Айблашни, дил-дилдан таъна қилишни хоҳламайман, қаттиқ ачинаман ва қўрқаман. Дабдабабозлик қилаётганлар ва қашшоқлик мусибатини тортаётганлар ўртасидаги зиддияг кучайгандан кучайиб бормокда, бу аҳвол шундай давом этиши мумкин эмас…

Лев ТОЛСТОЙ
АСОСИЙ ҚАҲРАМОНЛАРИМ — ҲАҚИҚАТ
(Хатлар,кундаликлардан)
Ортиқбой Абдуллаев таржимаси

ХАТЛАР

1882 йил

П.С. Уваровага
10 феврал (?). Москва.

Суюкли графиня!
Сизнинг илтимосингизни бажара олмаганим учун жуда афсусланаман; шунинг учун бажара олмайманки, мен ҳеч қачон томошабинлар олдида нутқ сўзлаган эмасман ва буни ўзимга муносиб кўрмайман, иккинчидан, бундай кўнгилхушлик кечаларида қатнашмасликка аҳд қилганман ва учинчидан, биринчи мартдаги бахтсизлик шундай ҳодисаки, менинг фикримча, ҳали уни муҳокама қилиш фурсати келгани йўқ (1).

Марҳаматли графиня, мени кечиришингизни ва сизга бўлган самимий ҳурматимни қабул қилишингизни сўрайман.
Сизнинг Л. Толстойингиз.

————

1. Уварова 1882 йил 9 февралда Можайск етимхонасидаги болалар фойдасига ўзи уюштирган концертда қатнашиш ва сўзлаш учун Толстойни таклиф этиб, мактуб йўллаган ва халқ эркинлиги  аъзолари (народоволецлар. ХДК изоҳи) томонидан 1881 йил 1 мартда ўлдирилган император Алсксандр II нинг “хотира”сини икки оғиз сўз билан эслаб ўтишни илтимос қилган эди.

 

С.А. Толстаяга
4 март. Ясная Поляна. Пайшанба, кечки соат 9.

Менда ва ишларимда ҳеч қандай янгилик йўқ. Кам ухлаяпман, шу туфайли ишлай олмаяпман. Ҳозир сал бўлса-да, яхшиман, зўр иштаҳа билан овқатландим. Ёппа-ёлғиз ўтирибман — ўқияпман ва алланималар қоралаяпман. Ҳаво яхши эмас. Муз эрияпти, кечаю-кундуз шамол увиллайди. Ўқишга рағбатим баланд. “Revue”да чиққан фалсафа ва динга алоқадор барча мақолаларни жамламоқчиман, у 20 йил ичидаги диний ва фалсафий фикр тараққиётини умумлаштирадиган ажойиб тўплам бўлади (1).  Ўқишдан чарчаганимда “Revue Еtгаngeге”нинг 1834 йилда чиққан сонларини қўлга оламан ва улардаги қиссаларни ўқишга тушаман — бу ҳам жуда мароқли (2). Тулага ёзган хатингни кеча олмадик, — чамаси сўрашни унитишганга ўхшайди. Аммо Козловкага жўнатган мактубинг етиб келди. Бу мени жуда қувонтирди. Мендан хавотир олма ва энг муҳими, ўзингни айблама. Қарзларимизни ўйлаб ўтирма… Мен сенга таъна қилишни аллақачон унутганман. Бошида шундай бўлган эди. Нега бу қадар паст кетганимга ҳайронман. Балки ёш ўтаётгани, саломатлигим ёмонлашгани, бавосир туфайлидир; аммо шикоят қилишимга асос йўқ. Москвадаги ҳаёт менга кўп нарса берди, ижодий фаолиятимни ойдинлаштирди  (уни яна давом эттирадиган бўлсам улар ҳали асқотади), бизни аввалгига қараганда кўпроқ бирлаштирди. Ҳозир нималарни ёзяпсан? Ўзинг ҳақингда ҳеч нарса демагансан — соғлиғинг қандай? Марҳамат қилиб, хат ёзишдан эринма, Худо кўнглингга нима солган бўлса, шуларни очиқ айтавер.

