Мо Яннинг мукофотга лойиқ деб топилиши турли адабий доираларда ижобий муносабат билан бирга айрим ғарблик танқидчиларнинг иккиланишларига сабаб ҳам бўлди. Кейингиларни тушуниш мумкин: одатда Нобель мукофоти ўз соҳасида машҳурликка эришиб, танилганларга берилар эди…

Эркин Мусурмонов
НОБЕЛЬ МУКОФОТИ ЛАУРЕАТИ МО ЯН
ёхуд эртак ва ҳақиқат қоришган адабиётнинг
муваффақиятли  бўлиши хусусида

    Эркин Мусурмонов (Эркин Раббимович Мусурманов) — Самарқанд Давлат чет тиллар институти Осиё мамлакатлари тиллари кафедраси доцент в.б. катта ўқитувчиси, филология фанлари номзоди. 2016 йилда «Хитой адабиёти тарихи» ўқув-услубий қўлланмаси нашр этилган. Мазкур ўқув-услубий қўлланма Республикамиз университетлари ва Конфуций институтларида хитой адабиёти тарихидан ўтиладиган назарий ва амалий дарсларга мўлжалланган. Қўлланмада хитой халқ оғзаки ижоди, қадимги хитой адабиёти илдизлари, илк шоирлар ва ёзма адабий ёдгорликлар, ўрта асрлар хитой адабиёти, XVII-XVIII асрлар прозаси, ХХ аср ва энг янги ХХР адабиёти тўғрисида маълумот берилади (Қўлланма билан саҳифа охирида онлайн форматда танишинг).
    Эркин Мусурмонов замонавий хитой адабиёти ва унинг ўрганилиш тарихи бўйича ҳам бир қатор мақолалар муаллифи.

Ҳақиқат бўлинмайди, демак, у ўзи ўзини идрок эта олмайди; ким уни идрок этмоқчи бўлса, ёлғонга айланиши керак.
Франц Кафка.

Нобель мукофотига лойиқ деб топилган Мо Яннинг хизмати «халқ эртакларини тарих ва замонавийлик билан бирлаштирган галлюцинаторли реализми»ни адабиётга тадбиқ қилишда деб билинди. Кўпчилик адабиётшунослар тан олганидек, адиб ижодида халқона оҳанг, оғзаки ижод, хусусан, эртак ва асотир жанрларига оид хусусиятлар, тарихий анъана ва замонавийлик омухталигининг мавжудлиги унинг асарларини Гарсиа Маркес, Уильям Фолкнер ва Франц Кафка дунёси фуқаросига айлантирди.

Гоҳида жуда машҳур бўлиш ҳам ярамайди, 1944 йилги Нобель мукофотига номзодлар орасида бўлган илмий фантастика “отаси” Герберт Уэллс айнан “жуда машҳурлиги” сабаб лауреатликдан бенасиб қолиб кетган экан. Қайсидир маънода Толстой, Борхес тақдири ҳам Уэллсникига ўхшаш бўлди. Бироқ ёзувчини кенг доирадаги мутахассисларнинг билмаслиги ҳам уни мукофот лауреатига айлантиришига ёрдам беради деб бўлмайди.

Мо Яннинг мукофотга лойиқ деб топилиши турли адабий доираларда ижобий муносабат билан бирга айрим ғарблик танқидчиларнинг иккиланишларига сабаб ҳам бўлди. Кейингиларни тушуниш мумкин: одатда Нобель мукофоти ўз соҳасида машҳурликка эришиб, танилганларга берилар эди. Жумладан ўз вақтида раҳматли Чингиз Айтматов бу мукофотга лойиқ топилганда, айримлар норози тарзда юзларини буриштириб қўйсалар-да, охир- оқибат швед академикларининг танлов мантиғини тушунар эдилар, чунки МДҲ ўқувчиларининг кўпчилиги учун у тенгсиз эди, Европа ва Америкада ҳам унинг кўплаб мухлислари бор эди. Бироқ, 2012 йилгача Мо Янни бир икки мутахассисдан ташқари, нафақат Ўзбекистон ёки Марказий Осиёда балки Шарқий Европада ким билар эди? Маданияти ривожланиб кетган деб тан олинадиган Европа матбуоти ўз ўқувчиларини Нобель мукофоти лауреатини унинг… 80-йилларнинг сўнггида кинотеатрларда намойиш қилинган “Қизил гаолян” фильми орқали эслатмоқчи бўлди. Лауреатликка танланганлигини эшитган Мо Яннинг ўзи ҳам бу янгликка ҳайрон қолди: » Мукофотга лойиқ топилганимдан жуда ажабдаман, чунки ўзимни хитой ёзувчилари орасида бунга энг лойиғи деб билмас эдим. Кўплаб ёзувчилар бор, менинг даражам унчалик юксак эмас.”

Ўзи адабиёт соҳасидаги Нобель мукофоти лауреатлари бироз мулозаматчи бўлишган. Бир вақтлари Нобель мукофотини олган Иосиф Бродский ҳам ўзидан кўра мукофотга лойиқроқ адиблар сифатида Осип Мандельштам, Марина Цветаева, Роберт Фрост, Анна Ахматова, Уистен Оденларнинг номини келтириб ўтган эди. Шунингдек, мукофот лауреатлари: Хуан Рамон Хименс испан фашистлари қатл этган Федерико-Гарсиа Лоркани, Франсуа Мориак эса Август Стриндбергни, Уильям Фолкнер юртдоши Томас Вулфни, Пабло Неруда француз шоири Пол Валерини мукофотга муносиброқ деб, билишган.

Мо Ян ғалаба қозонган Нобель мукофоти тақдимотини айримлар маданий эмас, балки сиёсий ҳодиса деб ҳам кўришди. Уларнинг фикрича, мукофот шу вақтгача асли Чинлик бўлган, бироқ фаолияти Хитой томонидан тан олинмаган кимсага берилган, бу эса Хитой томонидан норозиликка сабаб бўлган. Орадаги совуқчиликка барҳам бериш мақсадида Нобель мукофоти комитети ўз мукофотини Хитой Халқ Республикасида расмий тан олинган ёзувчига берган, деган тахминлар ҳам билдирилди. Шу сабабли лауреат Мо Ян ғарбликларнинг анчагина тиканакли саволларига жавоб беришига ҳам тўғри келди.

 Мо Ян лауреатликнинг дастлабки кунларида шундай дейди: «Биринчидан, нега ҳаммаларингиз мендан Нобель мукофоти ҳақида сўрайсиз, ҳа, сўзсиз Нобель мукофоти Халқаро мукофот сифатида улкан таъсир кучига эга, бироқ тарихда кўплаб буюк ижодкорларнинг, жумладан, Толстой, Кафка кабиларнинг мукофотни олмаганликлари мисоллари борки, бу ҳолат улар асарларининг ўз вақтида қадрини топмаганлигини билдиради. Ўйлашимча, менинг лауреат бўлишим, кўплаб адибларнинг ғурурига тегиб кетади, шу сабабли мен бу мавзуга бошқа қайтишни хоҳламайман, қолаверса, кўплаб одамлар хитой адибларини танқид қилишади ва бундай муносабат менда безовталик ҳиссини пайдо қилади. Мени чет элликлар билан ўйин қилишлигимда айблашаётганларни ва умуман Нобель мукофотига рози бўлганлигим учун танқид қилаётганларни тушунишга ҳаракат қиламан. Хитойлик адиблар шундоқ ҳам тобланган това устидаги чумолиларга ўхшашади, ундан ҳам ортиғини айтаман, бизнинг давлатда ёзувчилар мукофотлар учун эмас, халқ учун ижод қилишади».

Иккиланишларнинг яна бир сабаби “хитойча” деб жаранглаган (русча «китайский») тушунчасининг кенг тарқалиб кетганлиги бўлди. Хитой катта ҳудудга ва сон жиҳатидан тенгсиз аҳолига эга бўлган бўлса-да, яқин вақтларгача ғарб маданияти учун замонавий дунёнинг бир чеккаси сифатида ҳам билинган. Шундай ўйловчилар Мо Яннинг «галлюцинаторли реализм» услубини оддий ўқувчиларга соддароқ қилиб, рўпарангиздаги “хитойча Кафка”, “ хитойча Маркес”, “хитойча Фолкнер” каби қиёслашлар билан тушунтирдилар. Бироқ яқин йиллар ичида дунё афкор оммаси кўз ўнгида Хитой иқтисодий соҳада шиддат кўрсатиб, дунёда иккинчи ўринни эгаллаган қудратли, буюк давлатга айланиб бўлди. Хитойча нотебук, планшет ҳозирда ҳеч кимнинг норозилигига сабаб бўлмай қўйди. Шунга мутаносиб Мо Яннинг иқтидорини 30 йил олдинги хитой ёзувчиларга ўхшатиш умуман ўринсиз, замонавий ғарб адибларидан бирининг клонига менгзаш, буюк адибга, адабиётга нисбатан ҳурматсизликдир.

Тўғри, Мо Ян асарларида лотин-америка ёзувчиларининг маркесча магик реализмини, воқеаларнинг фолкерча муаллиф юртида содир бўлишини, қаҳрамонлар руҳиятининг кафкача чуқур ва майда деталларгача таҳлилини кўрамиз. Қолаверса, ғаройиб зиёфатлар тасвирида Булгаковнинг таъсирини, “Май мамлакати” романидаги асар ичида асар шаклида “Минг бир кеча”нинг бичимини сезамиз. Бироқ қайси ижодкор ўтмиш адабиётидан илҳомланмай санъаткор бўлган? Аслида Мо Яннинг яхлит услуби жуда оригиналдир. Ёзувчининг шаклланишида хитой мумтоз адабиётининг, дао, буддавийлик таълимотларининг, шимол ва ғарбдаги қўшни қадимги туркий халқлар фольклорининг таъсири катта бўлди.

Бундан ташқари, адиб услубининг шаклланишида макони Гаомидан 150 километрдан нари-бери жойлашган «Ляо Жайнинг ғаройиботлар ҳақидаги ҳикоялар» асарининг муаллифи аждодлари туркий илдизларга эга бўлган машҳур Пу Сунглинг (蒲松龄, 1640—1715) адабий услуби ҳам ўз таъсирини кўрсатмасдан қолмади. Мо Ян улғайган ҳудудда Пу Сунглингнинг новеллаларидаги борлиқ ва мистик тасаввурларнинг омухта келиши, улардаги қиёфаси ўзгарадиган одамлар, инсу-жинсларнинг бадиий тасвири бўлғуси адиб дунёқарашига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмади. Жумладан, Пу Сунглинг новеллаларида катта маҳорат билан тасвирланган тулки-қиз Мо Ян асарларида ҳам келтириб ўтилади. “Май мамлакати” асарида терговчи шилқимлик қилган нозанин баъзан шофёр қиз ёки Цзюго шаҳрининг олий тоифадаги кишининг танноз хотини, гоҳ ҳимояга муҳтож бечора ёки ҳужумкор йиртқич қиёфаларида намоён бўлади.

Мо Яннинг асл исми Гуань Мое (хит. 管谟业, пиньинь: Guǎn Móyè). Мо Ян — ёзувчининг адабий тахаллуси бўлиб, хитой тилида «сукут сақла» маъносини англатади. “Маданий инқилоб” давридаги қалтис ҳаёт туфайли ота-онаси унга, ёш болага бўсағадан ҳатлаб чиққан заҳоти оғзингни юм, гапирма, бўлмаса ёмон бўлади, деб тарбия беришган. Шу сабаб Гуань Мое ўша кунлардан эсдалик тариқасида “сукут сақла” тахаллусини танлаган.

Мо Яннинг ёшликдаги машаққатли ҳаёти у билан замондош бўлган бошқа хитойликларникидан деярли фарқ қилмайди. Ёзувчи 1955 йил 17 февраль куни Шандун вилояти Гаоми тумани Далань қўрғонида деҳкон оиласида дунёга келди. Хитойда юз берган “маданий инқилоб” туфайли бешинчи синфдалигидаёқ ўқишни йиғиштириб нон топишга мажбур бўлди. Бироқ бу воқеалар унинг илмга бўлган интилишига тўсқинлик қилолмади. Унинг акаси Гуань Мосиньнинг хотирлашича, ҳаётлари қай даражада ночор бўлмасин, Мо Ян китоб ўқиш учун ҳар қандай оғир юмушларни бажаришга тайёр бўлган, мутаола учун китоб топилмай қолганда ўқиш хуморини босиш учун луғатларни ҳам ўқийверган.(1)

11 ёшида мактабни тарк қилган Мо Ян чўпонлик билан шуғулланди. Ёлғизликда қолиб кетган болакайнинг овунчоғи чорва моллари, табиат қўйни бўлди. Тоғу даштлардаги ёлғизлик ва сурункали очлик ҳисси билъакс унинг келажакда машҳур ижодкор бўлиши учун жуда асқотди. Адибнинг оташин “Овқат учун мен инсонийлик ғуруримни йўқотдим, овқат учун мени кучук каби хўрлашди, овқат учун мен ёзувчилик йўлига қадам қўйдим”, деб эътироф этиши бежиз эмас. Ёзувчи яна бир интервьюсида : “Шунинг учун менинг ёзувчи бўлишим ўз илдизлари билан овқат тилга олинганда-ёқ оғзимда сулакайим оққан болалик давримга бориб етади, ўша даврда ягон орзуим – кунига уч марта чучвара ейиш бўлган.” (2)

Шу сабабли Мо Ян асарларида очлик ва оч одамнинг ҳиссиётлари тасвирларига етарли ўринлар ажратилган. Қолаверса, ёш чўпон очлик сабаб бир неча марта галлюцинация ҳодисасини ўз бошидан кечирди. Унинг жониворлар билан дардлашишлари, ҳайвонлар назари билан оламни, ўт- ўланни идрок қилиши, табиатнинг, ернинг тафти ва жонини сезишлари, буларнинг барчаси улғая борган инсон тафаккури призмаси талқинида бадиий асарларининг ўзига хос услубининг юзага келишида муҳим ўрин тутди.

Гуань Моенинг ўсмирлик чоғлари бир текис кечмади. Меҳнат фаолиятини дастлаб далада бошлаган бўлса, кейинчалик заводда давом эттирди. 1976 йили 21 ёшида Хитой халқ озодлик армиясига хизматга ўтиб, сиёсий бўлимда фаолият олиб борди. Ҳаёт Гуань Моега имкониятлар эшигини очди. Ҳарбийда у маълумот олишни давом эттирди ва 1984 йили ХХОА (Хитой Халқ Озодлик Армияси) санъат Академияси тингловчиси бўлди. 1991 йили Лу Синь номидаги Пекин педагогика университетининг адабиёт институти аспирантурасини тугатди. 1986 йили Хитой ёзувчилари иттифоқига қабул қилинди. 1997 йили ҳарбий хизматдан истеъфога чиққан адиб «Цзяньча жибао» газетасининг муҳаррири лавозимида фаолиятини давом эттирди.

Айни вақтда Мо Ян Хитой ёзувчилари иттифоқи раисининг ўринбосари вазифасини бажармоқда.

2012 йил 11 октябрда танқидчи Ян Шуанг Линдбл билан бўлиб ўтган суҳбатда танқидчининг «Ёшларнинг Сизнинг услубингиз билан танишмоғлари учун дастлаб қайси асарингизни ўқишни тавсия қилардингиз»? — деган саволга Мо Ян шундай жавоб беради: «Ишончим комилки, ўқувчилар менинг ижодим билан танишишни шу йил Швецияда чоп этилган «Ҳаёт ва ўлим чарчоқлари» асаримдан бошлашади. Бошқаларини ўқишдан бошлашлари ҳам мумкин, масалан: «Қизил гаолянь» ёки «Қадду қомат»дан. Лекин мен барибир бошланиш учун «Ҳаёт ва ўлим чарчоқлари» асарини ўқишга тавсия қиламан, чунки бу китоб менинг нома услубимни ва роман санъатидаги тадқиқотларимни ўзида акс эттиради».

Адибнинг дастлабки асарларида ҳаёт учун доимо курашда бўлган оддий қишлоқ одамларининг тақдири тасвирланади. Мо Яннинг ҳар бир асари бевосита халқ ҳаётининг бошқалар кўзига ташланмайдиган, нозик нуқталарини тасвирлашга бағишланган.Унинг ижоди кенг қамровли бўлиб, асар қаҳрамонлари жамиятнинг турли табақаларига мансуб кишилардир. Мо Яннинг «Ҳаёт ва ўлим чарчоқлари» (生死疲劳) (Шэнси пилао) асарида деҳқоннинг ер билан муносабати ўрганилади. Асар биринчидан, хитой тарихи ва ҳозирги замоннинг асосий масалалари: деҳқончилик, фермерлик муносабатларига қаратилганлиги билан, иккинчидан эса ёзувчининг шарқ сюрреалистик усулларига асосланган услуби ҳақида ўқувчида муайян хулосалар чиқаришга имкон бериши билан аҳамият касб этади. Мо Ян эътирофича «Ҳаёт ва ўлим чарчоқлари» романини 43 кунда ёзиб тугаллаган. Асарга негиз бўлган воқеа адиб кўз ўнгида рўй берган.

