоир яна ўзгача санъат, ўзгача усулларни синаб кўрган. Масалан, «Қасди жоним қилди ҳажр, эй қотили хунхор, кел» сатри билан бошланадиган ғазалда жонондан ажралган фироқдаги ошиқнинг изтироблари ифодаланади. У ёрига ғойибона мурожаат қилиб, «Жон нақдини овучда ушлаб турибман, агар келсанг, йўлингга сочаман», дейди. Руҳ ҳам, жон ҳам жонон йўлига мунтазир, ошиқнинг нияти бўлса жонини жононга топшириш: «Жон етибдур оғзима, дерман лабингга топширай, лутф этиб қилғил мени жон бирла тенгсиз неъмати! Ҳаётбахш нафасли маҳбуб висолига муштоқ ошиқнинг интизорликдан жони огзига келган. Шу бетоқат жонимни келиб олгин, мени азобдан қутқар, сендан миннатдор бўламан, дейди, у. Аммо бу айни ҳолатда ошиқ учун янгидан жон топиш ҳам. Чунки Навоий васф этган маҳбуб лаби жон багишлаш қудратига эга-да! «Севингил, эй кўнгул, охирки, жисминг ичра жон келди», деб бошланадиган газал эса бунинг акси ўлароқ жонон келгандан кейинги шодлик, руҳий кўтаринкилик кайфиятини тараннум этади. Ёр бемор бўлиб ётганда ошиқнинг жони ачишиб, баттар қийиалади. Ёки ёрдан келган мактуб, ёрга юборилган нома, ёхуд ёр муждасини келтирган хабарчи кабутарлар тасвири ҳам Навоийда ошиқ қалби ҳаяжонлари билан қўшилиб кетади. Жонондан келган нома жон исини (ҳам хабар, ҳам хушбўй маъносида) келтирса, жавоб номасини ёзганда ошиқ уни жон риштаси билан чирмаб, ҳар бир сўзи, ҳарфи ёрдамида гўё қийналган жонининг нишоналарини жўнатади. Бу каби газалларда муайян образнинг чизгилари намоён, тасвир характерли деталлар асосида давом этган ва шу ҳаётий ашё — сурат таъсири натижаси ўлароқ лирик туйғулар қулф уриб, қайнаб чиқади. Хуллас, Навоийнинг воқеабанд, яхлит маъноли асарлари унинг лирик меросидаги ўзига хос ғоявий-бадиий ҳодиса, туркумлар ичидаги ҳар бир газалнииг махсус усулда битилгани эса бутунлик, гармонияга интилган муқтадор шоирона тафаккурнинг ранғин оламида алоҳида-алоҳида кўринишлардир. Шу сабабли улуғ шоир ижодининг тадқиқотчилари учунгина эмас, балки унинг асарларини ўқиб, баҳра олишни ният қилган китобхонлар учун ҳам бу хусусиятларни билиш зарур.

Najmiddin Komilov
JON VA JONON MOJAROSI

Alisher Navoiyning lirik asarlari jamlangan «Xazoim ul maoniy» devonida ikki yarim mingdan ortiq g’azal bor. Sharq adabiyotida biror shoirga bunchalik ko’p g’azal yozish nasib bo’lmagan. Ammo gap faqat sonda emas. Navoiy qalbidan quyilib chiqqan g’azallarning har biri daho ijodkorning benazir san’ati va teran tafakkuridan guvohlik beradigan badiiy durdona, mo»jizadir. Bu badiiy miniatyuralarning yaratilganiga besh asrdan oshdi, lekin kecha yozilganday hamon ruhimiz, shuurimizni g’alayonga solib, dillarga halovat bag’ishlaydi, o’qigan sari yana o’qigingiz, baytlar qatidagi sehrli va sirli ma’nolarni teranroq, to’laroq anglab olgingiz keladi. Buyuk o’zbek shoiri salaflari ijod-xonasida kamolga yetgan ko’hna janrning imkoniyatlarini istifoda etib, bemisl mahorat ko’rsatish, xazoya bilmas she’riy gulshanlar yaratish barobarida o’zi mustaqil ravishda yangi ifoda usullariyu uslublar ixtiro qildi, ijodiy tajribalar, ulkan izlanishlar yo’lidan borib, g’azal inkishofini baland cho’qqilarga olib chiqdi.