Мен бугун тушликдан олдин тўғри кўча бўйлаб катта кўприккача бориб келдим, бутун йўл бўйи Толстаяни ўйлаб, ғазабим қўзиди (3).  Тулага аравада қатнашади, Козловкага чана зўрға юради. Ўнқир-чўнқирлар сувга тўла; аммо сув ҳам, қор ҳам кам, ҳамма жойдан ўтиш мумкин.

Катта болалар қандай? Қўполлик қилишмаяптими? Улар аслида атайлаб шундай қилишади, сен эса беҳуда ранжийсан. Фаришталарнинг худди ўзи (4), уларни айблаб бўлмайди. Мишанинг соғлиги қандай?..

Серёжа ошнам қалай, жуда кечикиб кетди-ку! Уни кўргим келяпти.

Хайр, жонгинам. Эсон-омон бўлсак, тезда кўришамиз ва худди ҳозиргидек бир-биримизга меҳр қўямиз. Иложи борича камроқ гаплашганимиз яхши деган қатъий фикрга яна қайтмокдаман. Мен ёлғон гапирмайман, агар эзмаланаётган бўлсам, — асабим касалланганидан. Мен бу юкни тортиб юраман.

Ҳукм қилинганлар нима бўлди? (5) Уларнинг қисмати бошим ва юрагимга қаттиқ ўрнашиб қолган. Ҳам азоб беради, ҳам қаттиқ норозилик туйғулари бош кўгаради.

————

1. Толстойнннг бу орзуси амалга ошмаган. “Revue des deих Мопdes” — 1831 йилдан бошлаб Парижда чоп этиладиган икки ҳафталик журнал. У турли халқларнннг диний эътиқодлари тарихини ёритишга катта ўрин ажратган эди.
2. Петербургда нашр этиладиган “Revue Еtгаngeге» журналида замонавий француз ёзувчиларининг асарлари босилар эди. Жумладан, 1834 йилда Бальзакнинг “Евгения Гранде”, “Адолат истаб”; Жорж Санднинг “Леока Леоке” ва бошқа романлар босилиб чиққан.
3. А.А. Толстая 1882 йилнинг февралида Москвада ўн кун меҳмон бўлган кунларида унинг ва Лев Толстойнинг динга, расмий черковга қарашларида кескин фарқлар борлиги очиқ аён  бўлади.
4. Л. Толстой кичик болаларини шундай атар эди.
5. 1882 йил 15 фсвралда ўлим жазосига ҳукм қилинган ўнта халқ дўстлари (народоволецлар) тақдири Толстойни қаттиқ ҳаяжонга солган эди. Уларнинг тўққизтаси ўлим ҳукми авф этилиб, Шлисселбург қалъасига қамоқ жазосига маҳкум қилинган.
   

С.Л. ва И.Л. Толстойга
Сентябр. Ясная Поляиа.

Салом, Серёжа. Қандай яшаяпсизлар. Мен сизларга бирор нарса бўлишидан хавотирланмайман, аксинча, сизлар бирор бемаъни иш қилиб қўйишингиздан хавотирланаман. Катта бўлганингиз сари кўпроқ қўрқаман. Сен бундан хафа бўлма. Келажакда бошингга тушганда буни билиб оласан.

Марковников (1) сени хафа қилганидан афсусландим. Назаримда, сен идишни авайлаб синдиргансан, буни эса генерал (2) маъқул кўрмаган. Олсуфьевларга нима бўлган? Уларга саломимни етказиб қўй. Уларникига тез-тез бораётганингдан хурсандман. Олмалар масаласида иккилаланганинг яхши эмас. Сен бу ишларни ҳали тушунмайсан. Олма емаган ва уни сотиш эвазига нима олинишини билмаган одамгина сотишдан зерикиши мумкин (3). Биз жуда яхши — дўстона яшаяпмиз. Эртага ‘Ганя, Маша ва Мiss Lаке билан отда Пироговодаги ўтлоққа борамиз. Ҳаво жудаям яхши эмас, аммо ҳайратда қолдирадиган даражада чиройли. Ўзим ўтин ёраман, ўқийман, аммо ақлий меҳнат билан шуғулланаётганим йўқ. Онанг касал, аммо руҳан тетик. Москвани эслаганимда мени ташвиш босади ва сизларни ўйлаб афсусланиб кетаман. Таня холанг, ўтган йилдаги каби сизларни темир йўлда учратганидан ниҳоятда хурсанд. У ҳаммангизни, айниқса, сени яхши кўради.

