Рэй Бредбери — жаҳон адабиётидаги энг буюк хаёлпараст, улуғ орзуманд. Унинг асарлари инсон хаёлининг энг учқур қанотларида яралгандай таассурот қолдиради. Башариятни тараққиётнинг сарбаланд чўққиларида тасвирлаган адиб уни бир зумда заминга — ўзи пайдо бўлган тупроққа туширмоққа қодир. Қуйида машҳур адибнинг турли асарларида турли қаҳрамонлари тилидан айтилган фикр-хулосалари билан танишасиз. Бу фикрлар одамни гоҳ ўйга толдирса, гоҳ истеҳзо билан жилмайишга мажбур этади.

Рэй Бредбери
ИККИ ҲИКОЯ
Русчадан Қудрат Дўстмуҳаммад таржимаси

БАҲОР СЕҲРГАРИ

Баланд-баландда: тоғлардан ҳам юксакда, юлдузларнинг нақ остида, дарёлар, денгизлар, йўллар устидан Сеси учиб боради. Эрта баҳор еллари каби нозик, кечки ўтлоқдаги майсанинг хушбўй иси каби майин Сеси…
У оппоқ ва момиқдай юмшоқ парларга ўтирганча парвоз қилди, йўл-йўлакай дарахтларга қўниб, хордиқ чиқарди, гуллар ичига кирди, енгилгина шабадани баҳона қилиб, гул япроқчаларини ўзи билан олиб қочди. Йилтиллаб турган кўлмак ёнидаги ялпиздек совуқ, бадбашара, ям-яшил бақа ичида ҳам бўлди. Бароқ ит билан бирга югуриб, вовиллади, омборхоналар оралиғида акс садо кетидан қувалашди. Чарчаганида нозик майсалар ичидан ошиён топди, мушки анбар таратаётган тупроқдан чиққан, кўз ёшларидек тиниқ шудрингдан макон излади.
“Баҳор… – ўйлади Сеси. – Шу тунда борлиқ мавжудот ичига кириб чиқаман.”
У, сақичи эриб, ола-чалпоқ бўлиб ётган йўл устидаги пўрим чигиртка вужудида бўлди, темир панжарага қўнган шабнам томчисида чўмилди. Бу кеча қиз роппа-расо ўн еттига тўлди. Унинг руҳи дақиқа сайин тусланиб, Иллинойс шамолларида ҳеч кимга кўринмай учиб юрибди.
– Севиб қолгим келяпти, – деди у.
Қиз бу гапни кечки овқат вақтидаёқ айтганди. Ота-онаси бир-бирига ҳайрон қараб, қовоқ уйишди.
– Сабр қилиш керак, – дейишди улар. – Эсингдан чиқмасин, сен бошқаларга ўхшамайсан. Бизнинг оила ўзгача, бошқаларникига ўхшамайди. Биз оддий одамлар билан қўшилиб кетишимиз мумкин эмас, улар билан турмуш қуриш эса – асло! Йўқса, биз сеҳрли кучимиздан айрилиб қоламиз. Қани, ўзинг айт-чи, мўъжизавий саёҳатлар қилиш туҳфасидан воз кечишни истайсанми? Ҳа, индамайсан-а? Шунинг учун эҳтиёт бўлиб юр. Қадамингни ўйлаб бос!
Сеси ўз ётоғига чиқиб, кечки пардозини қилди, юраги дириллаб, ҳаяжонланиб, тўшагига ётди. Иллинойс далалари осмонига эса сутдек оймума сузиб чиқиб, дарёларни қаймоққа, йўлларни кумуш тасмага айлантириб юборди.
– Ҳа, – деб хўрсинди қиз, – мен ўзгача оиладанман. Биз кундузи ухлаб, тунлари қора қоғоздан ясалган варрак каби шамолга эркимизни берамиз. Агар хоҳласак, кўрсичқон бағрига жойлашганча, иссиққина ер қучоғида қишлай оламиз. Мен ҳар нарсанинг ичида, майдагина тошдаям, кукундаям ёки бешиктерватарда ҳам яшай оламан. Мана, шу ерда жисмим қобиғини қолдириб, руҳимни узоқ-узоқларга, саргузашт излаб, учириб юбора оламан. Ке-етди-им!
Шамол уни далалар ва ўтлоқлар устидан учириб кетди. Пастдаги уйлар баҳорнинг эркалатувчи ёғдуси билан шуълаланиб, дарчалар қизғиш тус олди.
“Модомики, мен шунақа ғалати ва кўз илғамас мавжудотман, ўзим севишим мумкин эмас экан, унда бошқа биров орқали севганим бўлсин!” – деди у ўзича.
Баҳорнинг ғира-шира оқшомида ўн тўққиз ёшлардаги, қопқора сочли бир қиз, ферма олдидаги чўнқир тош қудуқдан сув олгани келди. У қўшиқ айтарди.
Сеси ям-яшил япроқ қиёфасида қудуққа тушиб кетди. Юмшоққина йўсин устида чўзилиб, муздек қудуқ ичидан тепага қаради. Бир зумда у кўзга кўринмас, тиниб-тинчимас амёба ичига жойлашиб олди ва яна бир ондан сўнг томчи сувга қўшилиб кетди! Ана, муздек ёғлоғи уни қизнинг қайноқ лаблари томон олиб бораяпти! Сокин оқшом ҳавосида юмшоққина “қулт-қулт” этган товуш таралди.
Энди, Сеси теваракни қизнинг кўзлари билан кўра бошлади. Тим қора сочлар билан бурканган бошга ўтди ва унинг чарақлаган кўзлари ёрдамида дағал арқонни тортаётган нозик қўлларга тикилди. Қулоғининг нозик, қизғиш чаноқлари билан қиз атрофидаги борлиқни эшитди. Нозик бурни орқали нотаниш муҳит ҳидини туйди. Ёш юрак қанчалик текис ва кучли уриб туришини, бегона овозда куйлаш қанақа бўлишини ҳис қилди.
“Мен бу ердалигимни билармикин?” – ўйлади Сеси.
Қиз оғзини очганча, қоп-қора ўтлоққа тикилиб қолди.
– Ким?
Жавоб йўқ.
– Бу, бор-йўғи шамол, – шивирлади Сеси.
– Бор-йўғи шамол. – қиз секингина кулди, лекин уни ваҳима босаётганди.
Қизнинг бадани ажойиб экан! Нозик қобирғаларни майин жисм ўраб олган. Бош мияси, мисоли зулматда яшнаб турган ёрқин атиргул, оғзидан енгил шаробнинг муаттар бўйи таралади. Таранг лаблари остидаги тишлари оппоқ, қошлари қайрилма, мулойим сочлари сутдек оқ бўйнини эркалаб сийпалайди. Бурни ғурур билан тепага – Ойга қарайди, ёноқлари бир жуфт тандир сингари ловиллайди. Юрганида бадани нозик диркиллаб, ўзича қандайдир қўшиқ айтаётгандек бўлади. Ана шундай бадан ичида, бош ичида юриш – иссиққина танчага бурканиб ўтириш, ширингина ухлаб ётган мушукнинг “хур-хур”ига қўшилиб кетиш ёки денгизга ошиқаётган ирмоқнинг илиққина сувини шалоплатиб чўмилишдек ёқимли.
“Мен жуда яхши ўрнашиб олдим” – ўйлади Сеси.
– Нима? – деди қиз, худди товушни эшитгандек.
– Исминг нима? – эҳтиёткорлик билан сўради Сеси.
– Энн Лири, – қиз сесканиб кетди. – Нега мен товуш чиқариб айтдим?
– Энн, Энн, – шивирлади Сеси. – Энн, сен севиб қоласан!
Худди унинг сўзига жавоб бергандек, йўлдан от туёғининг дупури ва ғилдиракларнинг шағалга тегиб ғижирлаши эшитилди. Арава кўринди, устида гавдали йигит, кучли қўллари жиловни маҳкам тутган, жилмайиши эса ҳамма ёқни ёритиб юборгандек бўлди.
– Энн!
– Сенмисан, Том?
– Мен бўлмай, ким бўларди? – У сакраб тушиб, жиловни панжарага боғлади.
– Мен сенга айтмаяпман! – Энн кескин тескари қараб олганидан челакдаги сув чайқалиб кетди.
– Йўқ! – хитоб қилди Сеси.
Энн шошиб қолди. У узоқдаги тепаликларга, биринчи баҳор юлдузларига, сўнгра Том исмли эркакка тикилди, Сеси челакни тушириб юборишга мажбур қилди.
– Қара, нима қилиб қўйдинг!
Том югуриб келди.
– Қара, сени деб бўлди!
Йигит кулганича қизнинг туфлисини дастрўмоли билан арта бошлади.
– Нари тур!
Қиз оёғи билан йигитнинг қўлларини туртиб юборди, у бўлса, ҳамон куларди. Сеси ўрнашиб олган жойидан туриб йигитнинг каттакон бошини, кенг пешонасини, қирғий бурнини, чарақлаган кўзларини, кенг яғрини ва туфлини артаётган кучли қўлларини кўрди.
Чиройли бошчанинг чордоғидан туриб пастга қараркан, Сеси қиз қалбининг яшириқча торларини чертди, шу заҳоти лаблар очилиб, ўз-ўзидан сўзга келди:
– Раҳмат.
– Ие, мулойим бўлиб қолибсанми?
Йигитнинг қўлларидан кўтарилаётган эгар-жабдуқ иси, кийимларига сингиб кетган отхона ҳиди нозик димоққа урилганда, Сесининг вужуди – узоқ-узоқларда, қоронғи далалар ва гуллаган ўтлоқлар ортидаги ўрнида ётган жисми туш кўраётгандек безовталаниб қўйди.
– Фақат, сен билан эмас! – жавоб қилди Энн.
– И-и, мулойимроқ гапир, – деди Сеси. Эннинг бармоқлари ўз-ўзидан томнинг сочлари орасига кирди.
Энн қўлини тортиб олди:
– Эсимни еб қўйибман!
– Тўғри! – йигит жилмайиб ҳам ҳайрон бўлиб бош ирғади. – Бошимни силаб қўймоқчимидинг?
– Билмайман! Кет, кет! – қизнинг ёноқлари лахча чўғ бўлиб ёнарди.
– Нега қочиб кетмаяпсан? Мен ушлаб турганим йўқ-ку! – Том ўрнидан турди. – Айнадингми? Бугун мен билан рақсга бормайсанми? Зарур гапим бор, кейин айтаман.
– Йўқ, – деди Энн.
– Ҳа! – хитоб қилди Сеси. – Мен ҳеч қачон рақс тушмаганман, лекин истаяпман! Мен ҳеч қачон узун, ялтироқ кўйлак киймаганман. Шундай кўйлагим бўлишини жуда истайман! Тун бўйи рақс тушгим келяпти. Мен ҳеч қачон ўйинга тушган аёл жисмида бўлмаганман, ойим ва дадам бир марта ҳам рухсат беришмаган. Ит, мушук, чигиртка, япроқлар – ҳаммасида бир-бир бўлганман, лекин баҳор оқшомида, мана шундай оқшомда, аёл қиёфасига кирмаганман. Ўтинаман, рақсга борайлик!
Қизнинг фикри ойдинлашиб, юзлари ёришди, таранг тортилди.
– Яхши, – деди Энн Лири. – Сен билан рақсга бораман, Том.
– Энди, уйга! Югур! – хитоб қилди Сеси. – Ҳали, ота-онангдан рухсат сўрашинг, чўмилиб олишинг, кийимларингни дазмоллашинг керак. Қани, бўлақол тезроқ!
– Ойи, – деди Энн, – мен ўйлаб кўрдим.
Арава йўл бўйлаб учиб кетди, ферма атрофидаги уй бекалари ғимирлаб қолишди, чўмилишга тайёрланган сув қайнаб, печ устидаги дазмол қизиб кетди. Қизнинг онаси лабларига соч тўғнағичларни қистириб олиб, у ёқдан бу ёққа югуради.
– Нима бало, бир пасда ўзгариб қолдинг, Энн? Томни ёқтирмасдинг-ку!
– Тўғри. – Шунча тайёргарликни қилиб қўйиб, Энн бирданига жойида қотиб қолди.
“Баҳор келди-ку!” – ўйлади Сеси.
– Баҳор келди, – деди Энн, секингина.
“Рақсга тушадиган мўъжизавий оқшом”, – ўйлади Сеси.
– Рақсга тушадиган… – ғўлдиради Энн Лири.
Энди, қиз тоғора ичида, лўппи совун унинг оппоқ елкасида ўйнаб кўпиради, қўлтиқчаларига кириб олиб, чиққиси келмайди, илиққина сийнаси кафтлари орасида сирпаниб, қитиғини келтиради. Сеси ҳам тинч турмай, лабларни пичирлашга мажбур қилади.
Қиз совун суриб бўлиб, ишқаланди, ювинди, чайинди. Энди етар, тур! Сочиқни ол, артин! Атир!… Упа!…
– Ҳой қиз! – деди Энн катта кўзгудан қараб турган чиннидай оқбадан, гулдек яшнаб турган қизга. – Сен бу оқшом кимсан, ўзи?
– Ўн етти ёшли қиз, – деди Сеси қизнинг бинафша кўзларидан мўралаб. – Сен мени кўрмаяпсан. Мен бу ердалигимни биласанми?
Энн Лири бош чайқади.
– Ичимга баҳор сеҳргари кириб олганга ўхшайди.
– Қайноқ! Эҳтиросли! – деб кулди Сеси. – Энди кийин!
Ҳаёт нафаси уфуриб турган баданни чиройли кийимлар ўраб олиши қандай яхши-я! Ана, чақириб келишди…
– Энн, Том келди.
– Айтинг, кутиб турсин. – Энн бирданига ўтирволди. – Айтиб қўйинглар, мен рақсга бормайман.
– Нималар деяпсан? – деди онаси остонада қотиб.
Шу онда Сеси жойини эгаллади. У хатарли бир лаҳзагагина Эннинг жисмини тарк қилган эди. Узоқдаги туёқ товушларини, ойдин йўлдаги ғилдиракларнинг ғирчиллашини эшитиб: “Қани, Томнинг дилига кириб кўрай-чи, йигирма икки яшар йигит бундай оқшомда нималарни ўйлаётганийкин?” деганди. Шундай деб, у супиргизор устидан учиб кетди, лекин шу заҳоти қайтиб, ўз ошиёнига кирган қушдек, Энн Лирининг дилига типирчилаб, ўрнашиб олди.
– Энн!
– Кетаверсин!
– Энн! – Сеси янаям яхшироқ ўрнашиб олди ва бутун фикри-зикрини ишга солди.
Бироқ Энн ўжарлик қилганча туриб олди.
– Йўқ, йўқ, мен уни ёмон кўраман!
Қизни бир онга ҳам ташлаб кетмаслик керак эди. Сеси аввал унинг қўлларини ўзига бўйсундирди, кейин – юрагини, бошини… секин-аста: “Тур ўрнингдан!” – ўйлади у.
Энн турди.
“Эгнингни кий!”
Энн кийинди.
“Энди, юр!”
“Йўқ!” – ўйлади Энн Лири.
“Юр, деяпман!”
– Энн, – деди жимгина кузатиб турган ойиси. – Томни зориқтириб қўйма. Қилиқ қилмай, ҳозироқ чиқ! Сенга нима бўлган, ўзи?
– Ҳеч нарса, ойи. Яхши қолинг. Биз кечроқ қайтамиз.
Энн ва Сеси баҳор оқшоми қўйнига отилиб чиқишди.