Ёзувчининг иқрорига кўра, у 6-7 ёш бўлганда, ўқийдиган мактабининг ёнида бир фермер яшаган. Бу деҳқон умрининг сўнгига қадар бутун жамиятга қарши бўлган, «халқ коммуналари» ва «коллективлаштириш»га доимо ўз эътирозларини билдириб келган. Бунинг учун одамлар уни савдойига чиқаришиб, дўппослашган. Эътиқодида собит туриш деҳқонга қимматга тушди, оиласи, жумладан, ўғли ва қизи ундан воз кечишди. Бироқ исёнкор фермер ўз нуқтаи назаридан чекинмади, таслим бўлмади. Кейинчалик тарих унинг аслида ҳақ бўлганлигини исботлади. Гарчи роман жуда тез, бир ярим ой мобайнида ёзилган бўлса-да, асар қаҳрамонлари адиб ҳаёлида бир неча ўн йиллар мобайнида мифологик эврилишлар ёрдамида пишитиб келинди.

2006 йили Хитойда нашр бўлган «Ҳаёт ва ўлим чарчоқлари» асари дастлаб Европада, 2008 йили Arcade Publishing нашриётида иқтидорли тилмоч Ҳовард Гольдблатт таржимасида эълон қилинди.

Асар қаҳрамони, тўғрироғи аксил қаҳрамон, ўтган асрнинг ўртасида хитойда рўй берган ер ислоҳоти даврида катта ер мулкдори бўлган ва деҳқонларга ёрдамини аямаган Симэнь Нао нафақат еридан ва бор мулкидан ажралади, балки унинг айбсиз ҳақидаги аризасига қарамасдан қийноқли қатл этилишга ҳукм қилинади. Асар дўзах ҳукмдори Яннинг Симэнь Наони айбини тан олиши учун сурункали азобларга гирифтор қилиш воқеалари билан бошланади. Қийноқлардан зерикиб кетган Ян охир оқибатда Симэнь Наонинг айбсиз эканлиги, ноҳақ қатл этилганлиги, қишлоқ ва деҳқонларнинг равнақи учун қилган ишлари ҳақида тинглашга мажбур бўлади. Раҳми келган дўзаҳ императори мазлум фермерга ерга қайтишнинг олти имконини беради. Симэнь Нао чиндан ҳам инсонлар орасига қайтади, бироқ… одам бўлиб эмас, балки олдин эшак, кейин от, сўнгра чўчқа, маймун ва ниҳоятда катта бошли Лань Цяньсуй исмли бола бўлиб қайтади. Фермер ўз ўлимидан кейин хитой жамиятида рўй берган сўнгги 50 йиллик воқеаларни эврилган жониворлар нигоҳи орқали кўриб, талқин қилади.

Гарчи сюжетнинг бу хил талқини Швед академиклари ёки умуман Ғарб оламининг хитой мумтоз адабиётидан бехабар адабиётшунослари учун янгилик бўлса-да, Мо Ян ва Узоқ Шарқ адабиёти учун бу одатий ҳол. Уларда бу ва нариги дунёдаги ҳаёт, инсоннинг турли жониворлар қиёфасида қайта туғилишлари одатий воқеа каби тасвирлаб берилади.

Мо Ян 11 роман, 30 қисса ва 80дан ортиқ ҳикоя, 5 эсселар тўплами, тўла асарларининг тўплами, 9 киносценария ва 2 пьеса муаллифидир. Уларнинг энг машҳурлари — «Ҳаёт ва ўлим чарчоқлари»,«Қизил гаолян» (1987), “Саримсоқпиёз балладалари” (1988), «Май мамлакати» (1992), Қадду қомат(1996), «41 қурол» (2003) ва «Сандал дарахтининг қийноқлари» (2004). 2013 йилга қадар Мо Яньнинг инглиз тилига 7 та, француз тилига 17 та, немес тилига 5 та (2 таси таржима қилинмоқда), япон тилига 11 та, итальян тилига 4 та, испан тилига 4 та, поляк тилига 2 та, швед тилига 2та, вьетнам тилига 2 та, рус тилига 1 та асари таржима қилинган.

Мо Ян адабий фаолиятини 1981 йили бошлаган. Дастлабки асарларини анъанавий реалистик услубда яратди. Бунда муаллиф баён қилувчи — учинчи шахс сифатида намоён бўлди. Бу хил асарлар сирасига «Баҳор тунидаги ёмғир», «Қуруқ дарё», «Кузги сувлар», «Халқ мусиқаси» асарлари мансубдир. 80 – йилларнинг ўрталарига келиб адиб баён услубини сезиларли даражада мураккаблаштирди.

Чин маънодаги машҳурлик бир неча йиллардан кейин – «Сирти қизил, ичи шаффоф шолғом” (“透明的红萝卜”, “Тоумин дэ хунлобо”) асари эълон қилингандан кейин келди.

Адибнинг 1986 йил нашр бўлган «Қизил гаолян» (3) (“红高粱”, “ Hong Gaoliang ”) қиссаси «Йилнинг энг яхши қиссаси» номинацияси буйича ХХРнинг миллий мукофотига сазовор бўлди. 2000 йилда Asiaweek ҳафталиги «Қизил гаолян» асарини ХХ аср хитой адабиётининг энг яхши 100 та асари рўйхатига киритди. Ҳажми катта бўлмаган мазкур асарда 1930 – йилларда антияпон уруши фонида бир оиланинг тарихи ҳикоя қилинади. Изчилликка риоя қилинмаган воқеалар силсиласи асар иштирокчиларининг невараси тилидан баён қилинади.

   Бир йилдан кейин асарнинг Чжан Имоу томонидан экранлаштирилиши эса унга оламшумул шуҳрат келтирди (ХХР, 1987, 90 мин.). Бу кино асари « янги хитой киноси» туркумида энг машҳур бўлган асарлар сирасида танилди. «Қизил гаолян» дунё киноматографиясида «хитойча парвоз» асрига дебоча бўлди ва кино санъати оламида режиссёр Чжан Имоу ва актриса Гун Ли номларини танитди, фильм АҚШ тижорат киносаноати видеопрокатига тушган биринчи замонавий хитой фильми бўлди.

Асар ўн тўққиз яшар Цзюцзи исмли қизни қарзга ботган ота – онаси вино ишлаб чиқариш корхонасининг эгаси – махов касаллигидан чирий бошлаган қарияга эрга бериш воқеалари тасвирига бағишланган. Тўй маросими бошланиб юборилганда келин тахти равонини кўтариб борувчилардан бири бўлган ёш ва жасур йигит Юй билан турмушга чиқаётган Цзюцзи ўртасида илиқ муносабат пайдо бўлади. Қизга нисбатан ноҳақлик бўлаётганлигига чидай олмаган Юй қизни ўғирлайди, икки ёш жўхорилар қўйнидан паноҳ топишади ва оташин ишқий муносабатларга берилишади. Мохов касалига чалинган қариянинг номаълум сабабларга кўра ўлдирилишидан кейин Юй ва Цзюцзи вино корхонасининг эгаларига айланишади ва машҳур бўлган гаолян виносини ишлаб чиқара бошлашади. Бироқ тинч ва бахтли ҳаёт япон босқини туфайли узилади. Икки ёш қишлоқдошлари билан гаолян далаларининг ҳимоясига туришади. Ер юзи қизил қон ва алвон – олов ранг май билан суғорилади. Кўпгина деҳқонлар каби Цзюцзи ҳам вафот этади…

«1987 йили бир қаҳрамон талқинига бағишланган қиссалар туркумига бирлашган ва муаллиф роман деб атаган « Қизил гаолян: Оилавий достон» эълон қилинди. Асар мазмунан асотир ва афсоналар қоришиғидаги шафқатсизликнинг бўрттирилган тасвирига бағишланган. «Сандал дарахтининг қийноқлари» («Таньсян син») романи эса бахши-жировлар услубини ёдга солувчи саж санъати ёрдамида, эл оғзаки услубида яратилди. Роман cевги тарихига ва 1900 йилги исён воқеаларига бағишланган бўлиб, унда даҳшатли қийноқлар тасвирларига кўп ўрин ажратилган.

Адиб 2011 йилда «Қурбақа» (“蛙”, “Ва”) романи учун 4 йилда бир марта бериладиган Хитойнинг энг обрўли адабий мукофоти Мао Дун соҳибига айланди. Роман 2009 йилнинг энг буюк китоблар ўнлигидан ўрин олди. Асар Хитойдаги энг нозик мавзу — туғилишнинг режалаштирилишига, яъни “Бир оилага – бир бола” кўрсатмасининг салбий томонлари талқинига бағишланди.

«Қурбақа» романи устида адиб ўн йил иш олиб борди ва уч марта қайта ишлади. Асар шаклан эпистоляр жанрда ёзилган. Мо Яннинг келтиришича, у инсон моҳиятини очиб бериш учун «инсон характерининг лабораторияси»ни яратди ва ўз персонажларини унга жойлаштирди. Асарнинг бош қаҳрамони прототипи Мо Яннинг ўз холаси. У қишлоқ акушери сифатида минглаб болаларга бўлгани каби ёзувчининг туғилишига ёрдам берган, бироқ кейинги фаолиятини давлат сиёсатини ҳаётга тадбиқ қилишга киришган. Асарнинг сўнггида Холанинг руҳий ҳолатига катта эътибор қаратилади. У лой шаклчалар ясайдиган маҳаллий санъаткорга турмушга чиқади. Эрининг айнан ушбу ҳунари туфайли Хола аборт вақтида ўлдирилган болаларининг безовта руҳлари таъқибидан қутулади.

Мо Яннинг фикрича, асарнинг «Қурбақа» деб номланишида ҳаётнинг ва кўпайишнинг тимсоли акс этади, зеро қурбақалар тез урчиш хусусиятига эга. Номланишнинг бошқа бир сабаби ҳам кўрсатилади. Хитой тилида «қурбақа» хитой мифологиясидаги инсоннинг ижодкори, маъбуда ва биринчи волида Нюйванинг номи каби жаранглайди. Демак, асарда инсониятнинг табиий кўпайиш жараёни ва уни чеклашнинг оқибатлари мажозий тарзда талқин қилинган.

Мо Яннинг бир қанча асарларининг рус тилига таржималари устида иш олиб борган ва адибнинг «Май мамлакати» («Цзю го») асарини тўлиқ таржимасини амалга оширган Игорь Егоровнинг келтиришича: « Мо Ян 11 роман ёзиб тугатди. Фикримча, ҳар бир роман замонавий хитойликлар ҳаётининг маълум бир парчасининг кенг тасвиридан иборат» (4). Бу таржимон «Шарқий яримшар («Восточное полушарие»)» форумида Мо Яннинг  «Қадду қомат»  (Фэнжу фэйтунь) романи таржимасидан парчалар эълон қилди.

«Бу китоб ҳаттоки унинг муаллифи Мо Ян учун ҳам жуда ноодатий асар, айнан шу ноодатийлиги учун мен романнинг таржимасига киришдим. Бу соф реклама учун юриш бўлди – бизда хитой муаллифларини жуда оз билишганликлари сабабли, уларга эътиборни жалб қилиш учун шундай ишга қўл урдим. Бу китоб жаранглаши керак. Чунки у хитой жамияти урф – одатларининг ниҳоятда ўткир ҳажвиясидир, гарчи асар 1993 йилда ёзилган бўлса-да, у ҳанузгача ўз моҳиятини йўқотмаган»,-дейди Егоров РИА «Новости» мухбирига.

«Қадду қомат»  — адибнинг энг катта, етти китобдан таркиб топган роман-эпопеяси бўлиб, у хитой деҳқон оиласининг ХХ асрни тўлиқ қамраб олган тарихига бағишланган. Асарда 95 йил оч, ялонғоч яшаган, урушдан эзилган, хўрланган, ёлғиз, эрининг ёки бошқа бировнинг ёрдамисиз нафақат ўзининг саккиз нафар фарзандларини, балки бошқаларнинг ҳам уч нафар ташландиқ болаларини эмизиб, боққан, бироқ уларнинг вафоти олдида ночор қолган аёл Шангуань Лунинг ва фарзандларининг тақдири баён қилинади. “Ўлмоқ осон – яшаш қийин” деган аёл Осмон Тангрисига нола қилиб, болалари тинч ва роҳат-фароғатда бўлишлари учун ундан барча офатларни балогардон бошига ёғдиришни илтижо қилиб сўрайди. Шангуань Лунинг гуноҳлари оз эмас. Эрининг ожизлиги туфайли бола кўриш учун бошқа эрлар билан бирга бўлиши, фарзандларининг тирик қолиши учун икки қизини сотиши, касалдан қийналаётган қайнонани ўлдириши унга фазилат бўлолмайди. Бироқ эътибор берилса, болаларни ўйлаган Шангуань Лу учун бошқа йўл йўқдек, шароит талаб қилмаганда у шу ишларни балки қилмасди. Мен Шайх Санъонни ёри учун Қуръонни ёққани, чўчқа боққани учун айблолмайман, шунингдек, Жалолиддин Мангубердини Темурчин қўлига тушмаслик учун оиласини дарёга оқизгани учун гуноҳкор санамайман. Шангуань Лунинг ҳаракатларини катта савоб қилиш учун гуноҳ содир этиш деб тушунаман. Унинг одам чидаши мумкин бўлмаган шароитларда инсонийлигини йўқотмаслиги, ягона ўғли Цзиньтунга ёвузликнинг бир бўлагига айланмасдан ёзувликка қарши курашни сингдириш учун қилган ҳаракатлари унинг метиндек кучли аёл эканлигини кўрсатиб турибди.

Қишлоқ, жумладан Шангуань оиласи тарихи гоҳ герман, гоҳ япон солдатларининг, гоҳ антияпон ва “Хитой халқ” армияси босқинларидан азият чекди. Бу босқинлар ҳар доим зўравонлик, талончилик, вайронагарчиликларга сабаб бўларди. Шу сабаб бўлса керак асарнинг бошида асосий қаҳрамонлар ҳақида келтирилган маълумотлар ниҳоятда аянчли: “қатл этилган”, “маданий инқилоб даврида ўзини ўлдирган”, “сурункали касалликдан ўлган”. Хитойда оиладагиларнинг бир қисмини сақлаб қолиш учун айримлардан воз кечилган, болаларни сотиб юбориш одати амал қилган. Шангуань Лу оч ўлимдан болаларини сақлаб қолиш учун икки қизини сотишга мажбур бўлади. Фоҳишахонага ва рус эмигрантлар оиласига сотилган ҳар икки қизнинг тақдири ҳам фожеали тугайди.

Биринчи китобнинг дастлабки ҳикояси асарнинг умумий моҳияти ҳақида маълумот беради. Қишлоқ оқсоқоли япон босқинчиларнинг қишлоққа кириб келаётганлигидан огоҳлантиради, бу вақтда эса Шангуань Лу ва оғилхонадаги мода эшак тўлғоқдан қийналаётган бўлишади. Тўлғоқ сабаб оиладагиларнинг барчаси безовта, бироқ диққат қилинса, безовталик кўпроқ оғилдаги эшакнинг тақдири билан боғлиқ эканлиги сезилади. Воқеалар ривожида эшак туғади, япон босқинчилари Шангуань Лунинг эрини ва қайнотасини ўлдиришади, қайнонасини дўппослашиб, ногиронга айлантиришади. Шангуань Лу эса япон ҳарбий врачининг доялигида эгизак:  еттинчи ва саккизинчи фарзандларини кўради. Савол туғилади: муаллиф учун энг муҳим нарса нима, японларнинг босқиними, Шангуань Лунинг эри ўлганлигими, хўтикнинг туғилганлигими, боланинг туғилганлигими, душман врачининг доялик қилганлигими?

Шангуань Лу барча умидларининг ушалувчиси деб билган ёлғиз ўғли Цзиньтун болалигидан аёл кўкрагига савдойи ишқибоз бўлиб улғаяди. Унинг кўриниши ҳам ўзгача, қўшни аёлнинг “бу бола оддий одамларга ўхшамайди” деб берган таърифи ҳам бежиз эмас. Чунки Цзиньтун қишлоқдошлари назарида никоҳсиз  алоқадан яралган. Бунга сабаб шуки, Шангуань Лунинг эри бепушт бўлиб, қайнонаси ундан насл талаб қилар эди. Шу сабаб Шангуань Лу турли эрлардан гоҳида ўзининг истагига қарши фарзанд кўрар эди. Цзиньтуннинг отаси эса швед миссионери — протестант руҳонийси эди, кўринишини у шу отасидан олган.

Цзиньтун ўсмирлик давригача она сутини эмиб юрди. Аёл кўкраги унинг ҳаёти мазмунига айланди. Бу кайфият уни руҳий хасталар шифохонасига, кейинчалик қамоққа олиб келди. Озодликка чиққач, бюстгалтерлар сотишда катта муваффақиятга эришди. “Маданий инқилоб”дан кейинги тараққиёт унга ҳам ижобий таъсир кўрсатиши керакдек. Янгиликлар унинг ҳаётига ҳам кириб келди: қишлоқда у совуқдан сомонга ўраниб омон қолган бўлса, энди у тунги шаҳар кўчасида изғиб, учиб юрадиган целлофан пакетларга ўраниб жон сақлайди. Шу биргина эпизодда тарихий тараққиётнинг инъикоси Мо Янга хос тарзда шундай талқин қилинди.