Илья Львович, салом, (сен танлаган) ит ҳеч нарсага арзимайди, аммо кўнглинг шунга суст кетган бўлса, олиб қолиш керак. Унинг феъли шундай: лойхўракларнинг ҳидини сезмайди, ўқ овозини эса яхши англайди, эшитиши билан уйга қараб жуфтакни ростлаб қолади. Буни синаб кўрган Давидов менга айтиб берди. Онангнинг айтишича, этикни ямаса бўлади, янгисини кўкламда оламиз. Қандай яшаяпсан ўзи? Гимназиядан бўш вақтларингни қай тарзда  ўтказаётганингдан хабарим йўқ. Билсам, ёмон бўлмасди. Зеро, сенинг ҳузурингга ҳеч кутилмаганда қўл етмас Толстойлару Головинлар, театр ва мусиқа шайдолари бот-бот келиб туришади-ку. Кеча почтага борганимда қизалоқлар қишлоқдан қирга қараб чопиб кетишаётганини кўриб қолдим. — Қаёққа бораяпсизлар? — Ёнғин. Мен ҳам қирга  чиқдим — ёнғин Бибиковлар томонида экан — бостирмалар ва омбор, ғалла ва 150 қути олма ёниб кетибди. Аҳвол фожиадан кўра кўпроқ комедияни эслатарди. Мужиклар ола-ғовур кўтариб нималарнидир синдиришиб, югуриб юришар, аммо табиийки, буни завқ-шавқ билан қилишар эди. Бошлиқлар, жумладан, ўнбоши Фёдоров, қориндор старшина буйруқ беришар, Хомяковга ўхшаган қандайдир баланд мартабали помешчиклар ачиниб қараб туришарди. Иккита поп ҳам ҳамдардлик билдираётгандек жим кузатмоқда эди, олмалар нобуд бўлмоқда, мужиклар эса буни маъқуллагандек кўринишарди. Руҳий аҳволинг қандайлигини оз-моз бўлса-да, англашим учун менга ёзиб тур…

————

1.     1. С. Л. Толстой Москва университетининг табиатшунослик факультетида таҳсил олаётган пайтда колбага шикаст етказгани учун кимё профессори В.В. Марковников билан жанжаллашнб қолган эди.
      2. Марковниковга талабалар қўйган лақаб.
      3. Сотиш учун Яснаядан жўнатилган олмалар назарда тутилган.

 

С. Л. Толстаяга
28 октябр. Ясная Поляна.

Кечаги мактубинг мени қаттиқ хафа қилди. Агар бошқарувчини алмаштириш бунчалик чўзилиб кетмаганида мен ҳозироқ етиб борган бўлардим, бу ишни тезда охирига етказаман. Шу кунларда жуда қайғуга ботиб юрибман. Бунга вужудимда рўй бераётган қандайдир табиий ўзгаришлар ёки ёлғизлик сабаб бўлгандир, аммо сенинг руҳий аҳволинг мен учун ҳаммасидан кўра муҳим. Эртанги мактубда нималарни ёзар экансан?

Бугун 56 ёшга тўлганимни эслаб қолдим, етти йиллик сана инсон умрида алоҳида давр бўлади, деб эшитган эдим. Ҳаётимда энг муҳим бурилиш 7×7=49 рўй берди, айни шу чоғда мен ҳозир кетаётган ва қаттиқ турган йўлга ўтдим. Кейинги етти йил қаттиқ руҳий изтироблар, таҳлил қилиш, тажанглик ва парчаланиш билан кечди. Ҳозир назаримда, булар орқада қолди, ўзгаришлар бутун вужудим ва қонимга сингиб кетди, танлаган йўлимда собит туриб, ўзимга мос фаолият излайман. Бу йўлда ё ўлиб кетаман, ё ниҳоятда бахтсиз бўламан, ё бугун ҳаётимни бағишлайдиган фаолият майдонини топаман. Бу, табиийки, мен учун энг қадрли ва ҳамиша ўзига чорлаб  турадиган ёзувчилик бўлади. Оҳ, қанийди сен бахтсиз бўлмасанг, — сўнгги мактубинг менда шундай таассурот қолдирди.

