Шоир ва таржимон Аскар Махкам таваллудининг 60 йиллиги олдидан

Боғда шамол эсар, хаста шоир, гўё парво қилмагандай сўйларди. Шамол сарғайган япроқларни худди қасдлашгандай шоирнинг паришон боши узра сочар, сўнг оёқлари остига тўшарди.

Алишер Нарзулло
ҲАР ЛАҲЗАДА ТАЗАРРУ…
Устоз Асқар Маҳкамни ёд этиб

“Шохдин бир қуш учди
ошёни қолди ўрнида…”
Ниймо Юшиж

Дунё адабиёти тарихида ҳаётдан сал эртароқ кетган шоирлар талайгина. Пушкин, Лермонтов, Байрон, Есенин, Усмон Носир, Фурўғ Фаррухзод, Парвин Эътисомий…
Бу рўйхатни истаганча давом эттириш мумкин.

Миллий адабиётимиз осмонида бир чарақлаб дилларга ғулғула ва ларза солиб кейин дунёни бевақт тарк этиб кетган шоирлар қанча.

Алишер Навоий “Мажолис ун — нафоис”ида ижодига энг кўп ўрин берган Шоҳғариб Мирзо, менимча, бу рўйхатнинг бошида туради.

Заҳириддин Муҳаммад Бобур… У бор — йўғи 47 ёшда эди.

Айнан шу ва шу ёш атрофида адабиётимизда юз берган йўқотишлар кишини ўйлар гирдобига ташлайди. Қатағон йилларининг мажбурий қурбонига айланган адибларнинг аччиқ қисмати бир томон, аммо тинч замонда, айни ижодлари гуллаб турган палла тириклик оламини тарк этган шоирлар  —  Назар Шукур, Чори Аваз, Ҳамза Имомбердиев, Аъзам Ўктам, Равшан Файз, Тилак Жўра, Муҳаммад Юсуф, Шавкат Раҳмон… ларнинг қисқа, аммо мунглуғ умр йўлларига қараб узоқ сукут сақлашдан ўзга чора йўқ.

Шоирликнинг юки, залвори шунчалар аёвсизми?

— Мол-дунёси беҳисоб, вазири аъзам ҳазрат Навоий ҳам 60 ёшида юз ёшли чолдек мўнкиллаб қолган эди, — дейди атоқли олима Суюма Ғаниева.

Аҳли қалам орасида “сал кун кўргани” — узоқроқ яшагани борми ўзи, деган шаккокона ўйларга борганимда, ношукрлик бўлмасин, Мавлоно Лутфий ҳазратлари ёдимга тушди.

Ҳусайн Бойқаро салтанатида Навоий кўмагида хизматга кириб кўп йиллар бел боғлаб хизмат қилган ва ўзи ҳам “кам” бўлмаган шоир Шайхим Суҳайлийни эсладим.

Аммо…

Умри қисқа шоирлар сафидан жой олган яна бир шоир – бу Асқар Маҳкам эди.

Мен бу жунунваш, хиёл маъюс ва мағрур юрадиган шоир умрининг турли даврларини кўрганман. Ўтган асрнинг 80-йиллари…

Сочлари ўсиб елкаларига тушган, журъати ичига сиғмай тургани ҳаммага — сувчига ҳам, пахта терувчига ҳам, бекорчига ҳам, зиёлига ҳам шундай билиниб турган муаллимни шоир дейишарди. Она тили дарси ўрнида адабиётдан сабоқ беришлари менга ёқарди. Кейин таҳририятга — “Халқ овози” газетасига ишга ўтиб кетди. Ўша кезлар матбуотда одат тусини олган ҳисобот йўсин зерикарли мақолалар урчиб кетган эди. Асқар ака кўнгилга яқин, руҳи баланд мақолалари билан газетани ўқимишли бўлишига ҳисса қўшди. Оддий муаллим Республика миқёсидаги газетага янгича нафас олиб кирди. Буни кейинчалик — у Тошкентга кетиб қолгач кўпчилик тан олди.

— Ўқи, ўқимасанг… бир кун келиб Кофарниҳон бўйларида мол боқасан, — деган устозининг ”пўписа”ларидан болалигида кўп чўчиган шоир подабонга айланмаслик учун нималар қилмади?

Тор кўчада адашган кўрдай
ахтарганча ўзим-ўзимни
шоир бўлиб шонга кўмилай
дея ташлаб кетдим бувимни…

Ижод ўчоғи — Тошкентга йўл олишида ёлғизлик, етимлик азобларини билдирмай улғайтирган кампир бувисини қишлоқда қолдириб кетишига тўғри келди. Аммо, бу шунчаки, зоҳирий айрилиқ эди. Давраларда, шеър оқшомларида шоирлар ишқ-муҳаббат, бахт ҳақида шеърлар ўқиганда, у хаёлан Кофарниҳон бўйларига қайтарди — маҳзун ва дардли овозда: “Бу уйда бир вақтлар бувим яшаган…”, деб бошланувчи шеърини бошлаб қоларди. У қаерда бўлмасин болалигининг ғамгин дунёсига бир тутам нур олиб кирган кампир бувиси билан бирга эди. Ўнлаб китоблари чиққач ҳам, давраларда жўшиб ўқиса бўладиган юзлаб шеърлари ёзилганда ҳам… кимдир уни даврага чорласа, яна ўша қачонлардир ёзилган — бувисига бағишланган мунглуғ шеърларини ўқий бошларди.

Кулранг сочин ўрамларини,
Пахта пилик боғлаган унинг.
Ўзи ювган кўйлакларини
Шамол ўйнар шўрлик бувимнинг…

Асқар Маҳкам ижодида кампир, буви каби сўзлар ажойиб образ даражасига кўтарилди.

У мағрур эди. Табиатан синиқ кимсаларга бу унчалик ёқмасди. Аммо ички дунёси тоза, дарвиштабиат — беозор эди. Кўп нарсани биларди. Дунё ва уқбо, шариат ва тариқат, турли динлар ва кишилик тарихига оид қарашлар, фалсафа, ҳаёт, шеър ва ҳикмат илми.

Шунча илми билан қаршисида ўтириб олиб жўн қарашларни узундан узоқ баён этаётган суҳбатдоши қошида чурқ этмай соатлаб бош эгиб ўтира оларди.
Аммо рост сўзни энг яқин кишисига ҳам, ”қўли узун” амалдор, ё жуда ҳурматли кишининг кўзига тик қараб ҳам айта оларди.

Мактабда она тили ёки ашула дарслари ўрнида адабиётдан сабоқ бериб кетаверадиган ва бу ишини тўғри деб билган муаллим газетачиликда ҳам ноанъанавий, чуқур таҳлилга асосланган мақолалари билан газетхонлар меҳрини қозона олди. Унинг китоблари — шеър, достонлари, ҳатто насрий асарлари руҳида ҳам ички бир тизгинсизлик, аёвсиз шиддат, ”ҳеч кимга ўхшамаслиги” сезилиб туради.
Асқар Маҳкам ижодида “Ҳақ” ва “ Аналҳақ” шеърий китоблари муҳим ўрин тутади. “Ҳақ”да сал бўлса-да сокинлик, хотираларга йўғрилган самимийлик, ўзни англаш йўлидаги қарашлар — изтироблар тасвири устунлик қилади:

Биби эна, Ватан нима?
Ватан нима, энажон?
Ердан сўра, ер айтади,
Мен не билам, болам-а,
Биби эна, Ватан нима?
Ватан нима, энажон?
Элдан сўра, эл айтади,
Мен не билам, болам-а.

