Ҳозир ҳам кийинишимнинг мазаси йўқ. Авваллари-ку жуда ёмон кийинардим. Совет Иттифоқида яшаган кезларимда шунақа ёмон кийинардимки, ҳатто бунинг учун дакки ҳам ердим. Эсимда, Пушкин қўриқхонасининг директори бир куни менга шундай деган эди: — Ўртоқ Довлатов, сиз ўзингизнинг бесўнақай шимингиз билан бу жойлардаги байрамона муҳитни бузяпсиз…
Сергей ДОВЛАТОВ
ЧЕМОДАН
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси
БИНОЙИДЕК КОСТЮМ
Учинчи ҳикоя
Ҳозир ҳам кийинишимнинг мазаси йўқ. Авваллари-ку жуда ёмон кийинардим. Совет Иттифоқида яшаган кезларимда шунақа ёмон кийинардимки, ҳатто бунинг учун дакки ҳам ердим. Эсимда, Пушкин қўриқхонасининг директори бир куни менга шундай деган эди:
— Ўртоқ Довлатов, сиз ўзингизнинг бесўнақай шимингиз билан бу жойлардаги байрамона муҳитни бузяпсиз…
Мен хизмат қиладиган таҳририятда ҳам кўпинча мендан ранжишарди. Эсимда, бир газетанинг муҳаррири бир куни менга шундай дакки берганди:
— Сиз очиқдан-очиқ обрўйимизни тўкяпсиз. Биз сизга ишончимизни кўрсатдик. Сизни генерал Филоненконинг дафн маросимига вакил қилдик. Сиз бўлсангиз, менга маълум бўлишича, маросимга костюмсиз борибсиз.
— Устимда курткам бор эди.
— Аллақандай эски бир ридони кийиб борибсиз.
— Ридо эмас. Хорижий куртка. Уни менга Леже совға қилган эди.
(Чиндан ҳам куртка менга Фернан Лежедан ўтган эди. Бироқ бу воқеани кейин айтиб бераман).
— «Леже» нима дегани?— деб бурнини жийирди муҳаррир.
— Леже атоқли француз рассоми. Коммунистик партия аъзоси.
— Бўлмаган гап,— деди муҳаррир. Кейин бирдан жаҳли чиқди. — Бас қилинг! Ҳадеб гап қайтарганингиз қайтарган. Сиз ҳам одамларга ўхшасангиз нима қиларкин? Сиз мўътабар бир газетанинг ходимисиз. Марҳамат қилиб, шунга яраша кийиниб юринг.
Бу гапдан кейин мен:
— Таҳририят менга пиджак олиб берсин. Костюм бўлса яна ҳам яхшироқ бўларди. Майли, бўйинбоғни ўзим сотиб ола қоламан, — дедим.
Муҳаррир муғомбирлик қилмоқда эди. Менинг қанақа кийинишим унга мутлақо барибир эди. Гап бунда эмас эди. Бунинг тагида бошқа сабаб ётар эди.
Мен таҳририятдаги энг соғлом ходим эдим. Ҳаммадан йўғон эдим. Яъни бошлиқларнинг айтишича, важоҳатим бор эди. Ёки масъул котиб Минцнинг ибораси билан айтганда, энг салобатли ходим эдим.
Биронта машҳур одам ўлиб-нетиб қолса, дафн маросимига таҳририятдан мени юборишарди. Тобутни кўтаришга ҳамманинг ҳам кучи етавермайди-да. Мен бўлсам, айтиш мумкин, мароқ билан кўтарар эдим. Албатта, дафн маросимини яхши кўриб кетганим учун эмас. Балки газета ишини жинимдан бадтар ёмон кўрганимдан шундай қилардим.
— Роса сурбет экансиз-ку,— деди муҳаррир.
— Ҳечам-да…—дедим мен. — Бу қонуний талаб. Масалан, темирйўлчиларга махсус либос берилади. Сув остида ишлайдиганлар скафандр олади. Таҳририят менга ҳам махсус кийим олиб берсин-да…
Мотам маросимида киядиган костюм…
Муҳарриримиз кўнгилчан одам эди. Маошинг катта бўлгандан кейин кўнгилчан бўлсанг ҳам ярашаверади. Бундан ташқари у пайтларда нисбатан эркинлик ҳам бор эди.
У деди:
— Келинг, муросаю мадора қилайлик. Сиз янги йилгача ижтимоий аҳамиятга молик учта материал тайёрланг. Ижтимоий-сиёсий йўналишда кенг кўламли учта мақола. Шундай қилсангиз, таҳририят сизни жўнроқ бир костюм билан тақдирлайди.
— Жўнроқ деганингиз нима дегани? Арзон костюм биланми?
— Арзон эмас, қора костюм билан. Тантанали вазиятларда кийгани.
— 0’кей,— дедим мен. — Шу гапингизда турасиз-а?
Бир ҳафтадан кейин таҳририятга келдим. Тарғибот бўлимининг мудири Безуглов чақиртирган экан. Бир қават пастга тушдим. Безуглов бир вақтнинг ўзида иккита телефонда гаплашаётган экан. Бундай деяпти:
— Белорус бўлмайди. Белоруслар ачиб ётипти. Менга ўзбек керак. Жуда бўлмаса эстон топинглар… Йўғ-а, шошма, эстон бор, шекилли… Молдован йўқ бўлса керак… Нима? Ишчи бўлмайди. Йўқсуллар етарли… Зиёли бўла қолсин, ёки хизмат кўрсатиш соҳасидан бўлса ҳам майли. Ҳарбий бўлса тағин ҳам соз бўларди. Майли- да, бирон старшинами… Хуллас, ҳаракатингни қилавер.
Безуглов бошқа дастакни кўтарди:
— Алё… Зудлик билан ўзбек керак бўлиб қолди. Қанақа бўлса ҳам майли. Менга деса текинхўр бўлмайдими!.. Бир қўллаб юбор, оғайни. Умрбод унутмайман…
Мен саломлашиб сўрадим:
— Бу қанақа байналмилал?
Безуглов жавоб берди:
— Ҳадемай Конституция куни келади. Шунга бағишлаб ўн бешта очерк бермоқчимиз. Ҳар бир иттифоқчи республикадан биттадан. Ҳар хил халқларнинг вакилларини қамраб олмоқ керак.
Безуглов ёнидан сигаретасини олиб, давом этди:
— Руслар масаласида қийинчилик йўқ. Украинлар ҳам етиб ортади. Грузинни тиббиёт академиясидан топдик. Гўшт комбинатида озарбойжон бор экан. Ҳатто молдован ҳам топилди. Райком комсомолда қўриқчи экан. Лекин ўзбек, қирғиз, туркманлардан ёлчимаяпмиз. Ўзбекни қаердан топсам экан-а?
— Қаердан бўларди. Ўзбекистондан-да! — дедим мен.
— Фаросатингга балли! Албатга, Ўзбекистондан топмоқ керак. Аммо муддат тиғиз. Бундан ташқари командировкага ажратиладиган пул тамом бўлган…. Хуллас калом, эллик сўм ишлаб олишни хоҳлайсанми?
— Хоҳлайман.
— Ўзим ҳам шундоқ деб ўйлаб эдим. Менга ўзбек топиб бер, эллик сўм ёзиб бераман. Ҳатто тезкорлик учун яна жиндай қўшиб ҳам бераман.
— Бир татар танишим бор…
Безугловнинг аччиғи келди.
— Татарни бошимга ураманми? Ўзимнинг ҳам татар қўшниларим бор. Аммо бундан нима фойда? Иттифоқдош республика эмас бу. Хуллас, менга ўзбек топишинг керак. Қирғиз билан туркманни штатсиз мухбирларга топширдим. Тожик Сашка Шевелевда бор, шекилли. Қозоқни Самойлов қидиряпти. Ва ҳоказо… Ўзбек керак. Хўш, қалай, топасанми?
— Майли, — дедим. — Лекин сени огоҳлантириб қўяй. Очерк ижтимоий аҳамиятга молик бўлади. Ижтимоий-сиёсий йўналишда кенг кўламли бўлади.
— Ичганмисан?— деб сўради Безуглов.
— Йўқ. Қуйиб бермоқчимисан?
— Қўйсанг-чи, — қўлларини силкитди Безуглов. — Бўлмайди. Мен фақат кечқурун ичаман… Соат бирдан аввал бир қултум оғзимга олмайман…
Безугловни кўпдан бери билардим. У ўзига хос одам эди. Аслини сўрасангиз, Свердловскда туғилган.
Эсимда бор — бир гал Ўролга командировкага борадиган бўлиб қолдим. Табиийки, Свердловскка ҳам боришим керак. Май байрамига тўғри келган эди. Яъни меҳмонхона масаласи анча чатоқ бўлиши мумкин эди.
Безугловга мурожаат қилдим.
— Свердловскда сенинг ота-онангникида бир кеча ётсам бўлармикин?
— Албатта-да!— деб хитоб қилди Безуглов. — Албатта бўлади. Бир кеча эмас, истаганингча… Ҳаммалари хурсанд бўлишади. Уйлари жуда кенг. Отам — мухбир аъзо, онам — хизмат кўрсатган санъат арбоби. Сени хонаки чучварага тўйдиришади… Фақат битта шартим бор — биз таниш эканимизни айтиб қўйма. Ҳаммаси расво бўлади. Мен ўн тўрт ёшимдан бери оиламизнинг шаънига доғ туширган ҳисобланаман.
— Майли, — дедим мен. — Ўзбекни топганим бўлсин.