Мен ҳозир бутун хўжаликни айланиб чиқдим, ҳамма нарсани аниқладим, эртага калитларни оламан. Қаттиқ ташвишлантирадиган нарса йўқ, аммо ҳамма ишларни кетганимдан кейин сарапжом-саришта қилиб жой-жойига қўядиган одам топилмаяпти. Айниқса, уйни ва ҳаётимизга дахлдор барча буюмларни авайлаб сақлайдиган одам. Агар жўнайдиган бўлсам, вақтинча Филиппни қўйиб кетаман. У жиллақурса ичмайди, пулни совурмайди, талон-торожга йўл қўймайди.

Қушларни йўқ қилиш керак. Улар дон-дуни билан саксон сўм туради. Ростини айтсам, мактубингни олмасдан туриб, ёзгим келмаяпти. Сизларни жуда соғинганман. Эртанги мактубинг ҳамма нарсани ўзгартиришига ишонаман. Сен тағин руҳий аҳволидан норози экан, деган хаёлга бориб ўтирма. Мен ўзимдан норозиман, аммо сендан ташвишланмоқдаман. Бундай ҳолат фақат соғлигимга зарар етказади.

Бугун хўжаликни кўздан кечирдим, сўнг отда сайр қилдим, итлар орқамдан эргашди. Агафья Михайловна молларни қаровсиз қолдиришди деб, Васькани изимдан жўнатди. Овчилик лаззатини яна татиб кўргим келди. Қирқ ёшдаги одатни такрорлаб кезиш, излаш катта ҳузур бағишлар экан. Олдимдан қуён сакраб чиқди, отишга қўлим бормади. Энг муҳими, виждоним йўл қўймади.

А. А. Толстаяга
7  май. Москва.

Мактубингизни яхши, ёқимли туйғулар билан ўқий бошладим, аммо охирига етганда вужудимда яна оғриқ турди. Ғалати ҳолат! Айниқса, менга нисбатан меҳрибон бўлишни хоҳлаганингизга қарамай, сизнинг истагингизга зид ўлароқ адоқсиз адоват борлиги сезилиб турибди. Бу мактубда нега ўз эътиқодимни баён этиш эҳтиёжи туғилгани ҳақида ёзиш ниятида эмасман, бу борада гапираётганим йўқ; сиз менга кўп гапиргандан кўра, уни амалда бажарган яхши деяпсиз. Аммо мен қуруқ валақлаб юрганим йўқ. Шу ўринда дангал айтаманки, шахсан менда ёзганларимни нашр этишга ундайдиган бирон-бир эҳтиёж қолган эмас, ёзганларим эса турли тоифадаги одамлар ўртасида нафрат уйғотишдан ташқари оилам, дўстларим билан менинг ўртамга совуқчилик солади ва мен бу ҳақда ўртаниб гапиряпман. Сизга бу эрмак  туюлгани учун мени эҳтирослар бандаси, деб киноя қиляпсиз. Йўқ, юрагингда одамларга нисбатан нафрат туйғуси билан яшаш ҳам, бу ҳақда гапиришдан ўзини тия олмаслик ҳам чинакамига аянчлидир. Сизга чин юракдан ачинаман. Одамларга нафрат туйғуси билан яшаш ва ўлиб кетиш даҳшатлидир. Бундан халос бўлишингизни чин дилдан истайман.
Сизнинг Л. Толстойингиз.

А.А. Толстаяга
16 (?) май. Ясная Поляна.

Сиздан ўч оламан деб, ҳаддимдан ошиб кетганим учун узр сўрайман. Ишонаманки, бундан кейин сиз ҳақингизда фақат ёқимли ва дилбар гапларнигина ёзаман ва сизни хушнудлик билан эслайман. Сиз ҳам шундай бўласиз деб ишонаман.

Биз қишлоққа кўчиб келдик. Шаҳар шовқин-суронидан кейин хилватда ёлғиз яшаш нақадар гўзал!..