Ҳақни англаш тадорики – бу ўзни англаш йўли. Аммо бу йўл қайдан бошланади?
Бозорданми?
Масжид — ҳужраданми, калисоданми, ё?..
Илонларнинг қайтсиз заҳарин
Ким туймаган бир бор лабида?
Мусибатнинг тузлуғ жигарин
Қовурмаган кўкракларида?

Ким кўксини бериб ётмаган
Кўкарганда аждодлар қабри?
Ўз-ўзини ким йўқотмаган
Жалолиддин Румий сингари.
Румиёна ўзни йўқотиш чин маънодаги ўзликка юз буриш -ўзликни топиш. Ростликка бундай юзланиш эса руҳият дунёсини ислоҳ қилиш билан боғлиқ.

Эй зоти одамий, эй зоти азал,
Оламда тошдан то тариқ — боланг у.
Жисмингда бир қатра қон қолса, алҳол,
Тазарру айлагин, тазарру!..

Аммо, “Аналҳақ”!..

Бу шоирнинг сўнгги китоби — сўнгги ҳайқириғи эди. Унда ўзгарган Асқар Маҳкамни кўрамиз. Киноя, маломат, ҳаётдан қониқмаслик… Инсон фитратида мавжуд бўлган, аммо ислоҳга мустаҳиқ иллатларга қарши қайралган сўзлар лашкари, фикрлар Ижтимоий ҳодиса даражасига кўтарилади. ”Аналҳақ” шоирнинг илк тўплами “Наврўз”, ”Ибодат” ва ундан кейинги ўнлаб самимий китобларининг муросасиз хотимасидир.

Тўғри, шоир қайдадир сал ошириб юборгандай, шеърдек нозик, руҳий ҳодиса бағрида кутилмаганда сўзларнинг ханжардай совуқ тус олиши, ”ғалати” — яланғоч манзаралар гирдобида фикр тиғизлиги, кескин қарашлар, хулосалар… “силлиқ” — бир ўтиришда ёзиладиган шеърлар руҳига мослашган ўқувчи учун оғирлик қилиши, малол ҳам келиши аниқ.

Асқар Маҳкам инсон табиатида бор ё намоён бўладиган қусурларни меъёридан ошириброқ тасвирлаётгандай бўларди. Бир қарашда бу шоирнинг одамзотга нисбатан нафратидай таассурот ҳам қолдирарди, аммо чуқурроқ мушоҳада қилинса, бу аёвсиз сатрлар Ҳазрати Одам фарзандларининг мукаммал кўриш истаги ғолиб келганлигидан оқ қоғоз юзига тўкилганлигини сезиш қийин эмас.

Иймон сотилганда бозор қолмасди
беномус қолмасди беор қолмасди…
Бир зумда сотилиб эски ўликлар
кейинроқ ўлганга мозор қолмасди…

Аммо, у ҳар қандай ҳолатда ҳам ўзига ҳисоб бера оладиган ижодкорлар сирасига кирарди.

Шоирнинг “Наврўз” (1988 ) , “Тазарру” (1991 ) , “Ибодат” (1993 ) , “Таважжуҳ” (1994 ) , “Ишқ” (1994 ) , “Ҳақ” (1998 ) , “Аналҳақ” (2003 ) , “Табриз дафтари” (2003) , “ Оқ китоб” ( 2003 ) каби асарлари бунга шаҳодат беради.

Унинг аксарият шеър — сатрларида, насрий асарлари — “Дор” романи, Шавкат Раҳмон, Лойиқ Шерали ҳақидаги хотираларида, “Оқ китоб”, “Сўнгги дарвиш” шеърий — насрий қиссаларида, “Хайёмни англаш” рисоласида ҳам сўз — иборалар худди булутлар бағридан ситилиб замин узра шаррос қуяётган ёмғир томчиларидек аёвсиз тус олади.

Қайтаман.
Одамнинг қўлин олмайман,
гоҳ патак…
гоҳ тупроқ…
гоҳида тожман…
Мен ўзим ўзимни таниёлмайман
кеча боғбон эдим бугун оғочман…

Адабиёт руҳ ва сўз уйғунлигидан иборат бўлган нозик ҳодиса. Шу боис якранглик – такрорийлик ҳеч қачон сўз оламини безамаган. Дарс жараёнларини хуфёна, жон — қулоқ бўлиб кузатиб юришни одат қилган қаттиққўл директорнинг феълини яхши билса-да, она тили ё расм дарслари ўрнида чўчимасдан адабиётдан сабоқ бера оладиган муаллим кутилмаганда қалам юкини елкага олганда, шеър дардига чалинганда босиқ, юмшоқ бўлиб қолиши мумкинмиди? Асло.

Асқар Маҳкамнинг феъли — фитратида маҳзунликка қоришиқ беоромлик, ҳаловатсизлик ҳар доим манаман деб турарди. Буни кўпчилик эътироф этади. Аммо бу — у шу кайфиятда шунчаки ёзарди-қўярди-да, дегани эмас.

Минг йиллик гўр каби кўмилиб,
Сўнг қаршингдан чиқарман тирик.
Уч юз олтмиш пайғамбар бўлиб,

Шеърларидаги иссиқ-совуқ бари ўзиники эди, насрий асарлари ҳам фақат унинг ўзигагина хос эди.

Аммо бу “беўхшовлик”, ўзига хослик уни энг муҳим ижод принципидан чалғита олмасди. Унинг Кофарниҳони Ватани эди. У Кофарниҳон тимсолида буюк ва бетимсол Ватанни куйларди. Тоғлар қўйнидан жўшиб келаётган дарё у учун мангу тириклик қўшиғи эди.

Мен ҳамон эслайман ўша кунларни,
Олдимдан дарёдай кечар йироқлар.
Шамоллар саропо кезар тунларни,
Тоғларни қўриқлаб ётар қишлоқлар.
Далалар мудрайди намчил туманда
Булутлар — дарёда чўмилган қизлар.
Ва ғуруб сўнгида сўнгсиз осмонда
Менинг бир жонимдай ёнар юлдузлар…

Фарзандини тупроққа бериб, эвазига бир умр қуллуқ, шукр ва таҳаммул қилган, чироғидан ёдгор тўрт етим бошини силаган Буви -Эна шоир ижодида катта Ватан бағридаги муштипар буви тимсолига айланади.
Кўзёшлари Кофарниҳон эди бувимнинг
Фарёдлари Кофарниҳон эди бувимнинг
Тасбиҳлари Кофарниҳон эди бувимнинг
Жанозаси Кофарниҳон бўлди бувимнинг…

Ё,

Бас қил менга афсонани, бу тақдир эди,
Бошида унинг мингта бало санғир эди.
Умримни маним бобма-боб таҳрир қил,
Бир кулбаю бир танчаю бир кампир эди…
Асқар Маҳкам жуда катта таржимон ҳам эди.