* * *

Рақс майдони гавжум. Бунда улуғвор, серҳашам қанотлари қатини аста ёйиб юборган кабутарлар, товуслар ўйнайди, кўзни қувонтирувчи ранго-ранг шуъла, бари жам бўлган… Шуларнинг ичида Энн Лири сармаст бўлиб, гир айланади…
– Қандай мўъжизали оқшом-а! – ўйлади Сеси.
– Мўъжизали оқшом! – деди Энн.
– Жуда ғалатисан-а, – деди Том.
Мусиқа садолари уларни туманли гирдоби-ла чулғаб олиб, қўшиқ оҳанги ичида оқизиб кетди. Улар чайқалиб-чайқалиб сузишди, бир чўкиб, бир кўриниб, ҳар кўринганда бир қултум нафас олиб, бир-бирларига ёпишиб оқишди ва яна, “Гўзал Огайо”нинг оҳангларига чўмиб, шивирлашиб, хўрсинишиб, гирдикапалак бўлишди.
Сеси ҳиргойи қилди. Энн дудоқларини очганда, оҳанг қуйилиб келди.
– Ҳа, мен ғалатиман, – жавоб қилди Сеси.
– Сен ўзингга ўхшамайсан, – деди Том.
– Бугун шунақаман.
– Сен илгариги, мен билган Энн Лири эмассан.
– Ҳа, ҳа, бутунлай бошқаман, – шипшиди олис-олисдаги Сеси.
– Бутунлай бошқа, – беихтиёр такрорлади Эннинг лаблари.
– Мен ҳам ўзимни ғалати сезяпман, – деди Том.
– Нега?
– Сени айтаман-да, – йигит ўзини салгина орқага ташлади ва қизни айлантирганча, қизариб, бўрсиллаб турган юзига қаттиқ тикилди. – Кўзларинг… тушунолмай қолдим.
– Мени кўраяпсанми? – деди Сеси.
– Сен гўё шу ердасан, айни вақтда қаердадир, жуда олисдасан, – Том ташвишга тушиб, қизни авайлаб айлантирди.
– Ҳа.
– Нега мен билан келдинг?
– Келмоқчи эмасдим, – жавоб қилди Энн.
– Нега энди?
– Нимадир мени мажбур қилди.
– Нима?
– Билмайман, – деди Энн йиғламсираб.
– Тинчлан, тинчлан… – шивирлади Сеси. – Мана шундай, айлан, айланавер.
Улар нимқоронғи майдончада шитирлаб, шипиллаб парвоз қилишди, яна қўнишди, яна мусиқага бурканганча чирпирак бўлишди.
– Шундай бўлсаям сен рақсга келдинг, – деди Том.
– Келдим, – деди Сеси.
– Энди, бўлди, – йигит айланганча қизни четга, эшик томонга суриб борди, ҳеч кимга сездирмасдан уни рақс майдончасидан, мусиқадан ва одамлардан тезгина нари олиб кетди.
Улар аравага чиқиб, ёнма-ён ўтиришди.
– Энн! – деди йигит ва титроқ қўллари билан қизнинг қўлларини тутди. – Энн!
Лекин у қизнинг исмини шундай айтдики, гўё бу исм уники эмасди. Йигит қизнинг оқариб кетган юзига тикилиб қаради.
– Энн, ўзинг биласан, мен сени севардим, – деди у.
– Биламан,
– Лекин, сен доим шунақа беқарорлигинг сабабли куйиб қолишни истамасдим.
– Ҳечқиси йўқ, бизлар ҳали ёшмиз, – деди Энн.
– Йўқ. Йўқ! Мен “Мени кечир”, демоқчийдим, – деди Сеси шошиб.
– Нимани кечираман? – Том унинг қўлларини қўйиб юборди ва сергак тортди.
Тун илиқ. Ҳар тарафдан ернинг титроқ нафаси уфуриб турибди, кўкариб қолган дарахтлар шитирлаётган япроқлари ила сокин нафас олаяпти.
– Билмадим, – деди Энн.
– Йўқ, биламан! – деди Сеси. – Сен дунёда энг баланд, энг чиройли йигитсан. Бугунги кеча ажойиб бўлди, мени уни сен билан ўтказганимни бир умр эслаб қоламан, – деди Сеси ва бировнинг совуқ қўлларини йигитнинг қаршилик кўрсатаётган қўлларига узатди, уларни маҳкам тутиб сиқди, иситди.
– Сенга бугун нима бўлди? – деди Том тушунолмай. – Ҳали ундоқ дейсан, ҳали бундоқ, ўзинг ўзингга ўхшамайсан. Мен сени, эски танишлигимиз ҳурмати, рақсга таклиф қилувдим. Аввалига шунчаки айтдим. Кейин, қудуқ олдида турганимизда, сен ўзгарганингни, жудаям ўзгарганингни сезиб қолдим. Бошқача бўлиб қолгандинг. Нимангдир ўзгача, янги… мулойимликми… – У сўз ахтариб тополмади. – Билмадим, айтолмаяпман. Нигоҳинг бошқача эди, овозинг ҳам. Билдимки, мен сени яна севиб қолдим.
“Уни эмас, – деди Сеси, – мени!”
– Мен сени севишдан қўрқаман, – давом этди йигит. – Яна азоб берасан.
– Эҳтимол, – деди Энн.
“Йўқ, йўқ, мен бутун қалбим билан севаман! – ўйлади Сеси. – Энн, унга айт, мен учун айт. Айт, бутун қалбим билан севаман, де!”
Энн ҳеч нима демади.
Том қиз томонга секингина сурилди, унинг даҳанини мулойимлик билан тутди.
– Мен кетаяпман. Ишга жойлашдим, бу ердан юз мил нарида. Мени соғинасанми?
– Ҳа! – дейишди Энн ва Сеси биргалашиб.
– Хайрлашув олдидан сени ўпсам бўладими?
– Ҳа! – деди Сеси “биров”лардан олдинроқ.
Йигит лабларини бегона лабларга босди. Қалтираб, бегона лаблардан бўса олди. Энн бўлса, оппоқ ҳайкалдек ўтирарди.
– Энн! – қичқирди Сеси. – Қўлларингни кўтар, уни қучоқла!
Қиз ой шуъласида ёғоч қўғирчоқ каби ўтирарди. Йигит унинг лабларидан яна ўпди.
– Севаман! – шивирлади Сеси. – Бу ерда менман, унинг кўзлари ичида кўрганинг мен эдим, мен! У сени ҳеч қачон севмагандаям, мен севаман!
Йигит нари сурилди ва қизнинг ёнида, аллақаёқлардан югуриб келгандек, ҳансираб ўтирарди.
– Тушунолмаяпман, нималар бўляпти, ўзи?… Ҳозиргина…
– Ҳа? – сўради Сеси.
– Ҳозир, менга туюлгандек… – У кўзларини ишқалади. – Майли, аҳамияти йўқ. Уйингга обориб қўяйми?
– Марҳамат, – деди Энн Лири.
Йигит отларни “чуҳ”лаб, жиловни ҳолсизгина тортди.
Арава юриб кетди. Ғилдираклар шилдираб, тасмалар шапиллаб, ойдин арава ғизиллаб бормоқда, теваракда эса эрта баҳор оқшоми, ҳали ярим кеча ҳам бўлгани йўқ. Йўлнинг икки четидаги беданинг ёқимли иси анқиб турган далалар ва ўтлоқлар милт-милт ортда қолиб кетмоқда.
Сеси далалар ва ўтлоқларга қараб, ўйланиб қолди: “Шу кечадан бошлаб, бир умрга у билан бирга бўлиш учун ҳамма нарсадан воз кечаман, ҳеч нарсани аямайман!” Узоқдан қулоғига ота-онасининг сўзлари чалинди:
“Эҳтиёт бўл. Наҳотки, сеҳр кучингдан айрилиб қолишни хоҳласанг? Оддий одамларга турмушга чиқсанг, бу кучингни йўқотасан. Ўйлаб иш қил. Сен шуни истайсанми, ахир?”
“Ҳа, истайман, – ўйлади Сеси. – Мен унга керак бўлсам, ҳозироқ сеҳр кучимдан айрилишга тайёрман. Бундан кейин баҳор оқшомлари ўзимни ҳар ёнга уриб, дунё кезиб, ҳали қарасанг қушлар, ҳали итлар, мушуклар, тулкилар ичига кириб юрмайман, мен у билан бўлсам бас! Фақат у билан. У билан.”
Йўл арава остида шилдираб, ҳамон ортга кетмоқда.
– Том, – ниҳоят, жимликни бузди Энн.
– Ҳа? – деди йигит йўлга, дарахтларга, осмон ва юлдузларга ўйчан қараб бораркан.
– Агар сен бундан кейин, қачон бўлмасин, Иллинойсдаги Гринтаунга бориб қолсанг (узоқ эмас, бор-йўғи бир неча мил, холос), мен учун бир илтифот қила оласанми?
– Иложи бўлиб қолар.
– У ердаги бир дугонамникига кириб чиқа оласанми?
Энн Лири бу гапни тутилиб, қатъиятсизлик билан айтди.
– Нимага?
– У менинг энг яхши дугонам. Мен унга сен тўғрингда айтгандим. Манзилини ҳозир айтаман.
Арава Эннинг уйи олдида тўхтади, қиз сумкасидан қалам-қоғоз олди ва тиззасига қўйиб, ой нурида ёза бошлади.
– Мана, ўқий оласанми?
Йигит қоғозга қаради ва ҳайрон бўлиб бош ирғади.
– “Сеси Элиот. Теракзор кўчаси, 12. Гринтаун, Иллинойс”, – деб ўқиди у.
– Уникига кириб ўтарсан? – деди Энн.
– Кўраман, – жавоб қилди йигит.
– Ваъда берасанми?
– Унинг бизга нима алоқаси бор? – жеркиб берди йигит. – Бу қоғоз, манзил, исмнинг менга нима кераги бор?
У қоғозни ғижимлаб, дум-думалоқ шаклга келганда чўнтагига тиқди.
– Илтимос, ваъда бер! – ялиниб-ёлворди Сеси.
– … ваъда… бер… – деди Энн.
– Бўпти, бўпти, фақат сен қистайверма! – жеркиди йигит.
“Чарчадим, – ўйлади Сеси.– Бошқа ҳолим келмайди. Уйга қайтишим керак. Кучим тугаб бораяпти. Тунлари мана шунақа изғиб юрганимда, кучим бир неча соатга етади, холос… Хайрлашув олдидан…”
Қиз Томнинг лабларидан ўпди.
– Сени ўпаётган мен! – деди Сеси.
Том Энн Лирини ўзидан нари суриб, унга шундай тикилдики, гўё ичида нима борлигини кўраётгандек. У ҳеч нима демади, лекин юзлари аста ёришди, ажинлари тарқаб, таранглашди, тошдек лаблари мулойимлашиб, қизнинг ой нурига чўмган оппоқ юзига яна бир марта тикилди. Кейин аравадан тушишга ёрдам берди-да, “хайр-маъзур”ни насия қилиб, тезгина жўнаб қолди.
Сеси Энни тарк этди.
Энн Лири қафасдан озод бўлган қуш каби қичқириб юборди ва кумуш йўлдан уйга югуриб кириб, эшикни шарақлатиб ёпди.
Сеси озгина имиллаб қолди. Чирилдоқнинг кўзлари билан баҳор тунида дунё қанақа бўлишини кўрди. Кўп эмас, бир дақиқага, ҳовуз лабида қотиб турган бақанинг кўзлари орқали, ёлғиз ўтириб, томоша қилди. Тунги қушнинг кўзлари ёрдамида ой нурига чўмган баланд қайрағочдан туриб, пастга қаради ва иккита уйда – бири яқингинада, иккинчиси – ярим мил нарида, чироқлар ўчганини кўрди.
У ўзи ҳақида, қариндош-уруғлари ҳақида, нодир қобилиятию, мана шу улкан дунёдаги тепаликлар ортида яшовчи одамга, ўз авлодидан биронта қиз турмушга чиқа олмаслиги ҳақида ў йлади.
“Том, – унинг руҳи ҳолсизланиб, тунги қуш ичида дарахтлар орасидан, ёввойи хантал ўсиб ётган дала устидан учиб борарди. – Том, қоғозни ташлаб юбормадингми? Қачон бўлса ҳам, бир иложини топиб, мени кўргани кирасанми? Мени таний олармикинсан? Юзларимга қараб туриб, мени қаердадир кўрганингни эслай оласанми, мени севишингни, мен ҳам сени бутун борлиғим билан бир умрга севишимни сеза оласанми?”
У тўхтади. Тун ҳавоси муздек! Шаҳарлар ва одамлар миллионлаб мил олисда, узоқ-узоқда, пастда – далалар, фермалар, дарёлар, тепаликлар…
Том ухлаб ётибди. Тун алламаҳал. Йигитнинг кийимлари тартиб билан стулга, каравот суянчиғига терилган. Қўлини боши узра, оппоқ ёстиғи устига ташлаган, кафтида бир парча қоғоз, ҳарфлари кўринади. Бармоқлар секин-секин ёпилиб, қоғозни маҳкам сиқди.
Том қимирламади, ой ёғдусида товланиб турган дарчага қора майна бир зум секин ва юмшоққина суйканганини, кейин унсиз париллаб, бир жойда туриб қолганини ва ухлаб ётган замин бўйлаб кунчиқар томонга учиб кетганини ҳам сезмади.

“Сирли олам” журнали, 1991 йил, 2-сон.

