…Орадан тахминан етмиш йиллар чамаси вақт ўтди. Гавжум вокзал перронида барваста қоматли эркак (эсладингизми: ўтган асрнинг 41-йили ёзида эрини кузатган келинчакнинг тўнғич невараси эди бу) юз-кўзларидан ғайрат-шижоат ёғилиб турган хушбичим, буниси ҳам етмагандек, ёшгина аёлига қайта-қайта тайинларди…

Маҳмуд АБУЛФАЙЗ
ХАЙРЛАШУВ

   Маҳмуд Абулфайз 1953 йилда Сурхондарё вилояти Денов туманида туғилган. Тошкент Давлат университетининг журналистика факулътетини тамомлаган. Вилоятдаги турли газеталарда ишлаган. Бир неча китоблари нашр қилинган.

   1941 йилнинг унутилмас ёзи. Дунё тарихидаги мудҳиш муҳорабалардан бири — Иккинчи жаҳон уруши бошланди. Қўлида қурол тутишга, жанг қилишга қурбли бўлган барча эркаклар фронтга отландилар.

…Вокзал перронида одам гавжум, хайрлашув, кузатиш бўлаяпти. Йиғлаб-сиқтаган, туни бўйи йиғлаб, қовоқлари шишиб кетган ким, урушга кетаётганларга таскин-далда бераётган, дуо қилаётганлар ким. Хуллас, хайрлашув… оғир ва мушкул хайрлашув онлари кечаётган эди. Одамлар орасида бу оғир ва кўнгилсиз манзарани томоша қилаётганлар йўқ эди. Бу ердаги барча одам бевосита воқеаларнинг иштирокчиси эди. Бу ерда одамлар икки тоифада эдилар: бадкирдор душманга қарши урушга кетаётганлар ва уларни кузатиб қолаётганлар. Бу ердаги барча одам айрилиқ остонасида кузги япроқдек титраб турарди. Балки кимлар учундир, бу энг сўнгги хайрлашув эди-ҳеч ким билмасди… Келгуси тақдирдан хабар йўқ эди…

-Отаси, менинг, болаларимизнинг бахтига соғу саломат қайтиб келинг! Илоё, бошингиз тошлардан бўлсин! Қасд қилганлар паст бўлсин!..-деркан келинчак ўпкасини босолмай йиғлаб юборди.

-Қўй, йиғлама, насиб этса ҳали қайтиб келаман,-дерди йигит келинчакка тасалли бераркан,-болаларга ҳушёр бўл! Болаларнинг кўнглини чўктирма.
-Ҳамма вагонларга чиқсин!-буйруқ янгради.

Эркак нозик ниҳол келинчакни сўнгги марта бағрига босаркан, бир зум титраб турди ва кейин ўзини қўлга олди ва шошилинч вагон томон кетди. Паровоз охирги марта аламли ўкирди. Поезд алп эрларни даҳшатли уруш бағрига олиб кетарди. Жангчиларни олис фронтга олиб кетаётган паровоз кўздан пана бўлаётган пайтда яна бир карра аламли наъра тортди. Бу оғир ва оғриқли хайрлашув, балки чинқириқ эди. Сўнгра вокзал майдони кутилмаганда ҳувиллаб қолди, чидаб бўлмас сукунат чўмгандек бўлди. Тош қотган чоллар, кампирлар, болалар, мунис келинчаклар поезд чинқириб кетган томонга сўнгги марта маҳзун ва нигорон қарадилар. Шу қадар мубҳам, қўрғошиндек вазмин сукунат ва мавҳумлик ҳукмрон эдики, буни тасвирлашга ҳатто сўз ҳам топилмасди.