Агар Армфелдни қизи билан бирга яшашига рухсат берилмаса, ғоят ачинарли бўлади. Унда умид уйғона бошлаган эди. Дангал гапирган яхши: биз қандай замонда яшаяпмиз ўзи — она бахтсиз қизи билан бирга бўла олмаса? Бу қиз шунинг учун бахтсизки, уни сургунда айни ўзимизга ўхшаган, ўз одамларимиз ушлаб турибди. Наҳотки она ва қизи бирга яшаши учун илтимос қилиш, ялиниш, елиб-югуриш керак бўлса?

Агар орамизда ҳали ҳам ўз оға-иниларини яхши кўрадиган (сургунда юрганлар эмас, уларни тутиб турадиган) одамлар қолган бўлса, улар эртадан-кечгача давлатпаноҳ, вазирлар, бошқарувчилар ва бошқаларга мурожаат этишлари керак. Ана шуларга илтижо қилинг, сиз шулар ичида яшайсиз, бахтиқаро кишилар қисматини еғггиллаштириш қўлида бўлатуриб, шуни қилишни хоҳламаганлари учун имонсиз ва ниҳоятда бахтсиз кимсаларга айланиб қолганини уларга тушунтиринг.

Хайр, азиз дўстим, бундай кейин бир-биримизни хафа қилмаймиз ва дўст бўлиб қоламиз.
Л. Толстой.

1885 йил

В. Г. Чертковга
2 май. Москва.

Иккала хатингизни ва жўнатган нарсаларингизни олдим, азиз дўстим, ишларингиз юришаётганидан хурсандман. Аммо, иблислар тобе бўлди, деб жуда талтайиб кетмй, номингизни фалак лавҳларига битадиган зотни изланг (1).  Бу гаплар бевосита ўзимга ҳам тегишли бўлса керак.

Репин менга катта қувонч бағишлади. У чизган суратлардан кўнглим ийиб кетди… Сизга ҳикоямнинг (2) қоралама нусхасини жўнатаман. Бўялиб кетгани учун узр. Уни эртага кўчиришга бераман. Этикдўз ҳақидаги ҳикояни ҳам (3). Фақат ўт ёқувчининг сурати топилмай турибди (4).  Москвада кимга буюртма  берса бўлади? Қаҳрамонларнинг суратига изоҳ бериш керак деган фикр миямга келиб қолди. Улардан иккитасини биламан. Бир доктор дифтерия заҳарини сўриб олиб, ўзи ҳалок бўлган (5). Тулада ўқитувчи ёнғин чиққан бинодаги болаларни қутқараман деб ўзи ёниб кетган эди. Мен улар ҳақида маълумотлар тўплайман ва худо хоҳласа, матн ёзиб, сурат ва портретлар чизиш учун буюртма бераман. Ана шундай қаҳрамонлар ва қаҳрамон аёллар ҳақида сурат чиздиришни ўйланг. Худога шукрки, улар кўп. Ҳаммасини тўплаш ва (кўпчиликка) ибрат қилиб кўрсатиш керак. Худо кўнглимга солган бу фикр мени даҳшатли даражада севинтиради. Чамаси, бу ният қатта самара беради. Мен Грибовскийга мактуб ёздим, аммо уни жўнатмадим. Ўзим танимаган одамга (мактуб) ёзолмайман У менда чуқур муҳаббат ва эҳтиром уйғотди, уни яхши билмайтуриб сўзларни исроф қилишдан қўрқаман (6). Агар Репинни учратсангиз, уни ҳар доим яхши кўришимни айтиб қўйинг, айниқса, (у чизган) Исонинг чеҳраси мени у билан аввалгидан кўра кўпроқ  боғлаб қўйди. Қачон бу қиёфа ва қўлларни эсласам, кўз ёшларим қуйилиб келаверади. Калмикова келди ва ёзган, тузатган нарсаларини ўқиб берди (7). Бу китобнинг аҳамияти катта, у ҳамманикидан яхши бўлади.

