Бу кечинмаларни Шукру Қорачани абадий оламга кузатганимиздан сўнг қоғозга туширдим… Шууримни шундай бир муросасиз туйғулар қамраб олди-ки, сўз билан ифодалаш мушкул. Ҳеч кимга айтмасдан, ҳазиллашган каби орамиздан кетиб қолди Қорача. Қалбидаги улкан дунё гўзалликларини борича биз билан баҳам кўрмасдан (кўра олмасдан), қора тупроқ бағрига кетган беназир инсонлар карвонига қўшилиб кетди.

Ҳусайн ЎЗБОЙ
БЕВАҚТ ВИДОЛАР
Туркчадан Гулбаҳор Сатторова таржимаси

    Ҳусайн Ўзбой 1951 йилда Туркиянинг Самсун вилоятида туғилган. Истанбул университетининг Адабиёт факультетини тамомлаган. “Афғонистон ўзбекчаси Қундуз лаҳжаси” мавзусида магистрлик ва “Чўлпон шеърлари: тадқиқ қилиш ва ўрганиш” мавзусида докторлик ишини ҳимоя қилган. Анқарадаги Ғози университетти профессори.
Айни пайтда Евроосиё ёзувчилар уюшмаси аъзоси ҳамда мазкур уюшма нашри бўлган “Қардош Адабиёт” журнали ҳайъат аъзоси ва Анқарада нашр этиладиган “Курган” адабий журнали бош муҳарриридир. У кўплаб илмий ва бадиий асарлар муаллифи. Шунингдек, ўзбек тилидан таржима қилинган “Ватандин яхши ёр ўлмас” ва “Замонавий ўзбек шоирлари антологияси” китоблари муҳаррири ва мутаржимидир.

Бу кечинмаларни Шукру Қорачани абадий оламга кузатганимиздан сўнг қоғозга туширдим…

Шууримни шундай бир муросасиз туйғулар қамраб олди-ки, сўз билан ифодалаш мушкул. Ҳеч кимга айтмасдан, ҳазиллашган каби орамиздан кетиб қолди Қорача. Қалбидаги улкан дунё гўзалликларини борича биз билан баҳам кўрмасдан (кўра олмасдан), қора тупроқ бағрига кетган беназир инсонлар карвонига қўшилиб кетди.

Закосини ҳазилга йўярди у. Ҳар кўришганимизда “Худо ҳаққи, шеър ёз, роман ёз!” дердим. Худди бевақт видолашув ва аччиқ айрилиқни олдиндан сезгандай, шу гапимни ҳар гал таъкидлайверардим. “Аънесту Наъра” *ни ёздинг, “Дунёни тўлдирган гилос”ни ёздинг, муножотларнинг энг гўзалларидан бирини ёздинг… Бундай қалам ҳар кимга ҳам насиб этавермайди, худо хайрингни берсин, ёз!” дердим.

Димоқларни қитиқловчи бир ҳовуч “Анзар боли” ** дан тотган ҳар қандай ўқувчи буни мен каби ундан кутгандир, ҳар ҳолда. Унинг эса ҳазиломуз жавоби тайёр турарди: “Шеърнинг қандай ифодаланишини кўрсатиб бердим, ана сизга шеър! Романнинг қандай ёзилишини кўрсатиб бердим, ана сизга роман! Ҳозир менинг бошқа ишларим бор.”

Кўлбошида уни сўнгги манзилга кузатарканмиз, тилимдан шундай жумлалар тўкилди: “Кетмоқдасан, эй гўзал инсон. Бизни етим сўзларга ташлаб… Яхшиямки, “Аънесту Наъра” бўлсин, “Дунёни тўлдирган гилос” бўлсин, ёздинг ва бизга қолдирдинг. Аммо қолдирганларингдан-да кўпроғини, ёзганларингдан-да қимматлироғини ичингда ўзинг билан бирга олиб кетдинг. 1950 йилги русумли автомобилнинг орқасидан айтганим “бевақт видолар” сўзини аччиқ оғу каби хотирлатдинг менга. Эллигинчи йилларда русум бўлган бир автомобиль видоси бевақт бўлса, сенинг видоингни нима деймиз? Аллоҳим, бу қандай видо?!”

Мисоли оловдай ёндинг ва сўндинг: Аънесту Наъра. Оташинг қўри ичимга тушди! Сен бизга керак эдинг! Қуриган, қашшоқлашган, умидсиз дунёда сенга жуда-жуда эҳтиёжманд эдик! Зотан, сен “Аънесту Наъра”да ўз характерингни ёрқин ифодалаган эдинг:

Қаён борсам, ёнимда ёнар оташинг
Вақтимни ва кучимни шимар бир ирмоқ
Бор йўқотганим сенсан, билмаганларим
Кетсам гар тик кетарман шу сабаб
Йиқилсам бошларга қулаб тушарман.

Бундай оташда яна ким ёна олади, бундай мисраларни яна ким бита олиши мумкин?!