Балки Мо Ян Шароф Бошбековни танир, “Темир хотин”ни мириқиб ўқигандир, балким танимаслиги ҳам мумкин, бироқ тараққиёт натижасида Цзиньтуннинг совуқда омон қолиши учун сомон ўрнига пакетлардан фойдаланиши, Қўчқорвойнинг “прогресс” туфайли оддий тезаклар ўрнига керосинга ботирилган тезаклар ёқиши жуда ўхшаш. Бу жиҳатдан хитойлик ёзувчи ўзбек Шароф Бошбеков билан ҳамфикрга ўхшайди.

Мо Яннинг кўпгина асарларида, жумладан, биз юқорида сўз юритганимиз «Қадду қомат», «Ҳаёт ва ўлим чарчоқлари», «Қурбақа» романларида кучли аёллар тимсоли яратилган. Мо Ян 11. 10. 2012 да инглиз тилидаги » Granta» журнали редактори Джон Фриманга берган интервьюсида бу ҳақда шундай дейди: “Аввало мен хотин-қизларга тасанно айтаман ва уларни ниҳоятда ҳурмат қиламан. Ўйлашимча, улар жуда олийҳиммат бўлиб, ҳаётий тажрибаси эрларникига қараганда кенгроқдир, меҳнат ва машаққатларга ҳам чидамлироқдир. Кўтилмаганда бошимизга катта фалокатлар ёғилганда, аёллар доимо эркакларга нисбатан матонатлироқ бўлишади, чунки қўр-қутлари пишиқдир, қолаверса улар онадир. Бу шундай куч ато қиладики, биз буни ҳатто тасаввур ҳам қилолмаймиз. Китобларимда ўзимни аёлнинг вужудига кирган ҳолда тасаввур қилишга интиламан, очунни аёл тушунчасида тушунишга ва тушунтиришга уринаман. Бироқ моҳиятда мен аёл эмасман, мен эр ва ёзувчиман…” (5)

Мо Ян томонидан 1992 йили ёзилган «Май мамлакати» сюрреалистик (6) роман бўлиб, унда адиб замонавий хитой адабиётининг улуғ устози Лу Синь (1881-1936) томонидан «Телбанинг кундалиги»(Куанжэнь жицзи) ҳикоясида танқид остига олинган «каннибалистик» (“одамхўрлик”) “маданият”ни комик лавҳаларда фош этади, хитой таомларининг ширали ва қойилмақом тасвирларида Рабле ижод ошхонасининг адабий “меню”си ўзини тўлиқ намоён қилади.

Романда мансабдор ва партия амалдорларининг ичимликларга, овқатга ва турли тансиқ ва ғайриинсоний таомларга рўжу қўйганлиги тасвирланади. Асар моҳият нуқтаи назаридан ўзида триллер ва детектив жанрлари элементларини акс эттиради. Асар муаллифнинг тафтиши, ёш адабиётшунос Ли Идоунинг Мо Ян билан олиб борган ёзишмаларидан ва киритма новеллаларлардан иборат. Воқеалар тасвирида ҳақиқатнинг хаёлотга ва саробнинг аслиятга айланиши, уларнинг қоришиб кетиши туфайли китобни ўқиш жараёнида ўқувчининг баъзан объектив воқелик билан бадиий талқинни ажратиб олиши анча қийин кечади. Ана шундай ҳолатда ёзувчининг бошқа ижодкорлардан фарқлаб турувчи, мантиқсизликни – атрофдаги ҳодисаларнинг қанчалик бемаъни эканлигини кўрсатишга қаратилган ўзига хос услуби намоён бўлади.

Асарда прокуратурага партия раҳбарларининг Цзюго (“Май мамлакати”) шаҳридаги Лошань шахтасида маҳсус таом сифатида истеъмол қилиш учун болаларни етиштираётганлиги ҳақидаги ариза келиб тушади. Бу каби миш-мишлар одамлар орасида ҳам тарқалган бўлиб, овозаларга қараганда, айрим амалдорлар ёш гўдакларнинг этини тановвул қилишни одат қилишган экан. Китоб айнан шундан бошланади. Чекувчи, ичувчи ва оиласи нотинч бўлган Дин Гоуэр исмли ўрта ёшлардаги ҳамкасблари орасида жуда тажрибали ҳисобланган терговчи одамхўрларни фош қилиш учун шахтага йўл олади.

Цзюгога келган терговчи атрофидаги борлиқда ғаройиб ўзгаришлар рўй бераётганлигини сеза бошлайди, жумладан, кўриниши катта бўлмаган шахта бошқармаси ер ости қисмида жуда кенгайиб кетгандек тасаввур уйғотади: чалкаш чексиз коридорлар, лифтлар. Ҳақиқатнинг тагига етиш ниҳоятда мушкул: амалдорлар табиийки, гўдаклар билан озиқланишларини тан олишмайди, йўл-йўлакай эса улар Дин Гоуэрни турли спиртли ичимликлар билан сийлашиб, овқатларга бўктиришади. Бу учун амалдорлар «улфатчилик уч қадаҳдан бошланади  —  биздаги таомил шунақа» ёки «ишчиларнинг ва ишчи ҳодимларнинг номидан уч рюмка ичишни таклиф қиламан. Сизнинг эътирозингиз бизнинг ишчи синфига ва қорага беланган шахтёрларимизга нисбатан ҳурматсизлик деб қабул қиламиз» қабилидаги инкор қилиб бўлмас “далил”лардан фойдаланишади.

Ҳудудий прокуратура терговчисининг алкогол, айёр фирқа аъзолари, ёқимтой официант қизлар ва потенциал одамхўрлар дунёсидаги саргузаштларига ҳар бир бобнинг учдан бир қисми ажратилган. Учликнинг иккинчи қисми машҳур “Қизил гаолян” қиссаси муаллифи “Мо Ян” исмли ёзувчининг Цзюгода май эксперти вазифасида фаолият олиб бораётган ёш маҳаллий адабиётшунос Ли Идоу билан ўзаро ёзишмаларига бағишланади.

“Мо Ян” доимо шогирдига асарни қандай ёзиш кераклиги ҳақида маслаҳатлар бериб боради. Бу маслаҳатлар коммунистик партия кўрсатмаларидан ва Мао Цзе Дун ибораларидан олинади. Гоҳида у кўпроқ реалист бўлишни, салбий томонлар тасвиридан ва сиёсатдан нари бўлиш кабиларни маслаҳат беради. Бироқ муаллиф “Май мамлакати” асарини ижод қилиб бундай кўрсатмаларни амалда йўққа чиқаради. Шу жиҳатлари билан асар метароман, яъни роман ёзиш ҳақида кўрсатма берувчи роман шаклини олади.

“Мо Ян”нинг Ли Идоуга ёзган жавоб хатларидан маълум бўлишича, у айнан Цзюго шаҳрида рўй бераётган воқеалар тасвирига бағишланган янги роман устида иш олиб бораётган экан. “Май мамлакати” романи аввалидаги терговчининг шахтага келиши билан боғлиқ воқеалар унутилиб, қатъий чегарага эга бўлган алоҳида бир тасвир: икки адабиётшунос “Мо Ян” ва ёш май эксперти гурунги авж олади. Ниҳоят, роман қаҳрамонларидан бири “Мо Ян”нинг эпистоляр (мактублардан иборат) жанрдан таркиб топган “асар ичида асар” и майдонга келади. Асл Мо Ян эса расмий хатлар иллюзиясини, яъни сюрреалистик тасвирларни яратишга эришади .

Ёш адиб Ли Идоу шарқча муомалага кўра жуда мулозаматчи, ўзини ниҳоятда ғариб билувчи ва айни вақтда адабиётда ўзининг муқим ўрнига интилувчи, бунинг учун эса ҳеч нарсадан тап тортмайдиган персонаж сифатида талқин қилинган. Жумладан, у “Мо Ян”га май қуйилган шишани юбориб, фойдали адабий шартнома тузишга, оқсоқол адибни шаҳарда бўладиган май байрамига фахрий қўноқ сифатида қатнашишга чақиради. “Мо Ян” ўзига қаратилган ортиқча мақтовларни ва майни босиқлик билан қабул қилиб, таклиф қилинган ишни ва шаҳарга меҳмон бўлишни албатта ўйлаб кўришини ёзади. Ёш май эксперти адиблигини ҳам унутмайди, хатларига илова қилиб ҳикояларидан намуналар юбориб туради. Бу ҳикоялар муаллифининг иқтидорли ижодкор эканлигини англатади.

Учинчи қисм эса ота-оналари томонидан Кулинария академиясига аниқ мақсадларни кўзда тутгани ҳолда сотилган фарзандларнинг тақдири ҳақида сўз боради. Асарда мистик триллер (қўрқинчли ва ғаройиб воқеалар акс этган асар, эпистоляр (мактублардан иборат) роман, шунингдек, Алишер Навоийнинг «Саббаи сайёр» достонида намоён бўлганидек ҳикоя ичидаги ҳикоя кўринишлари мавжуд. Воқеалар интригасини Мо Ян уста санъаткорлар каби моҳирлик билан акс эттиради. Айрим кўринишларда муаллиф гоҳида Дин Гоуэрнинг шахтага нима учун келганлигини унутгандек, иккинчи даражали воқелар ҳақида сўз юритгандек бўлади, гоҳида эса ўқувчини қўққисдан кучли руҳий ҳолатларга солиб қўядиган воқеани тасвирлайди. Масалан, асарнинг бир жойида сокин воқеалар ривожи тасвиридан сўнг қуйидагича ғаройиб манзаралар келтирилади:

« — Дадажон, улар бизни қандай ейишади – хомлайми? – давом этди катта ўғил.

— Бизни ейишнинг усуллари ранг-баранг. Масалан, ёғда қовуришлари мумкин, буғда димлашади, бўлакчаларга бўлиб сиркада ўлдиришади, дудлашади. Турлари кўп, бироқ одатда хом тарзда истеъмол қилишмайди. Бироқ, бунақаси ҳам бўлиши мумкин. Нақлларга қараганда, Шэнь шарифли бир амалдор болакайни япон сиркасига ботириб, ботириб еб қўйган». Ёки:

«Болакай оёқларини остига тортиб, олтин суви юргизилган катта баркашда ўтирар эди. Сарғиш-олтин рангда товланувчи баданидан хушбўй ҳидли ёғ оқар эди, унинг юзида енгил кулгуни уйғотувчи аҳмоқона табассум муҳрланиб қолган. Атрофида яшил кўкатлардан ва редисканинг ёрқин-қизил гулларидан ясалган гулдасталар чиройли ястаниб ётар эди. На ўлик, на тирик болага терговчи анграйганча қараб қолди, томоғига югуриб келган ошқозон зардобини ютиб юборди. Қулоқларидан буғ кўтарилиб турган болакай унга тирик нигоҳ билан жавоб берди, лаблари эса ҳозир гапириб юборадигандек қимирлар эди. Боладаги беғубор табассум терговчини турли хаёлларга етаклади, унга болакайнинг юзи жуда танишдек туюлди, ҳуддики, у уни яқинда кўргандек… ».

Кейинчалик болакай боши қовундан, оёқлари колбасалардан, қўллари эса «ўн олти турдаги ўтлар ва зираворлар билан тўйинтирилган Юэлян кўлида ўсувчи нилуфар гулининг томиридан» устамонлик билан ясалган ҳайкалнамо шакл эканлиги маълум бўлади. Бироқ бу ҳам аниқ эмасдек: ахир бу болакайку… Ёзувчи унинг нима эканлигини аниқ айтмайди: Мо Ян асарида ҳамма нарса тумандагидек, ноаниқ; Нобель мукофоти лауреатларини аниқловчи швед академиклари Мо Яннинг айнан шу хил услубини «галлюцинаторли реализм» деб аташган чоғи. Мо Яннинг баёнчилик услубида реал борлиқ ва хаёлот дунёси қоришиқ тарзда намоён бўлади.

Мо Яннинг юксак бадиий ижодий услубининг ўзига хослиги Дин Гоуэрнинг мастлик ҳолати акс эттирилган қуйидаги парчада ҳам кўринади:

Тўққиз қадаҳ навбати билан ошқозондан жой олгандан сўнг, Дин Гоуэр вужуди ва идроки бир-биридан ажралаётганлигини сезди. Йўқ, ажралиш эмас, тўғрироқ айтсак, шундай бир тасаввур пайдо бўлдики, идрок жилвакор нақшли, чиройли капалакка айланди. Унинг қанотлари ҳали йиғилган бўлса-да, бироқ унинг парвоз қилиши аниқ эди, ўша ҳолатда у, бўйнини чўзгани ҳолда бош чаноқ меридианидан сурилиб чиқарди. Тасаввурда, капалак айнан ҳозир қафасдан қутилиб, пат сингари енгил ва бевазмин пилласини тарк қилади.

Энди, барча кундиришлардан кейин, худдики, ҳеч қандай акс-садо бермайдиган тубсиз қудуқни тўлдиришни қасд қилгандек, қадаҳ кетидан қадаҳ ичиш қолган эди. У  (Дин Гоуэр-Э.М.) ичарди, ўша вақтда эса қизилга бурканган уч нозанин кўзни қувонтирадиган ва иштаҳани карнай қилворадиган, аланганинг иссиқ тиллари ялаётган, шарсимон чақмоқнинг нурлари товланаётган, тутаб турган ажойиб-ғаройиб таомларни кетма-кет келтиришар эди. У ғира-шира тасаввурида улкан, катталиги кафтдек келадиган денгиз қисқичбақасини, семиз, калта ўқловга ўхшаш қизил ўткир қайлага бўктирилган оддий қисқичбақалар билан сийланганини, сельдирей сувидан зангори тусга кирган шўрвада сузиб юрган, камуфляж тусидаги замонавий танкни эслатувчи нимяшил совутдаги тошбақани еганини, юмуқ кўзли ва олтин-сариқ пўстли қовурилган товуқни паққос туширганини, қизил этли балиқнинг ёғига бурканган, оғзи ҳали қимирлаб турган зоғорабалиқни бартараф қилганлигини, буғда пиширилган ва будда ибодатхонаси кўринишида санъаткорона тарзда териб чиқилган моллюскаларнинг нақ тоғини, шунингдек, ҳозиргина жўякдан келтирилгандек, мисли тирикдек қизил биқинли редискаларнинг бутун ликопчасини ютганини ёдга олди …

Оғиз бўшлиғида чучмаллик ёғлик билан, сирпанчиқ ёпишқоқлик билан, ширинлик тахирлик билан, аччиқлик ўткир ва тузланганлик таъмлари билан қоришиб кетди, кўнгилда турли ҳиссиётлар омухта бўлди, нигоҳи хушбўй ҳидлар тумани паға-пағасида ёйилиб кетарди, ҳавода сузиб юрган идрокнинг кўзи ҳар бир рангнинг турфа элементларини тасаввур қилар эди, чекланган бўшлиқнинг ҳамма жойларидаги иснинг турли шаклдаги зарраларнинг ҳаракатлари аралашиб, банкет зали геометрик шаклни ҳосил қилар эди. Уларнинг айримлари муқаррар ҳолда обойларга, дераза пардаларига, диванларнинг ёпинчиқларига, чироқларга, қизилга бурканган қизларнинг кипригига, партком котиби ва шахта директорининг манглайларига, дастлаб шаклсиз бўлган, энди товланаётган, эгилаётган нур оқими шаклига эга бўлган…

Кейин кўп тилли аланга шаклидаги саккизоёққа ўхшаш қўл унга қизил узум майини узатаётгандек туюлди. Минг бир азоб билан, сўнгги кучларини йиғиб, идрокининг қолган- қутганлари билан ҳали ҳаёт тобини йўқотмаган танасининг пўчоғидан учиб кетаётган «мен» ини мажбурлаб, нигоҳини бир нуқтага йиғиб пуштиранг нилуфарнинг бир-бирига бириккан гул баргларига ўхшаш қўлнинг айланаётганини кўрди. Қадаҳ ҳам кўп қатламли– у нафис бутхона каби ёки нисбий муътадил ва чуқур оч-қизил рангли фонда алвон тутун сузиб келаётган тасвирнинг махсус техника билан ишланган фотосуратига ўхшаш. Бу майнинг идиши эмас, бу ҳозиргина горизонт ортидан кўринган қуёш, бу совуқ гўзаллик ила товланувчи қизил шар, бу севиклининг юраги…

Шифтга қадар кўтарилган идроки совуқ илжайди: … Фоний танани тарк қилган идрок қанотларини ёзганча банкет зали буйлаб парвоз қилди. Гоҳида у деразаларнинг шойи пардаларига тегиб кетар эди … гоҳида биллур мунчоқлари нурни қайтарувчи қандилга, гоҳида, қизилга бурканган қизларнинг қирмизи лабларига, уларнинг кичкина, қизил гилосларга ўхшаш холларига ёки бошқа, янада беркитилган нозик жойларига тегиб кетар эди. Теккан жойларнинг излари ҳамма жойларда – пиёлаларда, май идишларда, пол ёриқларида, соч ўрими ораларида, сигарета фильтрлари тешикчаларида қолар эди…

Ва ниҳоят, қизнинг бурни тешикчаларига кириб, ўзининг мўйловчалари билан сулувнинг бурун тукларини қитиқлади.

Қизилга бурканган қиз акса урди, Дин Гоуэр идроки ўқ каби четга учиб кетди, нақ учинчи даражадаги банкет столининг тувагидаги кактус устига бориб тушди. Акс таъсир рўй берди, кактус ўзининг тиканакларга бурканган кафти билан шапалоқ уриб, уни ирғитиб юборди.