Мен ҳаракат қила бошладим. Ён дафтаримни варақлаб кўришдан бошладим. Ўттизтача танишларимга қўнғироқ қилдим. Ниҳоят, труба чаладиган бир оғайнимдан садо чиқди:
— Бизда Болиев деган тромбон чаладиган йигит бор. Миллати ўзбек.
— Жуда соз-да! — дедим. — Қани, менга телефонини бер-чи…
— Ёз.
Мен ёзиб олдим.
— У сенга маъқул бўлади, — деди оғайним. — Маданиятли, кўп китоб ўқийдиган, ҳазил-ҳузулни ёқтирадиган одам. Яқинда озод бўлди.
— «Озод бўлди» деганинг нимаси?
— Муддатини битириб, озодликка чиқди-да…
— Нима бало, ўғрими? — деб сўрадим.
— Нега ўғри бўларкан? — Хафа бўлди ошнам. — Бир аёлни зўрлагани учун қамалган…
Мен дастакни илиб қўйдим.
Шу заҳоти Безуглов қўнғироқ қилди:
— Омадинг бор экан, — деб қичқирди у телефонда, — ўзбекни топишди. Уни Мишук топди. Қаердан топганини биласанми? Ҳа, темирчилар бозоридан… Майда чайқовчи экан. Яхши бўпти. Хусусий тадбиркорликка ҳозир дуруст қарашади. Томорқалар, шахсий полизлар ва ҳоказолар…
— Унинг шахсий полизи борлигига аминмисан, — сўрадим мен.
— Мен қаёқдан билай? Билишни ҳам истамайман. Бироқ мен горкомнинг сўнгги йўриқномасини яхши биламан… Хуллас, ўзбек масаласи ҳал бўлди ҳисоб.
— Афсус, — дедим мен. — Ҳозиргина жуда яхши бир номзодни топган эдим. Маданий-маърифатли ўзбек. Оркестрнинг яккахони. Яқинда гастролдан келган…
— Кечикдинг. Уни янаги галга олиб қўямиз. Мишук аллақачон мақолани олиб келди. Сенга энди бошқа топшириқ бор. Ихтирочилар куни яқинлашяпти. Сен ҳозирги рус усталаридан бирини топасан.
Машҳур Чапақайнинг вориси бўлсин. Эсингда борми, инглизларга бургасини тақалаб берган Чапақай бор-ку? Шу мавзуда материал тайёрлайсан.
— Ижтимоий қимматга моликми?
— Ҳа, энди, шунақа бўлади-да…
— Майли… Бир уннаб кўраман.
Мен бунақа ҳунарманд устани эшитган эдим. Менга кинохроникада хизмат қиладиган акам айтган эди.
Бу чол Ленинграднинг яқинида Елизаровское деган жойда хусусий уйда истиқомат қилар экан. Уни топиш мен ўйлагандан кўра осонроқ бўлди. Биринчи рўпара келган одам йўлни кўрсатиб берди.
Чолнинг исми шарифи Евгений Эдуардович эди. У эски автомобилларни таъмирлаш билан шуғулланар экан. Дабдала бўлган занглаб кетган автомобил қисмларини ахлат уюмларидан қидириб топар экан. Ҳар хил манбалар ёрдамида автомобилнинг дастлабки қиёфасини қайта тиклар экан. Уни ўрнига қўйгунча оламжаҳон ишни қилар экан. Елимлаб ёпиштирадими-ей, жавҳарлайдими, ялтиратадими…
У ўнлаб эски русумдаги машиналарни таъмирлаган. Улар орасида «Олдсмобил»лар ва «Шевроле»лар, «Пежо» ва «Форд»лар бор. Ранг-баранг, чармлари ялт-ялт қиладиган, бесўнақай бўлса ҳам кўзга яқин бу машиналар кишида ёрқин таассурот қолдирар эди.
Шуниси ҳам борки, чол таъмирлаган эски машиналарнинг ҳаммаси ҳаракатда эди. Улар дириллар, гумбирлар ва бинойидек тезликда юра оларди. Сал-пал чайқалиб юрса-да, ҳар қандай пиёдани ортда қолдириб кетарди. Улар кўчадан ўтиб борар экан, одамлар цирк томошасини кўргандай маҳлиё бўлиб қараб қолишарди.
Машиналарни уларнинг хўжайини Евгений Эдуардовичнинг ўзи ҳайдарди. Унинг устидаги алмисоқдан қолган чарм тужуркаси ялт-юлт қиларди. Кўзига эски шофёрлар тутадиган кўзойнак тутиб олган. Бошидаги кетмон нусха шапкаси унинг қиёфасига ўзига хос тус бериб турарди.
Айтгандай, у биринчи рус автомобилчиларидан десак хато бўлмас. Ўн иккинчи йилда рулга ўтирган. Бир неча муддат Родзянконинг шахсий шофёри бўлган. Кейин Троцкийни, Кагановични, Андреевни олиб юрган. Шофёрлар тайёрлайдиган биринчи рус автомактабига раҳбарлик қилган. Урушни бронетанк қисмининг командири лавозимида тугатган. Кўпгина ҳукумат мукофотларини олишга сазовор бўлган. Табиийки, қамалиб чиққан. Ёши қайтиб, қартайиб қолгандан кейин эски машиналарни таъмирлаш билан шуғулланган.
Евгений Эдуардовичнинг ишлари халқаро кўргазмаларда намойиш қилинган.
Ўзимизнинг киночилар ҳам, хорижий киночилар ҳам унинг бир нечта машинасини кинога олишган. У автомобилга бағишланган беҳисоб журналларнинг таҳририяти билан тўрт тилда ёзишиб турарди.
Бирор кинони суратга олишда унинг машиналари иштирок этадиган бўлса, Евгений Эдуардовичнинг ўзи ҳам уларнинг ёнида бўларди. Кинорежиссёрлар унинг келишган қадди-қоматига эътибор беришган. Аввал ундан оммавий саҳналарда фойдаланишган. Кейин унга баъзи бир кичкина ролларни бера бошлаганлар. У меньшевик бўлиб кинога тушган, дворян ролида чиққан, эски олимлар ролини ижро этган. Хуллас, ҳаммасининг устига-устак, киноартист ҳам бўлиб олган…
Мен Елизаровскоеда икки кун бўлдим. Ён дафтарим хилма-хил тафсилотлар тасвирига тўлиб кетди. Тезроқ ўтириб, очеркни ёза бошлашга ошиқдим.
Таҳририятга келдим. Қарасам, Безуглов командировкага кетиб қолипти. Ҳолбуки, менга командировкага пулимиз тамом бўлди деган эди.
Майли… Газетанинг масъул котиби Боря Минцнинг олдига кирдим. Режаларимни гапириб бердим. Энг мароқли тафсилотларни айтдим.
— Фамилияси нима экан? — деб сўради Минц.
Мен Евгений Эдуардовичнинг ташрифномасини чўнтагимдан чиқардим.
— Холидей, — деб жавоб бердим. — Евгений Эдуардович Холидей.
Минцнинг кўзи чиқиб кетди.
— Холидей? Рус устаси Холидей бўладими? Левшанинг авлоди Холидейми?! Ҳазиллашяпсанми? Унинг келиб чиқиши ҳақида нима биламиз? Қаердан олган бунақа фамилияни?
— Сенингча Минц аълороқми?.. Чиқиб келишини гапирмаёқ қўй…
— Аълороқ эмас, албатта, — деб тан олди Минц. — Ундан беш бадтар. Лекин шуниси борки, Минц хусусий одам-да… Ихтирочилар куни муносабати билан Минц тўғрисида очерк ёзилмайди. Минц қаҳрамон эмас. Минцни умуман тилга олишмайди.
(Шунда кўнглимдан бир гап ўтди — ниятингни яхши қил, ошна!)
— Шахсан мен инглизларга қарши эмасман.
— Шуниси қолиб эди,— дедим мен.
Бирдан энсам қотиб, ижирғаниб кетдим. Нималар бўляпти ўзи? Ҳеч нарсани матбуотда босиб бўлмайди. Теварагингдаги нарсаларнинг ҳеч қайсисини чиқариб бўлмайди. Билмадим, совет журналистлари мавзуни қаердан оларкинлар?.. Ниятларимнинг биронтасини ҳам рўёбга чиқариб бўлмайди. Нимаики гапирсам, телефонда гапириб бўлмайдиган гаплар. Ким билан танишсам, ҳаммаси шубҳали.
Масъул котиб гапни бошқа ёққа бурди:
— Қаҳрамон она тўғрисида ёзгин. Жуда оддий, камсуқум бир қаҳрамон онани топ. Фамилияси ҳам оддий бўлсин. Икки юз эллик қаторча ёз. Бунақа материал ҳеч қандай тўсиқсиз ўтади. Қаҳрамон она — ҳамма чиптасига ютуқ чиқадиган лотереядай гап…
Нима иложим бор эди? Ҳар нима деганда ҳам мен хизматдаги журналистман. Яна ошна-оғайниларимга қўнғироқ қила бошладим. Битта ошнамдан садо чиқди.
— Бизнинг ҳовлимиздаги фаррош хотиннинг бир дунё боласи бор. Лекин ҳаммаси бир-биридан бадтар безори…
— Бунинг аҳамияти йўқ…
— Ундай бўлса, етиб кел.
Унинг берган адресига йўл олдим.