Чингиз Айтматов бутун асарларини ёзган ва саксон ёшида Ҳаққа қовушган эди. Унинг вафотидан сўнг, Қирғизистон давлати бир ёднома чоп этди. Унда эътиборимни ўзига тортган шундай жумла бор эди: “Дунёдан бевақт кетдинг.”

Магар-ки, у дунёдан бевақт кетган бўлса, сен қандай кетдинг, Қорача? Шу пайт Фозил Ҳуснини эсладим: “Ўлим қилганларингни эмас, қилмоқчи бўлганларингни олади”, деган эди раҳматли. Сен эса жуда кўп қилмоқчи бўлганларингни олиб кетдинг. Чингиз Айтматовнинг ҳам, Фозил Ҳуснининг ҳам қилмоқчи бўлганлари кўп эмасди, аммо қилганлари бисёр эди. Улар бизга ва жаҳон адабиётига беҳисоб меърос қолдирдилар.

Сен эса шеърнинг, романнинг, адабиётнинг “нектари” билан чекландинг холос. Сен дунёни, бизни тарк этаркан, тикка кетдинг ва афсуслар бўлсинки, бошимизга қулаб тушдинг. Аслида у сенинг тавозе ва камтарлигинг эди, бошлар узра қулаган биз бўлдик, боши эгилган биз бўлдик. Бу оламда заковати, салоҳияти, фавқулодда қобилияти ва шахсияти билан ҳайратга солган, аммо шахсиятпараст бўлмаган замонамиз қаҳрамонларидан бири сифатида таниганим Луқмон Кундакчи билан ҳамфикр бўлганинг, мен билмаган ва кейинчалик ўрганганим бу илоҳий дўстликнинг қаршисида офушта бўлганимни айтиб улгурмасимдан кетдинг, Қорача! Чўлбошида сен билан видолашаркан, боши хам турган Луқмон, худди бир неча йиллар аввал Самсунда Ота Қирол билан видолашув онларида кўрганим каби изтиробга ботганди. Шафқатсиз ўлим мени етим қиларкан, айни пайтда бу икки буюк дўстни ҳам бир-биридан айирганди.

Ҳолбуки, оташин мисраларингда шундай дегандинг:

Фақат бу фурсатлар ўлдирур мени,
Букса ҳам қаддимни фурсатлар букар.
Қаламда сиёҳлар айланар қонга,
Биргина сўз беринг менга луғатлар.

Сен шундай Сўз излагандинг-ки! Шеърнинг сарбаланд мақомини, арши аъло пештоқида битилган “адабиёт лавҳаси”ни топмоқ истагандинг!

“Гўзал инсонлар гўзал отларга миниб кетдилар.” Не ажаб-ки, сен ҳам севимли ватанларидан севимли тупроқлари сари жуда барвақт ошиққан “тулпорлар”га қарата шундай дегандинг:

Оловли отларга миндилар,
Қайтмадилар ортига зинҳор,
Дамларга ном беринг дамларга,
Ҳайқиргувчи нидоларим бор.
Қўлларимда бир дев ухлайди,
Уйқусида улғаярми, у?
Муштин тугиб улкан қўлларин,
Устингизга юриш қиларму?

Ҳали жаранг сочувчи ҳайқириқларинг бор эди сенинг! Мен ҳам буни истагандим сендан.

Афсуски, қилиши мумкин бўлганларини қила олган ёки қила олмаган, кутилмаганда ёки барвақт таркидунё айлаган биргина сен эмасдинг. Турк ва жаҳон адабиётида ҳаётдан эрта кетган қанча сиймолар бор. Бепарволикда ҳам, ўз жонига қасд қилишда ҳам, тангликда ҳам, ғам-андуҳда ҳам, энг аввало тақдирнинг ҳукми бор деб ўйладим орқангиздан.

Худди барвақт кетишларини билгандай, салмоқли яшадилар ва самарали ижод қилдилар улар.

Етук Ўзан 36 ёшида шундай ёзди ва шундай кетди:

Ҳидлади ўтмишда бир сариқ ўлим,
Энг гўзал чоғида қуриди гулим,
Ҳадсиз жазирама бепоён чўлим,
Телбавор истаклар кечар кўнглимдан,

дея ички кечинмаларига ишора қилгандай. Аслида, бизларга ундан-да қийин бўлди. Ҳар бевақ ўлим истакларимиз ва умидларимизнинг ҳам ўлими бўлди.

Жаҳон адабиётида бунинг яққол намунаси Артур Рембонинг “Сарҳуш кема” номли шеъридир. Шоирдан қолган энг бебаҳо меърос — унинг йигирма ёшида ёзган мазкур намунаси эди.

САРХУШ КЕМА

Ўлик сувларидан кечаётгандим дарёларнинг
Қарадим, етакчиларим арқонимни кесмишлар.
Чирилдоқ қизил танлилар нишонга олмоқ учун
Барчасин олиб ола устунларга қоқмишлар.