Бош даҳшатли тарзда оғриди, қорин суюқлик гирдобларидан қайнаб, буради, бутун вужуд қичиб, қизилча тоша бошлади. Идрок нафас ростлаб олиш ва бир муддат дам олиш учун унинг бошига қўнди. Кўзлар яна кўриш қобилиятига эга бўлди, ва идрок кўзи сўнганда, Дин Гоуэрнинг реал нигоҳи қаршисида унга тепадан пастга қараб турган ва қўлларида қадаҳ тутган партком котиби ва шахта директори намоён бўлишди… (7)

Қаҳрамон шахтадаги асосий миссияси нима эканлигини аста- секин ёддан чиқарди. Хаёлимга бу тасвирларда Булгаковнинг “Мастер ва Маргарита” си ўз таъсирини кўрсатган. Дастлаб ғайратли бўлган терговчи шахтадаги ғаройиб, ҳатто фантастикнамо персонажлар дунёси қоидаларига қарши бора олмайди. Унинг ўзи билан ҳам алламбало ҳолатлар рўй бера бошлайди. Қаттиққўл амалдордан тонгги бош оғриққа даво истаб май ичадиган махмурга айланади, сархушликда гоҳ шиддат билан курашга чоғланади, гоҳ руҳан парчаланади, сочилади, натижада кимлик (ҳужжат) сиз, чақасиз дайди савдойи қадар тубанлаша боради. Аслида Дин Гоуэрнинг бу куйларга тушиши адиб танлаган услуб-галлюцинаторли реализм методи сабабли руй берди. Бу метод эса келтириб ўтганимиздек, адибга Нобель мукофотини тақдим қилди.

Асарнинг сўнггида терговчи, ёш адабиётчи ва “одамхўрлар” дунёси бирлашади. Ўрта ёш, тўладан келган, сийраксоч, тирқиш кўзли ва қийшиқ оғизли ёзувчи “Мо Ян” романини тугатиб, ёш адабиётшунос ўртоғининг таклифига кўра Цзюгога йўл олади ва романнинг тугашида роман персонажлари бири сифатида келтириб ўтилган қаҳрамонлар даврасидан жой олади.

Романни одатда хитой амалдорлари танқидига бағишланган сатирик асар сирасига киритишади. Ҳажвий асарда одоб -ахлоқ тушунчаларига кўра кўпинча адолатсизликка учраган бечораларнинг “ахмоқ” амалдорлар устидан ғалаба қозонишлари, адолатнинг қарор топиши ҳақида сўз юритилади. Бироқ бу асарда талқинлар бироз бошқача.

Аслида, мантиқан олиб қараганда камбағал кишилар ночорликдан болаларини бойларга таом учун сотишларига норози бўлишлари, исён кўтариб, уларга қарши курашишлари керак. Бироқ асарда бундай антогонистик зиддият йўқ. Гўшт комбинатига болаларини сотаётган ота-оналарнинг ғам-азоб чекишлари бўрттириб тасвирланмайди. Уларни қизиқтирган ягона муаммо фарзандлариниг нархи масаласи. Бундай олди-берди Цзюгода одатий кундалик ҳол. Терговчи ҳам оқибатда ўзининг маданият ҳақидаги меъёрий тушунчаларининг бу ерда ҳеч қандай аҳамият касб этмаслигини, ўзининг ташрифи эса бемаъни ва кулгули эканлигини англай бошлайди.

Немис тилмочи-хитойшунос Вольфганг Кубиннинг Shanghai Daily газетасига берган интервьюсида (8) Мо Ян ғалабасининг диққатга молик жиҳатларидан бир сифатида унинг замонавий хитой ёзувчилари орасида энг сараси эмаслигини қайд қилди. Бу бир муносабат. Вольфганг Кубиннинг сўзлари чин бўлса, унда Мо Ян ютуғида таржимонлар, америкалик Ҳовард Голблатт ва швециялик Анна Густафссон Ченларига алоҳида тасанно билдириши керак бўлади. Чунки Кубиннинг таъкидлашича, бу таржимонлар адиб тилига хос бўлган стилистик дағалликни силлиқлаштириб, бепарда тасвирларни олиб ташлашди. Шу сабабли очиқ саҳналар тасвирларидан парҳез қилмайдиган Мо Ян асарларини яқин кунларгача хитой мактаб программасига киритишмаган экан. Замонавий хитой адабиёти ва Мо Ян ҳақида адиб асарларини рус тилига ўгирган Игорь Егоров эса шундай дейди: “Умуман олганда замонавий хитой адабиёти бор йўғи 30 йил олдин, жамиятдаги ислоҳотлар билан бирга вужудга келди. У давргача эса, намунавий ташвиқотлар адабиёти мавжуд бўлиб, уларни ўқиш мумкин эмас эди. Ушбу 30 йил ичида қатор ёзувчилар етишиб чиқишди, улардан бири – Мо Ян. Уни дунё даражасига етишган ўзига хос иқтидор эгаси дейиш мумкин. Мен уни Гарсиа Маркес, Кавабата билан бир ўринга қўяман.” (9)

Мо Ян лауреат бўлишга қадар ҳеч қачон хитойда замонавий адабиётнинг энг машҳур ёзувчиси бўлмаган эса-да, улардан бири сифатида тан олинган. У билан бирга улғайган авлод вакиллари кейинги 30 йил мобайнида Ғарб адабиётидан кўп нарсаларни ўрганди, Хитой мумтоз насрига хос бўлган ғайритабиий воқеалар тасвири билан Оврупо романтизмининг услуб ва шаклларини уйғунлаштириб тажрибалар ўтказишди, ва адабиётнинг анъанавий мезонларини тан олмайдиган ўзгача бир адабиётни яратишди. Мо Ян асарлари бу адабиётнинг айни вақтдаги чўққиси эканлигини тан олишди.

57 ёшли ёзувчи Мо Янни　у билан мукофот номинациясига номлари бирга қўйилган канадалик ёзувчи Элис Манро ва япониялик романист Харуки Муракамини ортда қолдириб лауреатликка лойиқ топганлар бу борада ўз фикрларига эга. Жумладан, Швед академиясининг доимий котиби Петр Энглунд сўзларига қараганда Мо Ян лауреатликка обдон ўйланиб танланди. Ёзувчи ўқувчига ўзига хос хитой деҳқончилик муҳитига назар ташлаш имконини берди, бунда адибнинг келиб чиқиши Хитойнинг ташқи оламга умуман нотаниш бўлган чекка ва киши билмас қўрғонидан эканлиги ҳам муҳим, унинг юморга ва табиат лирикасига бой муаллифлик услуби эса Фолкнер, Диккенс ва Рабле каби дунё тан олган ёзувчилар асарларини ёдга солади. (10)

Мо Ян асарларида айниқса Кафканинг услубини сезиш мумкин. Кафка асарлари тили шаклан осуда ва хотиржам. Бироқ бундай “хотиржамлик” билан қаҳрамонлари тушган нақадар бемаъни, даҳшатли ва абсурд вазиятларнинг тасвири ақли бут ўқувчини руҳий зиддиятлар, парадокслар дунёсига, лабиринтлар коинотига элтади. “Эврилиш” асарининг бош қаҳрамони мовут сотувчи билан ғалати воқеа содир бўлади: “Бир куни тонгда ҳаловатсиз тушдан сўнг уйғонган Грегор Замза, ётган жойида қўрқинчли ҳашоратга айланиб қолганлигини англайди”. Асарнинг сўнгида у ўлади, вазиятдан фойдаланиб олган Кафка асосий хулосасини айтиб олади: “Грегор – қумурсқа қиёфасидаги инсон; унинг оиласи – инсон қиёфасидаги қумурсқалардир”. Бу биргина парадоксли хулоса асарнинг мазмунини ва унда ким аслида ким эканлигини очиқ ойдин кўрсатади.

Русларда машҳур бир ибора бор: “Казнить нельзя помиловать”. Агар жумлада вергул белгиси “Казнить” сўзидан кейин келса, “Қатл этилсин, афв этилмасин”, агар “нельзя” сўзидан сўнг қўйилса, “Қатл этилмасин, афв этилсин” мазмуни келиб чиқади. Кафканинг “Маҳкама” асарида шунга ўхшаш ҳолат бор. Асар қуйидагича бошланади: “Афтидан кимдир Йозеф К.га туҳмат қилган, ахир у ҳеч кимга ёмонлик қилмаган, бирон бир ножўя иш ҳам содир этмаганди, шунга қарамай уни ҳибсга олишди”. Асарда айнан “афтидан” сўзи англатадиган иккиланиш бутун асар моҳиятини, Кафка услубини очиб беради. Агар жумладан иккиланиш туйғусини олиб ташласак ва уни дейлик “Кимдир Йозеф К.га туҳмат қилган, ахир у ҳеч кимга ёмонлик қилмаган, бирон бир ножўя иш ҳам содир этмаганди, шунга қарамай уни ҳибсга олишди”, десак, асар мазмуни тубдан ўзгариб кетади ва Кафка услуби йўққа чиқади. Кириш сўз билан мантиқ ўзини ичкарига олиб яширинади, кириш сўзсиз эса ичдан аслиятга ўгирилиб, тикланади. Чунки “афтидан” сўзи барча нарсани ўзгартириб юборади ва одамни хавотирга соладиган одатий туйғуни сокин, тинчлантирадиган меъёрий абсурдга айлантириб юборади.

Бир вақтлар Альбер Камю Кафка феномени ҳақида муҳим фикрлар билдирган: “Кафканинг сири асосли иккимаъноликда. У доимо табиий ва ғаройиб, шахсий ва универсал, фожеали ва кундалик, абсурд ва мантиқ тушунчалари орасида мувозанат сақлайди. Бу тебранишлар унинг барча асарларини қамраб олиб, уларга оҳанг ва моҳият бахш этади. Абсурд асарни тушуниш учун барча парадоксларни қайта териб чиқиш, барча инкорларга куч ато этиш керак.” Ёки: «Нормал одам Толстойни ўқиши мумкин. Лермонтовни, Пушкинни ўқиши мумкин. Балки, унга нимадир ёқмас, бироқ у уларни ўқишни давом эттириши мумкин. Нормал одам Диккенсни ўқиши мумкин, ва Гюго, ва Бальзакни ўқиши мумкин, Теккерейни ўқиши мумкин… Жойс ва Кафкани нормал одам ўқий олмайди!…Ва, бундан ҳам ортиғи, мен ҳеч қачон уларга буни тавсия қилмайман.”

Балки ўзбек китобхони ўқийдиган китоб мезонул авзони хийла бўлакчадир. Теран руҳий кечинмаларга, фалсафий мушоҳадаларга чорловчи, улуғ аждодлар фаолиятларини ёритувчи, қаҳрамонлик, ишқ-муҳаббат, садоқат каби ғояларни улуғловчи мумтоз асарлар элимиз орасида доимо севилиб ўқилган. “Ўтган кунлар”, “Юлдузли тунлар” билан улғайган муштарий глобаллашув жараёнидаги янги адабиёт мазмун-моҳиятини тушуниши, уни қабул қилиши балким бироз қийин кечиши мумкин. Мо Ян асарлари услубининг Оврупода юксак эътироф этилиши замонавий адабиётга, бадиий асарлар шакл ва мазмунига бўлган талабларнинг тубдан ўзгариб кетганини яққол кўрсатиб турибди. Бир вақтлари гуллаб яшнаган реализм, романтизм ўз ўрнини миллий эртак элементлари асосидаги ҳаёт ва хаёлот тушунчалари аралашган, оврупоча маданият элементлари қўшилган қурама услубга бўшатиб берди. Агар анъанавий тушунчаларимиз билан овруполиклар назарида консерватор бўлиб қолмаслигимизни, дунё ўзбек адиблари асарларини ўқиб ўрганишини хоҳласак, демак, янги замонавий адабиётни, улардаги адабий услубларни ҳам ўрганишимиз, унинг миллий тушунчаларимизга мос келадиган мезонларини адабиётимизга татбиқ қилишимиз зарур кўринади.

Мо Яннинг бир фикри бизда диққат бўлиш ҳиссини уйғотди : “ Мен Маркесни биринчи бор ўқиганимда ўкиндим ва асабдан диққат бўлиб кетдим. Менда у нима қилолса, мен ҳам шуни қила олишимни англатган туйғу пайдо бўлди. Агар ўзим шуни олдин тушуниб етганимда айнан шундай ёзар эдим. У туфайли мен фаолиятимнинг кўп жиҳатларини қайта кўриб чиқишимга тўғри келди. Ўйлаб кўринг-а: агар Маркес бўлмаганда, Хитойда ўзининг Маркеси яралар эди. Бироқ у бор эди ва, афсуслар бўлсинки, биринчиликка ўлгурди.” Маркеснинг ёки Мо Яньнинг биринчи ёки иккинчи бўлганлиги муҳим эмас. Иккисини ҳам буюк адиблар сифатида ҳурмат қиламиз. Ўйлантирган нарса юртимиз фарзандлари бутун дунёни илм-фан, санъат ва спортдаги ютуқлари билан лол қолдириб турган бугунги кунда етишиб келаётган шижоати юксак ўзбек ёзувчилари нега шу гапни айтишмайди, афсонаю ривоятлар қоришган шу хил асарлар ёзишга нима етишмайди, дунёга ҳазрат Навоий ёки мирзо Бобур каби адибларни берган юрт болаларининг Нобель мукофоти лауреати бўлиш вақти келмадимикан? Мо Ян услубидаги асарларни ёзиш мумкин, фақат қунт, изланиш ва тилларни ўрганиш керак. Биз ёш, бироқ келажаги улуғ адибларга қадимги халқ фольклорининг эпик жанрларига, жумладан “Гўрўғли” туркумидаги магик реализм акс этган достонларига, элимизнинг тотемистик, анимистик, керак бўлса шомонлик қарашларига мурожаат қилишни, ўзбек бахшиларининг дунё билмаган жайдари, ўйноқи, жўшқин услуби билан қуролланишни маслаҳат берган бўлардик. Қадимги ўзбек фольклори дунё адабиётида умуман янги номларни ва янгича услубларни тақдим этса не ажаб.

——————

1. Гуань Мосинь. (Электрон ресурс) // Кириш режими: http://www.cntv.ru/2012/12/12/ARTI1355278292509742.shtml Кириш санаси ва вақти 21.02.2014. 14:33
2. Творчество Мо Яня – магический реализм с китайской спецификой. (Электрон ресурс) // Кириш режими: http://www.kitaichina.com/se/txt/2012-11/23/content_503311.htm Кириш санаси ва вақти 05.02.2014. 09:20
3. Гаолян-хитой жўхориси. Асарда жой номи маъносида келган.
4. Нобелевскую премию по литературе получил китайский писатель Мо Янь за «галлюциногенный реализм».(Электрон ресурс) // Кириш режими: http://www.newsru.com/cinema/11oct2012/nobel.html Кириш санаси ва вақти 12.01.2014. 10:15
5. Мо Янь. Интервью [Granta.Com, 11.10.2012]. (Электрон ресурс) // Кириш режими: http://noblit.ru/node/2588 Кириш санаси ва вақти 21.06.2013. 14:14
6. Сюрреализм (фр. surréalisme — ўтареализм) — 1920 йилда францияда вужудга келган санъатдаги оқим. Иллюзия (ёлғон тасвир) ва парадокс (тескари ҳақиқат) бирикувидан ҳосил бўлган шакл, илдизлари символизмга бориб етади. Гоҳида сюррелистлар тасаввурларини чуқурлаштириш учун ишларини гипноз, алкогол, очлик таъсирида амалга оширганлар. Асосчиси ва назариячиси Джонатан Свифт саналади.
7. Мо Янь. Сайт о современном китайском писателе, лауреате Нобелевской премии 2012 года. [Электрон ресурс] http://moyan.ru/?s=&submit=Search[Сайт].// Кириш режими: http://moyan.ru/отрывок-из-книги-страна-вина-мо-янь/. Кириш санаси ва вақти 15.04.2014
Цветы в зеркале (Электрон ресурс) // Кириш режими: http://rutracker.org/forum/ viewtopic.php?t=3634383 Кириш санаси ва вақти 17.01.2014. 11:08
8. «Молчаливый» Мо Янь. (Электрон ресурс) // Кириш режими: http://transeurope.ru/publications/molchalivyiy-mo-yan.html Кириш санаси ва вақти 17.01.2014. 11:08
9. Переводчик Игорь Егоров о книгах нового нобелевского лауреата Мо Яня. [Электрон ресурс]. russian.china.org.cn [Сайт]. // Кириш режими: http://russian.china.org.cn/exclusive/ txt/2012-10/12/content_26774276.htm. Кириш санаси ва вақти 04.03.2014. 09:09
10. Творчество Мо Яня – магический реализм с китайской спецификой. [Электрон ресурс]. http://www.kitaichina.com/se/txt/2012-11/23/content_503311.htm Кириш санаси ва вақти 04.06.2014. 09:19

Erkin Musurmonov
NOBEL MUKOFOTI LAUREATI MO YAN
yohud ertak va haqiqat qorishgan adabiyotning
muvaffaqiyatli bo’lishi xususida

    Erkin Musurmonov (Erkin Rabbimovich Musurmanov) — Samarqand Davlat chet tillar instituti Osiyo mamlakatlari tillari kafedrasi dotsent v.b. katta o’qituvchisi, filologiya fanlari nomzodi. 2016 yilda «Xitoy adabiyoti tarixi» o’quv-uslubiy qo’llanmasi nashr etilgan. Mazkur o’quv-uslubiy qo’llanma Respublikamiz universitetlari va Konfutsiy institutlarida xitoy adabiyoti tarixidan o’tiladigan nazariy va amaliy darslarga mo’ljallangan. Qo’llanmada xitoy xalq og’zaki ijodi, qadimgi xitoy adabiyoti ildizlari, ilk shoirlar va yozma adabiy yodgorliklar, o’rta asrlar xitoy adabiyoti, XVII-XVIII asrlar prozasi, XX asr va eng yangi XXR adabiyoti to’g’risida ma’lumot beriladi (Qo’llanma bilan sahifa oxirida onlayn formatda tanishing).
    Erkin Musurmonov zamonaviy xitoy adabiyoti va uning o’rganilish tarixi bo’yicha ham bir qator maqolalar muallifi.