Фаррош хотиннинг исми шарифи Лидия Васильевна Брикина экан. Ҳар ҳолда, мистер Холидейдан аъло-да! Лекин унинг турар жойига қараб бўлмас эди. Столининг шалоғи чиққан, бир нечта илма-тешик тўшак, нафасни бўғадиган қўланса ҳид. Оёқ остида юпун, кир-чир болалар ўрмалашади. Энг кичкинаси фанер аравачада чинқириб йиғлаб ётипти. Ўн тўрт ёшлардаги қиз бармоғи билан деразага расм чизяпти.
Мен келишдан кўзлаган мақсадимни айтдим. Лидия Васильевнага жон кирди.
— Ёзақол, азизим, ёзақол… Мендан кўнглинг тўқ бўлсин… Ҳамма гапни айтиб бераман. Ит азобида кечаётган турмушимни ҳамма билиб қўйсин.
Мен сўрадим:
— Давлат сизга ёрдам бермайдими?
— Беради. Берганда қандоқ! Бир ойга бизга қирқ сўм беришга тегиш. Бундан ташқари орден-порден дегандай… Ана, дераза токчасида бир банкада тўла турипти. Мандаринга алмаштирсамми уларни?
Биттасига тўрттадан…
— Эрингиз-чи? — деб сўрайман.
— Қайси бири? Эрларимнинг саноғи йўқ. Сўнггиси ароқ олиб келгани кетиб, шу билан гум бўлди. Бир йилдан ошиб қолди…
Нима иложим қолган эди. Бу аёл ҳақида нима деб ёзмоғим мумкин эди?
Мен номигагина бир оз ўтириб, чиқиб кетдим. Бошқа келишга ваъда бердим.
Телефон қиладиган одам қолмаган эди. Ҳаммаси жонга тегди. Яна ишдан бўшаб қўя қолсаммикан деган ўйга бордим.
Ҳаммол бўлиб ишлаганим яхши эмасмиди?
Шу пайт хотиним гап қотиб қолди:
— Рўпарамизда зиёлинамо бир аёл туради. Эрталаблар болаларини сайр қилдиради. Болалари ҳам ўн чоғлиқ чиқиб қолади. Бир суриштириб кўр… Фамилияси эсимдан чиқиб қолипти. «Ш» дан бошланарди, шекилли.
— Шварцми?
— Йўғ-е… Шаповаловамиди? Ё Шапошниковамиди? Фамилияси билан телефонини суриштириб билса бўлади. Уй қўмитасидан.
Мен уй қўмитасига кирдим. Бошлиқ билан гаплашдим. Михеев кўнгли очиқ, дилкаш одам эди. Шикоятидан чанг чиқади.
— Қўлимда бир эмас, ўн иккита одам бор-у, винога юборгани биттаси топилмайди-я!
Мен бояги аёл ҳақида оғиз очганимда, Михеев негадир безовта бўлиб қолди.
— Билмадим-ов… У билан ўзингиз гаплашиб кўринг… Унинг исми шарифи Шапорина Галина Викторовна. Йигирма учинчи хонадон. Ана, ҳовлида болалар билан сайр қилиб юрипти. Фақат мени аралаштирманг. Бу ишга менинг дахлим йўқ.
Мен хиёбонга йўл олдим. Галина Викторовна сипо, салобатли аёл экан. Совет киносида халқ маслаҳатчиларини шу аёлга ўхшатиб кўрсатишади.
Мен салом бериб, мақсадимни айтдим. Аёл дарҳол сергакланди. Худди уй қўмитасининг бошлиғига ўхшаб гапира бошлади:
— Нима гап ўзи? Нима бўлди? Нега энди айни менга мурожаат қиляпсиз? — Буларнинг бари яна жонимга тега бошлади. Авторучкамни ёнимга солиб қўйдим- да, дедим:
— Нима бўляпти ўзи? Нега бунча қўрқиб кетдингиз? Гаплашгингиз келмаса, майли, кетавераман. Ё безорига ўхшайманми?
— Безорилардан-ку қўрқмайман-а! — деб жавоб берди у. Сўнг давом этди. — Назаримда, сиз зиёли одамга ўхшайсиз. Мен сизнинг онангизни танийман. Отангизни ҳам билар эдим. Ўйлайманки, сизга ишонса бўлса керак. Нима гап эканини айтиб бераман. Мен ҳақиқатан ҳам безорилардан қўрқмайман. Милициядан қўрқаман…
— Менинг нимамдан қўрқасиз? Мен милиция эмасман-ку?— дедим мен.
— Милиция бўлмасангиз, журналистсиз. Менинг аҳволимда ўзимни кўз-кўз қилишимдан бемаънироқ нарса йўқ. Албатта, мен қаҳрамон она эмасман. Манави болалар ҳам меники эмас. Мен пансионатга ўхшаган бир нарса ташкил қилганман. Болаларга музика ўргатаман, француз тилини ўргатаман, шеър ўқиб бераман. Давлат боғчаларида болалар оғриб туради, меникида ҳеч ҳам оғришмайди. Ҳақини ҳам инсоф билан оламан. Бу гаплардан милиция хабар топиб қолса, нима бўлади — тасаввур қила оласизми? Ахир, пансион ҳар нима деганингизда ҳам хусусий-да!
— Сезяпман, — дедим мен.
— Шунинг учун менинг борлигимни бутунлай унутинг.
— Майли, — дедим.
Мен таҳририятга қўнғироқ ҳам қилмадим. Зарур бўлиб қолса, илҳом келмаяпти, деб қўя қоламан, деб ўйладим. Барибир, декабрга бериладиган қалам ҳақи номигагина бўлади. Ўн олти сўмча… Бу пул билан костюмнинг яқинига ҳам йўлай олмайман. Бўшатиб юборишмаса бўлгани…
Шунга қарамай таҳририятдан менга костюм тегди. Адашмасам, шарқий Германияда тикилган. Бичиғи яхши, бинойидек. Воқеа бундай бўлди:
Мен машинистка қизларнинг ёнида ўтирган эдим. Малла сочли соҳибжамол Манюня Хлопина ҳоли-жонимга қўймайди:
— Мени ресторанга олиб борсанг-чи! Ўлгидай ресторанга боргим келяпти. Сен бўлсанг мени таклиф қилмайсан…
Мен бўшашибгина жавоб топишга уринаман.
— Сен билан ошиқ-маъшуқ бўлмасам — қандай таклиф қиламан.
— Бекор қиласан. Сен билан бирга радио тинглар эдик. Қайси эшиттиришни яхши кўришимни биласанми? «Сахий гектар»ни ёқтираман. Сен-чи?
— Менга «Бошқа сайёраларда ҳаёт борми?» деган эшиттириш маъқул.
— Бошқа сайёраларда ҳаёт нима қилсин,— деб хўрсинди Хлопина, — бу ердаги ҳаёт итникидан баттар-ку!
Шу дақиқада сирли нотаниш одам пайдо бўлди. Уни мен кундуз куниёқ пайқаган эдим.
Унинг устида хушбичим костюм, бўйнида бўйинбоғ, мўйлови ўсиб икки чаккасидаги сочларига чатишиб кетган, қўлида мўжазгина чарм сумка ушлаб олган.
Ҳозирнинг ўзида айтиб қўя қолай — нотаниш одам жосус эди. Фақат биз бунинг фаҳмига етганимиз йўқ. Биз уни Болтиқ бўйидан бўлса керак деб ўйладик. Негадир бизда хушбичим эркакларнинг ҳаммасини латиш деб ҳисоблашади.
Нотаниш рус тилида гапирганида, унинг бошқа миллатга мансублиги оҳангидан сал-пал билиниб қоларди.
Муҳаррирнинг елкасига икки бор қоқиб қўйди. Парторгни шахмат ўйнашга кўндирди. Масъул котиб Минцнинг хонасида анча вақтгача техник қўлланмани варақлаб ўтирди.
Шу ўринда бир чекиниш қилмоқчи эдим. Аминманки, деярли ҳамма жосуслар нотўғри ҳаракат қилишади. Улар негадир ниқобланишади, айёрлик қилишади, Ўзларини оддий совет фуқаролари қилиб кўрсатишади. Уларнинг хатти-ҳаракатларидаги сирлиликнинг ўзи шубҳа туғдиради. Улар ўзларини анча жўн тутишлари керак. Биринчидан, имкони борича башангроқ кийинмоқлари зарур. Шундоқ бўлса, уларни кўпроқ ҳурмат қилишади. Бундан ташқари, нутқларидаги хорижий оҳангни емирмасликлари зарур. Хорижий оҳанг уларга хайрихоҳлик туғдиради. Энг муҳими эса, имкони борича, бетакаллуф ҳаракат қилмоқ даркор.
Айтайлик, жосусни янги баллистик ракета қизиқтиради. У театрда таниқли конструктор билан танишади. Уни ресторанга таклиф қилади.
Бу конструкторга пул таклиф қилиш бемаъни иш. Унинг пули етарли. Конструкторга мафкуравий таъсир ўтказишга уриниш ҳам беҳуда нарса. Бу гапларнинг ҳаммасини ўзи яхши билади.
Тамом бошқача ҳаракат қилмоқ керак. Бирга ичишинг. Конструкторнинг елкасидан қучинг. Унинг тиззасига бир уринг-да, бундоқ денг:
— Яхши юрибсанми, ошна? Аллақандай янги бир нарса ихтиро қилган эмишсанми? Манави қоғозга бир-иккита формуласини ёзиб бер-чи! Қизиқ-да билмаган одамга… — Тамом-вассалом! Жосус ракетани қўлга киритдим деб ҳисобласа бўлаверади.
Нотаниш одам кун бўйи таҳририятда бўлди. Унга кўникиб қолишди. Туғри, баъзи бировлар ҳайрон бўлиб бир-бирларига қараб ҳам олишди.