Менга нима, ирқлар ҳеч аҳамиятли эмасди
Пахталар, буғдойлар Нилерландия ва Англияга.
Кемамдаги шовқин-сурон, тасир-тусирлар тинди
Сувлар олиб кетди мени кўнглим тусаган ерга.

Долға тинган маҳал, телбаларча тўлқинлар узра
Чопдим, бир гўдак ақли каби ҳайратда, ўтган қиш
Оролларнинг қора либосини ечган бир кунда.
Ернинг юзи ҳеч бундайин алғов-далғов бўлмамиш.

Рембонинг қисмати ҳам айнан Жек Лондоннинг қисматига уйқаш. Иккиси ҳам ҳурликда яшадилар. Денгизларда, океанларда, океан орти дунёларда зоҳир бўлдилар, ён атрофда қолиб кетмадилар. Буюк бир эҳсоннинг, ҳайрат ва яратувчиликнинг ишқида ёндилар.

Артур Рембо 37 ёшида, Жек Лондон эса 40 ёшида ёруғ олам билан видолашдилар. Биринчи ҳаётдан айрилмоқлик ва иккинчи ҳаётдан мамнуниятсизлик уларни ҳар икки ҳаётдан фарқли бир мажҳул ҳаётга равона этди. Адабиёт мухлислари, айниқса ўқувчилар учун фожиа ва улкан йўқотишдир улар. Чунки, улар бермоқ истаганларини тўлалигича бера олмасдан кетдилар.

“Moр инек” *** – серсут сигир ўлиб қолса, ўқувчи қаердан сут соғади? Алалхусус, ҳар бир характерли ўлим яшанажак ижобий жараёнларнинг ҳам ўлимидир ва бу яхшими, ёмонми ҳаётга тутинган биз инсонларни сирли бир фожиа гирдобига отади.

Маяковский ва Есенин ҳам жуда қисқа умр кўрдилар. Хассос шоир эдилар улар ҳам. Советлар Россиясининг энг етук намояндаларидан эдилар. Есенин Башир Фуат сингари асарларини қон билан битти. Шууридаги улкан шеър майдони ва мислсиз борлиғига қарамай, 30 ёшида ўз жонига қасд қилди. Унинг замондош дўсти Маяковский ҳам бу жудоликдан сўнг узоқ яшамади ва 37 ёшида беҳосдан ўз ҳаётига нуқта қўйди. “Сен ўлдинг, мен яшашга уялаяпман”, деган азиз шоир Рауф Парфи сингари дўстининг қисматига шерик бўлди. Эрзурумда Семурғидан жудо бўлган Назирнинг яшашга уялиб, сал ўтмай ўзини қурбон қурбон қилгани каби.

Нималар бўлаяпти, идрок эта оламизми?

Навқирон ёшида вафот этганларнинг аксарияти ҳозир биз ҳис қила олмайдиган зиддиятларни яшадилар, эҳтимол. Борлиқни кафтида ҳис этиш асносида у билан келиша олмадилар. Ички дунёлари билан ташқи кўринишлари тамоман фарқли эди. Шунга қарамай, ёздилар ва бизга меърос қолдирдилар.

Буюк адабиётшуносларимиз Умар Сайфиддин, Ўрхон Вали ва Жоҳид Сидқилар ҳам элликка бормай бу дунёдан кетдилар. Улар ҳали вақт бор десалар эди, 40 ёшидан кейин ёзишни тўхтатганларида эди, ҳозир соҳиби бўлганимиз улкан тафаккур меъросидан бебаҳра қолардик. Улар бизга кўпгина меърос қолдирдилар, аммо асл қолдирган нарсалари яшашдан воз кечган ҳаётлари эди. Шукру Қорача эса аввал ёзди, сўнг етукликнинг энг кулминацион нуқталарида ҳаётни томоша қилди. Сепини ҳозирлаб бўхчасига қўйди ва буюк интизорини кутди, балки. Олдин ёзганлиги адабиётга тўлаган суғурта бадали эди унинг.

Шуни ўйлаяпман-ки, кичик қўрқувларга таслим бўлиб, юксалтира олмаганимиз ҳаёт тажрибамизда уларнинг меъросини асрай оламизми, бўхчаларимизни тўлдира оламизми? Сўз ва тафаккурнинг буюк усталари сингари Шукру Қорача ҳам “анод ва катод”ни, ҳаёнинг диалектикасини чуқур ҳис қилган ҳолда, башариятни бирликка ва унутганимиз инсонийликка даъват этаркан, биз дунёни қай аҳволга келтирдик? Буюк ўзбек шоири, марҳум Рауф Парфи ўз мисраларида аччиқ инсоний надоматини шундай сўроққа тутади:

Бугун яна сени эсладим дўстим,
Марҳум дўстим сендан сўрайман такрор,
Ким аввалроқ ўлди, менми ёки сен?