Haqiqat bo’linmaydi, demak, u o’zi o’zini idrok eta olmaydi; kim uni idrok etmoqchi bo’lsa, yolg’onga aylanishi kerak.
Frants Kafka.

Nobel mukofotiga loyiq deb topilgan Mo Yanning xizmati «xalq ertaklarinitarix va zamonaviylik bilan birlashtirgan gallyutsinatorli realizmi»ni adabiyotga tadbiq qilishda deb bilindi. Ko’pchilik adabiyotshunoslar tan olganidek, adib ijodida xalqona ohang, og’zaki ijod, xususan, ertak va asotir janrlariga oid xususiyatlar, tarixiy an’ana va zamonaviylik omuxtaligining mavjudligi uning asarlarini Garsia Markes, Uilyam Folkner va Frants Kafka dunyosi fuqarosiga aylantirdi.

Gohida juda mashhur bo’lish ham yaramaydi, 1944 yilgi Nobel mukofotiga nomzodlar orasida bo’lgan ilmiy fantastika “otasi” Gerbert Uells aynan “juda mashhurligi” sabab laureatlikdan benasib qolib ketgan ekan. Qaysidir ma’noda Tolstoy, Borxes taqdiri ham Uellsnikiga o’xshash bo’ldi. Biroq yozuvchini keng doiradagi mutaxassislarning bilmasligi ham uni mukofot laureatiga aylantirishiga yordam beradi deb bo’lmaydi.

Mo Yanning mukofotga loyiq deb topilishi turli adabiy doiralarda ijobiy munosabat bilan birga ayrim g’arblik tanqidchilarning ikkilanishlariga sabab ham bo’ldi. Keyingilarni tushunish mumkin: odatda Nobel mukofoti o’z sohasida mashhurlikka erishib, tanilganlarga berilar edi. Jumladan o’z vaqtida rahmatli Chingiz Aytmatov bu mukofotga loyiq topilganda, ayrimlar norozi tarzda yuzlarini burishtirib qo’ysalar-da, oxir- oqibat shved akademiklarining tanlov mantig’ini tushunar edilar, chunki MDH o’quvchilarining ko’pchiligi uchun u tengsiz edi, Yevropa va Amerikada ham uning ko’plab muxlislari bor edi. Biroq, 2012 yilgacha Mo Yanni bir ikki mutaxassisdan tashqari, nafaqat O’zbekiston yoki Markaziy Osiyoda balki Sharqiy Yevropada kim bilar edi? Madaniyati rivojlanib ketgan deb tan olinadigan Yevropa matbuoti o’z o’quvchilarini Nobel mukofoti laureatini uning… 80-yillarning so’nggida kinoteatrlarda namoyish qilingan “Qizil gaolyan” fil`mi orqali eslatmoqchi bo’ldi. Laureatlikka tanlanganligini eshitgan Mo Yanning o’zi ham bu yanglikka hayron qoldi: » Mukofotga loyiq topilganimdan juda ajabdaman, chunki o’zimni xitoy yozuvchilari orasida bunga eng loyig’i deb bilmas edim. Ko’plab yozuvchilar bor, mening darajam unchalik yuksak emas.”

O’zi adabiyot sohasidagi Nobel mukofoti laureatlari biroz mulozamatchi bo’lishgan. Bir vaqtlari Nobel mukofotini olgan Iosif Brodskiy ham o’zidan ko’ra mukofotga loyiqroq adiblar sifatida Osip Mandel`shtam, Marina Svetaeva, Robert Frost, Anna Axmatova, Uisten Odenlarning nomini keltirib o’tgan edi. Shuningdek, mukofot laureatlari: Xuan Ramon Ximens ispan fashistlari qatl etgan Federiko-Garsia Lorkani, Fransua Moriak esa Avgust Strindbergni, Uil`yam Folkner yurtdoshi Tomas Vulfni, Pablo Neruda frantsuz shoiri Pol Valerini mukofotga munosibroq deb, bilishgan.

Mo Yan g’alaba qozongan Nobel mukofoti taqdimotini ayrimlar madaniy emas, balki siyosiy hodisa deb ham ko’rishdi. Ularning fikricha, mukofot shu vaqtgacha asli Chinlik bo’lgan, biroq faoliyati Xitoy tomonidan tan olinmagan kimsaga berilgan, bu esa Xitoy tomonidan norozilikka sabab bo’lgan. Oradagi sovuqchilikka barham berish maqsadida Nobel mukofoti komiteti o’z mukofotini Xitoy Xalq Respublikasida rasmiy tan olingan yozuvchiga bergan, degan taxminlar ham bildirildi. Shu sababli laureat Mo Yan g’arbliklarning anchagina tikanakli savollariga javob berishiga ham to’g’ri keldi.

Mo Yan laureatlikning dastlabki kunlarida shunday deydi: «Birinchidan, nega hammalaringiz mendan Nobel mukofoti haqida so’raysiz, ha, so’zsiz Nobel mukofoti Xalqaro mukofot sifatida ulkan ta’sir kuchiga ega, biroq tarixda ko’plab buyuk ijodkorlarning, jumladan, Tolstoy, Kafka kabilarning mukofotni olmaganliklari misollari borki, bu holat ular asarlarining o’z vaqtida qadrini topmaganligini bildiradi. O’ylashimcha, mening laureat bo’lishim, ko’plab adiblarning g’ururiga tegib ketadi, shu sababli men bu mavzuga boshqa qaytishni xohlamayman, qolaversa, ko’plab odamlar xitoy adiblarini tanqid qilishadi va bunday munosabat menda bezovtalik hissini paydo qiladi. Meni chet elliklar bilan o’yin qilishligimda ayblashayotganlarni va umuman Nobel mukofotiga rozi bo’lganligim uchun tanqid qilayotganlarni tushunishga harakat qilaman. Xitoylik adiblar shundoq ham toblangan tova ustidagi chumolilarga o’xshashadi, undan ham ortig’ini aytaman, bizning davlatda yozuvchilar mukofotlar uchun emas, xalq uchun ijod qilishadi».

Ikkilanishlarning yana bir sababi “xitoycha” deb jaranglagan (ruscha «kitayskiy») tushunchasining keng tarqalib ketganligi bo’ldi. Xitoy katta hududga va son jihatidan tengsiz aholiga ega bo’lgan bo’lsa-da, yaqin vaqtlargacha g’arb madaniyati uchun zamonaviy dunyoning bir chekkasi sifatida ham bilingan. Shunday o’ylovchilar Mo Yanning «gallyutsinatorli realizm» uslubini oddiy o’quvchilarga soddaroq qilib, ro’parangizdagi “xitoycha Kafka”, “ xitoycha Markes”, “xitoycha Folkner” kabi qiyoslashlar bilan tushuntirdilar. Biroq yaqin yillar ichida dunyo afkor ommasi ko’z o’ngida Xitoy iqtisodiy sohada shiddat ko’rsatib, dunyoda ikkinchi o’rinni egallagan qudratli, buyuk davlatga aylanib bo’ldi. Xitoycha notebuk, planshet hozirda hech kimning noroziligiga sabab bo’lmay qo’ydi. Shunga mutanosib Mo Yanning iqtidorini 30 yil oldingi xitoy yozuvchilarga o’xshatish umuman o’rinsiz, zamonaviy g’arb adiblaridan birining kloniga mengzash, buyuk adibga, adabiyotga nisbatan hurmatsizlikdir.

To’g’ri, Mo Yan asarlarida lotin-amerika yozuvchilarining markescha magik realizmini, voqealarning folkercha muallif yurtida sodir bo’lishini, qahramonlar ruhiyatining kafkacha chuqur va mayda detallargacha tahlilini ko’ramiz. Qolaversa, g’aroyib ziyofatlar tasvirida Bulgakovning ta’sirini, “May mamlakati” romanidagi asar ichida asar shaklida “Ming bir kecha”ning bichimini sezamiz. Biroq qaysi ijodkor o’tmish adabiyotidan ilhomlanmay san’atkor bo’lgan? Aslida Mo Yanning yaxlit uslubi juda originaldir. Yozuvchining shakllanishida xitoy mumtoz adabiyotining, dao, buddaviylik ta’limotlarining, shimol va g’arbdagi qo’shni qadimgi turkiy xalqlar fol`klorining ta’siri katta bo’ldi.

Bundan tashqari, adib uslubining shakllanishida makoni Gaomidan 150 kilometrdan nari-beri joylashgan «Lyao Jayning g’aroyibotlar haqidagi hikoyalar» asarining muallifi ajdodlari turkiy ildizlarga ega bo’lgan mashhur Pu Sungling ( 1640—1715) adabiy uslubi ham o’z ta’sirini ko’rsatmasdan qolmadi. Mo Yan ulg’aygan hududda Pu Sunglingning novellalaridagi borliq va mistik tasavvurlarning omuxta kelishi, ulardagi qiyofasi o’zgaradigan odamlar, insu-jinslarning badiiy tasviri bo’lg’usi adib dunyoqarashiga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. Jumladan, Pu Sungling novellalarida katta mahorat bilan tasvirlangan tulki-qiz Mo Yan asarlarida ham keltirib o’tiladi. “May mamlakati” asarida tergovchi shilqimlik qilgan nozanin ba’zan shofyor qiz yoki Szyugo shahrining oliy toifadagi kishining tannoz xotini, goh himoyaga muhtoj bechora yoki hujumkor yirtqich qiyofalarida namoyon bo’ladi.

Mo Yanning asl ismi Guan Moe (xit. 管谟, pinin: Guan Moye). Mo Yan — yozuvchining adabiy taxallusi bo’lib, xitoy tilida «sukut saqla» ma’nosini anglatadi. “Madaniy inqilob” davridagi qaltis hayot tufayli ota-onasi unga, yosh bolaga bo’sag’adan hatlab chiqqan zahoti og’zingni yum, gapirma, bo’lmasa yomon bo’ladi, deb tarbiya berishgan. Shu sabab Guan Moe o’sha kunlardan esdalik tariqasida “sukut saqla” taxallusini tanlagan.

Mo Yanning yoshlikdagi mashaqqatli hayoti u bilan zamondosh bo’lgan boshqa xitoyliklarnikidan deyarli farq qilmaydi. Yozuvchi 1955 yil 17 fevral kuni Shandun viloyati Gaomi tumani Dalan qo’rg’onida dehkon oilasida dunyoga keldi. Xitoyda yuz bergan “madaniy inqilob” tufayli beshinchi sinfdaligidayoq o’qishni yig’ishtirib non topishga majbur bo’ldi. Biroq bu voqealar uning ilmga bo’lgan intilishiga to’sqinlik qilolmadi. Uning akasi Guan Mosinning xotirlashicha, hayotlari qay darajada nochor bo’lmasin, Mo Yan kitob o’qish uchun har qanday og’ir yumushlarni bajarishga tayyor bo’lgan, mutaola uchun kitob topilmay qolganda o’qish xumorini bosish uchun lug’atlarni ham o’qiyvergan.(1)

11 yoshida maktabni tark qilgan Mo Yan cho’ponlik bilan shug’ullandi. Yolg’izlikda qolib ketgan bolakayning ovunchog’i chorva mollari, tabiat qo’yni bo’ldi. Tog’u dashtlardagi yolg’izlik va surunkali ochlik hissi bil’aks uning kelajakda mashhur ijodkor bo’lishi uchun juda asqotdi. Adibning otashin “Ovqat uchun men insoniylik g’ururimni yo’qotdim, ovqat uchun meni kuchuk kabi xo’rlashdi, ovqat uchun men yozuvchilik yo’liga qadam qo’ydim”, deb e’tirof etishi bejiz emas. Yozuvchi yana bir interv`yusida : “Shuning uchun mening yozuvchi bo’lishim o’z ildizlari bilan ovqat tilga olinganda-yoq og’zimda sulakayim oqqan bolalik davrimga borib yetadi, o’sha davrda yagon orzuim – kuniga uch marta chuchvara yeyish bo’lgan.” (2)

Shu sababli Mo Yan asarlarida ochlik va och odamning hissiyotlari tasvirlariga yetarli o’rinlar ajratilgan. Qolaversa, yosh cho’pon ochlik sabab bir necha marta gallyutsinatsiya hodisasini o’z boshidan kechirdi. Uning jonivorlar bilan dardlashishlari, hayvonlar nazari bilan olamni, o’t- o’lanni idrok qilishi, tabiatning, yerning tafti va jonini sezishlari, bularning barchasi ulg’aya borgan inson tafakkuri prizmasi talqinida badiiy asarlarining o’ziga xos uslubining yuzaga kelishida muhim o’rin tutdi.

Guan Moening o’smirlik chog’lari bir tekis kechmadi. Mehnat faoliyatini dastlab dalada boshlagan bo’lsa, keyinchalik zavodda davom ettirdi. 1976 yili 21 yoshida Xitoy xalq ozodlik armiyasiga xizmatga o’tib, siyosiy bo’limda faoliyat olib bordi. Hayot Guan` Moega imkoniyatlar eshigini ochdi. Harbiyda u ma’lumot olishni davom ettirdi va 1984 yili XXOA (Xitoy Xalq Ozodlik Armiyasi) san’at Akademiyasi tinglovchisi bo’ldi. 1991 yili Lu Sin` nomidagi Pekin pedagogika universitetining adabiyot instituti aspiranturasini tugatdi. 1986 yili Xitoy yozuvchilari ittifoqiga qabul qilindi. 1997 yili harbiy xizmatdan iste’foga chiqqan adib «Szyan`cha jibao» gazetasining muharriri lavozimida faoliyatini davom ettirdi.

Ayni vaqtda Mo Yan Xitoy yozuvchilari ittifoqi raisining o’rinbosari vazifasini bajarmoqda.

2012 yil 11 oktyabrda tanqidchi Yan Shuang Lindbl bilan bo’lib o’tgan suhbatda tanqidchining «Yoshlarning Sizning uslubingiz bilan tanishmog’lari uchun dastlab qaysi asaringizni o’qishni tavsiya qilardingiz»? — degan savolga Mo Yan shunday javob beradi: «Ishonchim komilki, o’quvchilar mening ijodim bilan tanishishni shu yil Shvetsiyada chop etilgan «Hayot va o’lim charchoqlari» asarimdan boshlashadi. Boshqalarini o’qishdan boshlashlari ham mumkin, masalan: «Qizil gaolyan`» yoki «Qaddu qomat»dan. Lekin men baribir boshlanish uchun «Hayot va o’lim charchoqlari» asarini o’qishga tavsiya qilaman, chunki bu kitob mening noma uslubimni va roman san’atidagi tadqiqotlarimni o’zida aks ettiradi».

Adibning dastlabki asarlarida hayot uchun doimo kurashda bo’lgan oddiy qishloq odamlarining taqdiri tasvirlanadi. Mo Yanning har bir asari bevosita xalq hayotining boshqalar ko’ziga tashlanmaydigan, nozik nuqtalarini tasvirlashga bag’ishlangan.Uning ijodi keng qamrovli bo’lib, asar qahramonlari jamiyatning turli tabaqalariga mansub kishilardir. Mo Yanning «Hayot va o’lim charchoqlari» (生死疲劳) (Shensi pilao) asarida dehqonning yer bilan munosabati o’rganiladi. Asar birinchidan, xitoy tarixi va hozirgi zamonning asosiy masalalari: dehqonchilik, fermerlik munosabatlariga qaratilganligi bilan, ikkinchidan esa yozuvchining sharq syurrealistik usullariga asoslangan uslubi haqida o’quvchida muayyan xulosalar chiqarishga imkon berishi bilan ahamiyat kasb etadi. Mo Yan e’tiroficha «Hayot va o’lim charchoqlari» romanini 43 kunda yozib tugallagan. Asarga negiz bo’lgan voqea adib ko’z o’ngida ro’y bergan.

Yozuvchining iqroriga ko’ra, u 6-7 yosh bo’lganda, o’qiydigan maktabining yonida bir fermer yashagan. Bu dehqon umrining so’ngiga qadar butun jamiyatga qarshi bo’lgan, «xalq kommunalari» va  «kollektivlashtirish»ga doimo o’z e’tirozlarini bildirib kelgan. Buning uchun odamlar uni savdoyiga chiqarishib, do’pposlashgan. E’tiqodida sobit turish dehqonga qimmatga tushdi, oilasi, jumladan, o’g’li va qizi undan voz kechishdi. Biroq isyonkor fermer o’z nuqtai nazaridan chekinmadi, taslim bo’lmadi. Keyinchalik tarix uning aslida haq bo’lganligini isbotladi. Garchi roman juda tez, bir yarim oy mobaynida yozilgan bo’lsa-da, asar qahramonlari adib hayolida bir necha o’n yillar mobaynida mifologik evrilishlar yordamida pishitib kelindi.