Унинг исми Артур экан.
Хуллас, Артур машинисткачи қизларнинг олдига кириб, бундай деди:
— Кечирасизлар, мен бу ерни ҳожатхона дебман.
— Юринг… Мен ҳам ўша ёққа…
Ҳожатхонага кирганда жосус илиқлик турган қўл сочиқни кўриб қўрқиб кетди, Шоша-пиша ёнидан дастрўмолини олди.
Биз тил топишиб қолдик. Буфетга тушмоқчи бўлдик. У ердан менинг хотинимга қўнғироқ қилдик ва йўл-йўлакай «Кавказча» тамаддихонага кирдик.
Маълум бўлдики, икковимиз ҳам Фолкнерни, Бриттенни ва ўттизинчи йиллар тасвирий санъатини яхши кўрар эканмиз. Артур фикрлайдиган ва кўп нарсани биладиган одам экан. Хусусан, у бундай деди:
— Пикассонинг расмлари бор-йўғи драма, холос. Рене Магриттнинг ижоди эса ҳалокатли парвоздай гап…
Мен қизиқсиниб сўрадим:
— Сен Ғарбда бўлганмисан?
— Албатта.
— У ерда кўп турганмисан?
— Кўп турганман. Қирқ уч йил яшаганман. Янада аниқроқ айтадиган бўлсам, ўтган сешанбагача…
— Мен сени латвиялик деб ўйловдим.
— Мен шведман. Латвиянинг ёнгинасидан. Россия ҳақида китоб ёзмоқчиман.
Биз тун оғиб қолганда «Европейская» меҳмонхонасининг олдида ажралишдик.
Эртасига учрашишга аҳдлашдик.
Эрталаб мени муҳаррирнинг ҳузурига чақиришди. Унинг кабинетида эллик ёшлар атрофидаги нотаниш эркак ўтирарди. Бу одам озғин, тепакал, қулоқларининг устида чиноғи бор эди. Шляпасини бошидан олмай қулоғини қашлай олармикин деган фикр кўнглимдан ўтди.
Бу одам муҳаррирнинг ўриндиғини эгаллаган эди. Кабинетнинг эгаси эса қабулга келадиганларнинг стулида ўтирипти. Мен диванга омонатгина ўтирдим.
— Танишинг, — деди муҳаррир. — Давлат хавфсизлиги қўмитасининг вакили майор Чиляев.
Мен тавозе билан ўрнимдан сал кўтарилиб қўйдим. Майор табассумсиз бош ирғади. Афтидан, ёруғ дунёнинг номукаммаллигидан бу одам қаттиқ изтиробда эди.
Муҳаррир бир вақтнинг ўзида ҳам хурсанд бўлиб, ҳам ғашланиб ўтирарди. Унинг бутун қиёфасидан «Хўш, нима бўлди? Бўлганча бўлдингми энди? Бу ёғига чуқурдан ўзинг чиқасан! Сен аҳмоқни неча марталаб огоҳлантирган эдим-ку!» деган маъно англашиларди. Майор гап бошлади. Унинг кескин овози ҳорғин қиёфасига мос келмас эди.
— Сиз Артур Торнстремни биласизми?
— Ҳа, — деб жавоб бердим. — Кеча танишиб эдик.
— У иғвогарона ниятда бирон савол бердими?
— Бермади, шекилли. У, умуман, менга ҳеч қанақа савол бергани йўқ. Ҳар ҳолда мен бирон нарса сўраганини эслаёлмайман.
— Биронта ҳам савол бермадими?
— Менимча, биронта ҳам бергани йўқ.
— Танишувларингиз нимадан бошланди? Қаерда, қандай танишганингизни аниқ айтинг.
— Мен машинистка қизларнинг ёнида ўтирган эдим. У кириб сўради…
— Сўради дейсизми? Демак, савол берган экан-да! Ниманидир сўрапти-да! Хўш, сир бўлмаса, айтинг-чи, нимани сўради?
— Ҳожатхона қаерда, деб сўради.
Майор бу иборани ёзиб олиб, илова қилди:
— Диққатингизни жамлаб олишингизни маслаҳат берардим…
Бундан кейинги гаплар менга бутунлай маъносиз туюлди. Чиляевни ҳамма нарса қизиқтирарди. Нима едик? Нима ичдик? Қайси рассомлар ҳақида гаплашдик. У ҳатто шведнинг неча марта таҳорат ушатишга борганигача қизиқди…
Майор ҳамма тафсилотларни эслашимни талаб қилди. Швед ичкиликни ҳаддан зиёд кўп ичмадими? Аёлларга ўч эканми? Айбини яшириб юрган гомосексуалистга ўхшамайдими?
Мен унинг саволларига ҳафсала билан батафсил жавоб бердим. Менинг яширадиган гапим йўқ эди.
Майор бир лаҳза тин олди. Стол устида жиндай қаддини тиклади. Кейин бир оз овозини баландлатди:
— Биз сизнинг онглилигингизга ишонган эдик. Аслида сиз анча-мунча енгилтак одамсиз. Сизнинг тўғрингизда бизда бор маълумотлар анча зиддиятли. Аниқроқ айтсам, ичимлик ичасиз, латифагўйлик қиласиз, маиший ҳаётда яхши-ёмонни фарқламайсиз.
Бунинг нимаси зиддиятли деб ундан сўрамоқчи бўлдим. Лекин ўзимни тийдим. Бунинг устига майор қалингина бир папкани стол устига қўйди. Унинг устига йирик-йирик ҳарфлар билан менинг фамилиям ёзиб қўйилган эди.
Мен папкадан кўзимни ололмай қолдим. Шу пайтда кўнглимдан кечган нарсаларни гастрономнинг гўшт бўлимига қўйилган чўчқа ҳам кечирса керак.
Майор давом этди:
— Биз сизнинг бекаму-кўст софдил бўлишингизни истаймиз. Сизнинг ёрдамингиз керак бизга. Бу топшириқ нақадар жиддий эканини англаб етган бўлсангиз керак? Энг муҳими — эсингизда бўлсин, — бизга ҳамма нарса маълум. Бошиданоқ бизга ҳамма нарса маълум. Ҳамма нарса.
Шу жойга етганда Мишка Баришников тўғрисида сўрагим келиб кетди. Наҳотки, Мишанинг Қўшма Штатларда қолмоқчи бўлгани сизларга аввалдан маълум бўлган бўлса?
Бу орада майор савол бериб қолди:
— Швед билан нима деб келишдинглар? Бугун учрашадиган бўлганмисизлар?
— Учрашмоқчи бўлувдик, шекилли, — дедим. — У мени хотиним билан операга таклиф қилди. Унга қўнғироқ қилиб, узр сўрамоқчи бўляпман. Мазам қочиб қолди дейман.
— Зинҳор ундай қила кўрманг, — деб майор ўтирган жойидан кўтарилди. — Театрга боринг. Албатта, боринг. Ҳамма нарсани майда-чуйдасигача эслаб қолинг. Биз сизга эртага эрталаб қўнғироқ қиламиз.
Менга шу камлик қилиб турганди, деб ўйладим.
— Иложим йўқ, — дедим. — Объектив сабаблар бор. Яъни?
— Менинг костюмим йўқ. Театрга борадиган одамда шунга яраша либос бўлмоғи керак. Ўзингиздан қолар гап йўқ, театрда ажнабийлар кўп бўлади.
— Нега сизнинг костюмингиз йўқ? — деб сўради майор. — Бу қандай бемаънилик? Туппа-тузук газетанинг ходимисиз, ахир?
— Кам топаман, — деб жавоб бердим.
Гапга муҳаррир аралашди.
— Мен сизга кичкина бир сирни очиб бермоқчиман. Ўзингиз биласиз, янги йил тантаналари яқинлашиб келяпти. Ўртоқ Довлатовни қимматбаҳо совға билан мукофотлаш тўғрисида қарор қабул қилганмиз.
Ярим соатдан кейин у бухгалтерияга кириши мумкин. Кейин Фрунзе универмагига боради. У ерда ўзига ёққан юз йигирма сўмлик костюмни танлаб олиши мумкин.
— Менга тўғри келадигани топилмайди-да, — дедим.
— Ҳечқиси йўқ, — деди муҳаррир. — Универмаг директорига қўнғироқ қилиб қўяман.
Шу тарзда мен бинойидек хорижий костюмнинг эгаси бўлиб қолдим. Адашмасам, шарқий Германияда тикилган. Уни беш мартача кийдим. Бир марта швед билан театрга борганда. Тўрт мартача — мени дафн маросимига вакил қилиб жўнатишганда…
Менинг шведимни бўлса бир ҳафтадан кейин мамлакатдан чиқариб юборишди. У қолоқ журналист эди. Ўнг қанотнинг манфаатларини ифодалар эди.
Олти йил рус тилини ўрганган экан. Китоб ёзиш нияти бор экан. У шўрликни чиқариб юборишди.
Бу ишга менинг дахлим бўлмагандир-ов… Унинг тўғрисида майорга гапириб берган гапларим мутлақо беозор гаплар эди.
Қолаверса, мен Артурга айтиб қўйдим, орқангдан кузатиб юришипти, деб шипшитиб қўйдим. Тўғрироғи, унга деворнинг ҳам қулоғи борлиги ҳақида шама қилдим…
Швед буни тушунмади. Хуллас, бу ишга менинг дахлим йўқ.
Энг таажжубланадиган жойи шундаки, Шамкович деган таниш диссидент мени ўшанда айблаб, КГБнинг айғоқчиси деб атаган эди.