ПУТИРАНГ ДАРЧА

Тушида ранг-баранг ойнавандли ташқи эшикни беркитаётганмуш. У пуштиранг, лимон сингари сап-сариқ, юмшоқ булутдек оппоқ ва булоқ суви каби тиниқ шишалардан ишланган. Кўплаб, майга ўхшаган, шарбат ёки мева қиёмини эслатувчи алвон, қирмизиранг ва тилларанг, муздек салқин, кўкимтир шиша сополакчалар ўртадаги катта ойна атрофига қопланган. Ёдида, болалик кезлари отаси уни даст кўтариб, “Қара!” дерди. Шунда яшил шиша ортидаги борлиқ дунё йўсин ёки ялпиз сингари очяшил тус оларди.
– Қара!
Очбинафшаранг шиша ўткинчиларни сўлиб қолган узум бошларига ўхшатиб қўярди. Ва ниҳоят пуштиранг шиша шаҳарни ҳамма вақт илиқ пушти тўлқин билан юварди, тонгнинг қизғиш шафағига буркарди, янгигина қирқиб текисланган майсазор эса, шарқ бозорларидан келтирилган гиламнинг худди ўзи бўлиб қоларди. Ҳаммасидан ҳам яхши бу пушти шишали дарча қути ўчган ёноқларни лола ранг билан қопларди ва у туфайли совуқ куз ёмғири илиқ бўлиб қолар, феврал бўронларида эса қувноқ учқунлар чақнарди.
– Ҳа, ҳа! Мана бу ерда…
У уйғониб кетди. Болаларнинг шивирлаб гаплашганидан уйғонди, лекин ҳали кўзларини очганича йўқ, шу аҳволда қоронғиликка қулоқ солиб ётди. Уларнинг овози қуриб қолган денгиз тубидаги қумни тўзғитиб, кулранг тепаликлар устига сочаётган шамолнинг ғинғиллашига ўхшаб, маъюс эшитилди. Шундагина лоп этиб ёдига тушди: “Биз Марсдамиз-ку!”
– Нима? – бақириб юборди хотини уйқу аралаш. У товушини чиқариб гапирганини билмай қолди, қимирлашга ҳам қўрқиб, жим ётишга ҳаракат қилиб кўрди. Бироқ воқелик ўз ҳукмини ўтказаётган, у эса ғалати бўлиб, довдираб қолаётгандек эди. Ана, хотини ўрнидан туриб, хонада шарпа каби у ёқдан бу ёққа юра бошлади, йиғма металл уйнинг анча баланддан очилган дарчаларининг гоҳ унисига, гоҳ бунисига боради, чарақлаб турган бегона юлдузларга узоқ тикилиб туради.
– Кэрри, – шивирлади у. Хотини эшитмади.
– Кэрри, – қайта шивирлади у, – сенга айтмоқчи бўлиб юрувдим… бир ойдан бери оғиз жуфтлайман. Эртага… эртага эрталаб бизда…
Бироқ хотини юлдузларнинг кўкимтир ёғдусида тошдек қотиб ўтирарди, унга қайрилиб ҳам қарамади.
“Қани энди, қуёш ҳеч қачон ботмаса, – ўйлади у ўзича, – ҳеч қачон тун бўлмаса.”
У куни билан бўлажак шаҳар учун уй қуради, болалар мактабда бўлишади, Кэрри эса, рўзғор билан овора – супиради, сидиради, овқат тайёрлайди, бунинг устига томорқа… Қуёш ботиши ҳамоноқ гулпушталарни юмшатиш ҳам, мих қоқиш ёки масала ечиш ҳам мумкин бўлмай қолганда, ҳаёллари, қоронғиликда қўноққа қайтган тунги қуш каби учиб келаверади.
Хотини қимирлади, сал қайрилиб қаради.
– Боб, – деди у, ниҳоят, – уйимизга кетгим келяпти.
– Кэрри!
– Бу жойлар бизга уй бўлмайди, – деди у. Ғира-шира қоронғиликда унинг ёш тўла кўзлари йилтираб кетди.
– Яна бироз сабр қил, Кэрри.
– Ортиқ тоқат қилолмайман! – У уйқусираган каби жавон қутичаларини тортди, бир тўп дастрўмол, ички кийим, кўйлакларни олиб, жавон устига беихтиёр, қарамасдан қўйди. Неча марта шунақа қилди – одат бўлиб қолди. “Тоқатим қолмади”, деб жавондан буюмларни чиқаради, узоқ сукут сақлаб, кейин ҳаммасини жой-жойига қўяди ва юзлари донг қотганча, совуқ нигоҳ билан ўрнига чўзилади, ҳаёлларга берилади. Бир кунмас – бир кун у ҳамма қутиларни бўшатиб, девор остида уйилиб ётган эски чамадонларга ёпишиб қолса-чи?
– Боб… – унинг товуши сокин, равон, ҳаракатларини кузатишга имкон бериб турган ой шуъласидек нурсиз, бироқ ҳасратдан асар йўқ. – Шу ярим йил ичида, тунлари неча марта шундай қилдим, ўзим уяламан. Биламан, ишинг оғир, шаҳар қураяпсан. Бундай қийинчиликда хотин киши эрига хархаша қилавермаслиги, жонига тегмаслиги керак. Бироқ мен ҳам дилимдагини тўкиб-солишим керак-ку! Ичимга ютиб юравермайман-ку! Ҳаммасидан кўра майда-чуйда нарсаларни соғиндим. Бўлмағур нарсалар, ўзим ҳам ҳайронман. Айвонимиздаги арғимчоқ эсингдами? Тўқилган оромкурси-чи?
Огайомизнинг ёз оқшомлари ўтган-кетганларни томоша қилиб, роҳатланиб ўтирардик. Сози бузилган пианино, швед ойнаси, меҳмонхонадаги жиҳозлар,… тўғри, эски, қўпол, хунук ишланган, буни ўзим ҳам биламан… Осилчоқли хитой қандили шамол эсиши билан жиринглаб кетарди. Ёз кечалари ўша айвонда ўтириб, қўни-қўшнилар билан суҳбатлашардик. Буларнинг ҳаммаси майда-чуйда арзимаган гаплар, лекин негадир, ярим кечада уйғониб кетаману, бундай ҳаёллар менга тиним бермайди. Кечир.
– Сенда нима айб? – деди у. – Марс бегона макон. Буёқда ҳамма нарса бегона, иси ҳам ғалати, кўзингга ҳам бошқача кўринади. Ўзим ҳам тунлари шуларни ўйлаб кетаман. Ўзимизнинг юртимиз, шаҳримиз, уйимиз қандай яхши эди!
– Баҳор ва ёзда ҳаммаёқ ям-яшил бўларди, – гапни улаб кетди хотини. – Кузда эса, сап-сариқ, қип-қизил! Уйимизни кўп эслайман. Эски, қурилганига саксон йилми, тўқсон йилми бўлганига қарамай, қадрдон бўлиб қолганди. Тунлари тинглаб ётардим, у худди гапиргандек қисирлаб, шиқирлаб қўярди. Ёғочлари қуриб кетганидан остонаси, зина тутқичлари, айвон қўл теккизишинг билан тилга киргандек бўларди. Ҳар бир хона ўзига хос эди. Бутун уй гапирганида эса, худди катта оила – туғишганларинг бир ерга тўпланиб аллалагандек, юмақол кўзингни, ухлайқол, дегандек бўларди. Унақа уйларни ҳозир қуришмайди. Уйда кўпчилик: оталар, боболар, неваралар яшаса, у ўзингники бўлиб қолади, кўзингга иссиқ кўринади. Бизнинг манави қутичамиз эса, мен борманми, йўқманми, билмайдиям, мен ҳаётманми, ўлганманми, унга барибир! Товушлариям занглаган темирдан чиқаётганга ўхшайди, туришлари совуқ. Деворларида кўз илғамас тешикчалари ҳам йўқки, йилларни ўзига сингдириб олса! Ғамлаган ёки ортиқча нарсаларингни сақлай десанг, на ертўласи бор, на чордоғи! Эски-тускиларни, туғилишингдан олдинги вақтлардан қолган нарсаларни ҳеч қаёққа сиғдириб бўлмайди! Биласанми, Боб, ҳозир ёнимизда ўша, биз ўрганиб қолган нарсаларимиздан озгинаси бўлганида ҳам, ҳар қандай янгиси билан кўникиб кетган бўлардик. Атрофингдаги ҳамма нарса, майда-чуйдадан тортиб катталаригача янги, бегона бўлса, бир умр кўниколмас экансан.
Қоронғиликда у бош ирғаб, хотинининг гапини тасдиқлаб қўйди.
– Ўзим ҳам шундай ўйлаб юрардим.
Хотини деворга тиркаб қўйилган чамадонлар устида ўйнаётган ой шуъласига тикилиб ўтираркан, қўлини ўша томонга аста узатди.
– Кэрри!
– Нима?
У сапчиб ўрнидан турди, оёқларини полга осилтириб, ўтириб олди.
– Кэрри, мен ақлга сиғмайдиган бир бемаънилик қилиб қўйдим. Бу ёқларга келганимиздан бошлаб диққат қиламан, сен уйимизни соғингансан, ўғилларимиз тунлари уйғониб кетиб, шивирлашиб қўйишади, шамол эса чийиллайди, ташқарида Марс, қуриб қолган денгиз… яна… – у тутилиб қолди, қийналиб ютинди. – Мен нима иш қилиб қўйганимни ва нима учун шундай қилганимни тушунишинг керак. Бундан бир ой олдин, банкдаги ҳисоб рақамимизда ўн йил давомида йиққан пулимиз бор эди, шуни, ҳаммасини борича харажат қилиб юбордим!
– Боб!
– Бекорга ташлаб юбордим! Кэрри, гапим рост, шамолга учириб юбордим! Ҳаммангизни хурсанд қиламан, деб ўйловдим. Мана, сен бундай деяпсан, анави лаънати чамадонлар ҳам кўз олдимизда тихирлик қилиб турибди.
– Нега ундай қилдинг, Боб? – хотини эри томонга ўгирилиб олди. – Ундан чиқди, биз бу ёқларда – Марсда ҳар бир центни авайлаб, қийинчиликларга чидаб, бекорга юрибмиз экан-да? Сен бўлсанг ҳаммасини бирданига йўқ қилибсан.
– Ўзим ҳам билмайман, балки, ақлдан озгандурман, – деди у. – Менга қара, тонг отишига оз қолди. Барвақт турамиз. Мен билан бирга борасан, нима қилиб қўйганимни ўз кўзинг билан кўрасан. Агар ҳаммаси бекор бўлиб чиқса, нимаям қилардим, ана, чамадонлар, ракета эса, Ерга ҳафтада уч марта қатнайди.
Кэрри қимир этмай қолди.
– Боб, Боб, – дея шивирларди.
– Керакмас, ҳозир гапирма, – ёлворди у.
– Боб, Боб…
Хотини бошини аста чайқаб қўйди, унинг ишонгиси келмасди. У тескари қараб, каравотнинг бир чеккасига чўзилди, хотини иккинчи четига ўтирди, узоқ вақт ётмади, дастрўмоллар, ички кийимлар чиройли тахлаб қўйилган, билакузук ва тақинчоқлар сақланадиган жавонга тикилиб ўтираверди. Ташқарида, девор ортида эса, ой шуъласи сингиб кетган шамол мудроқ чангларни супуриб, осмонга пуркарди.
Ниҳоят, Кэрри ётди, бироқ ҳеч нима демади, мурда каби кўзлари қилт этмасдан, қоронғиликка – узундан-узун туннелга тикилганча ётди. Наҳотки, туннелнинг нариги учида ҳеч қачон тонг отмайди?

* * *

Улар тонг қоронғисида туришди, лекин торгина уй ҳали уйғонганича йўқ, оғир сукунат ҳукм сурарди. Ота, она ва ўғиллар жимгина ювинишди, индамасдан янгигина пиширилган нон ейишди, мева шарбати ва кофе ичишди ва ниҳоятда, бундай сукунатдан ўкириб, увиллаб юборгудек бўлишди. Ҳеч ким бир-бирига тикилиб қарамади, ҳар бири бошқасини тостер, чойнак, қанддоннинг чинни ёки никелланган сиртидаги аксига қараб, зимдан кузатиб турди. Буришиб, қийшайиб кетган қиёфалар бундай каллаи-сахарда бегона кўринар экан. Ва, ниҳоят, эшикни очишди. Хонага Марс денгизлари устида эсадиган совуқ ҳаво ёпирилиб кирди. Ташқарига чиқишди. Денгиз тубида кўкимтир қумлар гоҳ югуриб ўйноқлайди, гоҳ хазон каби тўкилади ва қирғоққа урилмоқчи бўлган тўлқин шарпаси сингари кўтарилади. Тепада яланғоч, совуқ осмон, узоқда, бўм-бўш саҳна ортига қўйилган безак ўхшаб кўриниб турган шаҳар. Оила ўша томонга қараб кетди.
– Қаёққа кетяпмиз? – сўради Кэрри.
– Ракетадромга, – жавоб берди эри. – Йўл-йўлакай сизларга айтадиган гапим кўп.
– Болалар қадамини секинлатишди, ота-онасининг ортидан гапга қулоқ солиб бораверишди. Отаси эса, кетаётган йўлига – тўппа-тўғрига қараганча, гап бошлади. Узоқ гапирди, хотинига, ўғилларига бир марта ҳам қайрилиб қарамади, гапларимни қандай қабул қилишаётган экан, деб қизиқмади.
– Мен Марсга ишонаман, – деб бошлади у паст товуш билан. – Биламан, бир вақт келиб, у ҳақиқий ўзимизники бўлиб қолади. Биз уни жиловлаймиз, бу ёқларга кўникиб кетамиз, ортга қайтмаймиз! Бир йил илгари, эндигина учиб келганимизда, мен қўққисдан, ўзимни қоқилиб кетган одамдек ҳис қилдим. Бизни бу ёқларга нима бошлаб келди, деб ўйлаб қолдим ва сабабини энди топгандек бўлдим. Бу – худди балиқлардаги каби, ҳар йили такрорланадиган воқеа экан. Нима учун узоқ жойларга сузиб кетаётганини балиқнинг ўзи ҳам билмайди, барибир сузаверади. Ўзи танимаган ва билмаган дарё бўйлаб оқимдан юқорига қараб сузаверади, тезоқар жойлардан ўтади. Шаршаралардан ўтади, ниҳоят, бир жойга етиб боради-да, тухум қўяди, кейин ўлади. Ва, ҳаммаси янгидан бошланади. Наслдан наслга ўтадиган одат, инстинкт – нима десанг деявер, лекин бу шундай тарзда кетаверади. Биз ҳам худди шунга ўхшаб, бу томонларга келиб қолдик, шекилли.
Улар эрталабки жимликда ҳамон қадам ташлашар, чексиз осмон ортларидан эргашиб келарди, оёқлари остида, яқингинада ётқизилган шоссе устида ғалати, паға-паға буғ каби кўкимтир ва оқиш қумлар ўралишади.
– Шундай қилиб, биз ҳам бу томонларга келиб қолдик. Марсдан кейин қаёққа борамиз? Юпитергами, Сатурн, Уран, Нептун ё Плутонгами ёки улардан ҳам узоқларгами? Тўғри янада узоқларга ҳам бўлиши мумкин. Нима учун шундай бўлади? Шундай кунлар келадики, Қуёш портлаб, осмон тешик қозондек бўлиб қолади, Ердан асар ҳам қолмайди. Ўшанда Марс, балки, шикастланмай қолар? Бордию, у ҳам шикастланса, Юпитер бор, ундан кейингилари бор. Ҳаммасига шикаст етса, нима бўлади, билмайман, унда зурриётларимизнинг ҳоли нима кечади?
У тепага. Тиниқ, тоза сиёҳранг осмонга тикилиб қаради.
– Нима бўпти?! Биз бу вақтларда номаълум дунёларда бўламиз. Унинг номи ҳам йўқ, фақат рақами бор: айтайлик, тўқсон еттинчи юлдузлар туркумининг олтинчи сайёраси ёки тўқсон тўққизинчи туркумнинг иккинчи сайёраси. У ўлгудек узоқда! Буни ҳатто даҳшатли тушингда ҳам, алаҳлаганингда ҳам тасаввур қилолмайсан! Биз буёқлардан ҳам учиб кетамиз, тушуняпсизларми, узоқларга кетамиз ва соғ-омон қоламиз! Шундай фикрга келганимда, ўзимга ўзим: “Мана, гап қаёқда экан? – дедим. – Мана, нима учун биз Марсга учиб келдик? Мана, нима сабабдан одамлар осмонга ракета учиришар экан?”
– Боб…
– Тўхта, гапириб бўлай. Бу – пул учун эмас, йўқ. Табиат манзараларини томоша қилиш учун ҳам эмас. Кўпчилик шундай деб ўйлайди, бу – ёлғон, тўқима! Бойиб кетиш учун, шон-шуҳрат учун учаяпмиз, дейишади. Бир ерда ўтиравериш зерикарли, кўнгил очиш учун учаяпмиз, дейишади. Аслида эса, ҳар бир одамнинг ичида нимадир бор, у балиқ ёки кит, ҳатто энг кичкина, кўзга кўринмас микробнинг ичидаги нарсага ўхшаб чиқиллаб туради. Бу – шундай жажжи соатчаки, ҳар бир жонли махлуқ ичида бор. Биласизларми, у нима дейди? “Олға юр, бир жойда ўтираверма, тўхтама, суз, сузавер! – дейди. – Янги дунёлар томон уч! Янги шаҳарлар бунёд қил! Яна ва яна! Шунинг учунки, дунёда ҳеч нима Одам зотини йўқ қилиб юборолмасин!” Тушунсанг-чи, Кэрри, биз сен билан Марсга шунчаки учиб келганимиз йўқ! Одамларнинг тақдири, бутун одамзот авлодининг тақдири, биз ўз ҳаётимизда нималарга улгуришимизга боғлиқ. Мана, гап нимага бориб тақалаяпти! Бу – катта гап, ваҳминг келади!
Ўғиллари ортда қолмай, эргашиб келишяпти, Кэрри – ёнида. Уларга қараб, сўзларини қандай қабул қилишаётганини, юзларидан ўқиб олгиси келди, бироқ қайрилиб қарамади, гапини давом эттираверди.
– Эсимда, болалик пайтимда сеялкамиз синиб қолганди, тузатишга пулимиз йўқ эди. Ўшанда отам икковимиз уруғларни сиқимлаб сочган эдик. Бунда ҳам мазмун бор: “Бари бир, экиш керак, йўқса, ўрим бўлмайди!” Эй, Худойим! Кэрри, ўзинг эслаб кўргина-а, газеталар якшанбалик иловасида нималарни ёзишарди: МИЛЛИОН ЙИЛДАН СЎНГ ЕР МУЗГА АЙЛАНИБ ҚОЛАДИ! Болалик йилларим бундай мақолаларни ўқиб, дод солиб йиғлардим. Ойим “Сенга нима бўлди?” деб сўраганида, “Ўша пайтда дунёда яшайдиган бечораларга раҳмим келяпти” десам, “Сен улар ҳақида қайғурмай қўя қол” дердилар. Кўрдингми, Кэрри, мен нима ҳақда гапиряпман. Аслида, биз келажак авлод тўғрисида қайғурамиз, акс ҳолда бу томонларга келиб қолган бўлармидик?! Мен учун энг муҳими – ОДАМ! Унинг НАСЛИ! ОДАМ НАСЛИ яшаса ва яшайверса! Тўғри, ўзим шундан манфаатдорман, чунки ўзим шу наслнинг биттасиман. Одам зоти доим мангулик ҳақида ўйлар экан, бунга етишмоқнинг бирдан-бир йўли – олға қараб юриш, Коинотни тўлдириш! Шундагина, мабодо, қаердадир қурғоқчилик ёки бошқа табиий офат бўлиб қолса ҳам, барибир, ҳосил ўриб олаверамиз. Ҳатто Ер музга айланиб қолса ё занг босиб, қаҳатчилик бўлса ҳам! Шунда ҳам, Венерами ёки, одамлар минг йиллардан кейин ўрнашиб оладиган бошқа бир сайёрада янги майсалар униб чиқади. Шундай ўй-хаёлларимни деб, ақлдан оздим, Кэрри! Чир сўзим! Ақлдан оздим! Шундай фикрга келдиму ўт бўлиб ёндим, ҳаммани – сени, болаларимни, учраган-йўлиққан кимсани тўхтатиб, гапириб бергим келаверди. Кейин ўйланиб қолдим: жин урсин, бундан ҳеч қанақа фойда йўқ-ку! Шундай кун ёки, эҳтимол, тун келадики, ичинглардаги ўша митти соат қандай чиқиллаётганини ўзинглар ҳам эшитиб қоласизлар, ўшанда ўзларинг тушуниб оласизлар, ҳеч нарсани уқдириб ўтиришга ўрин қолмайди.
Биламан, Кэрри, буларнинг бари баландпарвоз гап, балки, мен ғоятда жиддий фикр юритаётгандурман, ахир мен кичкина одамман-ку, бўйим ҳам паст, лекин сен менга ишон – буларнинг ҳаммаси ҳақ гап!
Бу пайт улар шаҳарга кириб келишган, қадам товушлари бўм-бўш кўчаларда бўғиқ акс-садо беришига қулоқ солиб боришарди.
– Бугун тонгда нима бўлади? – сўради Кэрри .
– Ҳозир унга ҳам навбат келади. Биласанми, дилимнинг бир чеккасидаги гапни айтсам, ўзимнинг ҳам уйимизга кетгим келарди. Бошқа бир ички товуш эса, “Агар чекинсанг, ҳаммаси тамом!” дерди. Шунда, бизга нима етишмаяпти ўзи, деб ўйлаб қолдим. Ўғилларимиз, сен, мен – ҳаммамиз ўрганиб қолган эски-туски нарсаларми?
Хўп, дедим ўзимча, агар қандайдир эски-тускиларсиз янгисини ишга солиб бўлмаса, Худо ҳаққи, мен бундай эски-тускидан фойдаланганим бўлсин!
Ёдимда, тарих дарсликларида мана бундай гаплар бор эди: ибтидоий одамлар бир ердан иккинчи ерга кўчиб юрганларида сигир шохини кавлаб, ичига чўғ солганлар, кейин уни кун бўйи пуфлаб юрганлар. Кечқурун янги жойга етиб келиб, ўша, эрталабдан буён олиб юрган чўғдан гулхан ёққанлар. Гулхан ҳамма вақт янги бўлса ҳам, унда эскисидан қандайдир учқун бўлган. Шунда мен ҳаммасини тарозига қўйиб, мулоҳаза қилиб кўрдим, ўзимча ўйладим: Ердаги уйимизда қолган эски-тускилар ҳамма пулимизни сарфлашга арзирмикин? Йўқ, арзимайди. Эскининг ёрдамида бир нималарга эришсак, ана ўшанинг қиммати бор. Хўп, ундай бўлса, Янги ҳамма пулимизни батамом сарфлашга арзийдими? Узоқдаги қуйруқ учун харажат қилишга розимисан, дедим ўзим ўзимга. Ҳа, розиман, дедим. Агарда, худди шу йўл билан, кўз очиб-юмгунча, бизни Ерга қайтишга мажбур қилаётган ўша соғинчни даф қилиш мумкин бўлса, бор пулларимиз устига керосин қуйиб, ёқиб юбоганим бўлсин!
Кэрри ва болалар тўхташди. Улар кўча ўртасида отасига ҳайрон тикилиб қолишди, гўё у – у эмас, балки уларни йиқитиб кетмоқчи бўлган, ҳозир эса, тинчиб қолаётган қуюн!
– Бугун эрталаб юк ракетаси келди, – деди у оҳистагина. – Кетдик, қабул қилиб оламиз!
Улар пиллапоялардан аста кўтарилишди, акс-садо берадиган залдан эшиклари эндигина очилган сақлаш камерасига ўтишди.
– Балиқлар ҳақида яна гапириб бер, – деди болалардан бири.