Yaxlit ma’noli, voqeaband g’azallar yaratish ulug’ Navoiyning shunday uslubiy ixtirolaridandir. Maqsud Shayxzoda birinchi bo’lib bunga e’tiborimizni qaratgan edi. Avvalgi shoirlarda ahyon-ahyon uchrab turadigan bu xususiyat Navoiy ijodida izchillik tusini oladi, muayyan raviya, badiiy ifoda tarziga aylanadi. Turfa insoniy holatlar, voqea-hodisalar tasviriga bag’ishlangan turkum-turkum gazallar shundan dalolat beradi.

Yaxlit ma’noli g’azal radif-so’zga urg’u berib, shoirona vahiyatni namoyon etish, yo biror-bir hodisadan ta’sirlanib, his-hayajonni to’kib solish, shu voqea mohiyatini ochish, yoxud muayyan an’anaviy turkumcha-tamsillar, obraz-ifodalar atrofida suxansozlik qilish. lutf ko’rgatish niyatning mevasidir. Chunonchi, ulug’ shoir jon va jonon mavzuida bir turkum dilbar g’azallar yaratgankim, shulardan birini quyida to’la keltiramiz:

Har labing o’lganni tirg’uzmakda jono, jon erur,
Bu jihatdan bir-birisi birla jonojon erur.

Jonim andoq to’ldi jonondinki, bo’lmas fahmkim,
Jon erur, jonon emas, yo jon emas, jonon erur.

Bo’lsa jonon bordudur jon ham, chu jonon qildi azm,
Jon ketib jonon bila, jondin menga hijron erur.

Jon manga jonon uchundur, yo’q jonon jon uchun,
Umr jononsiz qatiq, jonsiz vale oson erur.

Borsa jon jonon yitar, gar borsa jonon jon ketar,
Kimsaga jononu jonsiz umr ne imkon erur.

Hushdurur jonu jahon jonon bila, jonon agar bo’lmasa,
Jon o’ylakim o’lmas, jahon zindon erur.

Jonim ol, ey, hajru jononsiz manga ranj aylama,
Chunki jononsiz Navoiy jonidin ranjon erur.

G’azalda «jon» so’zi o’n to’qqiz, «jonon» so’zi o’n olti marta takrorlanib kelgan. Biroq bu qaytariqlar bizga noxush tuyulmaydi, aksincha, kuchli zavq uyg’otadi, shoirning zakovati, topqirligiga qoyil qolamiz, Qarshimizda o’ziga xos butun bir g’azal-tajnis, ya’ni bir o’zakli, talaffuzi, shakli o’xshash, ammo ma’nolari xilma-xil so’zlar vositasida barpo bo’lgan hayratomuz san’at namunasi. Ayonki, tajnis klassik she’riyatimizda keng tarqalgan usul, lekin yetti baytli g’azalda ikki jinodosh so’zning boshdan-oxir har gal yangi ma’noda, yangi jilo, yangi tovlanish bilan bunday zanjirlanib kelishi favqulodda hodisa. Go’yo usta zargar bir bo’lak javohirdan turfa tarovatli marvarid donalarini suftalab, ipak ipga tizib chiqqanday. Va lekin shu narsa ham esda tursinkim, ulug’ shoir so’z sohibqironi ekanini ko’z-ko’z qilish uchungina bu san’atga qo’l urgan emas. Bu san’at zamirida Navoiy qalbida hamisha yashab, ko’karib turgap ezgu-ardoqli fikrlar: ishq, vafo, sadoqat haqidagi munavvar, muborak g’oyalar porlab diqqatimizni tortadi. So’z —tafakkur xizmatida, san’at — fikr va g’oyaning ko’rki, targ’ibotchisi.

Butun g’azal bo’ylab so’z dodini berib tajnisni uzluksiz davom ettirish bir san’at bo’lsa, buni muhim ijtimoiy-axloqiy g’oya bilan bog’lab rivojlantirish orqali go’zal bir tasvirni vujudga keltirish yana bir san’at — yuksak shoirlik mahoratining, uyg’oq, uyg’un taxayyul, tabiatday qudratli va saxiy iste’dodning nash’u namosi, sehrkorligi. Shoirning ustaligini qarangki, baytlar bir-biri ila mantiqan payvandlanib, yetakchi, sarbon g’oyani teranlashtira borish asnosida lirik qahramonning tuyg’ulari ham baytdan baytga kuchayib, uning yuragidagi dardi, ehtiros-hayajonlari jo’shib boraveradi, jon va jonon mojarosi zo’rayadi, visol shodligiyu hijron azoblari, oshiq iztirobi va yor istig’nosi orasidagi dramatik ziddiyat taranglashadi.