2006 yili Xitoyda nashr bo’lgan «Hayot va o’lim charchoqlari» asari dastlab Yevropada, 2008 yili Arcade Publishing nashriyotida iqtidorli tilmoch Hovard Gol`dblatt tarjimasida e’lon qilindi.

Asar qahramoni, to’g’rirog’i aksil qahramon, o’tgan asrning o’rtasida xitoyda ro’y bergan yer islohoti davrida katta yer mulkdori bo’lgan va dehqonlarga yordamini ayamagan Simen` Nao nafaqat yeridan va bor mulkidan ajraladi, balki uning aybsiz haqidagi arizasiga qaramasdan qiynoqli qatl etilishga hukm qilinadi. Asar do’zax hukmdori Yanning Simen` Naoni aybini tan olishi uchun surunkali azoblarga giriftor qilish voqealari bilan boshlanadi. Qiynoqlardan zerikib ketgan Yan oxir oqibatda Simen` Naoning aybsiz ekanligi, nohaq qatl etilganligi, qishloq va dehqonlarning ravnaqi uchun qilgan ishlari haqida tinglashga majbur bo’ladi. Rahmi kelgan do’zah imperatori mazlum fermerga yerga qaytishning olti imkonini beradi. Simen Nao chindan ham insonlar orasiga qaytadi, biroq… odam bo’lib emas, balki oldin eshak, keyin ot, so’ngra cho’chqa, maymun va nihoyatda katta boshli Lan Syansuy ismli bola bo’lib qaytadi. Fermer o’z o’limidan keyin xitoy jamiyatida ro’y bergan so’nggi 50 yillik voqealarni evrilgan jonivorlar nigohi orqali ko’rib, talqin qiladi.

Garchi syujetning bu xil talqini Shved akademiklari yoki umuman G’arb olamining xitoy mumtoz adabiyotidan bexabar adabiyotshunoslari uchun yangilik bo’lsa-da, Mo Yan va Uzoq Sharq adabiyoti uchun bu odatiy hol. Ularda bu va narigi dunyodagi hayot, insonning turli jonivorlar qiyofasida qayta tug’ilishlari odatiy voqea kabi tasvirlab beriladi.

Mo Yan 11 roman, 30 qissa va 80dan ortiq hikoya, 5 esselar to’plami, to’la asarlarining to’plami, 9 kinostsenariya va 2 p`esa muallifidir. Ularning eng mashhurlari — «Hayot va o’lim charchoqlari»,«Qizil gaolyan» (1987), “Sarimsoqpiyoz balladalari” (1988), «May mamlakati» (1992), «Qaddu qomat» (1996), «41 qurol» (2003) va «Sandal daraxtining qiynoqlari» (2004). 2013 yilga qadar Mo Yan`ning ingliz tiliga 7 ta, frantsuz tiliga 17 ta, nemes tiliga 5 ta (2 tasi tarjima qilinmoqda), yapon tiliga 11 ta, ital`yan tiliga 4 ta, ispan tiliga 4 ta, polyak tiliga 2 ta, shved tiliga 2ta, v`etnam tiliga 2 ta, rus tiliga 1 ta asari tarjima qilingan.

Mo Yan adabiy faoliyatini 1981 yili boshlagan. Dastlabki asarlarini an’anaviy realistik uslubda yaratdi. Bunda muallif bayon qiluvchi — uchinchi shaxs sifatida namoyon bo’ldi. Bu xil asarlar sirasiga «Bahor tunidagi yomg’ir», «Quruq daryo», «Kuzgi suvlar», «Xalq musiqasi» asarlari mansubdir. 80 – yillarning o’rtalariga kelib adib bayon uslubini sezilarli darajada murakkablashtirdi.

Chin ma’nodagi mashhurlik bir necha yillardan keyin – «Sirti qizil, ichi shaffof sholg’om” (透明的红萝卜 “Toumin de xunlobo”) asari e’lon qilingandan keyin keldi.

Adibning 1986 yil nashr bo’lgan «Qizil gaolyan» (3) (“红高粱”, “ Hong Gaoliang ”) qissasi «Yilning eng yaxshi qissasi» nominatsiyasi buyicha XXRning milliy mukofotiga sazovor bo’ldi. 2000 yilda Asiaweek haftaligi «Qizil gaolyan» asarini XX asr xitoy adabiyotining eng yaxshi 100 ta asari ro’yxatiga kiritdi. Hajmi katta bo’lmagan mazkur asarda 1930 – yillarda antiyapon urushi fonida bir oilaning tarixi hikoya qilinadi. Izchillikka rioya qilinmagan voqealar silsilasi asar ishtirokchilarining nevarasi tilidan bayon qilinadi.

 Bir yildan keyin asarning Chjan Imou tomonidan ekranlashtirilishi esa unga olamshumul shuhrat keltirdi (XXR, 1987, 90 min.). Bu kino asari « yangi xitoy kinosi» turkumida eng mashhur bo’lgan asarlar sirasida tanildi. «Qizil gaolyan» dunyo kinomatografiyasida «xitoycha parvoz» asriga debocha bo’ldi va kino san’ati olamida rejissyor Chjan Imou va aktrisa Gun Li nomlarini tanitdi, fil`m AQSH tijorat kinosanoati videoprokatiga tushgan birinchi zamonaviy xitoy fil`mi bo’ldi.

Asar o’n to’qqiz yashar Szyutszi ismli qizni qarzga botgan ota – onasi vino ishlab chiqarish korxonasining egasi – maxov kasalligidan chiriy boshlagan qariyaga erga berish voqealari tasviriga bag’ishlangan. To’y marosimi boshlanib yuborilganda kelin taxti ravonini ko’tarib boruvchilardan biri bo’lgan yosh va jasur yigit Yuy bilan turmushga chiqayotgan Szyutszi o’rtasida iliq munosabat paydo bo’ladi. Qizga nisbatan nohaqlik bo’layotganligiga chiday olmagan Yuy qizni o’g’irlaydi, ikki yosh jo’xorilar qo’ynidan panoh topishadi va otashin ishqiy munosabatlarga berilishadi. Moxov kasaliga chalingan qariyaning noma’lum sabablarga ko’ra o’ldirilishidan keyin Yuy va Szyutszi vino korxonasining egalariga aylanishadi va mashhur bo’lgan gaolyan vinosini ishlab chiqara boshlashadi. Biroq tinch va baxtli hayot yapon bosqini tufayli uziladi. Ikki yosh qishloqdoshlari bilan gaolyan dalalarining himoyasiga turishadi. Yer yuzi qizil qon va alvon – olov rang may bilan sug’oriladi. Ko’pgina dehqonlar kabi Szyutszi ham vafot etadi…

«1987 yili bir qahramon talqiniga bag’ishlangan qissalar turkumiga birlashgan va muallif roman deb atagan « Qizil gaolyan: Oilaviy doston» e’lon qilindi. Asar mazmunan asotir va afsonalar qorishig’idagi shafqatsizlikning bo’rttirilgan tasviriga bag’ishlangan. «Sandal daraxtining qiynoqlari» («Tan`syan sin») romani esa baxshi-jirovlar uslubini yodga soluvchi saj san’ati yordamida, el og’zaki uslubida yaratildi. Roman cevgi tarixiga va 1900 yilgi isyon voqealariga bag’ishlangan bo’lib, unda dahshatli qiynoqlar tasvirlariga ko’p o’rin ajratilgan.

Adib 2011 yilda «Qurbaqa» (“蛙”, “Va”) romani uchun 4 yilda bir marta beriladigan Xitoyning eng obro’li adabiy mukofoti Mao Dun sohibiga aylandi. Roman 2009 yilning eng buyuk kitoblar o’nligidan o’rin oldi. Asar Xitoydagi eng nozik mavzu — tug’ilishning rejalashtirilishiga, ya’ni “Bir oilaga – bir bola” ko’rsatmasining salbiy tomonlari talqiniga bag’ishlandi.

«Qurbaqa» romani ustida adib o’n yil ish olib bordi va uch marta qayta ishladi. Asar shaklan epistolyar janrda yozilgan. Mo Yanning keltirishicha, u inson mohiyatini ochib berish uchun «inson xarakterining laboratoriyasi»ni yaratdi va o’z personajlarini unga joylashtirdi. Asarning bosh qahramoni prototipi Mo Yanning o’z xolasi. U qishloq akusheri sifatida minglab bolalarga bo’lgani kabi yozuvchining tug’ilishiga yordam bergan, biroq keyingi faoliyatini davlat siyosatini hayotga tadbiq qilishga kirishgan. Asarning so’nggida Xolaning ruhiy holatiga katta e’tibor qaratiladi. U loy shaklchalar yasaydigan mahalliy san’atkorga turmushga chiqadi. Erining aynan ushbu hunari tufayli Xola abort vaqtida o’ldirilgan bolalarining bezovta ruhlari ta’qibidan qutuladi.

Mo Yanning fikricha, asarning «Qurbaqa» deb nomlanishida hayotning va ko’payishning timsoli aks etadi, zero qurbaqalar tez urchish xususiyatiga ega. Nomlanishning boshqa bir sababi ham ko’rsatiladi. Xitoy tilida «qurbaqa» xitoy mifologiyasidagi insonning ijodkori, ma’buda va birinchi volida Nyuyvaning nomi kabi jaranglaydi. Demak, asarda insoniyatning tabiiy ko’payish jarayoni va uni cheklashning oqibatlari majoziy tarzda talqin qilingan.

Mo Yanning bir qancha asarlarining rus tiliga tarjimalari ustida ish olib borgan va adibning «May mamlakati» («Szyu go») asarini to’liq tarjimasini amalga oshirgan Igor  Yegorovning keltirishicha: « Mo Yan 11 roman yozib tugatdi. Fikrimcha, har bir roman zamonaviy xitoyliklar hayotining ma’lum bir parchasining keng tasviridan iborat» (4). Bu tarjimon «Sharqiy yarimshar («Vostochnoe polusharie»)» forumida Mo Yanning «Qaddu qomat» (Fenju feytun`) romani tarjimasidan parchalar e’lon qildi.

«Bu kitob hattoki uning muallifi Mo Yan uchun ham juda noodatiy asar, aynan shu noodatiyligi uchun men romanning tarjimasiga kirishdim. Bu sof reklama uchun yurish bo’ldi – bizda xitoy mualliflarini juda oz bilishganliklari sababli, ularga e’tiborni jalb qilish uchun shunday ishga qo’l urdim. Bu kitob jaranglashi kerak. Chunki u xitoy jamiyati urf – odatlarining nihoyatda o’tkir hajviyasidir, garchi asar 1993 yilda yozilgan bo’lsa-da, u hanuzgacha o’z mohiyatini yo’qotmagan»,-deydi Yegorov RIA «Novosti» muxbiriga.

«Qaddu qomat» — adibning eng katta, yetti kitobdan tarkib topgan roman-epopeyasi bo’lib, u xitoy dehqon oilasining XX asrni to’liq qamrab olgan tarixiga bag’ishlangan. Asarda 95 yil och, yalong’och yashagan, urushdan ezilgan, xo’rlangan, yolg’iz, erining yoki boshqa birovning yordamisiz nafaqat o’zining sakkiz nafar farzandlarini, balki boshqalarning ham uch nafar tashlandiq bolalarini emizib, boqqan, biroq ularning vafoti oldida nochor qolgan ayol Shanguan` Luning va farzandlarining taqdiri bayon qilinadi. “O’lmoq oson – yashash qiyin” degan ayol Osmon Tangrisiga nola qilib, bolalari tinch va rohat-farog’atda bo’lishlari uchun undan barcha ofatlarni balogardon boshiga yog’dirishni iltijo qilib so’raydi. Shanguan` Luning gunohlari oz emas. Erining ojizligi tufayli bola ko’rish uchun boshqa erlar bilan birga bo’lishi, farzandlarining tirik qolishi uchun ikki qizini sotishi, kasaldan qiynalayotgan qaynonani o’ldirishi unga fazilat bo’lolmaydi. Biroq e’tibor berilsa, bolalarni o’ylagan Shanguan` Lu uchun boshqa yo’l yo’qdek, sharoit talab qilmaganda u shu ishlarni balki qilmasdi. Men Shayx San’onni yori uchun Qur’onni yoqqani, cho’chqa boqqani uchun ayblolmayman, shuningdek, Jaloliddin Manguberdini Temurchin qo’liga tushmaslik uchun oilasini daryoga oqizgani uchun gunohkor sanamayman. Shanguan` Luning harakatlarini katta savob qilish uchun gunoh sodir etish deb tushunaman. Uning odam chidashi mumkin bo’lmagan sharoitlarda insoniyligini yo’qotmasligi, yagona o’g’li Szin`tunga yovuzlikning bir bo’lagiga aylanmasdan yozuvlikka qarshi kurashni singdirish uchun qilgan harakatlari uning metindek kuchli ayol ekanligini ko’rsatib turibdi.

Qishloq, jumladan Shanguan` oilasi tarixi goh german, goh yapon soldatlarining, goh antiyapon va “Xitoy xalq” armiyasi bosqinlaridan aziyat chekdi. Bu bosqinlar har doim zo’ravonlik, talonchilik, vayronagarchiliklarga sabab bo’lardi. Shu sabab bo’lsa kerak asarning boshida asosiy qahramonlar haqida keltirilgan ma’lumotlar nihoyatda ayanchli: “qatl etilgan”, “madaniy inqilob davrida o’zini o’ldirgan”, “surunkali kasallikdan o’lgan”. Xitoyda oiladagilarning bir qismini saqlab qolish uchun ayrimlardan voz kechilgan, bolalarni sotib yuborish odati amal qilgan. Shanguan` Lu och o’limdan bolalarini saqlab qolish uchun ikki qizini sotishga majbur bo’ladi. Fohishaxonaga va rus emigrantlar oilasiga sotilgan har ikki qizning taqdiri ham fojeali tugaydi.

Birinchi kitobning dastlabki hikoyasi asarning umumiy mohiyati haqida ma’lumot beradi. Qishloq oqsoqoli yapon bosqinchilarning qishloqqa kirib kelayotganligidan ogohlantiradi, bu vaqtda esa Shanguan` Lu va og’ilxonadagi moda eshak to’lg’oqdan qiynalayotgan bo’lishadi. To’lg’oq sabab oiladagilarning barchasi bezovta, biroq diqqat qilinsa, bezovtalik ko’proq og’ildagi eshakning taqdiri bilan bog’liq ekanligi seziladi. Voqealar rivojida eshak tug’adi, yapon bosqinchilari Shanguan` Luning erini va qaynotasini o’ldirishadi, qaynonasini do’pposlashib, nogironga aylantirishadi. Shanguan` Lu esa yapon harbiy vrachining doyaligida egizak: yettinchi va sakkizinchi farzandlarini ko’radi. Savol tug’iladi: muallif uchun eng muhim narsa nima, yaponlarning bosqinimi, Shanguan` Luning eri o’lganligimi, xo’tikning tug’ilganligimi, bolaning tug’ilganligimi, dushman vrachining doyalik qilganligimi?

Shanguan` Lu barcha umidlarining ushaluvchisi deb bilgan yolg’iz o’g’li Szintun bolaligidan ayol ko’kragiga savdoyi ishqiboz bo’lib ulg’ayadi. Uning ko’rinishi ham o’zgacha, qo’shni ayolning “bu bola oddiy odamlarga o’xshamaydi” deb bergan ta’rifi ham bejiz emas. Chunki Szin`tun qishloqdoshlari nazarida nikohsiz aloqadan yaralgan. Bunga sabab shuki, Shanguan` Luning eri bepusht bo’lib, qaynonasi undan nasl talab qilar edi. Shu sabab Shanguan` Lu turli erlardan gohida o’zining istagiga qarshi farzand ko’rar edi. Szin`tunning otasi esa shved missioneri — protestant ruhoniysi edi, ko’rinishini u shu otasidan olgan.

Szin`tun o’smirlik davrigacha ona sutini emib yurdi. Ayol ko’kragi uning hayoti mazmuniga aylandi. Bu kayfiyat uni ruhiy xastalar shifoxonasiga, keyinchalik qamoqqa olib keldi. Ozodlikka chiqqach, byustgalterlar sotishda katta muvaffaqiyatga erishdi. “Madaniy inqilob”dan keyingi taraqqiyot unga ham ijobiy ta’sir ko’rsatishi kerakdek. Yangiliklar uning hayotiga ham kirib keldi: qishloqda u sovuqdan somonga o’ranib omon qolgan bo’lsa, endi u tungi shahar ko’chasida izg’ib, uchib yuradigan sellofan paketlarga o’ranib jon saqlaydi. Shu birgina epizodda tarixiy taraqqiyotning in’ikosi Mo Yanga xos tarzda shunday talqin qilindi.

Balki Mo Yan Sharof Boshbekovni tanir, “Temir xotin”ni miriqib o’qigandir, balkim tanimasligi ham mumkin, biroq taraqqiyot natijasida Szin`tunning sovuqda omon qolishi uchun somon o’rniga paketlardan foydalanishi, Qo’chqorvoyning “progress” tufayli oddiy tezaklar o’rniga kerosinga botirilgan tezaklar yoqishi juda o’xshash. Bu jihatdan xitoylik yozuvchi o’zbek Sharof Boshbekov bilan hamfikrga o’xshaydi.