Хайр, азиз дўстим, менга тез-тез ёзиб туринг. Мен яхшиман. Тихон ҳақидаги ривоятлар ёмон, мазмуни йўқ…

————

1. Бу  ўринда Толстой “Инжил” сўзларини ўзгартириб ишлатмоқда.
2. .“Ўт билан ўйнашиб бўлмайди” ҳикояси.
3. “Муҳаббат бор жойда — худо бор” ҳикояси.
4. “Ўт билан ўйнашиб бўлмайди” ҳикояси.
5. Доктор И.И. Дуброво дифтерияга чалинган бсморни қутқариш учун унинг томоғидагн дифтерия пардасини трубка билан сўриб олиб касал юқтирган ва бир неча кундан сўнг ўзи ҳалок бўлган эди. (Бу фидойилик кейинчалик А.П. Чеховнннг “Енгилтак” ҳикоясида санъаткорона тасвирланган — тарж.)
6. В. М. Грибовскийнинг  ёлғонга қурилган тўқима таржимаи ҳолини  баён  этилган мактуби Толстойни қизиқтириб қўйган эди. Кейинчалик Толстой у билан шахсан танишади.  Толстой ҳузурида ўзини унинг садоқатли издоши қилиб кўрсатган Грибовский аслида  реакцион қарашдаги кучлар тарафдори эди.
7. Гап А. М. Калмикованинг “Юнонлик муаллим Суқрот” китоби ҳақида кетяпти. Толстой уни, айниқса, илк бобларини тубдан қайта ишлаган эди (“Посредник”, 1886).

Т.А. Кузминскаяга
15-18 (?) октябр.

Таня, мен аввал қўлёзмангни,4 кейинги куни хатингни олдим.
Қўлёзмани шу заҳотиёқўқиб чиқцим, у менга маъқул бўлди. Қўлим бўшаши ҳамоно қалам олиб, талабчан нигоҳбилан қайта кўздан кечираман. Назаримда, қайта тузатадиган жойи жуда кам: ҳикоя қизиқарли, содца ёзилган. Ачинарлиси шуки, сен полиция уни қанчалик таъқиб қилгани — уезд бошлиғининг зуғуми, бўрини кўмишга буюргани, итларга қирғин келтиргани ҳақида ҳеч нарса ёзмагансан. Чамаси, у шундай ҳикоя қилган. Мен ёлғиз яшаяпман, аҳволим жуда яхши, ҳар ҳолда, олдин сенинг ишларингдан гаплашайлик. Аксиньянинг ҳикояси5 стол уетида ётибди, ҳали қўл теккизганим йўқ; аммо уни тузатиб чиқаман. Кўнгилсиз жойи шундаки, сен ҳамма нарсани барбод қиладиган ва ҳикоядан ихлосимни қағнарадиган ифлос вазифани асосий мақсадга айлантириб, ўзингни ҳам ўнғайсиз аҳволда қолдиргансан. Сен учун ҳаммасини тўғрилаб чиқаман. Энг олдин бўри тарихини кўрсатиш керак деб ўйлайман. Энди ўзимга навбат келди. Мен мақола устида астовдил тер тўкмоқцаман,6 бутун куч-қувватим шунга кетяпти. Танаффус бўлиши билан бир кунда, сенинг ишингни битираман ва (қўлёзмани) жўнатиб юбораман.

————

1. “Қутурган бўри” ҳикояси.
2. “Асл қисмат” ҳикояси.
3. “Нима қилишимиз керак?” мақоласи.

 

1887 йил

С.А. Толстаяга
13 апрель. Ясная Поляпа.

Азиз дўстим, ҳозир сенинг охирги мактубингни олиб, ҳаётингда на осойишталик, на қувонч борлигини билганимдан кейин ачиниб кетдим. Бу  келиши мен учун ниҳоятда ёқимли. Сизнинг тилакларингиз нақадар яхши, қанийди, лоақал уларнинг бир озгинаси амалга ошса! Айнан сиз орзу қилганингиздай, одамлар учун қандайдир даражада фойдали бўлишга интиламан. Эккерманнинг “Суҳбатлар”ини ўқиган эмасман, лекин шу кунларда уни эслаган эдим (1). Гётени мен яхши кўрмайман. Унинг такаббурона мажусийлиги менга ёқмайди. Қаламлар учун (уларга меҳрим баланд), карталар учун, китоблар учун раҳмат…
Л. Толстой.

————

1. Эккерманнинг  «Гёте билан суҳбатлар” асари назарда тутилмоқда.

 

М.М. Ледерлега
14 сентябрь. Ясная Поляна.