Sergey DOVLATOV
CHEMODAN
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi
BINOYIDEK KOSTYUM
Uchinchi hikoya
Hozir ham kiyinishimning mazasi yo’q. Avvallari-ku juda yomon kiyinardim. Sovet Ittifoqida yashagan kezlarimda shunaqa yomon kiyinardimki, hatto buning uchun dakki ham yerdim. Esimda, Pushkin qo’riqxonasining direktori bir kuni menga shunday degan edi:
— O’rtoq Dovlatov, siz o’zingizning beso’naqay shimingiz bilan bu joylardagi bayramona muhitni buzyapsiz…
Men xizmat qiladigan tahririyatda ham ko’pincha mendan ranjishardi. Esimda, bir gazetaning muharriri bir kuni menga shunday dakki bergandi:
— Siz ochiqdan-ochiq obro’yimizni to’kyapsiz. Biz sizga ishonchimizni ko’rsatdik. Sizni general Filonenkoning dafn marosimiga vakil qildik. Siz bo’lsangiz, menga ma’lum bo’lishicha, marosimga kostyumsiz boribsiz.
— Ustimda kurtkam bor edi.
— Allaqanday eski bir ridoni kiyib boribsiz.
— Rido emas. Xorijiy kurtka. Uni menga Leje sovg’a qilgan edi.
(Chindan ham kurtka menga Fernan Lejedan o’tgan edi. Biroq bu voqeani keyin aytib beraman).
— «Leje» nima degani?— deb burnini jiyirdi muharrir.
— Leje atoqli frantsuz rassomi. Kommunistik partiya a’zosi.
— Bo’lmagan gap,— dedi muharrir. Keyin birdan jahli chiqdi. — Bas qiling! Hadeb gap qaytarganingiz qaytargan. Siz ham odamlarga o’xshasangiz nima qilarkin? Siz mo»tabar bir gazetaning xodimisiz. Marhamat qilib, shunga yarasha kiyinib yuring.
Bu gapdan keyin men:
— Tahririyat menga pidjak olib bersin. Kostyum bo’lsa yana ham yaxshiroq bo’lardi. Mayli, bo’yinbog’ni o’zim sotib ola qolaman, — dedim.
Muharrir mug’ombirlik qilmoqda edi. Mening qanaqa kiyinishim unga mutlaqo baribir edi. Gap bunda emas edi. Buning tagida boshqa sabab yotar edi.
Men tahririyatdagi eng sog’lom xodim edim. Hammadan yo’g’on edim. Ya’ni boshliqlarning aytishicha, vajohatim bor edi. Yoki mas’ul kotib Mintsning iborasi bilan aytganda, eng salobatli xodim edim.
Bironta mashhur odam o’lib-netib qolsa, dafn marosimiga tahririyatdan meni yuborishardi. Tobutni ko’tarishga hammaning ham kuchi yetavermaydi-da. Men bo’lsam, aytish mumkin, maroq bilan ko’tarar edim. Albatta, dafn marosimini yaxshi ko’rib ketganim uchun emas. Balki gazeta ishini jinimdan badtar yomon ko’rganimdan shunday qilardim.
— Rosa surbet ekansiz-ku,— dedi muharrir.
— Hecham-da…—dedim men. — Bu qonuniy talab. Masalan, temiryo’lchilarga maxsus libos beriladi. Suv ostida ishlaydiganlar skafandr oladi. Tahririyat menga ham maxsus kiyim olib bersin-da…
Motam marosimida kiyadigan kostyum…
Muharririmiz ko’ngilchan odam edi. Maoshing katta bo’lgandan keyin ko’ngilchan bo’lsang ham yarashaveradi. Bundan tashqari u paytlarda nisbatan erkinlik ham bor edi.
U dedi:
— Keling, murosayu madora qilaylik. Siz yangi yilgacha ijtimoiy ahamiyatga molik uchta material tayyorlang. Ijtimoiy-siyosiy yo’nalishda keng ko’lamli uchta maqola. Shunday qilsangiz, tahririyat sizni jo’nroq bir kostyum bilan taqdirlaydi.
— Jo’nroq deganingiz nima degani? Arzon kostyum bilanmi?
— Arzon emas, qora kostyum bilan. Tantanali vaziyatlarda kiygani.
— 0’key,— dedim men. — Shu gapingizda turasiz-a?
Bir haftadan keyin tahririyatga keldim. Targ’ibot bo’limining mudiri Bezuglov chaqirtirgan ekan. Bir qavat pastga tushdim. Bezuglov bir vaqtning o’zida ikkita telefonda gaplashayotgan ekan. Bunday deyapti:
— Belorus bo’lmaydi. Beloruslar achib yotipti. Menga o’zbek kerak. Juda bo’lmasa eston topinglar… Yo’g’-a, shoshma, eston bor, shekilli… Moldovan yo’q bo’lsa kerak… Nima? Ishchi bo’lmaydi. Yo’qsullar yetarli… Ziyoli bo’la qolsin, yoki xizmat ko’rsatish sohasidan bo’lsa ham mayli. Harbiy bo’lsa tag’in ham soz bo’lardi. Mayli- da, biron starshinami… Xullas, harakatingni qilaver.
Bezuglov boshqa dastakni ko’tardi:
— Alyo… Zudlik bilan o’zbek kerak bo’lib qoldi. Qanaqa bo’lsa ham mayli. Menga desa tekinxo’r bo’lmaydimi!.. Bir qo’llab yubor, og’ayni. Umrbod unutmayman…
Men salomlashib so’radim:
— Bu qanaqa baynalmilal?
Bezuglov javob berdi:
— Hademay Konstitutsiya kuni keladi. Shunga bag’ishlab o’n beshta ocherk bermoqchimiz. Har bir ittifoqchi respublikadan bittadan. Har xil xalqlarning vakillarini qamrab olmoq kerak.
Bezuglov yonidan sigaretasini olib, davom etdi:
— Ruslar masalasida qiyinchilik yo’q. Ukrainlar ham yetib ortadi. Gruzinni tibbiyot akademiyasidan topdik. Go’sht kombinatida ozarboyjon bor ekan. Hatto moldovan ham topildi. Raykom komsomolda qo’riqchi ekan. Lekin o’zbek, qirg’iz, turkmanlardan yolchimayapmiz. O’zbekni qaerdan topsam ekan-a?
— Qaerdan bo’lardi. O’zbekistondan-da! — dedim men.
— Farosatingga balli! Albatga, O’zbekistondan topmoq kerak. Ammo muddat tig’iz. Bundan tashqari komandirovkaga ajratiladigan pul tamom bo’lgan…. Xullas kalom, ellik so’m ishlab olishni xohlaysanmi?
— Xohlayman.
— O’zim ham shundoq deb o’ylab edim. Menga o’zbek topib ber, ellik so’m yozib beraman. Hatto tezkorlik uchun yana jinday qo’shib ham beraman.
— Bir tatar tanishim bor…
Bezuglovning achchig’i keldi.
— Tatarni boshimga uramanmi? O’zimning ham tatar qo’shnilarim bor. Ammo bundan nima foyda? Ittifoqdosh respublika emas bu. Xullas, menga o’zbek topishing kerak. Qirg’iz bilan turkmanni shtatsiz muxbirlarga topshirdim. Tojik Sashka Shevelevda bor, shekilli. Qozoqni Samoylov qidiryapti. Va hokazo… O’zbek kerak. Xo’sh, qalay, topasanmi?
— Mayli, — dedim. — Lekin seni ogohlantirib qo’yay. Ocherk ijtimoiy ahamiyatga molik bo’ladi. Ijtimoiy-siyosiy yo’nalishda keng ko’lamli bo’ladi.
— Ichganmisan?— deb so’radi Bezuglov.
— Yo’q. Quyib bermoqchimisan?
— Qo’ysang-chi, — qo’llarini silkitdi Bezuglov. — Bo’lmaydi. Men faqat kechqurun ichaman… Soat birdan avval bir qultum og’zimga olmayman…
Bezuglovni ko’pdan beri bilardim. U o’ziga xos odam edi. Aslini so’rasangiz, Sverdlovskda tug’ilgan.
Esimda bor — bir gal O’rolga komandirovkaga boradigan bo’lib qoldim. Tabiiyki, Sverdlovskka ham borishim kerak. May bayramiga to’g’ri kelgan edi. Ya’ni mehmonxona masalasi ancha chatoq bo’lishi mumkin edi.
Bezuglovga murojaat qildim.
— Sverdlovskda sening ota-onangnikida bir kecha yotsam bo’larmikin?
— Albatta-da!— deb xitob qildi Bezuglov. — Albatta bo’ladi. Bir kecha emas, istaganingcha… Hammalari xursand bo’lishadi. Uylari juda keng. Otam — muxbir a’zo, onam — xizmat ko’rsatgan san’at arbobi. Seni xonaki chuchvaraga to’ydirishadi… Faqat bitta shartim bor — biz tanish ekanimizni aytib qo’yma. Hammasi rasvo bo’ladi. Men o’n to’rt yoshimdan beri oilamizning sha’niga dog’ tushirgan hisoblanaman.
— Mayli, — dedim men. — O’zbekni topganim bo’lsin.
Men harakat qila boshladim. Yon daftarimni varaqlab ko’rishdan boshladim. O’ttiztacha tanishlarimga qo’ng’iroq qildim. Nihoyat, truba chaladigan bir og’aynimdan sado chiqdi:
— Bizda Boliev degan trombon chaladigan yigit bor. Millati o’zbek.
— Juda soz-da! — dedim. — Qani, menga telefonini ber-chi…
— Yoz.