* * *

Прокатга олинган юк машинасида шаҳардан ташқарига чиқишганда қуёш анча кўтарилиб қолган ва қиздираётган эди. Кузов халталар, қутилар, пакетлар, тугунлар билан тиқилиб кетган эди – узундан-узун, паст-баланд, ясси , ҳаммаси рақамланган, ҳар бир яшик ва тугунда чиройли ва ихчам ёзув: “Марс, Нью-Толедо, Роберт Прентисга.”
Машина йиғма уй олдида тўхтади. Болалар сакраб тушиб, ойисига ёрдамлашишди. Боб рулда бир дақиқа ҳаяллаб қолди, кейин шошмасдан пастга тушди, машинани айланиб ўтиб, ичкарига қаради. Туш вақтига келиб, битта катта яшикдан бошқа ҳаммаси, пакетлар, тугунлар очиб бўлинди. Буюмлар қуриб қолган денгиз тубида қатор туришар ва бутун оила унинг теварагида томоша қиларди.
– Буёққа кел, Кэрри.
У хотинини охирги қаторга бошлаб ўтди, катта яшиклардан бирининг ичидан эски пиллапоя чиқди.
– Эшитиб кўр-а.
Ёғоч зиналар оёқ остида тилга кирди.
– Улар нима дейишаяпти-а?
Хотини эскириб кетган пиллапояда ўйчан, диққат билан турар, бироқ жавоб беришга бир сўз тополмасди.
У қўли билан кўрсатди:
– Мана бу ерга пиллапояни қўямиз, буёқда – меҳмонхона, ошхона, овқатланадиган хонамиз, учта ётоқхона бўлади. Бир қисмини янгидан қурамиз, Ерда қолган нарсаларимиздан яна келтирамиз. Ҳар ҳолда, бизда пиллапоя, меҳмонхона учун у-бу жиҳозлар, эски кроватимиз ҳам бор.
– Ҳамма пулларимиз… Боб!
У хотинига табассум билан боқди.
– Жаҳлинг чиқмаяптими? Қани, менга қара-чи! Ана, чиқмаяпти.
Бир йилдан кейинми, беш йилдан кейинми, биз ҳамма нарсамизни кўчириб келтирамиз. Вазаларни ҳам, ойинг бизга тўққиз юз олтмиш биринчи йилда тақдим қилган арман гиламини ҳам. Ана, ундан кейин Қуёш портласа портлайверсин!
Улар бошқа яшикларни айланиб ўтиб, рақамларини, ёзувларини ўқиб кўришди: айвондаги арғимчоқ, беланчак, хитой қандили…
– Уларни ўзим пуфлаб жиринглатаман!
Зинапояларга турли рангдаги шишалардан ясалган дарчаси бор эшикни қўйишди ва Кэрри ундан қарай бошлади.
– Нималарни кўраяпсан?
Хотини нималарни кўраётганини билиб туриб сўради, чунки шу пайтда ўзи ҳам дарчага тикилиб турганди. Мана у – Марс! Совуқ осмон илиқ тус олди, ўлик денгиз тирилгандек бўлди, тепаликлар қулупнайли музқаймоқ уюмларига ўхшаб қолди ва шамол учираётган қумлар аста ёнаётган кўмир учқунлари каби йилтиллади. Пуштиранг дарча, пуштиранг дарча! У теварак атрофни нозик қизғиш ранг билан жонлантирди, юракларни, нигоҳларни тонг шафағи билан қоплади. Роберт Прентис ана шу шиша бўлагига тикилиб, ташқарини томоша қилиб тураркан, ўзича гапириб юборди:
– Бир йилдан сўнг биз турган шу жойда шаҳар пайдо бўлади. Соя-салқин кўча тушади. Ўзимизнинг айвонимиз бўлади, дўстлар орттирамиз, ўшанда бу буюмлар сенга ҳозиргичалик керак бўлмай қолади. Лекин ҳозир биз шулардан бошлаймиз. Булар арзимаган нарсалар, бироқ ўзимизники, кўникиб қолганмиз, кейин улар кўпаяверади. Яқин орада сен Марсни танимай қоласан, назарингда, бир умр шу ерларда яшаётгандек бўласан.
У зинапоялардан югуриб тушди-да, энг четда турган, мато билан ўралган, ҳали очилмаган яшикка қаради. Қаламтарош билан матони йиртди.
– Топ-чи, бу нима?
– Ошхонадаги менинг ўчоғим! Печка!
– Хечам-да! – у мулойим кулди. – Қани, битта қўшиқ айтиб бер-чи!
– Эсингни едингми, Боб?
– Шундай қўшиқ айтгин-ки, қўлимизда бўлган, бироқ сувга оқиб кетган пулларимизга арзисин. Тупурдим, ўша пулларга, ачинмайман!
– Мен “Женни, Женни, азизим!” деган қўшиқдан бошқасини билмайман-ку.
– Ана, ўшани айт!
Бироқ, хотини бошлолмади, лабларини унсиз қимирлатиб қўйди, холос.
У матони зарб билан тортди, қўлини йиртиқдан тиқиб, индамай пайпасланди ва хиргойи қила бошлади. Ниҳоят, қидирган нарсасини топиб ушлади ва жимликни пианинонинг тиниқ товуши бузиб юборди.
– Мана, шундай! – деди Роберт Прентис, – энди шу қўшиқни бошидан охиригача куйлаймиз. Ҳаммамиз, биргалашиб!

«БИТТАЮ БИТТА БУРЧИМИЗ —
БАХТЛИ БЎЛИШ…»
Бредбери асарларидан таги чизилган парчалар

    Рэй Бредбери — жаҳон адабиётидаги энг буюк хаёлпараст, улуғ орзуманд. Унинг асарлари инсон хаёлининг энг учқур қанотларида яралгандай таассурот қолдиради. Башариятни тараққиётнинг сарбаланд чўққиларида тасвирлаган адиб уни бир зумда заминга — ўзи пайдо бўлган тупроққа туширмоққа қодир. Зеро, Инсон — ер фарзанди, замин яратиғи. Ҳар қанча тараққий топмасин, у ўзи ихтиро қилган кашфиётлар янглиғ аниқ фикрлаши мумкиндир, аммо зинҳор-базинҳор ҳиссиз бўла олмайди. Бунга унинг ҳаққи йўқ. Шунинг учун Бредбери қаҳрамонлари алалоқибат қалб амри билан иш тутувчи, ўз туйғуларидан устун келолмайдиган, ўзлигидан тониб, яна ўзлигига қайтувчи келажак вакилларидир.
    Қуйида машҳур адибнинг турли асарларида турли қаҳрамонлари тилидан айтилган фикр-хулосалари билан танишасиз. Бу фикрлар одамни гоҳ ўйга толдирса, гоҳ истеҳзо билан жилмайишга мажбур этади.

* * *

Дўстларингизга етказинг: агар одамнинг ёши 17 да бўлса, у ҳамма нарсани билади. Агар унинг ёши 27 да бўлсаю аввалгидай ҳамма нарсани билса, демак, у ҳалиям 17 далигича қолган.

* * *

Китобларни куйдиришдан ҳам ёмонроқ жиноят бор. Бу — уларни ўқимаслик.

* * *

Ҳаётда илк иқроринг — ўзингнинг нодон эканлигингни билиш. Охирги иқрор эса ҳали ҳам нодонлигингни англашдир.

* * *

Эзгулик ва ақл — кексаликка хос хусусият.

* * *

Чинакамига яшаш учун ҳаёт сирларининг тагига етишга уринмаслик керак. Чунки бу саволга жавоб ҳаётнинг ўзида.

* * *

Урушда сира ғолиб бўлмайдилар.

* * *

Қачонки ҳаёт бир маромда кечса, у ҳақида баҳслашишнинг ҳожати бўлмайди.

* * *

Муҳаббат қачондир, кимдир сенга ўзлигингни қайтариб беришидир.

* * *

Кўзингни каттароқ оч, худди ўн сониядан сўнг ўладиган одамдек чанқоқлик билан яша. Дунёни кўришга интил. У фабрикаларда ишлаб чиқарилган, пул эвазига эга бўлиш мумкин бўлган ҳар қандай орзудан кўра қизиқарлироқ.

* * *

Қалпоқ кийган қуённи қидириш — бўлмағур иш, бу худди айрим одамларнинг миясидан жиллақурса бир томчи соғлом фикрни излаш каби беҳуда.

* * *

Инсон хотираси ўта таъсирчан фотоплёнкага ўхшайди, биз бутун умр унга муҳрланганларни ўчириш билан овора бўламиз.

* * *

Ҳа, бизнинг бўш вақтимиз етарли. Аммо ўйлаш учун вақтимиз борми?

* * *

Бизнинг биттаю битта бурчимиз — бахтли бўлиш. Агар кимки ҳайратланишдан тўхтаган бўлса, у севишдан тўхтайди, севишдан тўхтаган одамнинг эса ҳаёти йўққа чиқади, ҳаёти йўққа чиқдими, демак, у қабрга йўл олса ҳам бўлаверади.

* * *

Нима иш қилишинг муҳим эмас, энг муҳими, қўлинг теккан нарсанинг ўзга шакл, янгича кўриниш касб этишида, унда ўзингнинг бир бўлагингни қолдиришингда. Ўтлоқдаги майсаларни ўрадиган одам билан ҳақиқий боғбон ўртасидаги фарқ ҳам аслида шунда.

* * *

Китоблар биз унутишдан қўрқадиган нарсаларимизни асрайдиган омбордир.

* * *

Ижоднинг энг катта сири шундаки, сиз ўз фикр-ғояларингизга мушукка қилгандек муомала қилишингиз керак, токи улар ҳам худди мушук сингари ортингиздан эргашиб юрсин.

* * *

Мен дунёдаги энг оддий ва энг буюк бахтни татиб кўрдим: бу менинг тириклигим.