Сизнинг исми шарифингизни унутиб қўяёзган эдим, аммо Машанинг ёрдамида уларни эсладим. Иккала хатингизни олдим ва улар учун ҳамда мақола ва суратлар учун миннатдорчилик биддираман. Жўнатган нарсаларингиз Туладан ҳали етиб келмади. Бернсоннинг (аслида Бьёрнсон. ХДК изоҳи) “Янги оқим” романини мен ёзда ўқиган эдим. Жуда яхши, қизиқарли нарса.  «Paa God Veje» (“Худога етиш йўли”) деб номланган романини ҳам инглиз тилида ўқиганман (1). У ҳам яхши, у ҳар жиҳатдан ўзига ишонади. Эзгуликни дилдан севади ва шу туфайли ўз гапини эҳтирос билан айтади. Мен унинг барча ёзганларини ўқийман ва севаман, ўзини ҳам. Аммо Ибсен (2) ҳақида шундай дея олмайман. У ёзган драмаларнинг ҳаммасини ўқиб чиқдим, “Бранд” поэмасини ҳам сабр-тоқат билан охиригача ўқидим, ҳаммаси сохта, ҳаммаси тўқиб чиқарилган, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатларига ишониб бўлмайди. Европада эришган шуҳрати фақат Европадаги ижодий кучларнинг даҳшатли даражада қашшоқлашиб кетганлигини исботлайди. Сирасини айтганда, Кьеркегор (2) ва Бернсонлар ёзганларига кўра бир-биридан тубдан фарқ қилишига қарамай, иккаласи ҳам ёзувчи учун жуда муҳим бўлган самимийлик, қизғинлик, жиддийлик фазилатларига эга. Улар жиддий фикр юритадилар ва нимани ўйлаган бўлсалар, шуни ёзадилар…

… Сизнинг юзта китоб рўйхатини тузиш ҳақидаги илтимосингизни бажара олмайман ва бунинг учун ниҳоятда афсусланаман: менда кучли таассурот қолдирган китоблар руйхатини эса янада тўлдиришга ва сизга жўнатишга ҳаракат қиламан.
Лев Толстой.

————

1.  Бьёрнстьерне Бьёрнсон (1832—1910) — норвег адиби,  Нобель мукофоти соҳиби).
2.  Генрик Ибсен (1828-1906) — норвег драматурги.
   
3.  Сёрен Кьеркегор — даниялик таниқли файласуф ва ёзувчи.

М.М. Ледерлега
25 октябрь. Ясная Поляна.

Эътиборингизга бошлаб қўйилган, аммо ҳали охирига етказилмаган ҳамда тўла бўлмагани учун нашр этишга мўлжалланмаган руйхатни юбормоқдаман.

14 ёшгача бўлган болалик

Инжилдаги Юсуф қиссаси ……………………….  ғоятда катта
Минг бир кеча: “Қирқ қароқчи”, “Шаҳзода Камаральзаман” (1)…………………….. катта
Погорельский. “Қора товуқ”  ……………………………..  жуда катта
Рус халқ  достонлари: “Добриня Никитич”, “Илья Муромец”, “Алёша Попович”. Халқ эртаклари ……………….. ғоят катта
Пушкиннинг шеърлари: “Наполеон” ………………….. катта

14 ёшдан 20 ёшгача

Матфей Инжили: Тоғ афсонаси (аслида Тоғда айтилган ваъз ёки Тоғ мавъизаси. ХДК изоҳи) …………………  ғоят катта
Stегnа. “Sentemental Journey” (2) ……………………… жуда катта
Руссо. “Дил иқрори” ……………………… ғоят катта
Руссо. “Эмиль”.
Руссо. “Янги Элоиза”  ……………………… ғоят катта
Пушкиннинг “Евгений Онегин”и  ……………………… жуда катта
Шиллернинг “Қароқчилар”и ……………………… жуда катта
Гоголнинг “Шинель”, “Иван Иванович, Иван Никифорович” (3), “Нева проспекти” қиссалари ……………………… катта
“Вий”  ……………………… ғоят катта
“Ўлик жонлар” ……………………… жуда катта
Тургенев. “Овчининг мактублари” ……………………… жуда катта
Дружинин. “Поленка Сакс” ……………………… жуда катта
Григорович. “Антон Горемика” ……………………… жуда катта
Диккенс. “Давид Коперфильд” ……………………… ғоят катта
Лермонтов. “Замонамиз қаҳрамони”, “Таман” ……………………… жуда катта
Прескот. “Мексиканинг забт этилиши” ……………………… катта