Бу аччиқ саволларнинг исканжасида хаёлимдан шундай ўйлар кечмоқда.

Улар гўё айни навқирон ёшда видолашишларини билгандай шошиб яшадилар ва ёздилар. Демакки, вақтга ишона олмадилар. Бошқа тарафдан, балки биз билмаган, вақтга ишониб ҳеч нарса ёзолмасдан дунёдан ўтиб кетган истеъдодлар ҳам кўп бўлгандир, эҳтимол. Сирли айрилиқлардир улар. Олтинлари билан бирга тупроққа кўмилган инсон кабидирлар.

Табиийки, уларнинг ички оламидаги туйғулар, тушунчалар, ҳаяжонлар олтиндан-да қимматлироқ. Яшашни якунлаб, ортган ҳаётларини бизга бердилар. Биз улар яшаган тажриба ёшини ўз ёшимизга илова эта олдикми, ажабо?

Сибирда номаълум сабаблар билан ўлган жияни Абдуллажоннинг тобутини кутаркан, Рауф Парфи масъулият ёшини иккига қатлайди:

Йигирма беш ёшимни қўшдим,
Йигирма беш ёшингга сенинг.
Ҳаддан зиёд бу алам, дўстим
Бу кун эллик ёшим бор менинг.

Ҳатто саксон ёшида Ҳаққа қовушган Чингиз Айтматовдан ҳам ўқувчи янги асар кутди. Унинг дунёдан бевақт кетганига ишонди. Йигирманчи асрнинг энг забардаст ёзувчиларидан бири бўлган Эрнест Ҳемингуэй олтмиш ёшидан кейинги ҳаётини ўзи ўлдирди. Умрини узайтиришни истамади баъзилари. Эҳтимол, айтадиганларини айтиб бўлганди. Яшамоқ – ёзмоққа мажбур этарди. Аммо улар бундай мажбуриятдан қочадиган инсонлар эмасди. Улар ё ҳайратланмай қўйдилар Стефан Цвейг каби, ёки сукут сақламоқ истадилар.

Билмоқ мушкул!

Аммо билганимиз шу-ки, “Боқий қолган бу қуббада хуш бир садомиш!”

Шукру Қорачанинг бу садоси ҳам айнан шундай эмасми? Унинг муножотидаги теран ҳайқириқни ўқигач, нима учун унга “Ёз, ёз!” деганимни англаб етгандирсиз, ҳар ҳолда…

Кел дейсан
Мен эса қазо чуқурида чириган отларни кўрдим
Қанотлари ёнган анқо қушларини йўл бўйларида
Йўл бўйида ўтлар ўсиб кетган кемалар кўрдим
Уста йўлбошчилар кўрдим карахтлик ботқоғида.

Қайт дейсан
Қандай юзлашамиз ахир, мен юзсизлар шохиман
“Ҳадд-и мъунтеҳа” ****даман мен, қийматсизлик ичраман
Ҳеч қаерда таърифим йўқ бир мавҳумлик ичраман
Бузилгач устимга чодирини қуради қўрқув
Айт, мен кимман
Ёқубманми
Юсуфманми
Қудуқманми?

Энди бу қалб инжу Лайлога тортиқ бўларму
Бу садаф денгизига яна ёмғир ёғарму
Лутфу карам соҳиби Лайло
Еру осмон соҳиби Лайло
Не десам сўзларим сенга муҳтождир
Шу ердасан
Уйғоқсан
Борсан!

Жойинг жаннатда бўлсин, қалби гўзал инсон! Дийдорингга тўя олмадик, аммо Яҳё Камолнинг тилаги тасаллимиз бўлди:

Такрор суҳбат қурармиз базму азалда?
Аввал кетган авлодга салом бўлсин, ёронлар.

Изоҳлар
————

* “Аънесту Наъра” – Қуръондан олинган сўз бўлиб, “Бир оташ кўрдим” (Таҳа-10; нам-7, Қасас-29) деган маънони билдиради. Бу жумла Ҳазрати Мусонинг жумласи эди. Тур Тоғи мўъжизавий қисмидан кечаркан, у ёнидагиларга “бир оташ кўрдим” дейди. Бу оташ Аллоҳнинг тажаллиси эди. Ҳазрати Мусо бу оташга яқинлашганди.
Шукру Қорача ҳам ўзининг шеърий китобини “Аънесту Наъра” (1993) деб номлайди. Оташ, олов, қизилликка талпиниш шоир шеъриятининг инъикосидир.
** “Анзар боли” – Анзар Туркиянинг Қораденгиз қисмида жойлашган кичик бир ҳудуддир. У ерда 2500 га яқин флора мавжуд. Бу флора қисмидан олинадиган асални “Анзар боли” дейишади. Анзар боли жуда қиммат (1 кг маҳсулот 1000 $) бўлиб, бир йилда атиги 300 кг га яқин асал олинади.
Муаллиф мазкур эсседа “Анзар боли” ни метафора сифатида қўллаган.
*** “Moр инек” – “Савқи табиий” маъносида. Турк адабиётида салоҳияти юксак, ўта қобилиятли инсонларга нисбатан “Mor inek” мотиви қўлланилади.
**** “Ҳадд-и мъунтеҳа” – сўнги манзил, инсониятнинг сўнги борар жойи.