Хуршида АБДУЛЛАЕВА тайёрлаган

Rey Bredberi
IKKI HIKOYA
Ruschadan Qudrat Do‘stmuhammad tarjimasi

BAHOR SEHRGARI

Baland-balandda: tog‘lardan ham yuksakda, yulduzlarning naq ostida, daryolar, dengizlar, yo‘llar ustidan Sesi uchib boradi. Erta bahor yellari kabi nozik, kechki o‘tloqdagi maysaning xushbo‘y isi kabi mayin Sesi…
U oppoq va momiqday yumshoq parlarga o‘tirgancha parvoz qildi, yo‘l-yo‘lakay daraxtlarga qo‘nib, xordiq chiqardi, gullar ichiga kirdi, yengilgina shabadani bahona qilib, gul yaproqchalarini o‘zi bilan olib qochdi. Yiltillab turgan ko‘lmak yonidagi yalpizdek sovuq, badbashara, yam-yashil baqa ichida ham bo‘ldi. Baroq it bilan birga yugurib, vovilladi, omborxonalar oralig‘ida aks sado ketidan quvalashdi. Charchaganida nozik maysalar ichidan oshiyon topdi, mushki anbar taratayotgan tuproqdan chiqqan, ko‘z yoshlaridek tiniq shudringdan makon izladi.
“Bahor… – o‘yladi Sesi. – Shu tunda borliq mavjudot ichiga kirib chiqaman.”
U, saqichi erib, ola-chalpoq bo‘lib yotgan yo‘l ustidagi po‘rim chigirtka vujudida bo‘ldi, temir panjaraga qo‘ngan shabnam tomchisida cho‘mildi. Bu kecha qiz roppa-raso o‘n yettiga to‘ldi. Uning ruhi daqiqa sayin tuslanib, Illinoys shamollarida hech kimga ko‘rinmay uchib yuribdi.
– Sevib qolgim kelyapti, – dedi u.
Qiz bu gapni kechki ovqat vaqtidayoq aytgandi. Ota-onasi bir-biriga hayron qarab, qovoq uyishdi.
– Sabr qilish kerak, – deyishdi ular. – Esingdan chiqmasin, sen boshqalarga o‘xshamaysan. Bizning oila o‘zgacha, boshqalarnikiga o‘xshamaydi. Biz oddiy odamlar bilan qo‘shilib ketishimiz mumkin emas, ular bilan turmush qurish esa – aslo! Yo‘qsa, biz sehrli kuchimizdan ayrilib qolamiz. Qani, o‘zing ayt-chi, mo‘‘jizaviy sayohatlar qilish tuhfasidan voz kechishni istaysanmi? Ha, indamaysan-a? Shuning uchun ehtiyot bo‘lib yur. Qadamingni o‘ylab bos!
Sesi o‘z yotog‘iga chiqib, kechki pardozini qildi, yuragi dirillab, hayajonlanib, to‘shagiga yotdi. Illinoys dalalari osmoniga esa sutdek oymuma suzib chiqib, daryolarni qaymoqqa, yo‘llarni kumush tasmaga aylantirib yubordi.
– Ha, – deb xo‘rsindi qiz, – men o‘zgacha oiladanman. Biz kunduzi uxlab, tunlari qora qog‘ozdan yasalgan varrak kabi shamolga erkimizni beramiz. Agar xohlasak, ko‘rsichqon bag‘riga joylashgancha, issiqqina yer quchog‘ida qishlay olamiz. Men har narsaning ichida, maydagina toshdayam, kukundayam yoki beshiktervatarda ham yashay olaman. Mana, shu yerda jismim qobig‘ini qoldirib, ruhimni uzoq-uzoqlarga, sarguzasht izlab, uchirib yubora olaman. Ke-etdi-im!
Shamol uni dalalar va o‘tloqlar ustidan uchirib ketdi. Pastdagi uylar bahorning erkalatuvchi yog‘dusi bilan shu’lalanib, darchalar qizg‘ish tus oldi.
“Modomiki, men shunaqa g‘alati va ko‘z ilg‘amas mavjudotman, o‘zim sevishim mumkin emas ekan, unda boshqa birov orqali sevganim bo‘lsin!” – dedi u o‘zicha.
Bahorning g‘ira-shira oqshomida o‘n to‘qqiz yoshlardagi, qopqora sochli bir qiz, ferma oldidagi cho‘nqir tosh quduqdan suv olgani keldi. U qo‘shiq aytardi.
Sesi yam-yashil yaproq qiyofasida quduqqa tushib ketdi. Yumshoqqina yo‘sin ustida cho‘zilib, muzdek quduq ichidan tepaga qaradi. Bir zumda u ko‘zga ko‘rinmas, tinib-tinchimas amyoba ichiga joylashib oldi va yana bir ondan so‘ng tomchi suvga qo‘shilib ketdi! Ana, muzdek yog‘log‘i uni qizning qaynoq lablari tomon olib borayapti! Sokin oqshom havosida yumshoqqina “qult-qult” etgan tovush taraldi.
Endi, Sesi tevarakni qizning ko‘zlari bilan ko‘ra boshladi. Tim qora sochlar bilan burkangan boshga o‘tdi va uning charaqlagan ko‘zlari yordamida dag‘al arqonni tortayotgan nozik qo‘llarga tikildi. Qulog‘ining nozik, qizg‘ish chanoqlari bilan qiz atrofidagi borliqni eshitdi. Nozik burni orqali notanish muhit hidini tuydi. Yosh yurak qanchalik tekis va kuchli urib turishini, begona ovozda kuylash qanaqa bo‘lishini his qildi.
“Men bu yerdaligimni bilarmikin?” – o‘yladi Sesi.
Qiz og‘zini ochgancha, qop-qora o‘tloqqa tikilib qoldi.
– Kim?
Javob yo‘q.
– Bu, bor-yo‘g‘i shamol, – shivirladi Sesi.
– Bor-yo‘g‘i shamol. – qiz sekingina kuldi, lekin uni vahima bosayotgandi.
Qizning badani ajoyib ekan! Nozik qobirg‘alarni mayin jism o‘rab olgan. Bosh miyasi, misoli zulmatda yashnab turgan yorqin atirgul, og‘zidan yengil sharobning muattar bo‘yi taraladi. Tarang lablari ostidagi tishlari oppoq, qoshlari qayrilma, muloyim sochlari sutdek oq bo‘ynini erkalab siypalaydi. Burni g‘urur bilan tepaga – Oyga qaraydi, yonoqlari bir juft tandir singari lovillaydi. Yurganida badani nozik dirkillab, o‘zicha qandaydir qo‘shiq aytayotgandek bo‘ladi. Ana shunday badan ichida, bosh ichida yurish – issiqqina tanchaga burkanib o‘tirish, shiringina uxlab yotgan mushukning “xur-xur”iga qo‘shilib ketish yoki dengizga oshiqayotgan irmoqning iliqqina suvini shaloplatib cho‘milishdek yoqimli.
“Men juda yaxshi o‘rnashib oldim” – o‘yladi Sesi.
– Nima? – dedi qiz, xuddi tovushni eshitgandek.
– Isming nima? – ehtiyotkorlik bilan so‘radi Sesi.
– Enn Liri, – qiz seskanib ketdi. – Nega men tovush chiqarib aytdim?
– Enn, Enn, – shivirladi Sesi. – Enn, sen sevib qolasan!
Xuddi uning so‘ziga javob bergandek, yo‘ldan ot tuyog‘ining dupuri va g‘ildiraklarning shag‘alga tegib g‘ijirlashi eshitildi. Arava ko‘rindi, ustida gavdali yigit, kuchli qo‘llari jilovni mahkam tutgan, jilmayishi esa hamma yoqni yoritib yuborgandek bo‘ldi.
– Enn!
– Senmisan, Tom?
– Men bo‘lmay, kim bo‘lardi? – U sakrab tushib, jilovni panjaraga bog‘ladi.
– Men senga aytmayapman! – Enn keskin teskari qarab olganidan chelakdagi suv chayqalib ketdi.
– Yo‘q! – xitob qildi Sesi.
Enn shoshib qoldi. U uzoqdagi tepaliklarga, birinchi bahor yulduzlariga, so‘ngra Tom ismli erkakka tikildi, Sesi chelakni tushirib yuborishga majbur qildi.
– Qara, nima qilib qo‘yding!
Tom yugurib keldi.
– Qara, seni deb bo‘ldi!
Yigit kulganicha qizning tuflisini dastro‘moli bilan arta boshladi.
– Nari tur!
Qiz oyog‘i bilan yigitning qo‘llarini turtib yubordi, u bo‘lsa, hamon kulardi. Sesi o‘rnashib olgan joyidan turib yigitning kattakon boshini, keng peshonasini, qirg‘iy burnini, charaqlagan ko‘zlarini, keng yag‘rini va tuflini artayotgan kuchli qo‘llarini ko‘rdi.
Chiroyli boshchaning chordog‘idan turib pastga qararkan, Sesi qiz qalbining yashiriqcha torlarini chertdi, shu zahoti lablar ochilib, o‘z-o‘zidan so‘zga keldi:
– Rahmat.
– Ie, muloyim bo‘lib qolibsanmi?
Yigitning qo‘llaridan ko‘tarilayotgan egar-jabduq isi, kiyimlariga singib ketgan otxona hidi nozik dimoqqa urilganda, Sesining vujudi – uzoq-uzoqlarda, qorong‘i dalalar va gullagan o‘tloqlar ortidagi o‘rnida yotgan jismi tush ko‘rayotgandek bezovtalanib qo‘ydi.
– Faqat, sen bilan emas! – javob qildi Enn.
– I-i, muloyimroq gapir, – dedi Sesi. Enning barmoqlari o‘z-o‘zidan tomning sochlari orasiga kirdi.
Enn qo‘lini tortib oldi:
– Esimni yeb qo‘yibman!
– To‘g‘ri! – yigit jilmayib ham hayron bo‘lib bosh irg‘adi. – Boshimni silab qo‘ymoqchimiding?
– Bilmayman! Ket, ket! – qizning yonoqlari laxcha cho‘g‘ bo‘lib yonardi.
– Nega qochib ketmayapsan? Men ushlab turganim yo‘q-ku! – Tom o‘rnidan turdi. – Aynadingmi? Bugun men bilan raqsga bormaysanmi? Zarur gapim bor, keyin aytaman.
– Yo‘q, – dedi Enn.
– Ha! – xitob qildi Sesi. – Men hech qachon raqs tushmaganman, lekin istayapman! Men hech qachon uzun, yaltiroq ko‘ylak kiymaganman. Shunday ko‘ylagim bo‘lishini juda istayman! Tun bo‘yi raqs tushgim kelyapti. Men hech qachon o‘yinga tushgan ayol jismida bo‘lmaganman, oyim va dadam bir marta ham ruxsat berishmagan. It, mushuk, chigirtka, yaproqlar – hammasida bir-bir bo‘lganman, lekin bahor oqshomida, mana shunday oqshomda, ayol qiyofasiga kirmaganman. O‘tinaman, raqsga boraylik!
Qizning fikri oydinlashib, yuzlari yorishdi, tarang tortildi.
– Yaxshi, – dedi Enn Liri. – Sen bilan raqsga boraman, Tom.
– Endi, uyga! Yugur! – xitob qildi Sesi. – Hali, ota-onangdan ruxsat so‘rashing, cho‘milib olishing, kiyimlaringni dazmollashing kerak. Qani, bo‘laqol tezroq!
– Oyi, – dedi Enn, – men o‘ylab ko‘rdim.
Arava yo‘l bo‘ylab uchib ketdi, ferma atrofidagi uy bekalari g‘imirlab qolishdi, cho‘milishga tayyorlangan suv qaynab, pech ustidagi dazmol qizib ketdi. Qizning onasi lablariga soch to‘g‘nag‘ichlarni qistirib olib, u yoqdan bu yoqqa yuguradi.
– Nima balo, bir pasda o‘zgarib qolding, Enn? Tomni yoqtirmasding-ku!
– To‘g‘ri. – Shuncha tayyorgarlikni qilib qo‘yib, Enn birdaniga joyida qotib qoldi.
“Bahor keldi-ku!” – o‘yladi Sesi.
– Bahor keldi, – dedi Enn, sekingina.
“Raqsga tushadigan mo‘‘jizaviy oqshom”, – o‘yladi Sesi.
– Raqsga tushadigan… – g‘o‘ldiradi Enn Liri.
Endi, qiz tog‘ora ichida, lo‘ppi sovun uning oppoq yelkasida o‘ynab ko‘piradi, qo‘ltiqchalariga kirib olib, chiqqisi kelmaydi, iliqqina siynasi kaftlari orasida sirpanib, qitig‘ini keltiradi. Sesi ham tinch turmay, lablarni pichirlashga majbur qiladi.
Qiz sovun surib bo‘lib, ishqalandi, yuvindi, chayindi. Endi yetar, tur! Sochiqni ol, artin! Atir!… Upa!…
– Hoy qiz! – dedi Enn katta ko‘zgudan qarab turgan chinniday oqbadan, guldek yashnab turgan qizga. – Sen bu oqshom kimsan, o‘zi?
– O‘n yetti yoshli qiz, – dedi Sesi qizning binafsha ko‘zlaridan mo‘ralab. – Sen meni ko‘rmayapsan. Men bu yerdaligimni bilasanmi?
Enn Liri bosh chayqadi.
– Ichimga bahor sehrgari kirib olganga o‘xshaydi.
– Qaynoq! Ehtirosli! – deb kuldi Sesi. – Endi kiyin!
Hayot nafasi ufurib turgan badanni chiroyli kiyimlar o‘rab olishi qanday yaxshi-ya! Ana, chaqirib kelishdi…
– Enn, Tom keldi.
– Ayting, kutib tursin. – Enn birdaniga o‘tirvoldi. – Aytib qo‘yinglar, men raqsga bormayman.
– Nimalar deyapsan? – dedi onasi ostonada qotib.
Shu onda Sesi joyini egalladi. U xatarli bir lahzagagina Enning jismini tark qilgan edi. Uzoqdagi tuyoq tovushlarini, oydin yo‘ldagi g‘ildiraklarning g‘irchillashini eshitib: “Qani, Tomning diliga kirib ko‘ray-chi, yigirma ikki yashar yigit bunday oqshomda nimalarni o‘ylayotganiykin?” degandi. Shunday deb, u supirgizor ustidan uchib ketdi, lekin shu zahoti qaytib, o‘z oshiyoniga kirgan qushdek, Enn Lirining diliga tipirchilab, o‘rnashib oldi.
– Enn!
– Ketaversin!
– Enn! – Sesi yanayam yaxshiroq o‘rnashib oldi va butun fikri-zikrini ishga soldi.
Biroq Enn o‘jarlik qilgancha turib oldi.
– Yo‘q, yo‘q, men uni yomon ko‘raman!
Qizni bir onga ham tashlab ketmaslik kerak edi. Sesi avval uning qo‘llarini o‘ziga bo‘ysundirdi, keyin – yuragini, boshini… sekin-asta: “Tur o‘rningdan!” – o‘yladi u.
Enn turdi.
“Egningni kiy!”
Enn kiyindi.
“Endi, yur!”
“Yo‘q!” – o‘yladi Enn Liri.
“Yur, deyapman!”
– Enn, – dedi jimgina kuzatib turgan oyisi. – Tomni zoriqtirib qo‘yma. Qiliq qilmay, hoziroq chiq! Senga nima bo‘lgan, o‘zi?
– Hech narsa, oyi. Yaxshi qoling. Biz kechroq qaytamiz.
Enn va Sesi bahor oqshomi qo‘yniga otilib chiqishdi.