Men yozib oldim.
— U senga ma’qul bo’ladi, — dedi og’aynim. — Madaniyatli, ko’p kitob o’qiydigan, hazil-huzulni yoqtiradigan odam. Yaqinda ozod bo’ldi.
— «Ozod bo’ldi» deganing nimasi?
— Muddatini bitirib, ozodlikka chiqdi-da…
— Nima balo, o’g’rimi? — deb so’radim.
— Nega o’g’ri bo’larkan? — Xafa bo’ldi oshnam. — Bir ayolni zo’rlagani uchun qamalgan…
Men dastakni ilib qo’ydim.
Shu zahoti Bezuglov qo’ng’iroq qildi:
— Omading bor ekan, — deb qichqirdi u telefonda, — o’zbekni topishdi. Uni Mishuk topdi. Qaerdan topganini bilasanmi? Ha, temirchilar bozoridan… Mayda chayqovchi ekan. Yaxshi bo’pti. Xususiy tadbirkorlikka hozir durust qarashadi. Tomorqalar, shaxsiy polizlar va hokazolar…
— Uning shaxsiy polizi borligiga aminmisan, — so’radim men.
— Men qayoqdan bilay? Bilishni ham istamayman. Biroq men gorkomning so’nggi yo’riqnomasini yaxshi bilaman… Xullas, o’zbek masalasi hal bo’ldi hisob.
— Afsus, — dedim men. — Hozirgina juda yaxshi bir nomzodni topgan edim. Madaniy-ma’rifatli o’zbek. Orkestrning yakkaxoni. Yaqinda gastroldan kelgan…
— Kechikding. Uni yanagi galga olib qo’yamiz. Mishuk allaqachon maqolani olib keldi. Senga endi boshqa topshiriq bor. Ixtirochilar kuni yaqinlashyapti. Sen hozirgi rus ustalaridan birini topasan.
Mashhur Chapaqayning vorisi bo’lsin. Esingda bormi, inglizlarga burgasini taqalab bergan Chapaqay bor-ku? Shu mavzuda material tayyorlaysan.
— Ijtimoiy qimmatga molikmi?
— Ha, endi, shunaqa bo’ladi-da…
— Mayli… Bir unnab ko’raman.
Men bunaqa hunarmand ustani eshitgan edim. Menga kinoxronikada xizmat qiladigan akam aytgan edi.
Bu chol Leningradning yaqinida Yelizarovskoe degan joyda xususiy uyda istiqomat qilar ekan. Uni topish men o’ylagandan ko’ra osonroq bo’ldi. Birinchi ro’para kelgan odam yo’lni ko’rsatib berdi.
Cholning ismi sharifi Yevgeniy Eduardovich edi. U eski avtomobillarni ta’mirlash bilan shug’ullanar ekan. Dabdala bo’lgan zanglab ketgan avtomobil qismlarini axlat uyumlaridan qidirib topar ekan. Har xil manbalar yordamida avtomobilning dastlabki qiyofasini qayta tiklar ekan. Uni o’rniga qo’yguncha olamjahon ishni qilar ekan. Yelimlab yopishtiradimi-yey, javharlaydimi, yaltiratadimi…
U o’nlab eski rusumdagi mashinalarni ta’mirlagan. Ular orasida «Oldsmobil»lar va «Shevrole»lar, «Pejo» va «Ford»lar bor. Rang-barang, charmlari yalt-yalt qiladigan, beso’naqay bo’lsa ham ko’zga yaqin bu mashinalar kishida yorqin taassurot qoldirar edi.
Shunisi ham borki, chol ta’mirlagan eski mashinalarning hammasi harakatda edi. Ular dirillar, gumbirlar va binoyidek tezlikda yura olardi. Sal-pal chayqalib yursa-da, har qanday piyodani ortda qoldirib ketardi. Ular ko’chadan o’tib borar ekan, odamlar sirk tomoshasini ko’rganday mahliyo bo’lib qarab qolishardi.
Mashinalarni ularning xo’jayini Yevgeniy Eduardovichning o’zi haydardi. Uning ustidagi almisoqdan qolgan charm tujurkasi yalt-yult qilardi. Ko’ziga eski shofyorlar tutadigan ko’zoynak tutib olgan. Boshidagi ketmon nusxa shapkasi uning qiyofasiga o’ziga xos tus berib turardi.
Aytganday, u birinchi rus avtomobilchilaridan desak xato bo’lmas. O’n ikkinchi yilda rulga o’tirgan. Bir necha muddat Rodzyankoning shaxsiy shofyori bo’lgan. Keyin Trotskiyni, Kaganovichni, Andreevni olib yurgan. Shofyorlar tayyorlaydigan birinchi rus avtomaktabiga rahbarlik qilgan. Urushni bronetank qismining komandiri lavozimida tugatgan. Ko’pgina hukumat mukofotlarini olishga sazovor bo’lgan. Tabiiyki, qamalib chiqqan. Yoshi qaytib, qartayib qolgandan keyin eski mashinalarni ta’mirlash bilan shug’ullangan.
Yevgeniy Eduardovichning ishlari xalqaro ko’rgazmalarda namoyish qilingan.
O’zimizning kinochilar ham, xorijiy kinochilar ham uning bir nechta mashinasini kinoga olishgan. U avtomobilga bag’ishlangan behisob jurnallarning tahririyati bilan to’rt tilda yozishib turardi.
Biror kinoni suratga olishda uning mashinalari ishtirok etadigan bo’lsa, Yevgeniy Eduardovichning o’zi ham ularning yonida bo’lardi. Kinorejissyorlar uning kelishgan qaddi-qomatiga e’tibor berishgan. Avval undan ommaviy sahnalarda foydalanishgan. Keyin unga ba’zi bir kichkina rollarni bera boshlaganlar. U men`shevik bo’lib kinoga tushgan, dvoryan rolida chiqqan, eski olimlar rolini ijro etgan. Xullas, hammasining ustiga-ustak, kinoartist ham bo’lib olgan…
Men Yelizarovskoeda ikki kun bo’ldim. Yon daftarim xilma-xil tafsilotlar tasviriga to’lib ketdi. Tezroq o’tirib, ocherkni yoza boshlashga oshiqdim.
Tahririyatga keldim. Qarasam, Bezuglov komandirovkaga ketib qolipti. Holbuki, menga komandirovkaga pulimiz tamom bo’ldi degan edi.
Mayli… Gazetaning mas’ul kotibi Borya Mintsning oldiga kirdim. Rejalarimni gapirib berdim. Eng maroqli tafsilotlarni aytdim.
— Familiyasi nima ekan? — deb so’radi Mints.
Men Yevgeniy Eduardovichning tashrifnomasini cho’ntagimdan chiqardim.
— Xolidey, — deb javob berdim. — Yevgeniy Eduardovich Xolidey.
Mintsning ko’zi chiqib ketdi.
— Xolidey? Rus ustasi Xolidey bo’ladimi? Levshaning avlodi Xolideymi?! Hazillashyapsanmi? Uning kelib chiqishi haqida nima bilamiz? Qaerdan olgan bunaqa familiyani?
— Seningcha Mints a’loroqmi?.. Chiqib kelishini gapirmayoq qo’y…
— A’loroq emas, albatta, — deb tan oldi Mints. — Undan besh badtar. Lekin shunisi borki, Mints xususiy odam-da… Ixtirochilar kuni munosabati bilan Mints to’g’risida ocherk yozilmaydi. Mints qahramon emas. Mintsni umuman tilga olishmaydi.
(Shunda ko’nglimdan bir gap o’tdi — niyatingni yaxshi qil, oshna!)
— Shaxsan men inglizlarga qarshi emasman.
— Shunisi qolib edi,— dedim men.
Birdan ensam qotib, ijirg’anib ketdim. Nimalar bo’lyapti o’zi? Hech narsani matbuotda bosib bo’lmaydi. Tevaragingdagi narsalarning hech qaysisini chiqarib bo’lmaydi. Bilmadim, sovet jurnalistlari mavzuni qaerdan olarkinlar?.. Niyatlarimning birontasini ham ro’yobga chiqarib bo’lmaydi. Nimaiki gapirsam, telefonda gapirib bo’lmaydigan gaplar. Kim bilan tanishsam, hammasi shubhali.
Mas’ul kotib gapni boshqa yoqqa burdi:
— Qahramon ona to’g’risida yozgin. Juda oddiy, kamsuqum bir qahramon onani top. Familiyasi ham oddiy bo’lsin. Ikki yuz ellik qatorcha yoz. Bunaqa material hech qanday to’siqsiz o’tadi. Qahramon ona — hamma chiptasiga yutuq chiqadigan lotereyaday gap…
Nima ilojim bor edi? Har nima deganda ham men xizmatdagi jurnalistman. Yana oshna-og’aynilarimga qo’ng’iroq qila boshladim. Bitta oshnamdan sado chiqdi.
— Bizning hovlimizdagi farrosh xotinning bir dunyo bolasi bor. Lekin hammasi bir-biridan badtar bezori…
— Buning ahamiyati yo’q…
— Unday bo’lsa, yetib kel.
Uning bergan adresiga yo’l oldim.
Farrosh xotinning ismi sharifi Lidiya Vasil`evna Brikina ekan. Har holda, mister Xolideydan a’lo-da! Lekin uning turar joyiga qarab bo’lmas edi. Stolining shalog’i chiqqan, bir nechta ilma-teshik to’shak, nafasni bo’g’adigan qo’lansa hid. Oyoq ostida yupun, kir-chir bolalar o’rmalashadi. Eng kichkinasi faner aravachada chinqirib yig’lab yotipti. O’n to’rt yoshlardagi qiz barmog’i bilan derazaga rasm chizyapti.