Husayin O’ZBOY
BEVAQT VIDOLAR
Turkchadan Gulbahor Sattorova tarjimasi

 Husayin O’zboy 1951 yilda Turkiyaning Samsun viloyatida tug’ilgan. Istanbul universitetining Adabiyot fakul`tetini tamomlagan. “Afg’oniston o’zbekchasi Qunduz lahjasi” mavzusida magistrlik va “Cho’lpon she’rlari: tadqiq qilish va o’rganish” mavzusida doktorlik ishini himoya qilgan. Anqaradagi G’ozi universitetti professori.
Ayni paytda Yevroosiyo yozuvchilar uyushmasi a’zosi hamda mazkur uyushma nashri bo’lgan “Qardosh Adabiyot” jurnali hay’at a’zosi va Anqarada nashr etiladigan “Kurgan” adabiy jurnali bosh muharriridir. U ko’plab ilmiy va badiiy asarlar muallifi. Shuningdek, o’zbek tilidan tarjima qilingan “Vatandin yaxshi yor o’lmas” va “Zamonaviy o’zbek shoirlari antologiyasi” kitoblari muharriri va mutarjimidir.

Bu kechinmalarni Shukru Qorachani abadiy olamga kuzatganimizdan so’ng qog’ozga tushirdim…

Shuurimni shunday bir murosasiz tuyg’ular qamrab oldi-ki, so’z bilan ifodalash mushkul. Hech kimga aytmasdan, hazillashgan kabi oramizdan ketib qoldi Qoracha. Qalbidagi ulkan dunyo go’zalliklarini boricha biz bilan baham ko’rmasdan (ko’ra olmasdan), qora tuproq bag’riga ketgan benazir insonlar karvoniga qo’shilib ketdi.

Zakosini hazilga yo’yardi u. Har ko’rishganimizda “Xudo haqqi, she’r yoz, roman yoz!” derdim. Xuddi bevaqt vidolashuv va achchiq ayriliqni oldindan sezganday, shu gapimni har gal ta’kidlayverardim. “A’nestu Na’ra” *ni yozding, “Dunyoni to’ldirgan gilos”ni yozding, munojotlarning eng go’zallaridan birini yozding… Bunday qalam har kimga ham nasib etavermaydi, xudo xayringni bersin, yoz!” derdim.

Dimoqlarni qitiqlovchi bir hovuch “Anzar boli” ** dan totgan har qanday o’quvchi buni men kabi undan kutgandir, har holda. Uning esa hazilomuz javobi tayyor turardi: “She’rning qanday ifodalanishini ko’rsatib berdim, ana sizga she’r! Romanning qanday yozilishini ko’rsatib berdim, ana sizga roman! Hozir mening boshqa ishlarim bor.”

Ko’lboshida uni so’nggi manzilga kuzatarkanmiz, tilimdan shunday jumlalar to’kildi: “Ketmoqdasan, ey go’zal inson. Bizni yetim so’zlarga tashlab… Yaxshiyamki, “A’nestu Na’ra” bo’lsin, “Dunyoni to’ldirgan gilos” bo’lsin, yozding va bizga qoldirding. Ammo qoldirganlaringdan-da ko’prog’ini, yozganlaringdan-da qimmatlirog’ini ichingda o’zing bilan birga olib ketding. 1950 yilgi rusumli avtomobilning orqasidan aytganim “bevaqt vidolar” so’zini achchiq og’u kabi xotirlatding menga. Elliginchi yillarda rusum bo’lgan bir avtomobil` vidosi bevaqt bo’lsa, sening vidoingni nima deymiz? Allohim, bu qanday vido?!”

Misoli olovday yonding va so’nding: A’nestu Na’ra. Otashing qo’ri ichimga tushdi! Sen bizga kerak eding! Qurigan, qashshoqlashgan, umidsiz dunyoda senga juda-juda ehtiyojmand edik! Zotan, sen “A’nestu Na’ra”da o’z xarakteringni yorqin ifodalagan eding:

Qayon borsam, yonimda yonar otashing
Vaqtimni va kuchimni shimar bir irmoq
Bor yo’qotganim sensan, bilmaganlarim
Ketsam gar tik ketarman shu sabab
Yiqilsam boshlarga qulab tusharman.

Bunday otashda yana kim yona oladi, bunday misralarni yana kim bita olishi mumkin?!

Chingiz Aytmatov butun asarlarini yozgan va sakson yoshida Haqqa qovushgan edi. Uning vafotidan so’ng, Qirg’iziston davlati bir yodnoma chop etdi. Unda e’tiborimni o’ziga tortgan shunday jumla bor edi: “Dunyodan bevaqt ketding.”