* * *

Raqs maydoni gavjum. Bunda ulug‘vor, serhasham qanotlari qatini asta yoyib yuborgan kabutarlar, tovuslar o‘ynaydi, ko‘zni quvontiruvchi rango-rang shu’la, bari jam bo‘lgan… Shularning ichida Enn Liri sarmast bo‘lib, gir aylanadi…
– Qanday mo‘‘jizali oqshom-a! – o‘yladi Sesi.
– Mo‘‘jizali oqshom! – dedi Enn.
– Juda g‘alatisan-a, – dedi Tom.
Musiqa sadolari ularni tumanli girdobi-la chulg‘ab olib, qo‘shiq ohangi ichida oqizib ketdi. Ular chayqalib-chayqalib suzishdi, bir cho‘kib, bir ko‘rinib, har ko‘ringanda bir qultum nafas olib, bir-birlariga yopishib oqishdi va yana, “Go‘zal Ogayo”ning ohanglariga cho‘mib, shivirlashib, xo‘rsinishib, girdikapalak bo‘lishdi.
Sesi hirgoyi qildi. Enn dudoqlarini ochganda, ohang quyilib keldi.
– Ha, men g‘alatiman, – javob qildi Sesi.
– Sen o‘zingga o‘xshamaysan, – dedi Tom.
– Bugun shunaqaman.
– Sen ilgarigi, men bilgan Enn Liri emassan.
– Ha, ha, butunlay boshqaman, – shipshidi olis-olisdagi Sesi.
– Butunlay boshqa, – beixtiyor takrorladi Enning lablari.
– Men ham o‘zimni g‘alati sezyapman, – dedi Tom.
– Nega?
– Seni aytaman-da, – yigit o‘zini salgina orqaga tashladi va qizni aylantirgancha, qizarib, bo‘rsillab turgan yuziga qattiq tikildi. – Ko‘zlaring… tushunolmay qoldim.
– Meni ko‘rayapsanmi? – dedi Sesi.
– Sen go‘yo shu yerdasan, ayni vaqtda qaerdadir, juda olisdasan, – Tom tashvishga tushib, qizni avaylab aylantirdi.
– Ha.
– Nega men bilan kelding?
– Kelmoqchi emasdim, – javob qildi Enn.
– Nega endi?
– Nimadir meni majbur qildi.
– Nima?
– Bilmayman, – dedi Enn yig‘lamsirab.
– Tinchlan, tinchlan… – shivirladi Sesi. – Mana shunday, aylan, aylanaver.
Ular nimqorong‘i maydonchada shitirlab, shipillab parvoz qilishdi, yana qo‘nishdi, yana musiqaga burkangancha chirpirak bo‘lishdi.
– Shunday bo‘lsayam sen raqsga kelding, – dedi Tom.
– Keldim, – dedi Sesi.
– Endi, bo‘ldi, – yigit aylangancha qizni chetga, eshik tomonga surib bordi, hech kimga sezdirmasdan uni raqs maydonchasidan, musiqadan va odamlardan tezgina nari olib ketdi.
Ular aravaga chiqib, yonma-yon o‘tirishdi.
– Enn! – dedi yigit va titroq qo‘llari bilan qizning qo‘llarini tutdi. – Enn!
Lekin u qizning ismini shunday aytdiki, go‘yo bu ism uniki emasdi. Yigit qizning oqarib ketgan yuziga tikilib qaradi.
– Enn, o‘zing bilasan, men seni sevardim, – dedi u.
– Bilaman,
– Lekin, sen doim shunaqa beqarorliging sababli kuyib qolishni istamasdim.
– Hechqisi yo‘q, bizlar hali yoshmiz, – dedi Enn.
– Yo‘q. Yo‘q! Men “Meni kechir”, demoqchiydim, – dedi Sesi shoshib.
– Nimani kechiraman? – Tom uning qo‘llarini qo‘yib yubordi va sergak tortdi.
Tun iliq. Har tarafdan yerning titroq nafasi ufurib turibdi, ko‘karib qolgan daraxtlar shitirlayotgan yaproqlari ila sokin nafas olayapti.
– Bilmadim, – dedi Enn.
– Yo‘q, bilaman! – dedi Sesi. – Sen dunyoda eng baland, eng chiroyli yigitsan. Bugungi kecha ajoyib bo‘ldi, meni uni sen bilan o‘tkazganimni bir umr eslab qolaman, – dedi Sesi va birovning sovuq qo‘llarini yigitning qarshilik ko‘rsatayotgan qo‘llariga uzatdi, ularni mahkam tutib siqdi, isitdi.
– Senga bugun nima bo‘ldi? – dedi Tom tushunolmay. – Hali undoq deysan, hali bundoq, o‘zing o‘zingga o‘xshamaysan. Men seni, eski tanishligimiz hurmati, raqsga taklif qiluvdim. Avvaliga shunchaki aytdim. Keyin, quduq oldida turganimizda, sen o‘zgarganingni, judayam o‘zgarganingni sezib qoldim. Boshqacha bo‘lib qolganding. Nimangdir o‘zgacha, yangi… muloyimlikmi… – U so‘z axtarib topolmadi. – Bilmadim, aytolmayapman. Nigohing boshqacha edi, ovozing ham. Bildimki, men seni yana sevib qoldim.
“Uni emas, – dedi Sesi, – meni!”
– Men seni sevishdan qo‘rqaman, – davom etdi yigit. – Yana azob berasan.
– Ehtimol, – dedi Enn.
“Yo‘q, yo‘q, men butun qalbim bilan sevaman! – o‘yladi Sesi. – Enn, unga ayt, men uchun ayt. Ayt, butun qalbim bilan sevaman, de!”
Enn hech nima demadi.
Tom qiz tomonga sekingina surildi, uning dahanini muloyimlik bilan tutdi.
– Men ketayapman. Ishga joylashdim, bu yerdan yuz mil narida. Meni sog‘inasanmi?
– Ha! – deyishdi Enn va Sesi birgalashib.
– Xayrlashuv oldidan seni o‘psam bo‘ladimi?
– Ha! – dedi Sesi “birov”lardan oldinroq.
Yigit lablarini begona lablarga bosdi. Qaltirab, begona lablardan bo‘sa oldi. Enn bo‘lsa, oppoq haykaldek o‘tirardi.
– Enn! – qichqirdi Sesi. – Qo‘llaringni ko‘tar, uni quchoqla!
Qiz oy shu’lasida yog‘och qo‘g‘irchoq kabi o‘tirardi. Yigit uning lablaridan yana o‘pdi.
– Sevaman! – shivirladi Sesi. – Bu yerda menman, uning ko‘zlari ichida ko‘rganing men edim, men! U seni hech qachon sevmagandayam, men sevaman!
Yigit nari surildi va qizning yonida, allaqayoqlardan yugurib kelgandek, hansirab o‘tirardi.
– Tushunolmayapman, nimalar bo‘lyapti, o‘zi?… Hozirgina…
– Ha? – so‘radi Sesi.
– Hozir, menga tuyulgandek… – U ko‘zlarini ishqaladi. – Mayli, ahamiyati yo‘q. Uyingga oborib qo‘yaymi?
– Marhamat, – dedi Enn Liri.
Yigit otlarni “chuh”lab, jilovni holsizgina tortdi.
Arava yurib ketdi. G‘ildiraklar shildirab, tasmalar shapillab, oydin arava g‘izillab bormoqda, tevarakda esa erta bahor oqshomi, hali yarim kecha ham bo‘lgani yo‘q. Yo‘lning ikki chetidagi bedaning yoqimli isi anqib turgan dalalar va o‘tloqlar milt-milt ortda qolib ketmoqda.
Sesi dalalar va o‘tloqlarga qarab, o‘ylanib qoldi: “Shu kechadan boshlab, bir umrga u bilan birga bo‘lish uchun hamma narsadan voz kechaman, hech narsani ayamayman!” Uzoqdan qulog‘iga ota-onasining so‘zlari chalindi:
“Ehtiyot bo‘l. Nahotki, sehr kuchingdan ayrilib qolishni xohlasang? Oddiy odamlarga turmushga chiqsang, bu kuchingni yo‘qotasan. O‘ylab ish qil. Sen shuni istaysanmi, axir?”
“Ha, istayman, – o‘yladi Sesi. – Men unga kerak bo‘lsam, hoziroq sehr kuchimdan ayrilishga tayyorman. Bundan keyin bahor oqshomlari o‘zimni har yonga urib, dunyo kezib, hali qarasang qushlar, hali itlar, mushuklar, tulkilar ichiga kirib yurmayman, men u bilan bo‘lsam bas! Faqat u bilan. U bilan.”
Yo‘l arava ostida shildirab, hamon ortga ketmoqda.
– Tom, – nihoyat, jimlikni buzdi Enn.
– Ha? – dedi yigit yo‘lga, daraxtlarga, osmon va yulduzlarga o‘ychan qarab borarkan.
– Agar sen bundan keyin, qachon bo‘lmasin, Illinoysdagi Grintaunga borib qolsang (uzoq emas, bor-yo‘g‘i bir necha mil, xolos), men uchun bir iltifot qila olasanmi?
– Iloji bo‘lib qolar.
– U yerdagi bir dugonamnikiga kirib chiqa olasanmi?
Enn Liri bu gapni tutilib, qat’iyatsizlik bilan aytdi.
– Nimaga?
– U mening eng yaxshi dugonam. Men unga sen to‘g‘ringda aytgandim. Manzilini hozir aytaman.
Arava Enning uyi oldida to‘xtadi, qiz sumkasidan qalam-qog‘oz oldi va tizzasiga qo‘yib, oy nurida yoza boshladi.
– Mana, o‘qiy olasanmi?
Yigit qog‘ozga qaradi va hayron bo‘lib bosh irg‘adi.
– “Sesi Eliot. Terakzor ko‘chasi, 12. Grintaun, Illinoys”, – deb o‘qidi u.
– Unikiga kirib o‘tarsan? – dedi Enn.
– Ko‘raman, – javob qildi yigit.
– Va’da berasanmi?
– Uning bizga nima aloqasi bor? – jerkib berdi yigit. – Bu qog‘oz, manzil, ismning menga nima keragi bor?
U qog‘ozni g‘ijimlab, dum-dumaloq shaklga kelganda cho‘ntagiga tiqdi.
– Iltimos, va’da ber! – yalinib-yolvordi Sesi.
– … va’da… ber… – dedi Enn.
– Bo‘pti, bo‘pti, faqat sen qistayverma! – jerkidi yigit.
“Charchadim, – o‘yladi Sesi.– Boshqa holim kelmaydi. Uyga qaytishim kerak. Kuchim tugab borayapti. Tunlari mana shunaqa izg‘ib yurganimda, kuchim bir necha soatga yetadi, xolos… Xayrlashuv oldidan…”
Qiz Tomning lablaridan o‘pdi.
– Seni o‘payotgan men! – dedi Sesi.
Tom Enn Lirini o‘zidan nari surib, unga shunday tikildiki, go‘yo ichida nima borligini ko‘rayotgandek. U hech nima demadi, lekin yuzlari asta yorishdi, ajinlari tarqab, taranglashdi, toshdek lablari muloyimlashib, qizning oy nuriga cho‘mgan oppoq yuziga yana bir marta tikildi. Keyin aravadan tushishga yordam berdi-da, “xayr-ma’zur”ni nasiya qilib, tezgina jo‘nab qoldi.
Sesi Enni tark etdi.
Enn Liri qafasdan ozod bo‘lgan qush kabi qichqirib yubordi va kumush yo‘ldan uyga yugurib kirib, eshikni sharaqlatib yopdi.
Sesi ozgina imillab qoldi. Chirildoqning ko‘zlari bilan bahor tunida dunyo qanaqa bo‘lishini ko‘rdi. Ko‘p emas, bir daqiqaga, hovuz labida qotib turgan baqaning ko‘zlari orqali, yolg‘iz o‘tirib, tomosha qildi. Tungi qushning ko‘zlari yordamida oy nuriga cho‘mgan baland qayrag‘ochdan turib, pastga qaradi va ikkita uyda – biri yaqinginada, ikkinchisi – yarim mil narida, chiroqlar o‘chganini ko‘rdi.
U o‘zi haqida, qarindosh-urug‘lari haqida, nodir qobiliyatiyu, mana shu ulkan dunyodagi tepaliklar ortida yashovchi odamga, o‘z avlodidan bironta qiz turmushga chiqa olmasligi haqida o‘ yladi.
“Tom, – uning ruhi holsizlanib, tungi qush ichida daraxtlar orasidan, yovvoyi xantal o‘sib yotgan dala ustidan uchib borardi. – Tom, qog‘ozni tashlab yubormadingmi? Qachon bo‘lsa ham, bir ilojini topib, meni ko‘rgani kirasanmi? Meni taniy olarmikinsan? Yuzlarimga qarab turib, meni qaerdadir ko‘rganingni eslay olasanmi, meni sevishingni, men ham seni butun borlig‘im bilan bir umrga sevishimni seza olasanmi?”
U to‘xtadi. Tun havosi muzdek! Shaharlar va odamlar millionlab mil olisda, uzoq-uzoqda, pastda – dalalar, fermalar, daryolar, tepaliklar…
Tom uxlab yotibdi. Tun allamahal. Yigitning kiyimlari tartib bilan stulga, karavot suyanchig‘iga terilgan. Qo‘lini boshi uzra, oppoq yostig‘i ustiga tashlagan, kaftida bir parcha qog‘oz, harflari ko‘rinadi. Barmoqlar sekin-sekin yopilib, qog‘ozni mahkam siqdi.
Tom qimirlamadi, oy yog‘dusida tovlanib turgan darchaga qora mayna bir zum sekin va yumshoqqina suykanganini, keyin unsiz parillab, bir joyda turib qolganini va uxlab yotgan zamin bo‘ylab kunchiqar tomonga uchib ketganini ham sezmadi.

“Sirli olam” jurnali, 1991 yil, 2-son.