Mo Yanning ko’pgina asarlarida, jumladan, biz yuqorida so’z yuritganimiz «Qaddu qomat», «Hayot va o’lim charchoqlari», «Qurbaqa» romanlarida kuchli ayollar timsoli yaratilgan. Mo Yan 11. 10. 2012 da ingliz tilidagi » Granta» jurnali redaktori Djon Frimanga bergan interv`yusida bu haqda shunday deydi: “Avvalo men xotin-qizlarga tasanno aytaman va ularni nihoyatda hurmat qilaman. O’ylashimcha, ular juda oliyhimmat bo’lib, hayotiy tajribasi erlarnikiga qaraganda kengroqdir, mehnat va mashaqqatlarga ham chidamliroqdir. Ko’tilmaganda boshimizga katta falokatlar yog’ilganda, ayollar doimo erkaklarga nisbatan matonatliroq bo’lishadi, chunki qo’r-qutlari pishiqdir, qolaversa ular onadir. Bu shunday kuch ato qiladiki, biz buni hatto tasavvur ham qilolmaymiz. Kitoblarimda o’zimni ayolning vujudiga kirgan holda tasavvur qilishga intilaman, ochunni ayol tushunchasida tushunishga va tushuntirishga urinaman. Biroq mohiyatda men ayol emasman, men er va yozuvchiman…” (5)

Mo Yan tomonidan 1992 yili yozilgan «May mamlakati» syurrealistik (6) roman bo’lib, unda adib zamonaviy xitoy adabiyotining ulug’ ustozi Lu Sin` (1881-1936) tomonidan «Telbaning kundaligi»(Kuanjen` jitszi) hikoyasida tanqid ostiga olingan «kannibalistik» (“odamxo’rlik”) “madaniyat”ni komik lavhalarda fosh etadi, xitoy taomlarining shirali va qoyilmaqom tasvirlarida Rable ijod oshxonasining adabiy “menyu”si o’zini to’liq namoyon qiladi.

Romanda mansabdor va partiya amaldorlarining ichimliklarga, ovqatga va turli tansiq va g’ayriinsoniy taomlarga ro’ju qo’yganligi tasvirlanadi. Asar mohiyat nuqtai nazaridan o’zida triller va detektiv janrlari elementlarini aks ettiradi. Asar muallifning taftishi, yosh adabiyotshunos Li Idouning Mo Yan bilan olib borgan yozishmalaridan va kiritma novellalarlardan iborat. Voqealar tasvirida haqiqatning xayolotga va sarobning asliyatga aylanishi, ularning qorishib ketishi tufayli kitobni o’qish jarayonida o’quvchining ba’zan ob’ektiv voqelik bilan badiiy talqinni ajratib olishi ancha qiyin kechadi. Ana shunday holatda yozuvchining boshqa ijodkorlardan farqlab turuvchi, mantiqsizlikni – atrofdagi hodisalarning qanchalik bema’ni ekanligini ko’rsatishga qaratilgan o’ziga xos uslubi namoyon bo’ladi.

Asarda prokuraturaga partiya rahbarlarining Szyugo (“May mamlakati”) shahridagi Loshan` shaxtasida mahsus taom sifatida iste’mol qilish uchun bolalarni yetishtirayotganligi haqidagi ariza kelib tushadi. Bu kabi mish-mishlar odamlar orasida ham tarqalgan bo’lib, ovozalarga qaraganda, ayrim amaldorlar yosh go’daklarning etini tanovvul qilishni odat qilishgan ekan. Kitob aynan shundan boshlanadi. Chekuvchi, ichuvchi va oilasi notinch bo’lgan Din Gouer ismli o’rta yoshlardagi hamkasblari orasida juda tajribali hisoblangan tergovchi odamxo’rlarni fosh qilish uchun shaxtaga yo’l oladi.

Szyugoga kelgan tergovchi atrofidagi borliqda g’aroyib o’zgarishlar ro’y berayotganligini seza boshlaydi, jumladan, ko’rinishi katta bo’lmagan shaxta boshqarmasi yer osti qismida juda kengayib ketgandek tasavvur uyg’otadi: chalkash cheksiz koridorlar, liftlar. Haqiqatning tagiga yetish nihoyatda mushkul: amaldorlar tabiiyki, go’daklar bilan oziqlanishlarini tan olishmaydi, yo’l-yo’lakay esa ular Din Gouerni turli spirtli ichimliklar bilan siylashib, ovqatlarga bo’ktirishadi. Bu uchun amaldorlar «ulfatchilik uch qadahdan boshlanadi — bizdagi taomil shunaqa» yoki «ishchilarning va ishchi hodimlarning nomidan uch ryumka ichishni taklif qilaman. Sizning e’tirozingiz bizning ishchi sinfiga va qoraga belangan shaxtyorlarimizga nisbatan hurmatsizlik deb qabul qilamiz» qabilidagi inkor qilib bo’lmas “dalil”lardan foydalanishadi.

Hududiy prokuratura tergovchisining alkogol, ayyor firqa a’zolari, yoqimtoy ofitsiant qizlar va potentsial odamxo’rlar dunyosidagi sarguzashtlariga har bir bobning uchdan bir qismi ajratilgan. Uchlikning ikkinchi qismi mashhur “Qizil gaolyan” qissasi muallifi “Mo Yan” ismli yozuvchining Szyugoda may eksperti vazifasida faoliyat olib borayotgan yosh mahalliy adabiyotshunos Li Idou bilan o’zaro yozishmalariga bag’ishlanadi.

“Mo Yan” doimo shogirdiga asarni qanday yozish kerakligi haqida maslahatlar berib boradi. Bu maslahatlar kommunistik partiya ko’rsatmalaridan va Mao Sze Dun iboralaridan olinadi. Gohida u ko’proq realist bo’lishni, salbiy tomonlar tasviridan va siyosatdan nari bo’lish kabilarni maslahat beradi. Biroq muallif “May mamlakati” asarini ijod qilib bunday ko’rsatmalarni amalda yo’qqa chiqaradi. Shu jihatlari bilan asar metaroman, ya’ni roman yozish haqida ko’rsatma beruvchi roman shaklini oladi.

“Mo Yan”ning Li Idouga yozgan javob xatlaridan ma’lum bo’lishicha, u aynan Szyugo shahrida ro’y berayotgan voqealar tasviriga bag’ishlangan yangi roman ustida ish olib borayotgan ekan. “May mamlakati” romani avvalidagi tergovchining shaxtaga kelishi bilan bog’liq voqealar unutilib, qat’iy chegaraga ega bo’lgan alohida bir tasvir: ikki adabiyotshunos “Mo Yan” va yosh may eksperti gurungi avj oladi. Nihoyat, roman qahramonlaridan biri “Mo Yan”ning epistolyar (maktublardan iborat) janrdan tarkib topgan “asar ichida asar” i maydonga keladi. Asl Mo Yan esa rasmiy xatlar illyuziyasini, ya’ni syurrealistik tasvirlarni yaratishga erishadi .

Yosh adib Li Idou sharqcha muomalaga ko’ra juda mulozamatchi, o’zini nihoyatda g’arib biluvchi va ayni vaqtda adabiyotda o’zining muqim o’rniga intiluvchi, buning uchun esa hech narsadan tap  tortmaydigan personaj sifatida talqin qilingan. Jumladan, u “Mo Yan”ga may quyilgan shishani yuborib, foydali adabiy shartnoma tuzishga, oqsoqol adibni shaharda bo’ladigan may bayramiga faxriy qo’noq sifatida qatnashishga chaqiradi. “Mo Yan” o’ziga qaratilgan ortiqcha maqtovlarni va mayni bosiqlik bilan qabul qilib, taklif qilingan ishni va shaharga mehmon bo’lishni albatta o’ylab ko’rishini yozadi. Yosh may eksperti adibligini ham unutmaydi, xatlariga ilova qilib hikoyalaridan namunalar yuborib turadi. Bu hikoyalar muallifining iqtidorli ijodkor ekanligini anglatadi.

Uchinchi qism esa ota-onalari tomonidan Kulinariya akademiyasiga aniq maqsadlarni ko’zda tutgani holda sotilgan farzandlarning taqdiri haqida so’z boradi. Asarda mistik triller (qo’rqinchli va g’aroyib voqealar aks etgan asar, epistolyar (maktublardan iborat) roman, shuningdek, Alisher Navoiyning «Sabbai sayyor» dostonida namoyon bo’lganidek hikoya ichidagi hikoya ko’rinishlari mavjud. Voqealar intrigasini Mo Yan usta san’atkorlar kabi mohirlik bilan aks ettiradi. Ayrim ko’rinishlarda muallif gohida Din Gouerning shaxtaga nima uchun kelganligini unutgandek, ikkinchi darajali voqelar haqida so’z yuritgandek bo’ladi, gohida esa o’quvchini qo’qqisdan kuchli ruhiy holatlarga solib qo’yadigan voqeani tasvirlaydi. Masalan, asarning bir joyida sokin voqealar rivoji tasviridan so’ng quyidagicha g’aroyib manzaralar keltiriladi:

« — Dadajon, ular bizni qanday yeyishadi – xomlaymi? – davom etdi katta o’g’il.

— Bizni yeyishning usullari rang-barang. Masalan, yog’da qovurishlari mumkin, bug’da dimlashadi, bo’lakchalarga bo’lib sirkada o’ldirishadi, dudlashadi. Turlari ko’p, biroq odatda xom tarzda iste’mol qilishmaydi. Biroq, bunaqasi ham bo’lishi mumkin. Naqllarga qaraganda, Shen` sharifli bir amaldor bolakayni yapon sirkasiga botirib, botirib yeb qo’ygan». Yoki:

«Bolakay oyoqlarini ostiga tortib, oltin suvi yurgizilgan katta barkashda o’tirar edi. Sarg’ish-oltin rangda tovlanuvchi badanidan xushbo’y hidli yog’ oqar edi, uning yuzida yengil kulguni uyg’otuvchi ahmoqona tabassum muhrlanib qolgan. Atrofida yashil ko’katlardan va rediskaning yorqin-qizil gullaridan yasalgan guldastalar chiroyli yastanib yotar edi. Na o’lik, na tirik bolaga tergovchi angraygancha qarab qoldi, tomog’iga yugurib kelgan oshqozon zardobini yutib yubordi. Quloqlaridan bug’ ko’tarilib turgan bolakay unga tirik nigoh bilan javob berdi, lablari esa hozir gapirib yuboradigandek qimirlar edi. Boladagi beg’ubor tabassum tergovchini turli xayollarga yetakladi, unga bolakayning yuzi juda tanishdek tuyuldi, huddiki, u uni yaqinda ko’rgandek… ».

Keyinchalik bolakay boshi qovundan, oyoqlari kolbasalardan, qo’llari esa «o’n olti turdagi o’tlar va ziravorlar bilan to’yintirilgan Yuelyan ko’lida o’suvchi nilufar gulining tomiridan» ustamonlik bilan yasalgan haykalnamo shakl ekanligi ma’lum bo’ladi. Biroq bu ham aniq emasdek: axir bu bolakayku… Yozuvchi uning nima ekanligini aniq aytmaydi: Mo Yan asarida hamma narsa tumandagidek, noaniq; Nobel` mukofoti laureatlarini aniqlovchi shved akademiklari Mo Yanning aynan shu xil uslubini «gallyutsinatorli realizm» deb atashgan chog’i. Mo Yanning bayonchilik uslubida real borliq va xayolot dunyosi qorishiq tarzda namoyon bo’ladi.

Mo Yanning yuksak badiiy ijodiy uslubining o’ziga xosligi Din Gouerning mastlik holati aks ettirilgan quyidagi parchada ham ko’rinadi:

To’qqiz qadah navbati bilan oshqozondan joy olgandan so’ng, Din Gouer vujudi va idroki bir-biridan ajralayotganligini sezdi. Yo’q, ajralish emas, to’g’riroq aytsak, shunday bir tasavvur paydo bo’ldiki, idrok jilvakor naqshli, chiroyli kapalakka aylandi. Uning qanotlari hali yig’ilgan bo’lsa-da, biroq uning parvoz qilishi aniq edi, o’sha holatda u, bo’ynini cho’zgani holda bosh chanoq meridianidan surilib chiqardi. Tasavvurda, kapalak aynan hozir qafasdan qutilib, pat singari yengil va bevazmin pillasini tark qiladi.

Endi, barcha kundirishlardan keyin, xuddiki, hech qanday aks-sado bermaydigan tubsiz quduqni to’ldirishni qasd qilgandek, qadah ketidan qadah ichish qolgan edi. U (Din Gouer-E.M.) ichardi, o’sha vaqtda esa qizilga burkangan uch nozanin ko’zni quvontiradigan va ishtahani karnay qilvoradigan, alanganing issiq tillari yalayotgan, sharsimon chaqmoqning nurlari tovlanayotgan, tutab turgan ajoyib-g’aroyib taomlarni ketma-ket keltirishar edi. U g’ira-shira tasavvurida ulkan, kattaligi kaftdek keladigan dengiz qisqichbaqasini, semiz, kalta o’qlovga o’xshash qizil o’tkir qaylaga bo’ktirilgan oddiy qisqichbaqalar bilan siylanganini, sel`direy suvidan zangori tusga kirgan sho’rvada suzib yurgan, kamuflyaj tusidagi zamonaviy tankni eslatuvchi nimyashil sovutdagi toshbaqani yeganini, yumuq ko’zli va oltin-sariq po’stli qovurilgan tovuqni paqqos tushirganini, qizil etli baliqning yog’iga burkangan, og’zi hali qimirlab turgan zog’orabaliqni bartaraf qilganligini, bug’da pishirilgan va budda ibodatxonasi ko’rinishida san’atkorona tarzda terib chiqilgan mollyuskalarning naq tog’ini, shuningdek, hozirgina jo’yakdan keltirilgandek, misli tirikdek qizil biqinli rediskalarning butun likopchasini yutganini yodga oldi …

Og’iz bo’shlig’ida chuchmallik yog’lik bilan, sirpanchiq yopishqoqlik bilan, shirinlik taxirlik bilan, achchiqlik o’tkir va tuzlanganlik ta’mlari bilan qorishib ketdi, ko’ngilda turli hissiyotlar omuxta bo’ldi, nigohi xushbo’y hidlar tumani pag’a-pag’asida yoyilib ketardi, havoda suzib yurgan idrokning ko’zi har bir rangning turfa elementlarini tasavvur qilar edi, cheklangan bo’shliqning hamma joylaridagi isning turli shakldagi zarralarning harakatlari aralashib, banket zali geometrik shaklni hosil qilar edi. Ularning ayrimlari muqarrar holda oboylarga, deraza pardalariga, divanlarning yopinchiqlariga, chiroqlarga, qizilga burkangan qizlarning kiprigiga, partkom kotibi va shaxta direktorining manglaylariga, dastlab shaklsiz bo’lgan, endi tovlanayotgan, egilayotgan nur oqimi shakliga ega bo’lgan…

Keyin ko’p tilli alanga shaklidagi sakkizoyoqqa o’xshash qo’l unga qizil uzum mayini uzatayotgandek tuyuldi. Ming bir azob bilan, so’nggi kuchlarini yig’ib, idrokining qolgan- qutganlari bilan hali hayot tobini yo’qotmagan tanasining po’chog’idan uchib ketayotgan «men» ini majburlab, nigohini bir nuqtaga yig’ib pushtirang nilufarning bir-biriga birikkan gul barglariga o’xshash qo’lning aylanayotganini ko’rdi. Qadah ham ko’p qatlamli– u nafis butxona kabi yoki nisbiy mu’tadil va chuqur och-qizil rangli fonda alvon tutun suzib kelayotgan tasvirning maxsus texnika bilan ishlangan fotosuratiga o’xshash. Bu mayning idishi emas, bu hozirgina gorizont ortidan ko’ringan quyosh, bu sovuq go’zallik ila tovlanuvchi qizil shar, bu seviklining yuragi…

Shiftga qadar ko’tarilgan idroki sovuq iljaydi: … Foniy tanani tark qilgan idrok qanotlarini yozgancha banket zali buylab parvoz qildi. Gohida u derazalarning shoyi pardalariga tegib ketar edi … gohida billur munchoqlari nurni qaytaruvchi qandilga, gohida, qizilga burkangan qizlarning qirmizi lablariga, ularning kichkina, qizil giloslarga o’xshash xollariga yoki boshqa, yanada berkitilgan nozik joylariga tegib ketar edi. Tekkan joylarning izlari hamma joylarda – piyolalarda, may idishlarda, pol yoriqlarida, soch o’rimi oralarida, sigareta fil`trlari teshikchalarida qolar edi…

Va nihoyat, qizning burni teshikchalariga kirib, o’zining mo’ylovchalari bilan suluvning burun tuklarini qitiqladi.

Qizilga burkangan qiz aksa urdi, Din Gouer idroki o’q kabi chetga uchib ketdi, naq uchinchi darajadagi banket stolining tuvagidagi kaktus ustiga borib tushdi. Aks ta’sir ro’y berdi, kaktus o’zining tikanaklarga burkangan kafti bilan shapaloq urib, uni irg’itib yubordi.