Magar-ki, u dunyodan bevaqt ketgan bo’lsa, sen qanday ketding, Qoracha? Shu payt Fozil Husnini esladim: “O’lim qilganlaringni emas, qilmoqchi bo’lganlaringni oladi”, degan edi rahmatli. Sen esa juda ko’p qilmoqchi bo’lganlaringni olib ketding. Chingiz Aytmatovning ham, Fozil Husnining ham qilmoqchi bo’lganlari ko’p emasdi, ammo qilganlari bisyor edi. Ular bizga va jahon adabiyotiga behisob me’ros qoldirdilar.

Sen esa she’rning, romanning, adabiyotning “nektari” bilan cheklanding xolos. Sen dunyoni, bizni tark etarkan, tikka ketding va afsuslar bo’lsinki, boshimizga qulab tushding. Aslida u sening tavoze va kamtarliging edi, boshlar uzra qulagan biz bo’ldik, boshi egilgan biz bo’ldik. Bu olamda zakovati, salohiyati, favqulodda qobiliyati va shaxsiyati bilan hayratga solgan, ammo shaxsiyatparast bo’lmagan zamonamiz qahramonlaridan biri sifatida taniganim Luqmon Kundakchi bilan hamfikr bo’lganing, men bilmagan va keyinchalik o’rganganim bu ilohiy do’stlikning qarshisida ofushta bo’lganimni aytib ulgurmasimdan ketding, Qoracha! Cho’lboshida sen bilan vidolasharkan, boshi xam turgan Luqmon, xuddi bir necha yillar avval Samsunda Ota Qirol bilan vidolashuv onlarida ko’rganim kabi iztirobga botgandi. Shafqatsiz o’lim meni yetim qilarkan, ayni paytda bu ikki buyuk do’stni ham bir-biridan ayirgandi.

Holbuki, otashin misralaringda shunday deganding:

Faqat bu fursatlar o’ldirur meni,
Buksa ham qaddimni fursatlar bukar.
Qalamda siyohlar aylanar qonga,
Birgina so’z bering menga lug’atlar.

Sen shunday So’z izlaganding-ki! She’rning sarbaland maqomini, arshi a’lo peshtoqida bitilgan “adabiyot lavhasi”ni topmoq istaganding!

“Go’zal insonlar go’zal otlarga minib ketdilar.” Ne ajab-ki, sen ham sevimli vatanlaridan sevimli tuproqlari sari juda barvaqt oshiqqan “tulporlar”ga qarata shunday deganding:

Olovli otlarga mindilar,
Qaytmadilar ortiga zinhor,
Damlarga nom bering damlarga,
Hayqirguvchi nidolarim bor.
Qo’llarimda bir dev uxlaydi,
Uyqusida ulg’ayarmi, u?
Mushtin tugib ulkan qo’llarin,
Ustingizga yurish qilarmu?

Hali jarang sochuvchi hayqiriqlaring bor edi sening! Men ham buni istagandim sendan.

Afsuski, qilishi mumkin bo’lganlarini qila olgan yoki qila olmagan, kutilmaganda yoki barvaqt tarkidunyo aylagan birgina sen emasding. Turk va jahon adabiyotida hayotdan erta ketgan qancha siymolar bor. Beparvolikda ham, o’z joniga qasd qilishda ham, tanglikda ham, g’am-anduhda ham, eng avvalo taqdirning hukmi bor deb o’yladim orqangizdan.

Xuddi barvaqt ketishlarini bilganday, salmoqli yashadilar va samarali ijod qildilar ular.

Yetuk O’zan 36 yoshida shunday yozdi va shunday ketdi:

Hidladi o’tmishda bir sariq o’lim,
Eng go’zal chog’ida quridi gulim,
Hadsiz jazirama bepoyon cho’lim,
Telbavor istaklar kechar ko’nglimdan,

deya ichki kechinmalariga ishora qilganday. Aslida, bizlarga undan-da qiyin bo’ldi. Har bevaq o’lim istaklarimiz va umidlarimizning ham o’limi bo’ldi.

Jahon adabiyotida buning yaqqol namunasi Artur Remboning “Sarhush kema” nomli she’ridir. Shoirdan qolgan eng bebaho me’ros — uning yigirma yoshida yozgan mazkur namunasi edi.

SARXUSH KEMA

O’lik suvlaridan kechayotgandim daryolarning
Qaradim, yetakchilarim arqonimni kesmishlar.
Chirildoq qizil tanlilar nishonga olmoq uchun
Barchasin olib ola ustunlarga qoqmishlar.

Menga nima, irqlar hech ahamiyatli emasdi
Paxtalar, bug’doylar Nilerlandiya va Angliyaga.
Kemamdagi shovqin-suron, tasir-tusirlar tindi
Suvlar olib ketdi meni ko’nglim tusagan yerga.