PUSHTIRANG DARCHA

Tushida rang-barang oynavandli tashqi eshikni berkitayotganmush. U pushtirang, limon singari sap-sariq, yumshoq bulutdek oppoq va buloq suvi kabi tiniq shishalardan ishlangan. Ko‘plab, mayga o‘xshagan, sharbat yoki meva qiyomini eslatuvchi alvon, qirmizirang va tillarang, muzdek salqin, ko‘kimtir shisha sopolakchalar o‘rtadagi katta oyna atrofiga qoplangan. Yodida, bolalik kezlari otasi uni dast ko‘tarib, “Qara!” derdi. Shunda yashil shisha ortidagi borliq dunyo yo‘sin yoki yalpiz singari ochyashil tus olardi.
– Qara!
Ochbinafsharang shisha o‘tkinchilarni so‘lib qolgan uzum boshlariga o‘xshatib qo‘yardi. Va nihoyat pushtirang shisha shaharni hamma vaqt iliq pushti to‘lqin bilan yuvardi, tongning qizg‘ish shafag‘iga burkardi, yangigina qirqib tekislangan maysazor esa, sharq bozorlaridan keltirilgan gilamning xuddi o‘zi bo‘lib qolardi. Hammasidan ham yaxshi bu pushti shishali darcha quti o‘chgan yonoqlarni lola rang bilan qoplardi va u tufayli sovuq kuz yomg‘iri iliq bo‘lib qolar, fevral bo‘ronlarida esa quvnoq uchqunlar chaqnardi.
– Ha, ha! Mana bu yerda…
U uyg‘onib ketdi. Bolalarning shivirlab gaplashganidan uyg‘ondi, lekin hali ko‘zlarini ochganicha yo‘q, shu ahvolda qorong‘ilikka quloq solib yotdi. Ularning ovozi qurib qolgan dengiz tubidagi qumni to‘zg‘itib, kulrang tepaliklar ustiga sochayotgan shamolning g‘ing‘illashiga o‘xshab, ma’yus eshitildi. Shundagina lop etib yodiga tushdi: “Biz Marsdamiz-ku!”
– Nima? – baqirib yubordi xotini uyqu aralash. U tovushini chiqarib gapirganini bilmay qoldi, qimirlashga ham qo‘rqib, jim yotishga harakat qilib ko‘rdi. Biroq voqelik o‘z hukmini o‘tkazayotgan, u esa g‘alati bo‘lib, dovdirab qolayotgandek edi. Ana, xotini o‘rnidan turib, xonada sharpa kabi u yoqdan bu yoqqa yura boshladi, yig‘ma metall uyning ancha balanddan ochilgan darchalarining goh unisiga, goh bunisiga boradi, charaqlab turgan begona yulduzlarga uzoq tikilib turadi.
– Kerri, – shivirladi u. Xotini eshitmadi.
– Kerri, – qayta shivirladi u, – senga aytmoqchi bo‘lib yuruvdim… bir oydan beri og‘iz juftlayman. Ertaga… ertaga ertalab bizda…
Biroq xotini yulduzlarning ko‘kimtir yog‘dusida toshdek qotib o‘tirardi, unga qayrilib ham qaramadi.
“Qani endi, quyosh hech qachon botmasa, – o‘yladi u o‘zicha, – hech qachon tun bo‘lmasa.”
U kuni bilan bo‘lajak shahar uchun uy quradi, bolalar maktabda bo‘lishadi, Kerri esa, ro‘zg‘or bilan ovora – supiradi, sidiradi, ovqat tayyorlaydi, buning ustiga tomorqa… Quyosh botishi hamonoq gulpushtalarni yumshatish ham, mix qoqish yoki masala yechish ham mumkin bo‘lmay qolganda, hayollari, qorong‘ilikda qo‘noqqa qaytgan tungi qush kabi uchib kelaveradi.
Xotini qimirladi, sal qayrilib qaradi.
– Bob, – dedi u, nihoyat, – uyimizga ketgim kelyapti.
– Kerri!
– Bu joylar bizga uy bo‘lmaydi, – dedi u. G‘ira-shira qorong‘ilikda uning yosh to‘la ko‘zlari yiltirab ketdi.
– Yana biroz sabr qil, Kerri.
– Ortiq toqat qilolmayman! – U uyqusiragan kabi javon qutichalarini tortdi, bir to‘p dastro‘mol, ichki kiyim, ko‘ylaklarni olib, javon ustiga beixtiyor, qaramasdan qo‘ydi. Necha marta shunaqa qildi – odat bo‘lib qoldi. “Toqatim qolmadi”, deb javondan buyumlarni chiqaradi, uzoq sukut saqlab, keyin hammasini joy-joyiga qo‘yadi va yuzlari dong qotgancha, sovuq nigoh bilan o‘rniga cho‘ziladi, hayollarga beriladi. Bir kunmas – bir kun u hamma qutilarni bo‘shatib, devor ostida uyilib yotgan eski chamadonlarga yopishib qolsa-chi?
– Bob… – uning tovushi sokin, ravon, harakatlarini kuzatishga imkon berib turgan oy shu’lasidek nursiz, biroq hasratdan asar yo‘q. – Shu yarim yil ichida, tunlari necha marta shunday qildim, o‘zim uyalaman. Bilaman, ishing og‘ir, shahar qurayapsan. Bunday qiyinchilikda xotin kishi eriga xarxasha qilavermasligi, joniga tegmasligi kerak. Biroq men ham dilimdagini to‘kib-solishim kerak-ku! Ichimga yutib yuravermayman-ku! Hammasidan ko‘ra mayda-chuyda narsalarni sog‘indim. Bo‘lmag‘ur narsalar, o‘zim ham hayronman. Ayvonimizdagi arg‘imchoq esingdami? To‘qilgan oromkursi-chi?
Ogayomizning yoz oqshomlari o‘tgan-ketganlarni tomosha qilib, rohatlanib o‘tirardik. Sozi buzilgan pianino, shved oynasi, mehmonxonadagi jihozlar,… to‘g‘ri, eski, qo‘pol, xunuk ishlangan, buni o‘zim ham bilaman… Osilchoqli xitoy qandili shamol esishi bilan jiringlab ketardi. Yoz kechalari o‘sha ayvonda o‘tirib, qo‘ni-qo‘shnilar bilan suhbatlashardik. Bularning hammasi mayda-chuyda arzimagan gaplar, lekin negadir, yarim kechada uyg‘onib ketamanu, bunday hayollar menga tinim bermaydi. Kechir.
– Senda nima ayb? – dedi u. – Mars begona makon. Buyoqda hamma narsa begona, isi ham g‘alati, ko‘zingga ham boshqacha ko‘rinadi. O‘zim ham tunlari shularni o‘ylab ketaman. O‘zimizning yurtimiz, shahrimiz, uyimiz qanday yaxshi edi!
– Bahor va yozda hammayoq yam-yashil bo‘lardi, – gapni ulab ketdi xotini. – Kuzda esa, sap-sariq, qip-qizil! Uyimizni ko‘p eslayman. Eski, qurilganiga sakson yilmi, to‘qson yilmi bo‘lganiga qaramay, qadrdon bo‘lib qolgandi. Tunlari tinglab yotardim, u xuddi gapirgandek qisirlab, shiqirlab qo‘yardi. Yog‘ochlari qurib ketganidan ostonasi, zina tutqichlari, ayvon qo‘l tekkizishing bilan tilga kirgandek bo‘lardi. Har bir xona o‘ziga xos edi. Butun uy gapirganida esa, xuddi katta oila – tug‘ishganlaring bir yerga to‘planib allalagandek, yumaqol ko‘zingni, uxlayqol, degandek bo‘lardi. Unaqa uylarni hozir qurishmaydi. Uyda ko‘pchilik: otalar, bobolar, nevaralar yashasa, u o‘zingniki bo‘lib qoladi, ko‘zingga issiq ko‘rinadi. Bizning manavi qutichamiz esa, men bormanmi, yo‘qmanmi, bilmaydiyam, men hayotmanmi, o‘lganmanmi, unga baribir! Tovushlariyam zanglagan temirdan chiqayotganga o‘xshaydi, turishlari sovuq. Devorlarida ko‘z ilg‘amas teshikchalari ham yo‘qki, yillarni o‘ziga singdirib olsa! G‘amlagan yoki ortiqcha narsalaringni saqlay desang, na yerto‘lasi bor, na chordog‘i! Eski-tuskilarni, tug‘ilishingdan oldingi vaqtlardan qolgan narsalarni hech qayoqqa sig‘dirib bo‘lmaydi! Bilasanmi, Bob, hozir yonimizda o‘sha, biz o‘rganib qolgan narsalarimizdan ozginasi bo‘lganida ham, har qanday yangisi bilan ko‘nikib ketgan bo‘lardik. Atrofingdagi hamma narsa, mayda-chuydadan tortib kattalarigacha yangi, begona bo‘lsa, bir umr ko‘nikolmas ekansan.
Qorong‘ilikda u bosh irg‘ab, xotinining gapini tasdiqlab qo‘ydi.
– O‘zim ham shunday o‘ylab yurardim.
Xotini devorga tirkab qo‘yilgan chamadonlar ustida o‘ynayotgan oy shu’lasiga tikilib o‘tirarkan, qo‘lini o‘sha tomonga asta uzatdi.
– Kerri!
– Nima?
U sapchib o‘rnidan turdi, oyoqlarini polga osiltirib, o‘tirib oldi.
– Kerri, men aqlga sig‘maydigan bir bema’nilik qilib qo‘ydim. Bu yoqlarga kelganimizdan boshlab diqqat qilaman, sen uyimizni sog‘ingansan, o‘g‘illarimiz tunlari uyg‘onib ketib, shivirlashib qo‘yishadi, shamol esa chiyillaydi, tashqarida Mars, qurib qolgan dengiz… yana… – u tutilib qoldi, qiynalib yutindi. – Men nima ish qilib qo‘yganimni va nima uchun shunday qilganimni tushunishing kerak. Bundan bir oy oldin, bankdagi hisob raqamimizda o‘n yil davomida yiqqan pulimiz bor edi, shuni, hammasini boricha xarajat qilib yubordim!
– Bob!
– Bekorga tashlab yubordim! Kerri, gapim rost, shamolga uchirib yubordim! Hammangizni xursand qilaman, deb o‘ylovdim. Mana, sen bunday deyapsan, anavi la’nati chamadonlar ham ko‘z oldimizda tixirlik qilib turibdi.
– Nega unday qilding, Bob? – xotini eri tomonga o‘girilib oldi. – Undan chiqdi, biz bu yoqlarda – Marsda har bir tsentni avaylab, qiyinchiliklarga chidab, bekorga yuribmiz ekan-da? Sen bo‘lsang hammasini birdaniga yo‘q qilibsan.
– O‘zim ham bilmayman, balki, aqldan ozgandurman, – dedi u. – Menga qara, tong otishiga oz qoldi. Barvaqt turamiz. Men bilan birga borasan, nima qilib qo‘yganimni o‘z ko‘zing bilan ko‘rasan. Agar hammasi bekor bo‘lib chiqsa, nimayam qilardim, ana, chamadonlar, raketa esa, Yerga haftada uch marta qatnaydi.
Kerri qimir etmay qoldi.
– Bob, Bob, – deya shivirlardi.
– Kerakmas, hozir gapirma, – yolvordi u.
– Bob, Bob…
Xotini boshini asta chayqab qo‘ydi, uning ishongisi kelmasdi. U teskari qarab, karavotning bir chekkasiga cho‘zildi, xotini ikkinchi chetiga o‘tirdi, uzoq vaqt yotmadi, dastro‘mollar, ichki kiyimlar chiroyli taxlab qo‘yilgan, bilakuzuk va taqinchoqlar saqlanadigan javonga tikilib o‘tiraverdi. Tashqarida, devor ortida esa, oy shu’lasi singib ketgan shamol mudroq changlarni supurib, osmonga purkardi.
Nihoyat, Kerri yotdi, biroq hech nima demadi, murda kabi ko‘zlari qilt etmasdan, qorong‘ilikka – uzundan-uzun tunnelga tikilgancha yotdi. Nahotki, tunnelning narigi uchida hech qachon tong otmaydi?

* * *

Ular tong qorong‘isida turishdi, lekin torgina uy hali uyg‘onganicha yo‘q, og‘ir sukunat hukm surardi. Ota, ona va o‘g‘illar jimgina yuvinishdi, indamasdan yangigina pishirilgan non yeyishdi, meva sharbati va kofe ichishdi va nihoyatda, bunday sukunatdan o‘kirib, uvillab yuborgudek bo‘lishdi. Hech kim bir-biriga tikilib qaramadi, har biri boshqasini toster, choynak, qanddonning chinni yoki nikellangan sirtidagi aksiga qarab, zimdan kuzatib turdi. Burishib, qiyshayib ketgan qiyofalar bunday kallai-saxarda begona ko‘rinar ekan. Va, nihoyat, eshikni ochishdi. Xonaga Mars dengizlari ustida esadigan sovuq havo yopirilib kirdi. Tashqariga chiqishdi. Dengiz tubida ko‘kimtir qumlar goh yugurib o‘ynoqlaydi, goh xazon kabi to‘kiladi va qirg‘oqqa urilmoqchi bo‘lgan to‘lqin sharpasi singari ko‘tariladi. Tepada yalang‘och, sovuq osmon, uzoqda, bo‘m-bo‘sh sahna ortiga qo‘yilgan bezak o‘xshab ko‘rinib turgan shahar. Oila o‘sha tomonga qarab ketdi.
– Qayoqqa ketyapmiz? – so‘radi Kerri.
– Raketadromga, – javob berdi eri. – Yo‘l-yo‘lakay sizlarga aytadigan gapim ko‘p.
– Bolalar qadamini sekinlatishdi, ota-onasining ortidan gapga quloq solib boraverishdi. Otasi esa, ketayotgan yo‘liga – to‘ppa-to‘g‘riga qaragancha, gap boshladi. Uzoq gapirdi, xotiniga, o‘g‘illariga bir marta ham qayrilib qaramadi, gaplarimni qanday qabul qilishayotgan ekan, deb qiziqmadi.
– Men Marsga ishonaman, – deb boshladi u past tovush bilan. – Bilaman, bir vaqt kelib, u haqiqiy o‘zimizniki bo‘lib qoladi. Biz uni jilovlaymiz, bu yoqlarga ko‘nikib ketamiz, ortga qaytmaymiz! Bir yil ilgari, endigina uchib kelganimizda, men qo‘qqisdan, o‘zimni qoqilib ketgan odamdek his qildim. Bizni bu yoqlarga nima boshlab keldi, deb o‘ylab qoldim va sababini endi topgandek bo‘ldim. Bu – xuddi baliqlardagi kabi, har yili takrorlanadigan voqea ekan. Nima uchun uzoq joylarga suzib ketayotganini baliqning o‘zi ham bilmaydi, baribir suzaveradi. O‘zi tanimagan va bilmagan daryo bo‘ylab oqimdan yuqoriga qarab suzaveradi, tezoqar joylardan o‘tadi. Sharsharalardan o‘tadi, nihoyat, bir joyga yetib boradi-da, tuxum qo‘yadi, keyin o‘ladi. Va, hammasi yangidan boshlanadi. Nasldan naslga o‘tadigan odat, instinkt – nima desang deyaver, lekin bu shunday tarzda ketaveradi. Biz ham xuddi shunga o‘xshab, bu tomonlarga kelib qoldik, shekilli.
Ular ertalabki jimlikda hamon qadam tashlashar, cheksiz osmon ortlaridan ergashib kelardi, oyoqlari ostida, yaqinginada yotqizilgan shosse ustida g‘alati, pag‘a-pag‘a bug‘ kabi ko‘kimtir va oqish qumlar o‘ralishadi.
– Shunday qilib, biz ham bu tomonlarga kelib qoldik. Marsdan keyin qayoqqa boramiz? Yupitergami, Saturn, Uran, Neptun yo Plutongami yoki ulardan ham uzoqlargami? To‘g‘ri yanada uzoqlarga ham bo‘lishi mumkin. Nima uchun shunday bo‘ladi? Shunday kunlar keladiki, Quyosh portlab, osmon teshik qozondek bo‘lib qoladi, Yerdan asar ham qolmaydi. O‘shanda Mars, balki, shikastlanmay qolar? Bordiyu, u ham shikastlansa, Yupiter bor, undan keyingilari bor. Hammasiga shikast yetsa, nima bo‘ladi, bilmayman, unda zurriyotlarimizning holi nima kechadi?
U tepaga. Tiniq, toza siyohrang osmonga tikilib qaradi.
– Nima bo‘pti?! Biz bu vaqtlarda noma’lum dunyolarda bo‘lamiz. Uning nomi ham yo‘q, faqat raqami bor: aytaylik, to‘qson yettinchi yulduzlar turkumining oltinchi sayyorasi yoki to‘qson to‘qqizinchi turkumning ikkinchi sayyorasi. U o‘lgudek uzoqda! Buni hatto dahshatli tushingda ham, alahlaganingda ham tasavvur qilolmaysan! Biz buyoqlardan ham uchib ketamiz, tushunyapsizlarmi, uzoqlarga ketamiz va sog‘-omon qolamiz! Shunday fikrga kelganimda, o‘zimga o‘zim: “Mana, gap qayoqda ekan? – dedim. – Mana, nima uchun biz Marsga uchib keldik? Mana, nima sababdan odamlar osmonga raketa uchirishar ekan?”
– Bob…
– To‘xta, gapirib bo‘lay. Bu – pul uchun emas, yo‘q. Tabiat manzaralarini tomosha qilish uchun ham emas. Ko‘pchilik shunday deb o‘ylaydi, bu – yolg‘on, to‘qima! Boyib ketish uchun, shon-shuhrat uchun uchayapmiz, deyishadi. Bir yerda o‘tiraverish zerikarli, ko‘ngil ochish uchun uchayapmiz, deyishadi. Aslida esa, har bir odamning ichida nimadir bor, u baliq yoki kit, hatto eng kichkina, ko‘zga ko‘rinmas mikrobning ichidagi narsaga o‘xshab chiqillab turadi. Bu – shunday jajji soatchaki, har bir jonli maxluq ichida bor. Bilasizlarmi, u nima deydi? “Olg‘a yur, bir joyda o‘tiraverma, to‘xtama, suz, suzaver! – deydi. – Yangi dunyolar tomon uch! Yangi shaharlar bunyod qil! Yana va yana! Shuning uchunki, dunyoda hech nima Odam zotini yo‘q qilib yuborolmasin!” Tushunsang-chi, Kerri, biz sen bilan Marsga shunchaki uchib kelganimiz yo‘q! Odamlarning taqdiri, butun odamzot avlodining taqdiri, biz o‘z hayotimizda nimalarga ulgurishimizga bog‘liq. Mana, gap nimaga borib taqalayapti! Bu – katta gap, vahming keladi!
O‘g‘illari ortda qolmay, ergashib kelishyapti, Kerri – yonida. Ularga qarab, so‘zlarini qanday qabul qilishayotganini, yuzlaridan o‘qib olgisi keldi, biroq qayrilib qaramadi, gapini davom ettiraverdi.
– Esimda, bolalik paytimda seyalkamiz sinib qolgandi, tuzatishga pulimiz yo‘q edi. O‘shanda otam ikkovimiz urug‘larni siqimlab sochgan edik. Bunda ham mazmun bor: “Bari bir, ekish kerak, yo‘qsa, o‘rim bo‘lmaydi!” Ey, Xudoyim! Kerri, o‘zing eslab ko‘rgina-a, gazetalar yakshanbalik ilovasida nimalarni yozishardi: MILLION YILDAN SO‘NG YeR MUZGA AYLANIB QOLADI! Bolalik yillarim bunday maqolalarni o‘qib, dod solib yig‘lardim. Oyim “Senga nima bo‘ldi?” deb so‘raganida, “O‘sha paytda dunyoda yashaydigan bechoralarga rahmim kelyapti” desam, “Sen ular haqida qayg‘urmay qo‘ya qol” derdilar. Ko‘rdingmi, Kerri, men nima haqda gapiryapman. Aslida, biz kelajak avlod to‘g‘risida qayg‘uramiz, aks holda bu tomonlarga kelib qolgan bo‘larmidik?! Men uchun eng muhimi – ODAM! Uning NASLI! ODAM NASLI yashasa va yashayversa! To‘g‘ri, o‘zim shundan manfaatdorman, chunki o‘zim shu naslning bittasiman. Odam zoti doim mangulik haqida o‘ylar ekan, bunga yetishmoqning birdan-bir yo‘li – olg‘a qarab yurish, Koinotni to‘ldirish! Shundagina, mabodo, qaerdadir qurg‘oqchilik yoki boshqa tabiiy ofat bo‘lib qolsa ham, baribir, hosil o‘rib olaveramiz. Hatto Yer muzga aylanib qolsa yo zang bosib, qahatchilik bo‘lsa ham! Shunda ham, Venerami yoki, odamlar ming yillardan keyin o‘rnashib oladigan boshqa bir sayyorada yangi maysalar unib chiqadi. Shunday o‘y-xayollarimni deb, aqldan ozdim, Kerri! Chir so‘zim! Aqldan ozdim! Shunday fikrga keldimu o‘t bo‘lib yondim, hammani – seni, bolalarimni, uchragan-yo‘liqqan kimsani to‘xtatib, gapirib bergim kelaverdi. Keyin o‘ylanib qoldim: jin ursin, bundan hech qanaqa foyda yo‘q-ku! Shunday kun yoki, ehtimol, tun keladiki, ichinglardagi o‘sha mitti soat qanday chiqillayotganini o‘zinglar ham eshitib qolasizlar, o‘shanda o‘zlaring tushunib olasizlar, hech narsani uqdirib o‘tirishga o‘rin qolmaydi.
Bilaman, Kerri, bularning bari balandparvoz gap, balki, men g‘oyatda jiddiy fikr yuritayotgandurman, axir men kichkina odamman-ku, bo‘yim ham past, lekin sen menga ishon – bularning hammasi haq gap!
Bu payt ular shaharga kirib kelishgan, qadam tovushlari bo‘m-bo‘sh ko‘chalarda bo‘g‘iq aks-sado berishiga quloq solib borishardi.
– Bugun tongda nima bo‘ladi? – so‘radi Kerri .
– Hozir unga ham navbat keladi. Bilasanmi, dilimning bir chekkasidagi gapni aytsam, o‘zimning ham uyimizga ketgim kelardi. Boshqa bir ichki tovush esa, “Agar chekinsang, hammasi tamom!” derdi. Shunda, bizga nima yetishmayapti o‘zi, deb o‘ylab qoldim. O‘g‘illarimiz, sen, men – hammamiz o‘rganib qolgan eski-tuski narsalarmi?
Xo‘p, dedim o‘zimcha, agar qandaydir eski-tuskilarsiz yangisini ishga solib bo‘lmasa, Xudo haqqi, men bunday eski-tuskidan foydalanganim bo‘lsin!
Yodimda, tarix darsliklarida mana bunday gaplar bor edi: ibtidoiy odamlar bir yerdan ikkinchi yerga ko‘chib yurganlarida sigir shoxini kavlab, ichiga cho‘g‘ solganlar, keyin uni kun bo‘yi puflab yurganlar. Kechqurun yangi joyga yetib kelib, o‘sha, ertalabdan buyon olib yurgan cho‘g‘dan gulxan yoqqanlar. Gulxan hamma vaqt yangi bo‘lsa ham, unda eskisidan qandaydir uchqun bo‘lgan. Shunda men hammasini taroziga qo‘yib, mulohaza qilib ko‘rdim, o‘zimcha o‘yladim: Yerdagi uyimizda qolgan eski-tuskilar hamma pulimizni sarflashga arzirmikin? Yo‘q, arzimaydi. Eskining yordamida bir nimalarga erishsak, ana o‘shaning qimmati bor. Xo‘p, unday bo‘lsa, Yangi hamma pulimizni batamom sarflashga arziydimi? Uzoqdagi quyruq uchun xarajat qilishga rozimisan, dedim o‘zim o‘zimga. Ha, roziman, dedim. Agarda, xuddi shu yo‘l bilan, ko‘z ochib-yumguncha, bizni Yerga qaytishga majbur qilayotgan o‘sha sog‘inchni daf qilish mumkin bo‘lsa, bor pullarimiz ustiga kerosin quyib, yoqib yuboganim bo‘lsin!
Kerri va bolalar to‘xtashdi. Ular ko‘cha o‘rtasida otasiga hayron tikilib qolishdi, go‘yo u – u emas, balki ularni yiqitib ketmoqchi bo‘lgan, hozir esa, tinchib qolayotgan quyun!
– Bugun ertalab yuk raketasi keldi, – dedi u ohistagina. – Ketdik, qabul qilib olamiz!
Ular pillapoyalardan asta ko‘tarilishdi, aks-sado beradigan zaldan eshiklari endigina ochilgan saqlash kamerasiga o‘tishdi.
– Baliqlar haqida yana gapirib ber, – dedi bolalardan biri.