…Орадан тахминан етмиш йиллар чамаси вақт ўтди. Гавжум вокзал перронида барваста қоматли эркак (эсладингизми: ўтган асрнинг 41-йили ёзида эрини кузатган келинчакнинг тўнғич невараси эди бу) юз-кўзларидан ғайрат-шижоат ёғилиб турган хушбичим, буниси ҳам етмагандек, ёшгина аёлига қайта-қайта тайинларди:

-Онаси, қаерда бўлсанг ҳам жонинг омонликда бўлсин! Тез-тез қўнғироқ қилиб туришни ёдингдан чиқармагин, хўпми? Болалардан асло хавотирланма. Ўқиши, кийим-кечаги, еб-ичишидан ўзим бохабар бўламан. Пулга эҳтиёж бўл, ҳеч қачон ёнингда олиб юрмагин. Ойлик олишинг биланоқ банкка олиб бориб топширгин. Хўпми (Юборган пулларингни эҳтиёт қилиб сарфлайман, хавотирланма. Насиб бўлса, ортганига янги уйлар қурамиз, кейин эса «Нексия» сотиб олиб мазза қилиб миниб юрамиз!.. Тағин, ҳар хил нияти бузуқ, фирибгар одамларнинг бўлмағур ваъдаларига учиб ортидан кетавермагил, майлими!..

Ҳали ўзи кўрмаган билгисиз ёқларга кетаётган келинчак эрининг қайта-қайта тайинлаб айтаётган гапларига чор-ночор «хўп, майли», дегандек бош ирғаб қўярди.

Бир гуруҳ хотин-қизни (шунингдек, биз айтаётган эркакнинг аёлини ҳам) катта ваъдалар ҳолвадек, жудаям ширин ва қуюқ ваъдалар билан олис эртга мардикорчиликка олиб кетаётган абжир, маҳмадона, ишддатли аёл гапни ўртасидан кесди:

-Қанақа латта эркаксиз ўзи, кўпам ваҳима қилаверманг. Мени билинг, ўртада мен борман, мен турибман, ахир! Мен олиб борганлардан ҳали бировининг ҳам бурни қонагани йўқ. Ҳали кўрасиз: аёлингизниям бошқалар каби жиққа мойга ботираман! Итингизнинг ялоғи тиллодан бўлади…

-Ая, аяжон!-дея ўртанчаси бу орада келинчакнинг қўлидан тортқиларди,- тез, жудаям тезроқ қайтиб келинг, хўпми? Тезда қайтиб келинг. Боринг-у қайтиб келинг…

-Албатта, тезда қайтиб келаман, болажоним!-деркан келинчакнинг нафаси бўғзида тиқилиб қолгандек бўлди ва ўзини базўр қўлга олди,- Яхши, одобли бола бўлиб юргин, хўпми? Дадангнинг айтганидан чиқма, майлими! Ўзинг кўчага чиқиб кетавермагин. Мен ҳали сенга чиройли ўйинчоқлар, шакаладлар олиб келаман!

-Онаси, болаларимиздан ҳечам ташвиш тортма, кўнглингдагидек қараб ўтираман,- дея самимият билан ишонтиришга ҳаракат қиларди шунда эри яна,- Менга ишонавер, хавотирланма.

…Паровоз сўнгги — хайрлашув қўнғироғини чалди. Вагон кузатувчилари сафарга чиқаётганларни такрор огоҳлантиришди:
— Қани, кетадиганлар жой-жойларини эгаллашсин, жўнаймиз!

Сафарга отланаётганлар жойларига шошдилар. Кўзмунчоқдек болаларини эрига топшириб узоқ ўлкаларга, ҳали ўзига номаълум томонларга пул ишлаш учун мардикорчиликка кетаётган аёлнинг эрига, болаларига қўл силкиб хайрлашаётгани манзараси худди бошқа шериклари каби, поезд кўздан ғойиб бўлгунга қадар кўриниб турди ва охири кўринмай ҳам қолди. Негадир шу дамда эркакнинг дийдаси пахтадек юмшади. Бўғзига дағал бир нарса тиқилиб қолгандек бўлди, гўё. Кўзлари ёшланди… Кейин эса кутилмаганда хаёлига аламли ва оғриқли бир уй келди: «Анави капанг куйгур, алвасти хотин ҳали олиб бориб аёлимни бир бадкирдорга сотиб юбормаса гўрларга эди!..» Шу совуқ ўй хаёлига келгач, эркак негадир бир сесканиб тушди…

…Кўздан бекинган поездни шиддат билан тортиб бораётган паровоз яна бир карра наъра тортганини вокзалда кузатиб қолганлар эшитгандек бўлдилар. Чиройли ва ёш аёлини узоқ ва номаълум муддатларга, билгисиз ёқларга сафарга кузатган эркак жажжигина болаларини етаклаб, уйи томон бир-бир босиб, секин… секин… юракни борган сайин аямайқисаётган ўйлар билан кетиб борарди.