Dolg’a tingan mahal, telbalarcha to’lqinlar uzra
Chopdim, bir go’dak aqli kabi hayratda, o’tgan qish
Orollarning qora libosini yechgan bir kunda.
Yerning yuzi hech bundayin alg’ov-dalg’ov bo’lmamish.

Remboning qismati ham aynan Jek Londonning qismatiga uyqash. Ikkisi ham hurlikda yashadilar. Dengizlarda, okeanlarda, okean orti dunyolarda zohir bo’ldilar, yon atrofda qolib ketmadilar. Buyuk bir ehsonning, hayrat va yaratuvchilikning ishqida yondilar.

Artur Rembo 37 yoshida, Jek London esa 40 yoshida yorug’ olam bilan vidolashdilar. Birinchi hayotdan ayrilmoqlik va ikkinchi hayotdan mamnuniyatsizlik ularni har ikki hayotdan farqli bir majhul hayotga ravona etdi. Adabiyot muxlislari, ayniqsa o’quvchilar uchun fojia va ulkan yo’qotishdir ular. Chunki, ular bermoq istaganlarini to’laligicha bera olmasdan ketdilar.

“Mor inek” *** – sersut sigir o’lib qolsa, o’quvchi qaerdan sut sog’adi? Alalxusus, har bir xarakterli o’lim yashanajak ijobiy jarayonlarning ham o’limidir va bu yaxshimi, yomonmi hayotga tutingan biz insonlarni sirli bir fojia girdobiga otadi.

Mayakovskiy va Yesenin ham juda qisqa umr ko’rdilar. Xassos shoir edilar ular ham. Sovetlar Rossiyasining eng yetuk namoyandalaridan edilar. Yesenin Bashir Fuat singari asarlarini qon bilan bitti. Shuuridagi ulkan she’r maydoni va mislsiz borlig’iga qaramay, 30 yoshida o’z joniga qasd qildi. Uning zamondosh do’sti Mayakovskiy ham bu judolikdan so’ng uzoq yashamadi va 37 yoshida behosdan o’z hayotiga nuqta qo’ydi. “Sen o’lding, men yashashga uyalayapman”, degan aziz shoir Rauf Parfi singari do’stining qismatiga sherik bo’ldi. Erzurumda Semurg’idan judo bo’lgan Nazirning yashashga uyalib, sal o’tmay o’zini qurbon qurbon qilgani kabi.

Nimalar bo’layapti, idrok eta olamizmi?

Navqiron yoshida vafot etganlarning aksariyati hozir biz his qila olmaydigan ziddiyatlarni yashadilar, ehtimol. Borliqni kaftida his etish asnosida u bilan kelisha olmadilar. Ichki dunyolari bilan tashqi ko’rinishlari tamoman farqli edi. Shunga qaramay, yozdilar va bizga me’ros qoldirdilar.

Buyuk adabiyotshunoslarimiz Umar Sayfiddin, O’rxon Vali va Johid Sidqilar ham ellikka bormay bu dunyodan ketdilar. Ular hali vaqt bor desalar edi, 40 yoshidan keyin yozishni to’xtatganlarida edi, hozir sohibi bo’lganimiz ulkan tafakkur me’rosidan bebahra qolardik. Ular bizga ko’pgina me’ros qoldirdilar, ammo asl qoldirgan narsalari yashashdan voz kechgan hayotlari edi. Shukru Qoracha esa avval yozdi, so’ng yetuklikning eng kulminatsion nuqtalarida hayotni tomosha qildi. Sepini hozirlab bo’xchasiga qo’ydi va buyuk intizorini kutdi, balki. Oldin yozganligi adabiyotga to’lagan sug’urta badali edi uning.

Shuni o’ylayapman-ki, kichik qo’rquvlarga taslim bo’lib, yuksaltira olmaganimiz hayot tajribamizda ularning me’rosini asray olamizmi, bo’xchalarimizni to’ldira olamizmi? So’z va tafakkurning buyuk ustalari singari Shukru Qoracha ham “anod va katod”ni, hayoning dialektikasini chuqur his qilgan holda, bashariyatni birlikka va unutganimiz insoniylikka da’vat etarkan, biz dunyoni qay ahvolga keltirdik? Buyuk o’zbek shoiri, marhum Rauf Parfi o’z misralarida achchiq insoniy nadomatini shunday so’roqqa tutadi:

Bugun yana seni esladim do’stim,
Marhum do’stim sendan so’rayman takror,
Kim avvalroq o’ldi, menmi yoki sen?

Bu achchiq savollarning iskanjasida xayolimdan shunday o’ylar kechmoqda.

Ular go’yo ayni navqiron yoshda vidolashishlarini bilganday shoshib yashadilar va yozdilar. Demakki, vaqtga ishona olmadilar. Boshqa tarafdan, balki biz bilmagan, vaqtga ishonib hech narsa yozolmasdan dunyodan o’tib ketgan iste’dodlar ham ko’p bo’lgandir, ehtimol. Sirli ayriliqlardir ular. Oltinlari bilan birga tuproqqa ko’milgan inson kabidirlar.