У ўзбек авестошунослари узоқ йиллар давомида маълум бир жузларинигина баҳоли қудрат ўгириб, таҳлил-тадқиқ қилиб юрган зардуштийлик ақидасининг асоси бўлган “Авесто”ни Пури Довуднинг форсий табдили асосида ўзбек тилига яхлит ўгирди. Маърифий руҳда ижод қилувчи шоирнинг бу хизматини “шаккок”ликка йўйганлар бўлди. Ҳар хил диний оқимлар сафига зардуштийлар етмай турувди, дегандек шаъмалар ҳам йўқ эмас эди. Орадан талай йиллар ўтиб “Авесто” таъсирида кимдир зардуштийлик кўчасига чалғиб кетгани ҳақидаги гаплар чиқмади. Ташвишлар ўринсиз эди.
Она заминимиз — Мовароуннаҳрда бир замонлар яшаб ўтган аждодларнинг диний-ахлоқий қарашлари, ҳаёт ва мамот, ўлимдан кейинги ҳолат, руҳ ва оламнинг асоси бўлган тўрт унсур ҳақида қизиқарли маълумотларни билиб қўйишнинг нимаси ёмон эди?.. Зардуштийлик тарихи билимдони, тадқиқотчиси Ҳомидхон Ҳомидий: “ «Авесто»ни Асқар Маҳкам таржимаси ҳар жиҳатдан мукаммалдир” деб ёзади.

Кўп йиллик заҳмат, тўпланган тажриба – Шамс Табризий ғазаллари ўгирмасидан сўнг у Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ”Маснавий”си таржимасига ўтиради. ”Маснавий”нинг биринчи жилди шарҳи шоир ҳаётлигида чоп этилганди, иккинчи китоб эса шоир вафотидан сўнг нашр этилди. Биринчи китобда шоир мушоҳирлар – Обиддин Пошшо ва Карим Замонийлар шарҳи билан кифояланади. ”Маснавий”нинг иккинчи жилдида эса Асқар Маҳкам мушоҳирлар кўмагисиз ўзи маснавий байтлари замиридаги зоҳирий ва ботиний моҳиятлар мағзини нозиклик билан илғаб, кенг мушоҳада юритиб батафсил шарҳлайдики, беихтиёр кўз ўнгингизда кўп илмлардан бохабар забардаст шориҳ — олим қиёфаси намоён бўла бошлайди.

Сўнгги йиллар Асқар Маҳкам Хожа Абдуллоҳ Ансорийнинг “Кашф ул-асрор” — Қуръони Каримнинг адабий-ирфоний тафсири таржимаси билан банд эди.

Аммо …

Бир гал Бухорода бўлганимда Тилак Жўра туғилиб ўсган Қоракўлга — Сайёт қишлоғига бордим. Шоир яшаган хонадонда бўлдим. Шовуллаб турган теракзорларга қараб қолганимни кўрган сайётлик муаллим изоҳ берди: “Тилак ака соғлиғи оғирлашган палла Бухоро телевидениесидан келган мухбирларга мана шу ерда шеърларидан ўқиб берган экан. Бу шоирнинг ўз нафаси билан ўқиган сўнгги шеърлари бўлган. Унда бу тераклар энди ўтқазилган қаламчалар эди”, деди муаллим .

Дарди юрак қирғоқларидан сизиб турган шоирининг сўнгги шеърларини тинглаган тераклар улғайган, энди ўзлари шамолларга ўз тилида шеърлар ўқирди. Мен бир пайтлар мана шу тераклар қошида сўнгги кучларини тўплаб шеър ўқиган шоир қиёфасини ўзимча тасаввур қилдим. Кейин шоир кўмилган қабристонга бордик. Оёқларимиз остида тупроқ эмас, қум зарралари ғичирларди. Саксовулми, юлғунгами ўхшаш буталар оралаб суюкли шоир мозори қошида тўхтадик. Вақтли матбуот саҳифаларида, китобларида кўп бор берилган ярим жиддий — ярим маҳзун қиёфадаги таниш суврат шоир мозори қошидаги ёдгорликдан ҳам жой олган, келганларни пешвоз – қарши оларди. Унинг ним табассумли ўйчан нигоҳи жуда олислардан боқиб тургандай.

Пахса уй, теракзор, шоир балиқ овлайдиган зовур, деярли қумлоқдан иборат юлғунларга бой қабристон… Бир пайтлар шоир Тилак Жўра Тошкентнинг гавжум кўчалари, сўлим сайлгоҳ, талай қулайликларига қўл силтаб кетиб қолгани, бундан Нажмиддин Комиловнинг аттанг қилиб қолгани, Ғайбуллоҳ ас-Саломнинг катта бошини кичик қилиб шоирни пойтахтга олиб келиш учун уринишларини ақл тарозисига солиб кўрдим. Ҳар лаҳза Тилак Жўрани Қоракўлга тортиб турган куч қудратини ҳис этиб турдим.

Дарвоқе, раҳматли Равшан Файзни фожиали ўлимидан сал олдинроқ кўрган эдим. Равшан ака менинг биринчи китобимга муҳаррир бўлган, шу боис яқинлигимиз бор эди. Сайлгоҳда, сувлари отилиб турган фаввора қошида туриб шоир Қўшработнинг жазирама даштлари, иссиқлари ҳақида шундай завқ ва соғинч билан гапиргандики, орадан ҳеч қанча муддат ўтмай шоирнинг ўлими ҳақидаги мудҳиш хабарни эшитганимда унинг сайлгоҳда айтган ўша сўзлари хотирамдан кетмай қолди.

Бу гаплардан мурод, Асқар Маҳкам сўнгги пайтлар: “Мен Кофарниҳонга қайтишим керак” деб кўп айтадиган бўлганди. Болалигида устози: “Ўқимасанг, бир кун молбоқар бўласан”, деганида чўчиб юрган шоир негадир Кофарниҳон бўйларида мол боқишни орзу қилиб қолганди.

Равшан Файзнинг тўлқинлантирган Қўшработ даштлари соғинчи, Тилак Жўрани Қоракўлга етаклаган куч… Асқар Маҳкамни Кофарниҳон сари чорлаётган экан.

Шоир ўз табиатига кўра душмани чорласа ҳам, лаббай, деб жавоб берарди. Кофарниҳон чорласа у жим турармиди?..

Излайди шамол охир унинг изларини,
Ёмғир суви тўлдирар очиқ кўзларини.
Сўнг бод келар-да сочадир оламга
Бу шоири бечоранинг хокистарини.

— Омонхонанинг сувидан бўлса эди, деб қолдилар бир кун Асқар ака. Мен дарҳол бойсунлик укам Азаматга қўнғироқ қилдим. Кейинги куни эшик қўнғироғи жиринглаб қолди. Чиқсам, остонада Азамат жилмайиб турарди. У олтита 5литрлик елим идишда, жами 30 литр Омонхона сувидан келтирган эди. Зудлик билан Бойсундан келган сувни эгасига етказдик.