Mahmud ABULFAYZ
XAYRLASHUV

 Mahmud Abulfayz 1953 yilda Surxondaryo viloyati Denov tumanida tug’ilgan. Toshkent Davlat universitetining jurnalistika fakul’tetini tamomlagan. Viloyatdagi turli gazetalarda ishlagan. Bir necha kitoblari nashr qilingan.

1941 yilning unutilmas yozi. Dunyo tarixidagi mudhish muhorabalardan biri — Ikkinchi jahon urushi boshlandi. Qo’lida qurol tutishga, jang qilishga qurbli bo’lgan barcha erkaklar frontga otlandilar.

…Vokzal perronida odam gavjum, xayrlashuv, kuzatish bo’layapti. Yig’lab-siqtagan, tuni bo’yi yig’lab, qovoqlari shishib ketgan kim, urushga ketayotganlarga taskin-dalda berayotgan, duo qilayotganlar kim. Xullas, xayrlashuv… og’ir va mushkul xayrlashuv onlari kechayotgan edi. Odamlar orasida bu og’ir va ko’ngilsiz manzarani tomosha qilayotganlar yo’q edi. Bu yerdagi barcha odam bevosita voqealarning ishtirokchisi edi. Bu yerda odamlar ikki toifada edilar: badkirdor dushmanga qarshi urushga ketayotganlar va ularni kuzatib qolayotganlar. Bu yerdagi barcha odam ayriliq ostonasida kuzgi yaproqdek titrab turardi. Balki kimlar uchundir, bu eng so’nggi xayrlashuv edi-hech kim bilmasdi… Kelgusi taqdirdan xabar yo’q edi…

-Otasi, mening, bolalarimizning baxtiga sog’u salomat qaytib keling! Iloyo, boshingiz toshlardan bo’lsin! Qasd qilganlar past bo’lsin!..-derkan kelinchak o’pkasini bosolmay yig’lab yubordi.

-Qo’y, yig’lama, nasib etsa hali qaytib kelaman,-derdi yigit kelinchakka tasalli berarkan,-bolalarga hushyor bo’l! Bolalarning ko’nglini cho’ktirma.
-Hamma vagonlarga chiqsin!-buyruq yangradi.

Erkak nozik nihol kelinchakni so’nggi marta bag’riga bosarkan, bir zum titrab turdi va keyin o’zini qo’lga oldi va shoshilinch vagon tomon ketdi. Parovoz oxirgi marta alamli o’kirdi. Poezd alp erlarni dahshatli urush bag’riga olib ketardi. Jangchilarni olis frontga olib ketayotgan parovoz ko’zdan pana bo’layotgan paytda yana bir karra alamli na’ra tortdi. Bu og’ir va og’riqli xayrlashuv, balki chinqiriq edi. So’ngra vokzal maydoni kutilmaganda huvillab qoldi, chidab bo’lmas sukunat cho’mgandek bo’ldi. Tosh qotgan chollar, kampirlar, bolalar, munis kelinchaklar poezd chinqirib ketgan tomonga so’nggi marta mahzun va nigoron qaradilar. Shu qadar mubham, qo’rg’oshindek vazmin sukunat va mavhumlik hukmron ediki, buni tasvirlashga hatto so’z ham topilmasdi.

…Oradan taxminan yetmish yillar chamasi vaqt o’tdi. Gavjum vokzal perronida barvasta qomatli erkak (esladingizmi: o’tgan asrning 41-yili yozida erini kuzatgan kelinchakning to’ng’ich nevarasi edi bu) yuz-ko’zlaridan g’ayrat-shijoat yog’ilib turgan xushbichim, bunisi ham yetmagandek, yoshgina ayoliga qayta-qayta tayinlardi:

-Onasi, qaerda bo’lsang ham joning omonlikda bo’lsin! Tez-tez qo’ng’iroq qilib turishni yodingdan chiqarmagin, xo’pmi? Bolalardan aslo xavotirlanma. O’qishi, kiyim-kechagi, yeb-ichishidan o’zim boxabar bo’laman. Pulga ehtiyoj bo’l, hech qachon yoningda olib yurmagin. Oylik olishing bilanoq bankka olib borib topshirgin. Xo’pmi (Yuborgan pullaringni ehtiyot qilib sarflayman, xavotirlanma. Nasib bo’lsa, ortganiga yangi uylar quramiz, keyin esa «Neksiya» sotib olib mazza qilib minib yuramiz!.. Tag’in, har xil niyati buzuq, firibgar odamlarning bo’lmag’ur va’dalariga uchib ortidan ketavermagil, maylimi!..