Men kelishdan ko’zlagan maqsadimni aytdim. Lidiya Vasil`evnaga jon kirdi.
— Yozaqol, azizim, yozaqol… Mendan ko’ngling to’q bo’lsin… Hamma gapni aytib beraman. It azobida kechayotgan turmushimni hamma bilib qo’ysin.
Men so’radim:
— Davlat sizga yordam bermaydimi?
— Beradi. Berganda qandoq! Bir oyga bizga qirq so’m berishga tegish. Bundan tashqari orden-porden deganday… Ana, deraza tokchasida bir bankada to’la turipti. Mandaringa almashtirsammi ularni?
Bittasiga to’rttadan…
— Eringiz-chi? — deb so’rayman.
— Qaysi biri? Erlarimning sanog’i yo’q. So’nggisi aroq olib kelgani ketib, shu bilan gum bo’ldi. Bir yildan oshib qoldi…
Nima ilojim qolgan edi. Bu ayol haqida nima deb yozmog’im mumkin edi?
Men nomigagina bir oz o’tirib, chiqib ketdim. Boshqa kelishga va’da berdim.
Telefon qiladigan odam qolmagan edi. Hammasi jonga tegdi. Yana ishdan bo’shab qo’ya qolsammikan degan o’yga bordim.
Hammol bo’lib ishlaganim yaxshi emasmidi?
Shu payt xotinim gap qotib qoldi:
— Ro’paramizda ziyolinamo bir ayol turadi. Ertalablar bolalarini sayr qildiradi. Bolalari ham o’n chog’liq chiqib qoladi. Bir surishtirib ko’r… Familiyasi esimdan chiqib qolipti. «SH» dan boshlanardi, shekilli.
— Shvartsmi?
— Yo’g’-ye… Shapovalovamidi? YO Shaposhnikovamidi? Familiyasi bilan telefonini surishtirib bilsa bo’ladi. Uy qo’mitasidan.
Men uy qo’mitasiga kirdim. Boshliq bilan gaplashdim. Mixeev ko’ngli ochiq, dilkash odam edi. Shikoyatidan chang chiqadi.
— Qo’limda bir emas, o’n ikkita odam bor-u, vinoga yuborgani bittasi topilmaydi-ya!
Men boyagi ayol haqida og’iz ochganimda, Mixeev negadir bezovta bo’lib qoldi.
— Bilmadim-ov… U bilan o’zingiz gaplashib ko’ring… Uning ismi sharifi Shaporina Galina Viktorovna. Yigirma uchinchi xonadon. Ana, hovlida bolalar bilan sayr qilib yuripti. Faqat meni aralashtirmang. Bu ishga mening daxlim yo’q.
Men xiyobonga yo’l oldim. Galina Viktorovna sipo, salobatli ayol ekan. Sovet kinosida xalq maslahatchilarini shu ayolga o’xshatib ko’rsatishadi.
Men salom berib, maqsadimni aytdim. Ayol darhol sergaklandi. Xuddi uy qo’mitasining boshlig’iga o’xshab gapira boshladi:
— Nima gap o’zi? Nima bo’ldi? Nega endi ayni menga murojaat qilyapsiz? — Bularning bari yana jonimga tega boshladi. Avtoruchkamni yonimga solib qo’ydim- da, dedim:
— Nima bo’lyapti o’zi? Nega buncha qo’rqib ketdingiz? Gaplashgingiz kelmasa, mayli, ketaveraman. YO bezoriga o’xshaymanmi?
— Bezorilardan-ku qo’rqmayman-a! — deb javob berdi u. So’ng davom etdi. — Nazarimda, siz ziyoli odamga o’xshaysiz. Men sizning onangizni taniyman. Otangizni ham bilar edim. O’ylaymanki, sizga ishonsa bo’lsa kerak. Nima gap ekanini aytib beraman. Men haqiqatan ham bezorilardan qo’rqmayman. Militsiyadan qo’rqaman…
— Mening nimamdan qo’rqasiz? Men militsiya emasman-ku?— dedim men.
— Militsiya bo’lmasangiz, jurnalistsiz. Mening ahvolimda o’zimni ko’z-ko’z qilishimdan bema’niroq narsa yo’q. Albatta, men qahramon ona emasman. Manavi bolalar ham meniki emas. Men pansionatga o’xshagan bir narsa tashkil qilganman. Bolalarga muzika o’rgataman, frantsuz tilini o’rgataman, she’r o’qib beraman. Davlat bog’chalarida bolalar og’rib turadi, menikida hech ham og’rishmaydi. Haqini ham insof bilan olaman. Bu gaplardan militsiya xabar topib qolsa, nima bo’ladi — tasavvur qila olasizmi? Axir, pansion har nima deganingizda ham xususiy-da!
— Sezyapman, — dedim men.
— Shuning uchun mening borligimni butunlay unuting.
— Mayli, — dedim.
Men tahririyatga qo’ng’iroq ham qilmadim. Zarur bo’lib qolsa, ilhom kelmayapti, deb qo’ya qolaman, deb o’yladim. Baribir, dekabrga beriladigan qalam haqi nomigagina bo’ladi. O’n olti so’mcha… Bu pul bilan kostyumning yaqiniga ham yo’lay olmayman. Bo’shatib yuborishmasa bo’lgani…
Shunga qaramay tahririyatdan menga kostyum tegdi. Adashmasam, sharqiy Germaniyada tikilgan. Bichig’i yaxshi, binoyidek. Voqea bunday bo’ldi:
Men mashinistka qizlarning yonida o’tirgan edim. Malla sochli sohibjamol Manyunya Xlopina holi-jonimga qo’ymaydi:
— Meni restoranga olib borsang-chi! O’lgiday restoranga borgim kelyapti. Sen bo’lsang meni taklif qilmaysan…
Men bo’shashibgina javob topishga urinaman.
— Sen bilan oshiq-ma’shuq bo’lmasam — qanday taklif qilaman.
— Bekor qilasan. Sen bilan birga radio tinglar edik. Qaysi eshittirishni yaxshi ko’rishimni bilasanmi? «Saxiy gektar»ni yoqtiraman. Sen-chi?
— Menga «Boshqa sayyoralarda hayot bormi?» degan eshittirish ma’qul.
— Boshqa sayyoralarda hayot nima qilsin,— deb xo’rsindi Xlopina, — bu yerdagi hayot itnikidan battar-ku!
Shu daqiqada sirli notanish odam paydo bo’ldi. Uni men kunduz kuniyoq payqagan edim.
Uning ustida xushbichim kostyum, bo’ynida bo’yinbog’, mo’ylovi o’sib ikki chakkasidagi sochlariga chatishib ketgan, qo’lida mo’jazgina charm sumka ushlab olgan.
Hozirning o’zida aytib qo’ya qolay — notanish odam josus edi. Faqat biz buning fahmiga yetganimiz yo’q. Biz uni Boltiq bo’yidan bo’lsa kerak deb o’yladik. Negadir bizda xushbichim erkaklarning hammasini latish deb hisoblashadi.
Notanish rus tilida gapirganida, uning boshqa millatga mansubligi ohangidan sal-pal bilinib qolardi.
Muharrirning yelkasiga ikki bor qoqib qo’ydi. Partorgni shaxmat o’ynashga ko’ndirdi. Mas’ul kotib Mintsning xonasida ancha vaqtgacha texnik qo’llanmani varaqlab o’tirdi.
Shu o’rinda bir chekinish qilmoqchi edim. Aminmanki, deyarli hamma josuslar noto’g’ri harakat qilishadi. Ular negadir niqoblanishadi, ayyorlik qilishadi, O’zlarini oddiy sovet fuqarolari qilib ko’rsatishadi. Ularning xatti-harakatlaridagi sirlilikning o’zi shubha tug’diradi. Ular o’zlarini ancha jo’n tutishlari kerak. Birinchidan, imkoni boricha bashangroq kiyinmoqlari zarur. Shundoq bo’lsa, ularni ko’proq hurmat qilishadi. Bundan tashqari, nutqlaridagi xorijiy ohangni yemirmasliklari zarur. Xorijiy ohang ularga xayrixohlik tug’diradi. Eng muhimi esa, imkoni boricha, betakalluf harakat qilmoq darkor.
Aytaylik, josusni yangi ballistik raketa qiziqtiradi. U teatrda taniqli konstruktor bilan tanishadi. Uni restoranga taklif qiladi.
Bu konstruktorga pul taklif qilish bema’ni ish. Uning puli yetarli. Konstruktorga mafkuraviy ta’sir o’tkazishga urinish ham behuda narsa. Bu gaplarning hammasini o’zi yaxshi biladi.
Tamom boshqacha harakat qilmoq kerak. Birga ichishing. Konstruktorning yelkasidan quching. Uning tizzasiga bir uring-da, bundoq deng:
— Yaxshi yuribsanmi, oshna? Allaqanday yangi bir narsa ixtiro qilgan emishsanmi? Manavi qog’ozga bir-ikkita formulasini yozib ber-chi! Qiziq-da bilmagan odamga… — Tamom-vassalom! Josus raketani qo’lga kiritdim deb hisoblasa bo’laveradi.
Notanish odam kun bo’yi tahririyatda bo’ldi. Unga ko’nikib qolishdi. Tug’ri, ba’zi birovlar hayron bo’lib bir-birlariga qarab ham olishdi.
Uning ismi Artur ekan.