Кейинги куни кирганимда Асқар аканинг руҳи жудаям тетик эди. – Сувдан ич, Кофарниҳондан келтиришди деди суюниб. Рўпарада шоирнинг оғаси Анвар ака сукутга кетганча ўй-хаёллари паришон ўтирарди. – Сувдан ол, қара ўзимизнинг кофорниҳонники?! Қишлоғимиз этагидан оқиб ўтадиган Кофарниҳоннинг суви бир елим баклашкада шоирнинг қўлида чайқаларди. Минг чақиримлар нарида хаста ётган шоирнинг ҳайқириб ётган Кофарниҳондан, эҳтимол, охирги насибалари. Ҳарчанд сувдан ичгим келиб турган бўлса-да, “хўп-хўп” дея вазиятдан чиқиб кетишга уриндим. Насиб этса, мен ҳали Кофарниҳонга бораман ва ўшанда тўйиб-тўйиб ичарман.

Қори Шариф укаси Лойиқ Шералининг ўлим билан олишиб тирикликка талпиниб қуруқшаб қолган лабларига қадрдон қишлоғи Мазор булоқлари сувидан томиза олмаганидан бир умр армондалигини ёзган эди. Анвар ака зап улуғ иш қилибди-да.

Доғистон Халқ шоири Ҳамзат Цадаса ( Расул Ҳамзатовнинг отаси ) хасталаниб Москвада даволаниб чиқади. Овулига қайтгач: “Мени Кремлда зўр духтирлар, энг сўнгги дорилар билан даволашди. Аммо мен қадрдон Цада овулидан келтирилган булоқ сувидан ича бошлашим билан тузалаётганимни сездим” дейди овулдошларига. Сув, бу — ҳаёт.

Кейинроқ Душанбега борганимда бир даврада: ”Асқар Маҳкам оғир ётганида, Кофарниҳон сувидан келтиришларини илтимос қилган экан” деган гапни эшитдим. – Мусофирлик шу-да, деди кимдир, — юки оғир. Бўлмасам, Тошкентдек шаҳри азимда сув йўқмиди?! Ичимдан бир нима узилиб кетгандай бўлди.

Ўзбекистон халқ шоири Тўра Сулаймон ҳақида тайёрланган фильмда Асқар акадан интервью олган эдим. Бу ҳақдаги хотираларни “Мирзачўлнинг чапани шоири” эссесида келтирганман. Асқар ака ҳақида гап кетганда, шоирнинг сўнгги кунларини ифодаловчи ўша лаҳзаларни четлаб ўтиб бўлмайди… “Фильмга сўзлари кирмай қолган биргина ижодкор бўлди, бу Асқар Маҳкам эди.

Асқар ака Тўра Сулаймон ижоди ҳақида фавқулодда чиройли фикрлар айтди. Ёдимда, биз ижодий гуруҳ билан Дўмбирободга – Асқар Маҳкам хонадонига келдик. Асқар ака уйда ёлғиз экан. Касаллик забтига олган пайт. “Гапирадиган ҳолатда эмасман-у, – деди шоир, бир оз сукутга кетгач, тўшакдан туришга уринди. –Тўра ака учун гапираман”, — деди…

Биз шоирнинг уйи биқинидаги боққа чиқдик.
Кеч куз.

Асқар ака туркий тилнинг унут бўлаёзган, аммо Тўра Сулаймон шеърлари бағрида қайта жаранглаб, яна “ўзимизнинг” қадрдон сўзларимизга айланиб кетган қатор поэтик топилмалар хусусида сўзлар, Тўра ака буни ғоят усталик билан амалга оширганини мисоллар билан таъкидларди.

Аммо…

Аммо, куни кеча гуриллаб юрган шоирнинг ўзи оғир бетоб эди. Тузалмас дард уни тобора ўз комига тортиб борарди. Мағрур шоирни мухлислари бу ҳолатда кўрса, қандай бўларкин?
Боғда шамол эсар, хаста шоир, гўё парво қилмагандай сўйларди. Шамол сарғайган япроқларни худди қасдлашгандай шоирнинг паришон боши узра сочар, сўнг оёқлари остига тўшарди.
Сўзимиз ниҳояланди. Асқар ака биз билан хайрлашмади ҳам, чамаси, бунга мажоли йўқдай эди, негадир хомуш… боғни ичкариси сари оғир-оғир қадам ташлаб, ўйчан кетиб борарди.
Тасвирчимизга ишора қилдим – пайқади.

Телевиденияга келганимда касетани ўша жойини қайта-қайта кўрдим: шоир хазонларни босиб кетиб борар, куз беомон шамолга айланиб унинг бошидан гуллар эмас, хазонлар сочарди… Бу ғоят таъсирли манзара эди. Асқар Маҳкам худди хазонга айланиб бораётган йўлакларни босиб, ҳали замон ўзи шарҳлаган Тўра Сулаймон шеърларидаги гўзал маъво сари кетиб бораётгандай эди.

Бу — менинг устозим, энг кўп эҳтиром қилган шоиримнинг сўнгги интервьюси эди.

Афсуски, бу “ғамгин лавҳани” фильмга киритиб бўлмасди. Ҳар-ҳар замон шахсий архивимда ишлатилмай қолган лавҳани кўрганимда томоғимга нимадир тиқилиб келаверади…”

***

Шоирнинг Кофарниҳон бўйидаги мозорини излаб борганимда қабристон этагида даласига сув таратаётган ижарачи деҳқонни чалғитишимга тўғри келди.

— Ҳа, у кишиними? – деди саволимга жавобан деҳқон.
— Шоирни танирмидингиз? — дедим.
— Йўқ. Мен бу ерда бошқа жойдан келиб деҳқончилик қиламан, ҳар тоифа одамлар узоқ-узоқлардан ҳам излаб келишади, ерим мозорга яқинлиги учун кўпчилик сўрайди, — деди ва: — Ҳув ана! — қўллари билан ишора қилди — шоир мозорига бориш йўлини кўрсатди.

Мен ҳеч бир қийинчиликсиз топиб бордим. Бундан бор-йўғи ўн йиллар бурун Шавкат Раҳмон оламдан ўтганда оғир мусибатни қабул қилолмаганидан “Шундай шоир шу ёшда ўлиб кетиши мумкинми” дея ғамларга ботган шоирнинг ўзи ҳам тупроқ остида ётарди. Тошкентдан излаб келганим мозор қошида хаёлларим паришон турардим. Кофарниҳонда ҳам, Тошкентда ҳам кўп йиллар ёнма-ён, қўшни бўлиб яшаган устозим, катта ҳаётдаги биринчи муаллимим, ажойиб шоир, таржимон, олим хоки қошида қанча қолиб кетганимни эслолмайман. Оллоҳнинг бергани — 48 ёш.

Қабр қошидаги ёдгорлик тош — лавҳда шоир тўртликларидан бирининг ушбу байти келтирилган:

Эй, ҳушёрлар, мен-да нажиб куй эдим,
Гоҳ мотаму гоҳ жаноза, гоҳ тўй эдим.
Шоядки бу бандани-да ёд айласангиз,
Мен шоир эмас, шунчаки ростгўй эдим.

Бу тўртлик унинг ўзи тартиб берган охирги китобининг энг сўнгги сатрлари эди.