G’azalni sharhlaganimizda bu xususiyat yanada ravshanroq ko’zga tashlana boradi. Ammo bu ishni boshlashdan oldin hamma gaplarimiz kelib taqaladigan «jon» va «jonon» so’zlariga izoh bermoqchimiz. Jonon so’zining jondan kelib chiqqani aniq. Lekin qanday qilib? Balki bu «jon kabi», «jonga o’xshash» (jondan shirin) degan ma’nolarni anglatar? Ya’ni: jonmonand — jonmon — jonon tarzida birikmaning ixchamlashib borishi oqibatida sodir bo’lgandir? Fors tilida so’zni mana shunday ixchamlab, talaffuzni yengillashtirish hodisasi bor. Ammo Suddiy Basnaviyning fikricha, jonon jon so’zining ko’pligidir. Mahbubni ulug’lash, unga cheksiz hurmat-ehtirom bildirish maqsadida shunday qilingan bo’lsa ajab emas, chunki bu yaxshi odatimiz hozir ham amal qilib kelmoqda. Bundan tashqari, jonon — jonlarning joni (joni jonho, joni jonon) tuganmas, o’lmas jon ma’nosida ishlatilib, bora-bora tilda mustahkamlanib qolgan bo’lishi ham mumkin. Har holda barcha ma’nolarda ham jonon (muannas shakli jonona) inson uchun eng qimmatli, aziz hisoblangan jon bilan barobar qo’yilgani, hattoki undai ortiqroq bilib, e’zozlanayotgani ayon bo’lmoqda. Jonon — mahbub, ma’shuq, dilbar, dilorom, sanam — bularning barchasi yorning sifat-sinonimlari. Ulardan har biri she’riyatda o’z mavridi, o’z maqom-nisbatida qo’llanib kelingan. Chunonchi, jonon so’zi tilga olinganda albatta jon so’zi ham qo’shib zikr etilgan.

Voqean bir-biriga vobasta bu tushunchalarni yana ham to’liqroq tasavvur etmoqchi bo’lsak, jon so’zining kelib chiqish mohiyatini ham bilishimiz darkor. Zero, qadimgi ajdodlarimiz buni hozir biz tushunganday talqin etmaganlar. Hozir biz jonni tanadan ajratib tasavvur qilolmaymiz. Jon, ya’ni tiriklik materiyaning oliy darajada uyushgan shakli bo’lmish biologik hayotning (demak inson vujudining ham) xususiyati deb qaraymiz. Qadimgilar esa, jon boshqa, tana-jism boshqa deb tushunganlar. Boz ustiga, ularning tasavvuricha, jon, ruh — oliy ne’mat, birlamchi borliq bo’lib, jism quyi xayulo — to’rt unsurdan tarkib topgan bir qolip. Agar jon bo’lmasa, vujud o’zicha yashay olmaydi, dunyo timsoli bo’lgan bu «vayrona»ni jon obod qilishi mumkin. «Oshiq dili do’stga muntazir va beqaror talpinganiday, jism ruhga mushtoq va muhtojdir», deydi «Kashful mahjub» kitobining muallifi Shoh Inoyatullo.
Alisher Navoiy asarlarida uchraydigan «jismi vayronim», «tan uyn», «vujud xokistari» singari iboralarni shu ma’noda anglashimiz kerak. Uningcha, jonsiz jism — qaro tuproq: «Jismdan jonsiz na hosil, ey mu-sulmonlarki, ul bir qaro tufroqdururkim, gulu rayhoni yo’q». Jonning shoirlar ko’p qo’llaydigan ikkinchi ramziy nomi «ravon» (yurib turuvchi) ekanini e’tiborga olsak, jon jismga qarama-qarshi o’laroq doimo harakatdagi narsa deb qaralgani ma’lum bo’ladi. Shuning uchun u jism bilan kurashadi, o’z asli — mutlaq ruhga borib qo’shilishga intiladi, deya talqin qilingan. «Jonim og’zimga keldi», «jon rishtasi», «joni kirdi» qabilidagi xalq iboralari ham shu tasavvurlar ta’sirida tug’ilgan. Mazkur tasavvurlar, shu bilan birga, abadiy hayot haqidagi, Masih (Iso), Xizr to’g’risidagi armonli rivoyatlarning yaratilishiga ham sabab bo’lgan. Go’yo Masih o’z nafasi bilan o’lgan odamni tiriltirar, Xizr bo’lsa obi hayot — tiriklik suvini topib ichgani uchun mangu yashab, odamlarni ezgulik manbaiga yetaklar emish…