Xullas, Artur mashinistkachi qizlarning oldiga kirib, bunday dedi:
— Kechirasizlar, men bu yerni hojatxona debman.
— Yuring… Men ham o’sha yoqqa…
Hojatxonaga kirganda josus iliqlik turgan qo’l sochiqni ko’rib qo’rqib ketdi, Shosha-pisha yonidan dastro’molini oldi.
Biz til topishib qoldik. Bufetga tushmoqchi bo’ldik. U yerdan mening xotinimga qo’ng’iroq qildik va yo’l-yo’lakay «Kavkazcha» tamaddixonaga kirdik.
Ma’lum bo’ldiki, ikkovimiz ham Folknerni, Brittenni va o’ttizinchi yillar tasviriy san’atini yaxshi ko’rar ekanmiz. Artur fikrlaydigan va ko’p narsani biladigan odam ekan. Xususan, u bunday dedi:
— Pikassoning rasmlari bor-yo’g’i drama, xolos. Rene Magrittning ijodi esa halokatli parvozday gap…
Men qiziqsinib so’radim:
— Sen G’arbda bo’lganmisan?
— Albatta.
— U yerda ko’p turganmisan?
— Ko’p turganman. Qirq uch yil yashaganman. Yanada aniqroq aytadigan bo’lsam, o’tgan seshanbagacha…
— Men seni latviyalik deb o’ylovdim.
— Men shvedman. Latviyaning yonginasidan. Rossiya haqida kitob yozmoqchiman.
Biz tun og’ib qolganda «Yevropeyskaya» mehmonxonasining oldida ajralishdik.
Ertasiga uchrashishga ahdlashdik.
Ertalab meni muharrirning huzuriga chaqirishdi. Uning kabinetida ellik yoshlar atrofidagi notanish erkak o’tirardi. Bu odam ozg’in, tepakal, quloqlarining ustida chinog’i bor edi. Shlyapasini boshidan olmay qulog’ini qashlay olarmikin degan fikr ko’nglimdan o’tdi.
Bu odam muharrirning o’rindig’ini egallagan edi. Kabinetning egasi esa qabulga keladiganlarning stulida o’tiripti. Men divanga omonatgina o’tirdim.
— Tanishing, — dedi muharrir. — Davlat xavfsizligi qo’mitasining vakili mayor Chilyaev.
Men tavoze bilan o’rnimdan sal ko’tarilib qo’ydim. Mayor tabassumsiz bosh irg’adi. Aftidan, yorug’ dunyoning nomukammalligidan bu odam qattiq iztirobda edi.
Muharrir bir vaqtning o’zida ham xursand bo’lib, ham g’ashlanib o’tirardi. Uning butun qiyofasidan «Xo’sh, nima bo’ldi? Bo’lgancha bo’ldingmi endi? Bu yog’iga chuqurdan o’zing chiqasan! Sen ahmoqni necha martalab ogohlantirgan edim-ku!» degan ma’no anglashilardi. Mayor gap boshladi. Uning keskin ovozi horg’in qiyofasiga mos kelmas edi.
— Siz Artur Tornstremni bilasizmi?
— Ha, — deb javob berdim. — Kecha tanishib edik.
— U ig’vogarona niyatda biron savol berdimi?
— Bermadi, shekilli. U, umuman, menga hech qanaqa savol bergani yo’q. Har holda men biron narsa so’raganini eslayolmayman.
— Bironta ham savol bermadimi?
— Menimcha, bironta ham bergani yo’q.
— Tanishuvlaringiz nimadan boshlandi? Qaerda, qanday tanishganingizni aniq ayting.
— Men mashinistka qizlarning yonida o’tirgan edim. U kirib so’radi…
— So’radi deysizmi? Demak, savol bergan ekan-da! Nimanidir so’rapti-da! Xo’sh, sir bo’lmasa, ayting-chi, nimani so’radi?
— Hojatxona qaerda, deb so’radi.
Mayor bu iborani yozib olib, ilova qildi:
— Diqqatingizni jamlab olishingizni maslahat berardim…
Bundan keyingi gaplar menga butunlay ma’nosiz tuyuldi. Chilyaevni hamma narsa qiziqtirardi. Nima yedik? Nima ichdik? Qaysi rassomlar haqida gaplashdik. U hatto shvedning necha marta tahorat ushatishga borganigacha qiziqdi…
Mayor hamma tafsilotlarni eslashimni talab qildi. Shved ichkilikni haddan ziyod ko’p ichmadimi? Ayollarga o’ch ekanmi? Aybini yashirib yurgan gomoseksualistga o’xshamaydimi?
Men uning savollariga hafsala bilan batafsil javob berdim. Mening yashiradigan gapim yo’q edi.
Mayor bir lahza tin oldi. Stol ustida jinday qaddini tikladi. Keyin bir oz ovozini balandlatdi:
— Biz sizning ongliligingizga ishongan edik. Aslida siz ancha-muncha yengiltak odamsiz. Sizning to’g’ringizda bizda bor ma’lumotlar ancha ziddiyatli. Aniqroq aytsam, ichimlik ichasiz, latifago’ylik qilasiz, maishiy hayotda yaxshi-yomonni farqlamaysiz.
Buning nimasi ziddiyatli deb undan so’ramoqchi bo’ldim. Lekin o’zimni tiydim. Buning ustiga mayor qalingina bir papkani stol ustiga qo’ydi. Uning ustiga yirik-yirik harflar bilan mening familiyam yozib qo’yilgan edi.
Men papkadan ko’zimni ololmay qoldim. Shu paytda ko’nglimdan kechgan narsalarni gastronomning go’sht bo’limiga qo’yilgan cho’chqa ham kechirsa kerak.
Mayor davom etdi:
— Biz sizning bekamu-ko’st sofdil bo’lishingizni istaymiz. Sizning yordamingiz kerak bizga. Bu topshiriq naqadar jiddiy ekanini anglab yetgan bo’lsangiz kerak? Eng muhimi — esingizda bo’lsin, — bizga hamma narsa ma’lum. Boshidanoq bizga hamma narsa ma’lum. Hamma narsa.
Shu joyga yetganda Mishka Barishnikov to’g’risida so’ragim kelib ketdi. Nahotki, Mishaning Qo’shma Shtatlarda qolmoqchi bo’lgani sizlarga avvaldan ma’lum bo’lgan bo’lsa?
Bu orada mayor savol berib qoldi:
— Shved bilan nima deb kelishdinglar? Bugun uchrashadigan bo’lganmisizlar?
— Uchrashmoqchi bo’luvdik, shekilli, — dedim. — U meni xotinim bilan operaga taklif qildi. Unga qo’ng’iroq qilib, uzr so’ramoqchi bo’lyapman. Mazam qochib qoldi deyman.
— Zinhor unday qila ko’rmang, — deb mayor o’tirgan joyidan ko’tarildi. — Teatrga boring. Albatta, boring. Hamma narsani mayda-chuydasigacha eslab qoling. Biz sizga ertaga ertalab qo’ng’iroq qilamiz.
Menga shu kamlik qilib turgandi, deb o’yladim.
— Ilojim yo’q, — dedim. — Ob’ektiv sabablar bor. Ya’ni?
— Mening kostyumim yo’q. Teatrga boradigan odamda shunga yarasha libos bo’lmog’i kerak. O’zingizdan qolar gap yo’q, teatrda ajnabiylar ko’p bo’ladi.
— Nega sizning kostyumingiz yo’q? — deb so’radi mayor. — Bu qanday bema’nilik? Tuppa-tuzuk gazetaning xodimisiz, axir?
— Kam topaman, — deb javob berdim.
Gapga muharrir aralashdi.
— Men sizga kichkina bir sirni ochib bermoqchiman. O’zingiz bilasiz, yangi yil tantanalari yaqinlashib kelyapti. O’rtoq Dovlatovni qimmatbaho sovg’a bilan mukofotlash to’g’risida qaror qabul qilganmiz.
Yarim soatdan keyin u buxgalteriyaga kirishi mumkin. Keyin Frunze univermagiga boradi. U yerda o’ziga yoqqan yuz yigirma so’mlik kostyumni tanlab olishi mumkin.
— Menga to’g’ri keladigani topilmaydi-da, — dedim.
— Hechqisi yo’q, — dedi muharrir. — Univermag direktoriga qo’ng’iroq qilib qo’yaman.
Shu tarzda men binoyidek xorijiy kostyumning egasi bo’lib qoldim. Adashmasam, sharqiy Germaniyada tikilgan. Uni besh martacha kiydim. Bir marta shved bilan teatrga borganda. To’rt martacha — meni dafn marosimiga vakil qilib jo’natishganda…
Mening shvedimni bo’lsa bir haftadan keyin mamlakatdan chiqarib yuborishdi. U qoloq jurnalist edi. O’ng qanotning manfaatlarini ifodalar edi.
Olti yil rus tilini o’rgangan ekan. Kitob yozish niyati bor ekan. U sho’rlikni chiqarib yuborishdi.
Bu ishga mening daxlim bo’lmagandir-ov… Uning to’g’risida mayorga gapirib bergan gaplarim mutlaqo beozor gaplar edi.
Qolaversa, men Arturga aytib qo’ydim, orqangdan kuzatib yurishipti, deb shipshitib qo’ydim. To’g’rirog’i, unga devorning ham qulog’i borligi haqida shama qildim…
Shved buni tushunmadi. Xullas, bu ishga mening daxlim yo’q.
Eng taajjublanadigan joyi shundaki, Shamkovich degan tanish dissident meni o’shanda ayblab, KGBning ayg’oqchisi deb atagan edi.