2013 йил, март…

Shoir va tarjimon Askar Maxkam tavalludining 60 yilligi oldidan

Bogʻda shamol esar, xasta shoir, goʻyo parvo qilmaganday soʻylardi. Shamol sargʻaygan yaproqlarni xuddi qasdlashganday shoirning parishon boshi uzra sochar, soʻng oyoqlari ostiga toʻshardi.

Alisher Narzullo
HAR LAHZADA TAZARRU…
Ustoz Asqar Mahkamni yod etib

“Shoxdin bir qush uchdi
oshyoni qoldi o’rnida…”
Niymo Yushij

Dunyo adabiyoti tarixida hayotdan sal ertaroq ketgan shoirlar talaygina. Pushkin, Lermontov, Bayron, Yesenin, Usmon Nosir, Furo’g’ Farruxzod, Parvin E’tisomiy…
Bu ro’yxatni istagancha davom ettirish mumkin.

Milliy adabiyotimiz osmonida bir charaqlab dillarga g’ulg’ula va larza solib keyin dunyoni bevaqt tark etib ketgan shoirlar qancha.

Alisher Navoiy “Majolis un — nafois”ida ijodiga eng ko’p o’rin bergan Shohg’arib Mirzo, menimcha, bu ro’yxatning boshida turadi.

Zahiriddin Muhammad Bobur… U bor — yo’g’i 47 yoshda edi.

Aynan shu va shu yosh atrofida adabiyotimizda yuz bergan yo’qotishlar kishini o’ylar girdobiga tashlaydi. Qatag’on yillarining majburiy qurboniga aylangan adiblarning achchiq qismati bir tomon, ammo tinch zamonda, ayni ijodlari gullab turgan palla tiriklik olamini tark etgan shoirlar — Nazar Shukur, Chori Avaz, Hamza Imomberdiev, A’zam O’ktam, Ravshan Fayz, Tilak Jo’ra, Muhammad Yusuf, Shavkat Rahmon… larning qisqa, ammo munglug’ umr yo’llariga qarab uzoq sukut saqlashdan o’zga chora yo’q.

Shoirlikning yuki, zalvori shunchalar ayovsizmi?

— Mol-dunyosi behisob, vaziri a’zam hazrat Navoiy ham 60 yoshida yuz yoshli choldek mo’nkillab qolgan edi, — deydi atoqli olima Suyuma G’anieva.

Ahli qalam orasida “sal kun ko’rgani” — uzoqroq yashagani bormi o’zi, degan shakkokona o’ylarga borganimda, noshukrlik bo’lmasin, Mavlono Lutfiy hazratlari yodimga tushdi.

Husayn Boyqaro saltanatida Navoiy ko’magida xizmatga kirib ko’p yillar bel bog’lab xizmat qilgan va o’zi ham “kam” bo’lmagan shoir Shayxim Suhayliyni esladim.

Ammo…

Umri qisqa shoirlar safidan joy olgan yana bir shoir – bu Asqar Mahkam edi.

Men bu jununvash, xiyol ma’yus va mag’rur yuradigan shoir umrining turli davrlarini ko’rganman. O’tgan asrning 80-yillari…

Sochlari o’sib yelkalariga tushgan, jur’ati ichiga sig’may turgani hammaga — suvchiga ham, paxta teruvchiga ham, bekorchiga ham, ziyoliga ham shunday bilinib turgan muallimni shoir deyishardi. Ona tili darsi o’rnida adabiyotdan saboq berishlari menga yoqardi. Keyin tahririyatga — “Xalq ovozi” gazetasiga ishga o’tib ketdi. O’sha kezlar matbuotda odat tusini olgan hisobot yo’sin zerikarli maqolalar urchib ketgan edi. Asqar aka ko’ngilga yaqin, ruhi baland maqolalari bilan gazetani o’qimishli bo’lishiga hissa qo’shdi. Oddiy muallim Respublika miqyosidagi gazetaga yangicha nafas olib kirdi. Buni keyinchalik — u Toshkentga ketib qolgach ko’pchilik tan oldi.

— O’qi, o’qimasang… bir kun kelib Kofarnihon bo’ylarida mol boqasan, — degan ustozining ”po’pisa”laridan bolaligida ko’p cho’chigan shoir podabonga aylanmaslik uchun nimalar qilmadi?

Tor ko’chada adashgan ko’rday
axtargancha o’zim-o’zimni
shoir bo’lib shonga ko’milay
deya tashlab ketdim buvimni…

Ijod o’chog’i — Toshkentga yo’l olishida yolg’izlik, yetimlik azoblarini bildirmay ulg’aytirgan kampir buvisini qishloqda qoldirib ketishiga to’g’ri keldi. Ammo, bu shunchaki, zohiriy ayriliq edi. Davralarda, she’r oqshomlarida shoirlar ishq-muhabbat, baxt haqida she’rlar o’qiganda, u xayolan Kofarnihon bo’ylariga qaytardi — mahzun va dardli ovozda: “Bu uyda bir vaqtlar buvim yashagan…”, deb boshlanuvchi she’rini boshlab qolardi. U qaerda bo’lmasin bolaligining g’amgin dunyosiga bir tutam nur olib kirgan kampir buvisi bilan birga edi. O’nlab kitoblari chiqqach ham, davralarda jo’shib o’qisa bo’ladigan yuzlab she’rlari yozilganda ham… kimdir uni davraga chorlasa, yana o’sha qachonlardir yozilgan — buvisiga bag’ishlangan munglug’ she’rlarini o’qiy boshlardi.

Kulrang sochin o’ramlarini,
Paxta pilik bog’lagan uning.
O’zi yuvgan ko’ylaklarini
Shamol o’ynar sho’rlik buvimning…

Asqar Mahkam ijodida kampir, buvi kabi so’zlar ajoyib obraz darajasiga ko’tarildi.

U mag’rur edi. Tabiatan siniq kimsalarga bu unchalik yoqmasdi. Ammo ichki dunyosi toza, darvishtabiat — beozor edi. Ko’p narsani bilardi. Dunyo va uqbo, shariat va tariqat, turli dinlar va kishilik tarixiga oid qarashlar, falsafa, hayot, she’r va hikmat ilmi.

Shuncha ilmi bilan qarshisida o’tirib olib jo’n qarashlarni uzundan uzoq bayon etayotgan suhbatdoshi qoshida churq etmay soatlab bosh egib o’tira olardi.
Ammo rost so’zni eng yaqin kishisiga ham, ”qo’li uzun” amaldor, yo juda hurmatli kishining ko’ziga tik qarab ham ayta olardi.

Maktabda ona tili yoki ashula darslari o’rnida adabiyotdan saboq berib ketaveradigan va bu ishini to’g’ri deb bilgan muallim gazetachilikda ham noan’anaviy, chuqur tahlilga asoslangan maqolalari bilan gazetxonlar mehrini qozona oldi. Uning kitoblari — she’r, dostonlari, hatto nasriy asarlari ruhida ham ichki bir tizginsizlik, ayovsiz shiddat, ”hech kimga o’xshamasligi” sezilib turadi.
Asqar Mahkam ijodida “Haq” va “ Analhaq” she’riy kitoblari muhim o’rin tutadi. “Haq”da sal bo’lsa-da sokinlik, xotiralarga yo’g’rilgan samimiylik, o’zni anglash yo’lidagi qarashlar — iztiroblar tasviri ustunlik qiladi:

Bibi ena, Vatan nima?
Vatan nima, enajon?
Yerdan so’ra, yer aytadi,
Men ne bilam, bolam-a,
Bibi ena, Vatan nima?
Vatan nima, enajon?
Eldan so’ra, el aytadi,
Men ne bilam, bolam-a.