Alisher Navoiy tasvirlagan oshiqning sevgan yori xuddi shunday nafasli kishi, uning lablari o’likka ham jon bag’ishlay oladi, bu lablardan o’pgan oshiq abadiy hayot topadi. Faqat bu emas. Jonon lablarining har biri alohida-alohida sehr ko’rsatish qudratiga ega va sohirlik ishida ular g’oyat inoq-ittifoqdirlar. Qisqasi, g’azalning ushbu rivoyatga asoslangan birinchi baytining mazmuni bunday: «Jonginam, lablaringning har biri o’lgan odamni tiriltirishda jon o’rnidadir, ular ikkovi bu ishda juda inoqdirlar». Baytdagi «jonon» so’zining inoq, ittifoqdan tashqari, yana bir — jonga jon, jon berib jon olish degan qadimiy ma’nosi ham bor. Masalan, urushda fidoyilik ko’rsatgan kishilarga nisbatan shunday deyilgan. Navoiy gazalga bu ma’noni ham singdira olgan: jononning ikki labi oshiqqa jon bag’ishlashda bir-biri bilan tortishib, bahslashadi — biri jon olsa, ikkinchisi jon ato etadi. Ha, bu yor diydoriga mushtoq, ko’ngli muhabbat bodasi-la limmo-lim odam uchun tabiiy holdir. Oshiq jonon yodida shunchalik aziyat chekadiki, o’zining bor-yo’qligini unutib qo’yadi, biroq jonon huzuri, visol uni qayta o’ziga keltiradi, tiriltiradi. Visol lahzasidagi bu ruhiy holat, qoniqish, yor lablaridan olingan bo’saning lazzati jonga beqiyos huzur bag’ishlaydi. Jon jonon bilan qovushib, yo’q-yo’q, birlashib ketadi. Ular orasida hech qanday farq qolmaydi: jon — jononga, jonon esa — jonga aylanadi. Ya’ni: «Jonim jonondan shu darajada to’yib qoniqdiki, qaysisi jon, qaysi biri jonon ekanini bilmay qoldim — jon bo’lsa, jonon qani, jonon bo’lsa, jon qani?» Birinchi baytning bevosita davomi bo’lmish ikkinchi baytiing mazmuni shundan iborat.

Muhabbat qiyomida oshiqning «budu nobudu teng bo’lib» qolishi, jonon jilvasida erib ketishi Navoiy ijodida ko’p marotaba uchraydigan xush tasvirlardan. Chunonchi, shoir boshqa bir g’azalida bunday deydi: «Yor budi ichra nobud o’lg’amenkim, o’rtada o’zgalikdan demakim, o’zlikdan osor qolmag’ay». Ishq tariqati shuki, agar bu yo’lga kirgan odam haqiqiy oshiq bo’lsa, u o’zini ma’shuqaning bir bo’lagiga aylantirishi, orada «u» — «men» degan farqlanishga o’rin qoldirmasligi kerak. Axir, visol chog’ida yuz beradigan muhabbat qiyomi «O’zni unutish va mahbubdan ayri tasavvur qilmaslikdir» (Shoh Inoyatullo, «Kashful mahjub», 19-bet). Bu oshiqni beqaror orziqib kutgan dam, uning uchun oliy mukofot. Chunki oshiqning ko’ngli va joni tinimsiz ravishda jononga qarab intiladi, jononsiz yashashni do’zax azobi deb biladi. Zotan, jononsiz jonning unga keragi yo’q. Jononsiz jon tanni ham qiynoq va uqubatlar girdobiga soladi.