Hali o’zi ko’rmagan bilgisiz yoqlarga ketayotgan kelinchak erining qayta-qayta tayinlab aytayotgan gaplariga chor-nochor «xo’p, mayli», degandek bosh irg’ab qo’yardi.

Bir guruh xotin-qizni (shuningdek, biz aytayotgan erkakning ayolini ham) katta va’dalar holvadek, judayam shirin va quyuq va’dalar bilan olis ertga mardikorchilikka olib ketayotgan abjir, mahmadona, ishddatli ayol gapni o’rtasidan kesdi:

-Qanaqa latta erkaksiz o’zi, ko’pam vahima qilavermang. Meni biling, o’rtada men borman, men turibman, axir! Men olib borganlardan hali birovining ham burni qonagani yo’q. Hali ko’rasiz: ayolingizniyam boshqalar kabi jiqqa moyga botiraman! Itingizning yalog’i tillodan bo’ladi…

-Aya, ayajon!-deya o’rtanchasi bu orada kelinchakning qo’lidan tortqilardi,- tez, judayam tezroq qaytib keling, xo’pmi? Tezda qaytib keling. Boring-u qaytib keling…

-Albatta, tezda qaytib kelaman, bolajonim!-derkan kelinchakning nafasi bo’g’zida tiqilib qolgandek bo’ldi va o’zini bazo’r qo’lga oldi,- Yaxshi, odobli bola bo’lib yurgin, xo’pmi? Dadangning aytganidan chiqma, maylimi! O’zing ko’chaga chiqib ketavermagin. Men hali senga chiroyli o’yinchoqlar, shakaladlar olib kelaman!

-Onasi, bolalarimizdan hecham tashvish tortma, ko’nglingdagidek qarab o’tiraman,- deya samimiyat bilan ishontirishga harakat qilardi shunda eri yana,- Menga ishonaver, xavotirlanma.

…Parovoz so’nggi — xayrlashuv qo’ng’irog’ini chaldi. Vagon kuzatuvchilari safarga chiqayotganlarni takror ogohlantirishdi:
— Qani, ketadiganlar joy-joylarini egallashsin, jo’naymiz!

Safarga otlanayotganlar joylariga shoshdilar. Ko’zmunchoqdek bolalarini eriga topshirib uzoq o’lkalarga, hali o’ziga noma’lum tomonlarga pul ishlash uchun mardikorchilikka ketayotgan ayolning eriga, bolalariga qo’l silkib xayrlashayotgani manzarasi xuddi boshqa sheriklari kabi, poezd ko’zdan g’oyib bo’lgunga qadar ko’rinib turdi va oxiri ko’rinmay ham qoldi. Negadir shu damda erkakning diydasi paxtadek yumshadi. Bo’g’ziga dag’al bir narsa tiqilib qolgandek bo’ldi, go’yo. Ko’zlari yoshlandi… Keyin esa kutilmaganda xayoliga alamli va og’riqli bir uy keldi: «Anavi kapang kuygur, alvasti xotin hali olib borib ayolimni bir badkirdorga sotib yubormasa go’rlarga edi!..» Shu sovuq o’y xayoliga kelgach, erkak negadir bir seskanib tushdi…

…Ko’zdan bekingan poezdni shiddat bilan tortib borayotgan parovoz yana bir karra na’ra tortganini vokzalda kuzatib qolganlar eshitgandek bo’ldilar. Chiroyli va yosh ayolini uzoq va noma’lum muddatlarga, bilgisiz yoqlarga safarga kuzatgan erkak jajjigina bolalarini yetaklab, uyi tomon bir-bir bosib, sekin… sekin… yurakni borgan sayin ayamayqisayotgan o’ylar bilan ketib borardi.