Haqni anglash tadoriki – bu o’zni anglash yo’li. Ammo bu yo’l qaydan boshlanadi?
Bozordanmi?
Masjid — hujradanmi, kalisodanmi, yo?..
Ilonlarning qaytsiz zaharin
Kim tuymagan bir bor labida?
Musibatning tuzlug’ jigarin
Qovurmagan ko’kraklarida?

Kim ko’ksini berib yotmagan
Ko’karganda ajdodlar qabri?
O’z-o’zini kim yo’qotmagan
Jaloliddin Rumiy singari.
Rumiyona o’zni yo’qotish chin ma’nodagi o’zlikka yuz burish -o’zlikni topish. Rostlikka bunday yuzlanish esa ruhiyat dunyosini isloh qilish bilan bog’liq.

Ey zoti odamiy, ey zoti azal,
Olamda toshdan to tariq — bolang u.
Jismingda bir qatra qon qolsa, alhol,
Tazarru aylagin, tazarru!..

Ammo, “Analhaq”!..

Bu shoirning so’nggi kitobi — so’nggi hayqirig’i edi. Unda o’zgargan Asqar Mahkamni ko’ramiz. Kinoya, malomat, hayotdan qoniqmaslik… Inson fitratida mavjud bo’lgan, ammo islohga mustahiq illatlarga qarshi qayralgan so’zlar lashkari, fikrlar Ijtimoiy hodisa darajasiga ko’tariladi. ”Analhaq” shoirning ilk to’plami “Navro’z”, ”Ibodat” va undan keyingi o’nlab samimiy kitoblarining murosasiz xotimasidir.

To’g’ri, shoir qaydadir sal oshirib yuborganday, she’rdek nozik, ruhiy hodisa bag’rida kutilmaganda so’zlarning xanjarday sovuq tus olishi, ”g’alati” — yalang’och manzaralar girdobida fikr tig’izligi, keskin qarashlar, xulosalar… “silliq” — bir o’tirishda yoziladigan she’rlar ruhiga moslashgan o’quvchi uchun og’irlik qilishi, malol ham kelishi aniq.

Asqar Mahkam inson tabiatida bor yo namoyon bo’ladigan qusurlarni me’yoridan oshiribroq tasvirlayotganday bo’lardi. Bir qarashda bu shoirning odamzotga nisbatan nafratiday taassurot ham qoldirardi, ammo chuqurroq mushohada qilinsa, bu ayovsiz satrlar Hazrati Odam farzandlarining mukammal ko’rish istagi g’olib kelganligidan oq qog’oz yuziga to’kilganligini sezish qiyin emas.

Iymon sotilganda bozor qolmasdi
benomus qolmasdi beor qolmasdi…
Bir zumda sotilib eski o’liklar
keyinroq o’lganga mozor qolmasdi…

Ammo, u har qanday holatda ham o’ziga hisob bera oladigan ijodkorlar sirasiga kirardi.

Shoirning “Navro’z” (1988 ) , “Tazarru” (1991 ) , “Ibodat” (1993 ) , “Tavajjuh” (1994 ) , “Ishq” (1994 ) , “Haq” (1998 ) , “Analhaq” (2003 ) , “Tabriz daftari” (2003) , “ Oq kitob” ( 2003 ) kabi asarlari bunga shahodat beradi.

Uning aksariyat she’r — satrlarida, nasriy asarlari — “Dor” romani, Shavkat Rahmon, Loyiq Sherali haqidagi xotiralarida, “Oq kitob”, “So’nggi darvish” she’riy — nasriy qissalarida, “Xayyomni anglash” risolasida ham so’z — iboralar xuddi bulutlar bag’ridan sitilib zamin uzra sharros quyayotgan yomg’ir tomchilaridek ayovsiz tus oladi.

Qaytaman.
Odamning qo’lin olmayman,
goh patak…
goh tuproq…
gohida tojman…
Men o’zim o’zimni taniyolmayman
kecha bog’bon edim bugun og’ochman…

Adabiyot ruh va so’z uyg’unligidan iborat bo’lgan nozik hodisa. Shu bois yakranglik – takroriylik hech qachon so’z olamini bezamagan. Dars jarayonlarini xufyona, jon — quloq bo’lib kuzatib yurishni odat qilgan qattiqqo’l direktorning fe’lini yaxshi bilsa-da, ona tili yo rasm darslari o’rnida cho’chimasdan adabiyotdan saboq bera oladigan muallim kutilmaganda qalam yukini yelkaga olganda, she’r dardiga chalinganda bosiq, yumshoq bo’lib qolishi mumkinmidi? Aslo.

Asqar Mahkamning fe’li — fitratida mahzunlikka qorishiq beoromlik, halovatsizlik har doim manaman deb turardi. Buni ko’pchilik e’tirof etadi. Ammo bu — u shu kayfiyatda shunchaki yozardi-qo’yardi-da, degani emas.

Ming yillik go’r kabi ko’milib,
So’ng qarshingdan chiqarman tirik.
Uch yuz oltmish payg’ambar bo’lib,

She’rlaridagi issiq-sovuq bari o’ziniki edi, nasriy asarlari ham faqat uning o’zigagina xos edi.

Ammo bu “beo’xshovlik”, o’ziga xoslik uni eng muhim ijod printsipidan chalg’ita olmasdi. Uning Kofarnihoni Vatani edi. U Kofarnihon timsolida buyuk va betimsol Vatanni kuylardi. Tog’lar qo’ynidan jo’shib kelayotgan daryo u uchun mangu tiriklik qo’shig’i edi.

Men hamon eslayman o’sha kunlarni,
Oldimdan daryoday kechar yiroqlar.
Shamollar saropo kezar tunlarni,
Tog’larni qo’riqlab yotar qishloqlar.
Dalalar mudraydi namchil tumanda
Bulutlar — daryoda cho’milgan qizlar.
Va g’urub so’ngida so’ngsiz osmonda
Mening bir jonimday yonar yulduzlar…

Farzandini tuproqqa berib, evaziga bir umr qulluq, shukr va tahammul qilgan, chirog’idan yodgor to’rt yetim boshini silagan Buvi -Ena shoir ijodida katta Vatan bag’ridagi mushtipar buvi timsoliga aylanadi.
Ko’zyoshlari Kofarnihon edi buvimning
Faryodlari Kofarnihon edi buvimning
Tasbihlari Kofarnihon edi buvimning
Janozasi Kofarnihon bo’ldi buvimning…

YO,

Bas qil menga afsonani, bu taqdir edi,
Boshida uning mingta balo sang’ir edi.
Umrimni manim bobma-bob tahrir qil,
Bir kulbayu bir tanchayu bir kampir edi…
Asqar Mahkam juda katta tarjimon ham edi.