Jonning doimiy suratda jononga talpinishi, visolga tashnaligini insonning o’z Idealiga, butun fayzu fazilati, pok axloqi, ichki ma’naviy dunyosining ko’rkam, nurafshonligi bilan jozibali bo’lgan do’st sari intilishi deb bilmoq kerak. Do’st — kishining sevgan yori ham, e’tiqod-imon timsoli ham, ezgulik, adolat va haqiqat hamdir. Yaxshi insonni sevish — hayotni sevish, hayotni sevish — haqiqatni, haqni sevish demakdir. Buyuk Navoiy xayolotida yetilgan Jonon obrazida bu tushunchalarning bari mujassam. Shu ma’noda jononga bo’lgan muhabbat real turmush, muhitdan qoniqmagan, zulm va zo’rlik pajmurda etgan, dunyoning notekis va noto’kisligidan ozurda ko’ngilning qidirgan oromgohi, sig’inadigan va suyanadigan yagona panohxonasi bo’lganini unutmaydi. «Xazoin-ul maoniy» debochasida shoir o’z g’azallarining yozilishiga sabab bo’lgan hayotiy turtkilarni bunday qayd etadi: «Oldimga ancha dushvorliqlar yuzlandi va tegramga ancha sa’b giriftorliqlar aylandi va boshimg’a sipehr ancha balo toshini otdi va ishq sipohining lagadko’bi zaif paykarim bila so’ngaklarimni oncha oyoq ostida ushotdikim, ne so’zimdan xabarim, ne o’zlugim bilan o’zumdin asar qoldi». Bu ahvolimni sharh etsam tushunadigan bir mushfiq inson topolmadim, shu bois dardlarimni she’r qilib yozdim, deydi Navoiy.

Yorga bo’lgan ishqning shiddat va sharofatini shu taxlit kamoli e’tiqod bilan ta’riflab kelib, ulug’ shoir uchinchi baytda fikrlarini yanada ravshanroq bayon etadi: «Agar jononing bo’lsa — joning ham bor, agar jonon ketishga chog’lansa, bilgilki, jon ham jonon bilan birga ketadi. Demak, jondan ajralasan va hijron azobida qolasan». Jon bilan jononning ajralmasligi haqidagi bu g’oya keyingi baytlarda yangicha qiyoslanish yordamida davom etadi. Masalan, to’rtinchi baytning mazmuni bunday: «Jon menga jonon uchun kerak, aksincha, jonon jon uchun emas. Chunki jononsiz yashash behad og’ir, ammo jonsiz shu maromda o’rtanib-o’rtanib izhor yashash behad og’ir, ammo jonsiz umr ko’rish oson». Jigarso’xta, shaydoyi oshiq ko’ngil munojotini mana shu maromda o’rtanib-o’rtanib izhor etgan. Visoldan sarxush, biroq yordan judo bo’lish muqarrarligini oldindan sezganday jon talvasada. Hijron azoblariga qayta giriftor bo’lmaslik uchun jondan kechishga ham rozi… To’rtinchi baytdagi «jonsiz umr oson erur» jumlasi bizga g’alatiroq tuyulishi mumkin.

Darhaqiqat, qanday qilib odam jonsiz yashay oladi? Chamasi, bu o’rinda shoir jon bahsining majoziy-botiniy ma’nosini chuqurlashtira borib, inson uchun ma’naviy hayotning afzalligini ta’kidlamoqchi bo’lgan. Uning nazarida haqiqiy hayot ma’naviy hayotdir, zerokim, jonon, ko’rib o’tganimizday, ana shu ma’naviy fazilatlarning umumlashma timsoli. Navoiy so’z o’yini — tajnisdan mantiq silsilasiga o’tadi: modomiki, jon bilan jonon bir ekan, biri ikkinchisisiz tasavvur etilmas ekan, jononi yo’q (ishqsiz) odamlar jonsiz kishilardir. Ular tirik yuradilaru lekin ruhan, qalban o’lganlar. Shuning uchun umrlari oson kechadi. Ammo eng qizig’i shundaki, shoir o’zining bu fikridan qaytadi, axir, ishq barcha maxluqotda bo’lishi shart, ishqsiz, jononsiz, umuman hayot yo’q. 6u xulosa beshinchi baytda o’z ifodasini topgan: «Jon ketsa, jonon ketsa, jon ham ketadi. Shunday bo’lgach, jononsiz va jonsiz qanday yashash mumkin?»