Bosh dahshatli tarzda og’ridi, qorin suyuqlik girdoblaridan qaynab, buradi, butun vujud qichib, qizilcha tosha boshladi. Idrok nafas rostlab olish va bir muddat dam olish uchun uning boshiga qo’ndi. Ko’zlar yana ko’rish qobiliyatiga ega bo’ldi, va idrok ko’zi so’nganda, Din Gouerning real nigohi qarshisida unga tepadan pastga qarab turgan va qo’llarida qadah tutgan partkom kotibi va shaxta direktori namoyon bo’lishdi… (7)

Qahramon shaxtadagi asosiy missiyasi nima ekanligini asta- sekin yoddan chiqardi. Xayolimga bu tasvirlarda Bulgakovning “Master va Margarita” si o’z ta’sirini ko’rsatgan. Dastlab g’ayratli bo’lgan tergovchi shaxtadagi g’aroyib, hatto fantastiknamo personajlar dunyosi qoidalariga qarshi bora olmaydi. Uning o’zi bilan ham allambalo holatlar ro’y bera boshlaydi. Qattiqqo’l amaldordan tonggi bosh og’riqqa davo istab may ichadigan maxmurga aylanadi, sarxushlikda goh shiddat bilan kurashga chog’lanadi, goh ruhan parchalanadi, sochiladi, natijada kimlik (hujjat) siz, chaqasiz daydi savdoyi qadar tubanlasha boradi. Aslida Din Gouerning bu kuylarga tushishi adib tanlagan uslub-gallyutsinatorli realizm metodi sababli ruy berdi. Bu metod esa keltirib o’tganimizdek, adibga Nobel` mukofotini taqdim qildi.

Asarning so’nggida tergovchi, yosh adabiyotchi va “odamxo’rlar” dunyosi birlashadi. O’rta yosh, to’ladan kelgan, siyraksoch, tirqish ko’zli va qiyshiq og’izli yozuvchi “Mo Yan” romanini tugatib, yosh adabiyotshunos o’rtog’ining taklifiga ko’ra Szyugoga yo’l oladi va romanning tugashida roman personajlari biri sifatida keltirib o’tilgan qahramonlar davrasidan joy oladi.

Romanni odatda xitoy amaldorlari tanqidiga bag’ishlangan satirik asar sirasiga kiritishadi. Hajviy asarda odob -axloq tushunchalariga ko’ra ko’pincha adolatsizlikka uchragan bechoralarning “axmoq” amaldorlar ustidan g’alaba qozonishlari, adolatning qaror topishi haqida so’z yuritiladi. Biroq bu asarda talqinlar biroz boshqacha.

Aslida, mantiqan olib qaraganda kambag’al kishilar nochorlikdan bolalarini boylarga taom uchun sotishlariga norozi bo’lishlari, isyon ko’tarib, ularga qarshi kurashishlari kerak. Biroq asarda bunday antogonistik ziddiyat yo’q. Go’sht kombinatiga bolalarini sotayotgan ota-onalarning g’am-azob chekishlari bo’rttirib tasvirlanmaydi. Ularni qiziqtirgan yagona muammo farzandlarinig narxi masalasi. Bunday oldi-berdi Szyugoda odatiy kundalik hol. Tergovchi ham oqibatda o’zining madaniyat haqidagi me’yoriy tushunchalarining bu yerda hech qanday ahamiyat kasb etmasligini, o’zining tashrifi esa bema’ni va kulguli ekanligini anglay boshlaydi.

Nemis tilmochi-xitoyshunos Vol`fgang Kubinning Shanghai Daily gazetasiga bergan interv`yusida (8) Mo Yan g’alabasining diqqatga molik jihatlaridan bir sifatida uning zamonaviy xitoy yozuvchilari orasida eng sarasi emasligini qayd qildi. Bu bir munosabat. Vol`fgang Kubinning so’zlari chin bo’lsa, unda Mo Yan yutug’ida tarjimonlar, amerikalik Hovard Golblatt va shvetsiyalik Anna Gustafsson Chenlariga alohida tasanno bildirishi kerak bo’ladi. Chunki Kubinning ta’kidlashicha, bu tarjimonlar adib tiliga xos bo’lgan stilistik dag’allikni silliqlashtirib, beparda tasvirlarni olib tashlashdi. Shu sababli ochiq sahnalar tasvirlaridan parhez qilmaydigan Mo Yan asarlarini yaqin kunlargacha xitoy maktab programmasiga kiritishmagan ekan. Zamonaviy xitoy adabiyoti va Mo Yan haqida adib asarlarini rus tiliga o’girgan Igor` Yegorov esa shunday deydi: “Umuman olganda zamonaviy xitoy adabiyoti bor yo’g’i 30 yil oldin, jamiyatdagi islohotlar bilan birga vujudga keldi. U davrgacha esa, namunaviy tashviqotlar adabiyoti mavjud bo’lib, ularni o’qish mumkin emas edi. Ushbu 30 yil ichida qator yozuvchilar yetishib chiqishdi, ulardan biri – Mo Yan. Uni dunyo darajasiga yetishgan o’ziga xos iqtidor egasi deyish mumkin. Men uni Garsia Markes, Kavabata bilan bir o’ringa qo’yaman.” (9)

Mo Yan laureat bo’lishga qadar hech qachon xitoyda zamonaviy adabiyotning eng mashhur yozuvchisi bo’lmagan esa-da, ulardan biri sifatida tan olingan. U bilan birga ulg’aygan avlod vakillari keyingi 30 yil mobaynida G’arb adabiyotidan ko’p narsalarni o’rgandi, Xitoy mumtoz nasriga xos bo’lgan g’ayritabiiy voqealar tasviri bilan Ovrupo romantizmining uslub va shakllarini uyg’unlashtirib tajribalar o’tkazishdi, va adabiyotning an’anaviy mezonlarini tan olmaydigan o’zgacha bir adabiyotni yaratishdi. Mo Yan asarlari bu adabiyotning ayni vaqtdagi cho’qqisi ekanligini tan olishdi.

57 yoshli yozuvchi Mo Yanni?u bilan mukofot nominatsiyasiga nomlari birga qo’yilgan kanadalik yozuvchi Elis Manro va yaponiyalik romanist Xaruki Murakamini ortda qoldirib laureatlikka loyiq topganlar bu borada o’z fikrlariga ega. Jumladan, Shved akademiyasining doimiy kotibi Petr Englund so’zlariga qaraganda Mo Yan laureatlikka obdon o’ylanib tanlandi. Yozuvchi o’quvchiga o’ziga xos xitoy dehqonchilik muhitiga nazar tashlash imkonini berdi, bunda adibning kelib chiqishi Xitoyning tashqi olamga umuman notanish bo’lgan chekka va kishi bilmas qo’rg’onidan ekanligi ham muhim, uning yumorga va tabiat lirikasiga boy mualliflik uslubi esa Folkner, Dikkens va Rable kabi dunyo tan olgan yozuvchilar asarlarini yodga soladi. (10)

Mo Yan asarlarida ayniqsa Kafkaning uslubini sezish mumkin. Kafka asarlari tili shaklan osuda va xotirjam. Biroq bunday “xotirjamlik” bilan qahramonlari tushgan naqadar bema’ni, dahshatli va absurd vaziyatlarning tasviri aqli but o’quvchini ruhiy ziddiyatlar, paradokslar dunyosiga, labirintlar koinotiga eltadi. “Evrilish” asarining bosh qahramoni movut sotuvchi bilan g’alati voqea sodir bo’ladi: “Bir kuni tongda halovatsiz tushdan so’ng uyg’ongan Gregor Zamza, yotgan joyida qo’rqinchli hashoratga aylanib qolganligini anglaydi”. Asarning so’ngida u o’ladi, vaziyatdan foydalanib olgan Kafka asosiy xulosasini aytib oladi: “Gregor – qumursqa qiyofasidagi inson; uning oilasi – inson qiyofasidagi qumursqalardir”. Bu birgina paradoksli xulosa asarning mazmunini va unda kim aslida kim ekanligini ochiq oydin ko’rsatadi.

Ruslarda mashhur bir ibora bor: “Kaznit` nel`zya pomilovat`”. Agar jumlada vergul belgisi “Kaznit`” so’zidan keyin kelsa, “Qatl etilsin, afv etilmasin”, agar “nel`zya” so’zidan so’ng qo’yilsa, “Qatl etilmasin, afv etilsin” mazmuni kelib chiqadi. Kafkaning “Mahkama” asarida shunga o’xshash holat bor. Asar quyidagicha boshlanadi: “Aftidan kimdir Yozef K.ga tuhmat qilgan, axir u hech kimga yomonlik qilmagan, biron bir nojo’ya ish ham sodir etmagandi, shunga qaramay uni hibsga olishdi”. Asarda aynan “aftidan” so’zi anglatadigan ikkilanish butun asar mohiyatini, Kafka uslubini ochib beradi. Agar jumladan ikkilanish tuyg’usini olib tashlasak va uni deylik “Kimdir Yozef K.ga tuhmat qilgan, axir u hech kimga yomonlik qilmagan, biron bir nojo’ya ish ham sodir etmagandi, shunga qaramay uni hibsga olishdi”, desak, asar mazmuni tubdan o’zgarib ketadi va Kafka uslubi yo’qqa chiqadi. Kirish so’z bilan mantiq o’zini ichkariga olib yashirinadi, kirish so’zsiz esa ichdan asliyatga o’girilib, tiklanadi. Chunki “aftidan” so’zi barcha narsani o’zgartirib yuboradi va odamni xavotirga soladigan odatiy tuyg’uni sokin, tinchlantiradigan me’yoriy absurdga aylantirib yuboradi.

Bir vaqtlar Al`ber Kamyu Kafka fenomeni haqida muhim fikrlar bildirgan: “Kafkaning siri asosli ikkima’nolikda. U doimo tabiiy va g’aroyib, shaxsiy va universal, fojeali va kundalik, absurd va mantiq tushunchalari orasida muvozanat saqlaydi. Bu tebranishlar uning barcha asarlarini qamrab olib, ularga ohang va mohiyat baxsh etadi. Absurd asarni tushunish uchun barcha paradokslarni qayta terib chiqish, barcha inkorlarga kuch ato etish kerak.” Yoki: «Normal odam Tolstoyni o’qishi mumkin. Lermontovni, Pushkinni o’qishi mumkin. Balki, unga nimadir yoqmas, biroq u ularni o’qishni davom ettirishi mumkin. Normal odam Dikkensni o’qishi mumkin, va Gyugo, va Balzakni o’qishi mumkin, Tekkereyni o’qishi mumkin… Joys va Kafkani normal odam o’qiy olmaydi!…Va, bundan ham ortig’i, men hech qachon ularga buni tavsiya qilmayman.”

Balki o’zbek kitobxoni o’qiydigan kitob mezonul avzoni xiyla bo’lakchadir. Teran ruhiy kechinmalarga, falsafiy mushohadalarga chorlovchi, ulug’ ajdodlar faoliyatlarini yorituvchi, qahramonlik, ishq-muhabbat, sadoqat kabi g’oyalarni ulug’lovchi mumtoz asarlar elimiz orasida doimo sevilib o’qilgan. “O’tgan kunlar”, “Yulduzli tunlar” bilan ulg’aygan mushtariy globallashuv jarayonidagi yangi adabiyot mazmun-mohiyatini tushunishi, uni qabul qilishi balkim biroz qiyin kechishi mumkin. Mo Yan asarlari uslubining Ovrupoda yuksak e’tirof etilishi zamonaviy adabiyotga, badiiy asarlar shakl va mazmuniga bo’lgan talablarning tubdan o’zgarib ketganini yaqqol ko’rsatib turibdi. Bir vaqtlari gullab yashnagan realizm, romantizm o’z o’rnini milliy ertak elementlari asosidagi hayot va xayolot tushunchalari aralashgan, ovrupocha madaniyat elementlari qo’shilgan qurama uslubga bo’shatib berdi. Agar an’anaviy tushunchalarimiz bilan ovrupoliklar nazarida konservator bo’lib qolmasligimizni, dunyo o’zbek adiblari asarlarini o’qib o’rganishini xohlasak, demak, yangi zamonaviy adabiyotni, ulardagi adabiy uslublarni ham o’rganishimiz, uning milliy tushunchalarimizga mos keladigan mezonlarini adabiyotimizga tatbiq qilishimiz zarur ko’rinadi.

Mo Yanning bir fikri bizda diqqat bo’lish hissini uyg’otdi : “ Men Markesni birinchi bor o’qiganimda o’kindim va asabdan diqqat bo’lib ketdim. Menda u nima qilolsa, men ham shuni qila olishimni anglatgan tuyg’u paydo bo’ldi. Agar o’zim shuni oldin tushunib yetganimda aynan shunday yozar edim. U tufayli men faoliyatimning ko’p jihatlarini qayta ko’rib chiqishimga to’g’ri keldi. O’ylab ko’ring-a: agar Markes bo’lmaganda, Xitoyda o’zining Markesi yaralar edi. Biroq u bor edi va, afsuslar bo’lsinki, birinchilikka o’lgurdi.” Markesning yoki Mo Yan`ning birinchi yoki ikkinchi bo’lganligi muhim emas. Ikkisini ham buyuk adiblar sifatida hurmat qilamiz. O’ylantirgan narsa yurtimiz farzandlari butun dunyoni ilm-fan, san’at va sportdagi yutuqlari bilan lol qoldirib turgan bugungi kunda yetishib kelayotgan shijoati yuksak o’zbek yozuvchilari nega shu gapni aytishmaydi, afsonayu rivoyatlar qorishgan shu xil asarlar yozishga nima yetishmaydi, dunyoga hazrat Navoiy yoki mirzo Bobur kabi adiblarni bergan yurt bolalarining Nobel` mukofoti laureati bo’lish vaqti kelmadimikan? Mo Yan uslubidagi asarlarni yozish mumkin, faqat qunt, izlanish va tillarni o’rganish kerak. Biz yosh, biroq kelajagi ulug’ adiblarga qadimgi xalq fol`klorining epik janrlariga, jumladan “Go’ro’g’li” turkumidagi magik realizm aks etgan dostonlariga, elimizning totemistik, animistik, kerak bo’lsa shomonlik qarashlariga murojaat qilishni, o’zbek baxshilarining dunyo bilmagan jaydari, o’ynoqi, jo’shqin uslubi bilan qurollanishni maslahat bergan bo’lardik. Qadimgi o’zbek fol`klori dunyo adabiyotida umuman yangi nomlarni va yangicha uslublarni taqdim etsa ne ajab.

——————

1. Guan Mosin. (Elektron resurs) // Kirish rejimi: http://www.cntv.ru/2012/12/12/ARTI1355278292509742.shtml Kirish sanasi va vaqti 21.02.2014. 14:33
2. Tvorchestvo Mo Yanya – magicheskiy realizm s kitayskoy spetsifikoy. (Elektron resurs) // Kirish rejimi: http://www.kitaichina.com/se/txt/2012-11/23/content_503311.htm Kirish sanasi va vaqti 05.02.2014. 09:20
3. Gaolyan-xitoy jo’xorisi. Asarda joy nomi ma’nosida kelgan.
4. Nobelevskuyu premiyu po literature poluchil kitayskiy pisatel Mo Yan za «gallyutsinogenniy realizm».(Elektron resurs) // Kirish rejimi: http://www.newsru.com/cinema/11oct2012/nobel.html Kirish sanasi va vaqti 12.01.2014. 10:15
5. Mo Yan. Interv`yu [Granta.Com, 11.10.2012]. (Elektron resurs) // Kirish rejimi: http://noblit.ru/node/2588 Kirish sanasi va vaqti 21.06.2013. 14:14
6. Syurrealizm (fr. surrealisme — o’tarealizm) — 1920 yilda frantsiyada vujudga kelgan san’atdagi oqim. Illyuziya (yolg’on tasvir) va paradoks (teskari haqiqat) birikuvidan hosil bo’lgan shakl, ildizlari simvolizmga borib yetadi. Gohida syurrelistlar tasavvurlarini chuqurlashtirish uchun ishlarini gipnoz, alkogol, ochlik ta’sirida amalga oshirganlar. Asoschisi va nazariyachisi Djonatan Svift sanaladi.
7. Mo Yan. Sayt o sovremennom kitayskom pisatele, laureate Nobelevskoy premii 2012 goda. [Elektron resurs] http://moyan.ru/?s=&submit=Search[Sayt].// Kirish rejimi: http://moyan.ru/otrivok-iz-knigi-strana vina-mo-yan`/. Kirish sanasi va vaqti 15.04.2014
Sveti v zerkale (Elektron resurs) // Kirish rejimi: http://rutracker.org/forum/ viewtopic.php?t=3634383 Kirish sanasi va vaqti 17.01.2014. 11:08
8. «Molchaliviy» Mo Yan. (Elektron resurs) // Kirish rejimi: http://transeurope.ru/publications/molchalivyiy-mo-yan.html Kirish sanasi va vaqti 17.01.2014. 11:08
9. Perevodchik Igor Yegorov o knigax novogo nobelevskogo laureata Mo Yanya. [Elektron resurs]. russian.china.org.cn [Sayt]. // Kirish rejimi: http://russian.china.org.cn/exclusive/ txt/2012-10/12/content_26774276.htm. Kirish sanasi va vaqti 04.03.2014. 09:09
10. Tvorchestvo Mo Yanya – magicheskiy realizm s kitayskoy spetsifikoy. [Elektron resurs]. http://www.kitaichina.com/se/txt/2012-11/23/content_503311.htm Kirish sanasi va vaqti 04.06.2014. 09:19

Erkin Musurmonov. Хитой aдабиети tарихи. O‘quv-uslubiy qo‘llanma by Khurshid Davron on Scribd