U o’zbek avestoshunoslari uzoq yillar davomida ma’lum bir juzlarinigina baholi qudrat o’girib, tahlil-tadqiq qilib yurgan zardushtiylik aqidasining asosi bo’lgan “Avesto”ni Puri Dovudning forsiy tabdili asosida o’zbek tiliga yaxlit o’girdi. Ma’rifiy ruhda ijod qiluvchi shoirning bu xizmatini “shakkok”likka yo’yganlar bo’ldi. Har xil diniy oqimlar safiga zardushtiylar yetmay turuvdi, degandek sha’malar ham yo’q emas edi. Oradan talay yillar o’tib “Avesto” ta’sirida kimdir zardushtiylik ko’chasiga chalg’ib ketgani haqidagi gaplar chiqmadi. Tashvishlar o’rinsiz edi.
Ona zaminimiz — Movarounnahrda bir zamonlar yashab o’tgan ajdodlarning diniy-axloqiy qarashlari, hayot va mamot, o’limdan keyingi holat, ruh va olamning asosi bo’lgan to’rt unsur haqida qiziqarli ma’lumotlarni bilib qo’yishning nimasi yomon edi?.. Zardushtiylik tarixi bilimdoni, tadqiqotchisi Homidxon Homidiy: “ «Avesto»ni Asqar Mahkam tarjimasi har jihatdan mukammaldir” deb yozadi.

Ko’p yillik zahmat, to’plangan tajriba – Shams Tabriziy g’azallari o’girmasidan so’ng u Mavlono Jaloliddin Rumiyning ”Masnaviy”si tarjimasiga o’tiradi. ”Masnaviy”ning birinchi jildi sharhi shoir hayotligida chop etilgandi, ikkinchi kitob esa shoir vafotidan so’ng nashr etildi. Birinchi kitobda shoir mushohirlar – Obiddin Poshsho va Karim Zamoniylar sharhi bilan kifoyalanadi. ”Masnaviy”ning ikkinchi jildida esa Asqar Mahkam mushohirlar ko’magisiz o’zi masnaviy baytlari zamiridagi zohiriy va botiniy mohiyatlar mag’zini noziklik bilan ilg’ab, keng mushohada yuritib batafsil sharhlaydiki, beixtiyor ko’z o’ngingizda ko’p ilmlardan boxabar zabardast shorih — olim qiyofasi namoyon bo’la boshlaydi.

So’nggi yillar Asqar Mahkam Xoja Abdulloh Ansoriyning “Kashf ul-asror” — Qur’oni Karimning adabiy-irfoniy tafsiri tarjimasi bilan band edi.

Ammo …

Bir gal Buxoroda bo’lganimda Tilak Jo’ra tug’ilib o’sgan Qorako’lga — Sayyot qishlog’iga bordim. Shoir yashagan xonadonda bo’ldim. Shovullab turgan terakzorlarga qarab qolganimni ko’rgan sayyotlik muallim izoh berdi: “Tilak aka sog’lig’i og’irlashgan palla Buxoro televideniesidan kelgan muxbirlarga mana shu yerda she’rlaridan o’qib bergan ekan. Bu shoirning o’z nafasi bilan o’qigan so’nggi she’rlari bo’lgan. Unda bu teraklar endi o’tqazilgan qalamchalar edi”, dedi muallim .

Dardi yurak qirg’oqlaridan sizib turgan shoirining so’nggi she’rlarini tinglagan teraklar ulg’aygan, endi o’zlari shamollarga o’z tilida she’rlar o’qirdi. Men bir paytlar mana shu teraklar qoshida so’nggi kuchlarini to’plab she’r o’qigan shoir qiyofasini o’zimcha tasavvur qildim. Keyin shoir ko’milgan qabristonga bordik. Oyoqlarimiz ostida tuproq emas, qum zarralari g’ichirlardi. Saksovulmi, yulg’ungami o’xshash butalar oralab suyukli shoir mozori qoshida to’xtadik. Vaqtli matbuot sahifalarida, kitoblarida ko’p bor berilgan yarim jiddiy — yarim mahzun qiyofadagi tanish suvrat shoir mozori qoshidagi yodgorlikdan ham joy olgan, kelganlarni peshvoz – qarshi olardi. Uning nim tabassumli o’ychan nigohi juda olislardan boqib turganday.

Paxsa uy, terakzor, shoir baliq ovlaydigan zovur, deyarli qumloqdan iborat yulg’unlarga boy qabriston… Bir paytlar shoir Tilak Jo’ra Toshkentning gavjum ko’chalari, so’lim saylgoh, talay qulayliklariga qo’l siltab ketib qolgani, bundan Najmiddin Komilovning attang qilib qolgani, G’aybulloh as-Salomning katta boshini kichik qilib shoirni poytaxtga olib kelish uchun urinishlarini aql tarozisiga solib ko’rdim. Har lahza Tilak Jo’rani Qorako’lga tortib turgan kuch qudratini his etib turdim.

Darvoqe, rahmatli Ravshan Fayzni fojiali o’limidan sal oldinroq ko’rgan edim. Ravshan aka mening birinchi kitobimga muharrir bo’lgan, shu bois yaqinligimiz bor edi. Saylgohda, suvlari otilib turgan favvora qoshida turib shoir Qo’shrabotning jazirama dashtlari, issiqlari haqida shunday zavq va sog’inch bilan gapirgandiki, oradan hech qancha muddat o’tmay shoirning o’limi haqidagi mudhish xabarni eshitganimda uning saylgohda aytgan o’sha so’zlari xotiramdan ketmay qoldi.

Bu gaplardan murod, Asqar Mahkam so’nggi paytlar: “Men Kofarnihonga qaytishim kerak” deb ko’p aytadigan bo’lgandi. Bolaligida ustozi: “O’qimasang, bir kun molboqar bo’lasan”, deganida cho’chib yurgan shoir negadir Kofarnihon bo’ylarida mol boqishni orzu qilib qolgandi.

Ravshan Fayzning to’lqinlantirgan Qo’shrabot dashtlari sog’inchi, Tilak Jo’rani Qorako’lga yetaklagan kuch… Asqar Mahkamni Kofarnihon sari chorlayotgan ekan.

Shoir o’z tabiatiga ko’ra dushmani chorlasa ham, labbay, deb javob berardi. Kofarnihon chorlasa u jim turarmidi?..

Izlaydi shamol oxir uning izlarini,
Yomg’ir suvi to’ldirar ochiq ko’zlarini.
So’ng bod kelar-da sochadir olamga
Bu shoiri bechoraning xokistarini.

— Omonxonaning suvidan bo’lsa edi, deb qoldilar bir kun Asqar aka. Men darhol boysunlik ukam Azamatga qo’ng’iroq qildim. Keyingi kuni eshik qo’ng’irog’i jiringlab qoldi. Chiqsam, ostonada Azamat jilmayib turardi. U oltita 5litrlik yelim idishda, jami 30 litr Omonxona suvidan keltirgan edi. Zudlik bilan Boysundan kelgan suvni egasiga yetkazdik.