* * *

Prokatga olingan yuk mashinasida shahardan tashqariga chiqishganda quyosh ancha ko‘tarilib qolgan va qizdirayotgan edi. Kuzov xaltalar, qutilar, paketlar, tugunlar bilan tiqilib ketgan edi – uzundan-uzun, past-baland, yassi , hammasi raqamlangan, har bir yashik va tugunda chiroyli va ixcham yozuv: “Mars, Nyu-Toledo, Robert Prentisga.”
Mashina yig‘ma uy oldida to‘xtadi. Bolalar sakrab tushib, oyisiga yordamlashishdi. Bob rulda bir daqiqa hayallab qoldi, keyin shoshmasdan pastga tushdi, mashinani aylanib o‘tib, ichkariga qaradi. Tush vaqtiga kelib, bitta katta yashikdan boshqa hammasi, paketlar, tugunlar ochib bo‘lindi. Buyumlar qurib qolgan dengiz tubida qator turishar va butun oila uning tevaragida tomosha qilardi.
– Buyoqqa kel, Kerri.
U xotinini oxirgi qatorga boshlab o‘tdi, katta yashiklardan birining ichidan eski pillapoya chiqdi.
– Eshitib ko‘r-a.
Yog‘och zinalar oyoq ostida tilga kirdi.
– Ular nima deyishayapti-a?
Xotini eskirib ketgan pillapoyada o‘ychan, diqqat bilan turar, biroq javob berishga bir so‘z topolmasdi.
U qo‘li bilan ko‘rsatdi:
– Mana bu yerga pillapoyani qo‘yamiz, buyoqda – mehmonxona, oshxona, ovqatlanadigan xonamiz, uchta yotoqxona bo‘ladi. Bir qismini yangidan quramiz, Yerda qolgan narsalarimizdan yana keltiramiz. Har holda, bizda pillapoya, mehmonxona uchun u-bu jihozlar, eski krovatimiz ham bor.
– Hamma pullarimiz… Bob!
U xotiniga tabassum bilan boqdi.
– Jahling chiqmayaptimi? Qani, menga qara-chi! Ana, chiqmayapti.
Bir yildan keyinmi, besh yildan keyinmi, biz hamma narsamizni ko‘chirib keltiramiz. Vazalarni ham, oying bizga to‘qqiz yuz oltmish birinchi yilda taqdim qilgan arman gilamini ham. Ana, undan keyin Quyosh portlasa portlayversin!
Ular boshqa yashiklarni aylanib o‘tib, raqamlarini, yozuvlarini o‘qib ko‘rishdi: ayvondagi arg‘imchoq, belanchak, xitoy qandili…
– Ularni o‘zim puflab jiringlataman!
Zinapoyalarga turli rangdagi shishalardan yasalgan darchasi bor eshikni qo‘yishdi va Kerri undan qaray boshladi.
– Nimalarni ko‘rayapsan?
Xotini nimalarni ko‘rayotganini bilib turib so‘radi, chunki shu paytda o‘zi ham darchaga tikilib turgandi. Mana u – Mars! Sovuq osmon iliq tus oldi, o‘lik dengiz tirilgandek bo‘ldi, tepaliklar qulupnayli muzqaymoq uyumlariga o‘xshab qoldi va shamol uchirayotgan qumlar asta yonayotgan ko‘mir uchqunlari kabi yiltilladi. Pushtirang darcha, pushtirang darcha! U tevarak atrofni nozik qizg‘ish rang bilan jonlantirdi, yuraklarni, nigohlarni tong shafag‘i bilan qopladi. Robert Prentis ana shu shisha bo‘lagiga tikilib, tashqarini tomosha qilib turarkan, o‘zicha gapirib yubordi:
– Bir yildan so‘ng biz turgan shu joyda shahar paydo bo‘ladi. Soya-salqin ko‘cha tushadi. O‘zimizning ayvonimiz bo‘ladi, do‘stlar orttiramiz, o‘shanda bu buyumlar senga hozirgichalik kerak bo‘lmay qoladi. Lekin hozir biz shulardan boshlaymiz. Bular arzimagan narsalar, biroq o‘zimizniki, ko‘nikib qolganmiz, keyin ular ko‘payaveradi. Yaqin orada sen Marsni tanimay qolasan, nazaringda, bir umr shu yerlarda yashayotgandek bo‘lasan.
U zinapoyalardan yugurib tushdi-da, eng chetda turgan, mato bilan o‘ralgan, hali ochilmagan yashikka qaradi. Qalamtarosh bilan matoni yirtdi.
– Top-chi, bu nima?
– Oshxonadagi mening o‘chog‘im! Pechka!
– Xecham-da! – u muloyim kuldi. – Qani, bitta qo‘shiq aytib ber-chi!
– Esingni yedingmi, Bob?
– Shunday qo‘shiq aytgin-ki, qo‘limizda bo‘lgan, biroq suvga oqib ketgan pullarimizga arzisin. Tupurdim, o‘sha pullarga, achinmayman!
– Men “Jenni, Jenni, azizim!” degan qo‘shiqdan boshqasini bilmayman-ku.
– Ana, o‘shani ayt!
Biroq, xotini boshlolmadi, lablarini unsiz qimirlatib qo‘ydi, xolos.
U matoni zarb bilan tortdi, qo‘lini yirtiqdan tiqib, indamay paypaslandi va xirgoyi qila boshladi. Nihoyat, qidirgan narsasini topib ushladi va jimlikni pianinoning tiniq tovushi buzib yubordi.
– Mana, shunday! – dedi Robert Prentis, – endi shu qo‘shiqni boshidan oxirigacha kuylaymiz. Hammamiz, birgalashib!

«BITTAYU BITTA BURCHIMIZ —
BAXTLI BO’LISH…»
Bredberi asarlaridan tagi chizilgan parchalar

 Rey Bredberi — jahon adabiyotidagi eng buyuk xayolparast, ulug’ orzumand. Uning asarlari inson xayolining eng uchqur qanotlarida yaralganday taassurot qoldiradi. Bashariyatni taraqqiyotning sarbaland cho’qqilarida tasvirlagan adib uni bir zumda zaminga — o’zi paydo bo’lgan tuproqqa tushirmoqqa qodir. Zero, Inson — yer farzandi, zamin yaratig’i. Har qancha taraqqiy topmasin, u o’zi ixtiro qilgan kashfiyotlar yanglig’ aniq fikrlashi mumkindir, ammo zinhor-bazinhor hissiz bo’la olmaydi. Bunga uning haqqi yo’q. Shuning uchun Bredberi qahramonlari alaloqibat qalb amri bilan ish tutuvchi, o’z tuyg’ularidan ustun kelolmaydigan, o’zligidan tonib, yana o’zligiga qaytuvchi kelajak vakillaridir.
Quyida mashhur adibning turli asarlarida turli qahramonlari tilidan aytilgan fikr-xulosalari bilan tanishasiz. Bu fikrlar odamni goh o’yga toldirsa, goh istehzo bilan jilmayishga majbur etadi.

* * *

Do’stlaringizga yetkazing: agar odamning yoshi 17 da bo’lsa, u hamma narsani biladi. Agar uning yoshi 27 da bo’lsayu avvalgiday hamma narsani bilsa, demak, u haliyam 17 daligicha qolgan.

* * *

Kitoblarni kuydirishdan ham yomonroq jinoyat bor. Bu — ularni o’qimaslik.

* * *

Hayotda ilk iqroring — o’zingning nodon ekanligingni bilish. Oxirgi iqror esa hali ham nodonligingni anglashdir.

* * *

Ezgulik va aql — keksalikka xos xususiyat.

* * *

Chinakamiga yashash uchun hayot sirlarining tagiga yetishga urinmaslik kerak. Chunki bu savolga javob hayotning o’zida.

* * *

Urushda sira g’olib bo’lmaydilar.

* * *

Qachonki hayot bir maromda kechsa, u haqida bahslashishning hojati bo’lmaydi.

* * *

Muhabbat qachondir, kimdir senga o’zligingni qaytarib berishidir.

* * *

Ko’zingni kattaroq och, xuddi o’n soniyadan so’ng o’ladigan odamdek chanqoqlik bilan yasha. Dunyoni ko’rishga intil. U fabrikalarda ishlab chiqarilgan, pul evaziga ega bo’lish mumkin bo’lgan har qanday orzudan ko’ra qiziqarliroq.

* * *

Qalpoq kiygan quyonni qidirish — bo’lmag’ur ish, bu xuddi ayrim odamlarning miyasidan jillaqursa bir tomchi sog’lom fikrni izlash kabi behuda.

* * *

Inson xotirasi o’ta ta’sirchan fotoplyonkaga o’xshaydi, biz butun umr unga muhrlanganlarni o’chirish bilan ovora bo’lamiz.

* * *

Ha, bizning bo’sh vaqtimiz yetarli. Ammo o’ylash uchun vaqtimiz bormi?

* * *

Bizning bittayu bitta burchimiz — baxtli bo’lish. Agar kimki hayratlanishdan to’xtagan bo’lsa, u sevishdan to’xtaydi, sevishdan to’xtagan odamning esa hayoti yo’qqa chiqadi, hayoti yo’qqa chiqdimi, demak, u qabrga yo’l olsa ham bo’laveradi.

* * *

Nima ish qilishing muhim emas, eng muhimi, qo’ling tekkan narsaning o’zga shakl, yangicha ko’rinish kasb etishida, unda o’zingning bir bo’lagingni qoldirishingda. O’tloqdagi maysalarni o’radigan odam bilan haqiqiy bog’bon o’rtasidagi farq ham aslida shunda.

* * *

Kitoblar biz unutishdan qo’rqadigan narsalarimizni asraydigan ombordir.

* * *

Ijodning eng katta siri shundaki, siz o’z fikr-g’oyalaringizga mushukka qilgandek muomala qilishingiz kerak, toki ular ham xuddi mushuk singari ortingizdan ergashib yursin.

* * *

Men dunyodagi eng oddiy va eng buyuk baxtni tatib ko’rdim: bu mening tirikligim.

Xurshida ABDULLAEVA tayyorlagan