Bu fikr oltinchi baytga kelib mazmunan yana kengayadi, jonon faqat oshiqning joni bilan barobar narsa bo’lib qolmay, balki «jonu jahon»ga teng butun mavjudotni o’z ichiga oladigan tushunchaga aylanadi. Endi oshiq o’z joni, o’z shaxsiyati haqida qayg’urish bilan chegaralanmaydi. Uning uchun dunyoning barcha shirinligi, lazzati, hatto azob, xo’rsiniqlari ham jonon bilan xush, jonon bilan ma’noli va zebo: «Jonu jahon jonon bilan xushdir, agar jonon bo’lmasa, jon bo’lmaydi deganing kam, bu keng jahon zindonga aylanadi». Navoiy takrori bo’lsada, hijron og’irligini bot-bot ta’kidlab, oxirgi yettinchi baytda iltijo va tavallo ohangini kuchaytiradi, hamda g’azalni shu nafas bilan yakunlaydi. Zoru notavon oshiq jondan kechish evaziga bo’lsa ham jonon vaslidan mahrum etmasliklarini yolborib so’raydi: «Ey, hijron, mayli, jonimni olgin, ammo jononsiz yashash azobini menga ravo ko’rma. Chunki jononsiz Navoiy jonidan bezordir». Ma’lum bo’ladiki, tahlil etganimiz g’azalda oshiqning ikki holati — visol lahzasidagi halovat, jonning yayrashi va yordan ajralganda yuz beradigan ruhiy qiynoqlar qiyoslatib tasvir etilgan. Boshqacha aytganda, jon va jonon bahsi vasl hamda hijron qiyosi negiziga qurilgan. Visolga musharraf bo’lgan oshiq bu baxtning abadiy barqarorligini istab, agar jonon tashlab ketsa nimalar bo’lishi mumkinligini zorlanib gapiradi.

Bu — Alisher Navoiyning ayni shu gazalda qo’llagan badiiy usuli. Jon va jonon mojarosiga bag’ishlangan boshqa g’azallarida shoir yana o’zgacha san’at, o’zgacha usullarni sinab ko’rgan. Masalan, «Qasdi jonim qildi hajr, ey qotili xunxor, kel» satri bilan boshlanadigan g’azalda jonondan ajralgan firoqdagi oshiqning iztiroblari ifodalanadi. U yoriga g’oyibona murojaat qilib, «Jon naqdini ovuchda ushlab turibman, agar kelsang, yo’lingga sochaman», deydi. Ruh ham, jon ham jonon yo’liga muntazir, oshiqning niyati bo’lsa jonini jononga topshirish: «Jon yetibdur og’zima, derman labingga topshiray, lutf etib qilg’il meni jon birla tengsiz ne’mati! Hayotbaxsh nafasli mahbub visoliga mushtoq oshiqning intizorlikdan joni ogziga kelgan. Shu betoqat jonimni kelib olgin, meni azobdan qutqar, sendan minnatdor bo’laman, deydi, u. Ammo bu ayni holatda oshiq uchun yangidan jon topish ham. Chunki Navoiy vasf etgan mahbub labi jon bagishlash qudratiga ega-da! «Sevingil, ey ko’ngul, oxirki, jisming ichra jon keldi», deb boshlanadigan gazal esa buning aksi o’laroq jonon kelgandan keyingi shodlik, ruhiy ko’tarinkilik kayfiyatini tarannum etadi. Yor bemor bo’lib yotganda oshiqning joni achishib, battar qiyialadi. Yoki yordan kelgan maktub, yorga yuborilgan noma, yoxud yor mujdasini keltirgan xabarchi kabutarlar tasviri ham Navoiyda oshiq qalbi hayajonlari bilan qo’shilib ketadi. Jonondan kelgan noma jon isini (ham xabar, ham xushbo’y ma’nosida) keltirsa, javob nomasini yozganda oshiq uni jon rishtasi bilan chirmab, har bir so’zi, harfi yordamida go’yo qiynalgan jonining nishonalarini jo’natadi. Bu kabi gazallarda muayyan obrazning chizgilari namoyon, tasvir xarakterli detallar asosida davom etgan va shu hayotiy ashyo — surat ta’siri natijasi o’laroq lirik tuyg’ular qulf urib, qaynab chiqadi. Xullas, Navoiyning voqeaband, yaxlit ma’noli asarlari uning lirik merosidagi o’ziga xos g’oyaviy-badiiy hodisa, turkumlar ichidagi har bir gazalniig maxsus usulda bitilgani esa butunlik, garmoniyaga intilgan muqtador shoirona tafakkurning rang’in olamida alohida-alohida ko’rinishlardir. Shu sababli ulug’ shoir ijodining tadqiqotchilari uchungina emas, balki uning asarlarini o’qib, bahra olishni niyat qilgan kitobxonlar uchun ham bu xususiyatlarni bilish zarur.