Keyingi kuni kirganimda Asqar akaning ruhi judayam tetik edi. – Suvdan ich, Kofarnihondan keltirishdi dedi suyunib. Ro’parada shoirning og’asi Anvar aka sukutga ketgancha o’y-xayollari parishon o’tirardi. – Suvdan ol, qara o’zimizning kofornihonniki?! Qishlog’imiz etagidan oqib o’tadigan Kofarnihonning suvi bir yelim baklashkada shoirning qo’lida chayqalardi. Ming chaqirimlar narida xasta yotgan shoirning hayqirib yotgan Kofarnihondan, ehtimol, oxirgi nasibalari. Harchand suvdan ichgim kelib turgan bo’lsa-da, “xo’p-xo’p” deya vaziyatdan chiqib ketishga urindim. Nasib etsa, men hali Kofarnihonga boraman va o’shanda to’yib-to’yib icharman.

Qori Sharif ukasi Loyiq Sheralining o’lim bilan olishib tiriklikka talpinib quruqshab qolgan lablariga qadrdon qishlog’i Mazor buloqlari suvidan tomiza olmaganidan bir umr armondaligini yozgan edi. Anvar aka zap ulug’ ish qilibdi-da.

Dog’iston Xalq shoiri Hamzat Sadasa ( Rasul Hamzatovning otasi ) xastalanib Moskvada davolanib chiqadi. Ovuliga qaytgach: “Meni Kremlda zo’r duxtirlar, eng so’nggi dorilar bilan davolashdi. Ammo men qadrdon Sada ovulidan keltirilgan buloq suvidan icha boshlashim bilan tuzalayotganimni sezdim” deydi ovuldoshlariga. Suv, bu — hayot.

Keyinroq Dushanbega borganimda bir davrada: ”Asqar Mahkam og’ir yotganida, Kofarnihon suvidan keltirishlarini iltimos qilgan ekan” degan gapni eshitdim. – Musofirlik shu-da, dedi kimdir, — yuki og’ir. Bo’lmasam, Toshkentdek shahri azimda suv yo’qmidi?! Ichimdan bir nima uzilib ketganday bo’ldi.

O’zbekiston xalq shoiri To’ra Sulaymon haqida tayyorlangan fil`mda Asqar akadan interv`yu olgan edim. Bu haqdagi xotiralarni “Mirzacho’lning chapani shoiri” essesida keltirganman. Asqar aka haqida gap ketganda, shoirning so’nggi kunlarini ifodalovchi o’sha lahzalarni chetlab o’tib bo’lmaydi… “Fil`mga so’zlari kirmay qolgan birgina ijodkor bo’ldi, bu Asqar Mahkam edi.

Asqar aka To’ra Sulaymon ijodi haqida favqulodda chiroyli fikrlar aytdi. Yodimda, biz ijodiy guruh bilan Do’mbirobodga – Asqar Mahkam xonadoniga keldik. Asqar aka uyda yolg’iz ekan. Kasallik zabtiga olgan payt. “Gapiradigan holatda emasman-u, – dedi shoir, bir oz sukutga ketgach, to’shakdan turishga urindi. –To’ra aka uchun gapiraman”, — dedi…

Biz shoirning uyi biqinidagi boqqa chiqdik.
Kech kuz.

Asqar aka turkiy tilning unut bo’layozgan, ammo To’ra Sulaymon she’rlari bag’rida qayta jaranglab, yana “o’zimizning” qadrdon so’zlarimizga aylanib ketgan qator poetik topilmalar xususida so’zlar, To’ra aka buni g’oyat ustalik bilan amalga oshirganini misollar bilan ta’kidlardi.

Ammo…

Ammo, kuni kecha gurillab yurgan shoirning o’zi og’ir betob edi. Tuzalmas dard uni tobora o’z komiga tortib borardi. Mag’rur shoirni muxlislari bu holatda ko’rsa, qanday bo’larkin?

Bog’da shamol esar, xasta shoir, go’yo parvo qilmaganday so’ylardi. Shamol sarg’aygan yaproqlarni xuddi qasdlashganday shoirning parishon boshi uzra sochar, so’ng oyoqlari ostiga to’shardi.
So’zimiz nihoyalandi. Asqar aka biz bilan xayrlashmadi ham, chamasi, bunga majoli yo’qday edi, negadir xomush… bog’ni ichkarisi sari og’ir-og’ir qadam tashlab, o’ychan ketib borardi.
Tasvirchimizga ishora qildim – payqadi.

Televideniyaga kelganimda kasetani o’sha joyini qayta-qayta ko’rdim: shoir xazonlarni bosib ketib borar, kuz beomon shamolga aylanib uning boshidan gullar emas, xazonlar sochardi… Bu g’oyat ta’sirli manzara edi. Asqar Mahkam xuddi xazonga aylanib borayotgan yo’laklarni bosib, hali zamon o’zi sharhlagan To’ra Sulaymon she’rlaridagi go’zal ma’vo sari ketib borayotganday edi.

Bu — mening ustozim, eng ko’p ehtirom qilgan shoirimning so’nggi interv`yusi edi.

Afsuski, bu “g’amgin lavhani” fil`mga kiritib bo’lmasdi. Har-har zamon shaxsiy arxivimda ishlatilmay qolgan lavhani ko’rganimda tomog’imga nimadir tiqilib kelaveradi…”

***

Shoirning Kofarnihon bo’yidagi mozorini izlab borganimda qabriston etagida dalasiga suv taratayotgan ijarachi dehqonni chalg’itishimga to’g’ri keldi.

— Ha, u kishinimi? – dedi savolimga javoban dehqon.
— Shoirni tanirmidingiz? — dedim.
— Yo’q. Men bu yerda boshqa joydan kelib dehqonchilik qilaman, har toifa odamlar uzoq-uzoqlardan ham izlab kelishadi, yerim mozorga yaqinligi uchun ko’pchilik so’raydi, — dedi va: — Huv ana! — qo’llari bilan ishora qildi — shoir mozoriga borish yo’lini ko’rsatdi.

Men hech bir qiyinchiliksiz topib bordim. Bundan bor-yo’g’i o’n yillar burun Shavkat Rahmon olamdan o’tganda og’ir musibatni qabul qilolmaganidan “Shunday shoir shu yoshda o’lib ketishi mumkinmi” deya g’amlarga botgan shoirning o’zi ham tuproq ostida yotardi. Toshkentdan izlab kelganim mozor qoshida xayollarim parishon turardim. Kofarnihonda ham, Toshkentda ham ko’p yillar yonma-yon, qo’shni bo’lib yashagan ustozim, katta hayotdagi birinchi muallimim, ajoyib shoir, tarjimon, olim xoki qoshida qancha qolib ketganimni eslolmayman. Ollohning bergani — 48 yosh.

Qabr qoshidagi yodgorlik tosh — lavhda shoir to’rtliklaridan birining ushbu bayti keltirilgan:

Ey, hushyorlar, men-da najib kuy edim,
Goh motamu goh janoza, goh to’y edim.
Shoyadki bu bandani-da yod aylasangiz,
Men shoir emas, shunchaki rostgo’y edim.

Bu to’rtlik uning o’zi tartib bergan oxirgi kitobining eng so’nggi satrlari edi.

2013 yil, mart…