Tabiiyki, ularning ichki olamidagi tuyg’ular, tushunchalar, hayajonlar oltindan-da qimmatliroq. Yashashni yakunlab, ortgan hayotlarini bizga berdilar. Biz ular yashagan tajriba yoshini o’z yoshimizga ilova eta oldikmi, ajabo?
Sibirda noma’lum sabablar bilan o’lgan jiyani Abdullajonning tobutini kutarkan, Rauf Parfi mas’uliyat yoshini ikkiga qatlaydi:

Yigirma besh yoshimni qo’shdim,
Yigirma besh yoshingga sening.
Haddan ziyod bu alam, do’stim
Bu kun ellik yoshim bor mening.

Hatto sakson yoshida Haqqa qovushgan Chingiz Aytmatovdan ham o’quvchi yangi asar kutdi. Uning dunyodan bevaqt ketganiga ishondi. Yigirmanchi asrning eng zabardast yozuvchilaridan biri bo’lgan Ernest Heminguey oltmish yoshidan keyingi hayotini o’zi o’ldirdi. Umrini uzaytirishni istamadi ba’zilari. Ehtimol, aytadiganlarini aytib bo’lgandi. Yashamoq – yozmoqqa majbur etardi. Ammo ular bunday majburiyatdan qochadigan insonlar emasdi. Ular yo hayratlanmay qo’ydilar Stefan Sveyg kabi, yoki sukut saqlamoq istadilar.

Bilmoq mushkul!

Ammo bilganimiz shu-ki, “Boqiy qolgan bu qubbada xush bir sadomish!”

Shukru Qorachaning bu sadosi ham aynan shunday emasmi? Uning munojotidagi teran hayqiriqni o’qigach, nima uchun unga “Yoz, yoz!” deganimni anglab yetgandirsiz, har holda…

Kel deysan
Men esa qazo chuqurida chirigan otlarni ko’rdim
Qanotlari yongan anqo qushlarini yo’l bo’ylarida
Yo’l bo’yida o’tlar o’sib ketgan kemalar ko’rdim
Usta yo’lboshchilar ko’rdim karaxtlik botqog’ida.

Qayt deysan
Qanday yuzlashamiz axir, men yuzsizlar shoximan
“Hadd-i m’unteha” ****daman men, qiymatsizlik ichraman
Hech qaerda ta’rifim yo’q bir mavhumlik ichraman
Buzilgach ustimga chodirini quradi qo’rquv
Ayt, men kimman
Yoqubmanmi
Yusufmanmi
Quduqmanmi?

Endi bu qalb inju Layloga tortiq bo’larmu
Bu sadaf dengiziga yana yomg’ir yog’armu
Lutfu karam sohibi Laylo
Yeru osmon sohibi Laylo
Ne desam so’zlarim senga muhtojdir
Shu yerdasan
Uyg’oqsan
Borsan!

Joying jannatda bo’lsin, qalbi go’zal inson! Diydoringga to’ya olmadik, ammo Yahyo Kamolning tilagi tasallimiz bo’ldi:

Takror suhbat qurarmiz bazmu azalda?
Avval ketgan avlodga salom bo’lsin, yoronlar.

Izohlar
————

* “A’nestu Na’ra” – Qur’ondan olingan so’z bo’lib, “Bir otash ko’rdim” (Taha-10; nam-7, Qasas-29) degan ma’noni bildiradi. Bu jumla Hazrati Musoning jumlasi edi. Tur Tog’i mo»jizaviy qismidan kecharkan, u yonidagilarga “bir otash ko’rdim” deydi. Bu otash Allohning tajallisi edi. Hazrati Muso bu otashga yaqinlashgandi.
Shukru Qoracha ham o’zining she’riy kitobini “A’nestu Na’ra” (1993) deb nomlaydi. Otash, olov, qizillikka talpinish shoir she’riyatining in’ikosidir.
** “Anzar boli” – Anzar Turkiyaning Qoradengiz qismida joylashgan kichik bir hududdir. U yerda 2500 ga yaqin flora mavjud. Bu flora qismidan olinadigan asalni “Anzar boli” deyishadi. Anzar boli juda qimmat (1 kg mahsulot 1000 $) bo’lib, bir yilda atigi 300 kg ga yaqin asal olinadi.
Muallif mazkur esseda “Anzar boli” ni metafora sifatida qo’llagan.
*** “Mor inek” – “Savqi tabiiy” ma’nosida. Turk adabiyotida salohiyati yuksak, o’ta qobiliyatli insonlarga nisbatan “Mor inek” motivi qo’llaniladi.
**** “Hadd-i m’unteha” – so’ngi manzil, insoniyatning so’ngi borar joyi.