20 ёшдан 35 ёшгача

Гёте. “Герман и Доротея” ……………………… жуда катта
Виктор Гюго. “Париж Биби Мариям ибодатхонаси” ……………………… жуда катта
Тютчев. Шеърлар ………………………катта
Кольцов (Шеърлар) ………………………катта
“Одиссия” ва “Илиада” (рус тилидагиси) ………………………катта
Фет. Шеърлар ……………………… катта
Платон. “Федон” ва “Базм” ……………………… катта

35 ёшдан 50 ёшгача

“Одиссея” ва “Илиада” (юнон тилида) ……………………… жуда катта
Рус  халқ достонлари ……………………… жуда катта
Ксенофонт. “Анабазис” ……………………… жуда катта
Виктор Гюго. “Хўрланганлар” ……………………… ғоят катта
Генри Вуд. Романлар ………………………катта
Жорж Элиот. Романлар ……………………… катта
Троллоп. Романлар ………………………катта

50 ёшдан 63 ёшгача

Инжил (юнон тилида) ……………………… ғоят катга
Турмуш китоби (аслида Ибтидо китоби дейиш тўғри. ХДК изоҳи) (яҳудий тилида) (4) ……………………… жуда катта
Генри Жорж. “Тараққиёт ва қашшоқлик” ………………………  жуда катта
Т. Паркер. “Дин масалаларига доир тадқиқотлар” ……………………… катта
Робертсон. “Насиҳатлар” ………………………  катта
Фейербах. “Христианликнинг моҳияти” ………………………  катта
Паскаль. “Фикрлар”(«Тушунчалар» дейиш ўринли. ХДК изоҳи) ………………………  ғоят катта
Эпиктет ………………………  ғоят катта
Конфуций и Менций (5) ……………………… жуда катта
Будда ҳақида (француз тилида) ………………………  ғоят катта
Лао Цзи (6) (француз тилида) ……………………… ғоят катта

————

1.   “Қамар-уз-замон ҳамда малика Будур қиссаси” эртаги назарда тутилган.
   2. Стерн. “Сентиментал саёҳат” романи.
   3. «Иван Иванович билан Иван Никифорович ораларида бўлиб ўтмиш жанжаллар ҳикояти»
   4.   Ибтидо, Мусо алайҳиссаломнинг биринчи китоби,  лотинчада Genesis — Забур,Таврот ва Инжилнинг биринчи китоби.
   5.  Конфуций ва Менций —  қадимий Хитой  файласуфлари  Кун-Цзы  ва Мен-цзы
   6. Лао Цзи —  қадимий Хитой  файласуфи

С.А. Толстаяга
2 ноябрь. Бегичёвка.

Биз ҳалигача сизлардан хат олмадик, азизам, ва мен сендан хавотирдаман. Эртага сендан яхши хабарлар оламиз деб умид қиламан. Одамларнинг ташвишлари ҳақида хурсандчилик деб айтиш мумкин бўлса, бу ердаги ишларимиз хурсандчилик билан кечмоқда. Учта ошхона очилди ва фаолият кўрсатмоқда. Одамларга ёрдам бериш ва эзгу туйғулар уйғотиш учун кўп нарса керак эмаслигини кўриш ўта таъсирли. Бугун мен икки жойда одамлар тўпланганда ва тушлик пайтида бўлдим. Ҳар бирига 30 тача одам келди. Уларнинг орасида попнинг беваси ва бир руҳоний аёл ҳам бор эди. Бугун мусибатга чалинганларни кузататуриб, атрофдаги ёмон манзараларни кўравериб, бундай аҳволга кўникиб қолиш мумкинлигини сездим. Азоб-уқубат тортаётганларнинг ўзи ҳам шундай. Қизларимиз ишлари билан қаттиқ банд ва буни ўзлари ҳам сезиб туришибди. Маблағларни тежаш учун фаолиятмизни жудаям кенгайтириб юбормадик; бу ерда фойдали ишлар билан шуғулланмоқчи бўлганлар учун кенг имкониятлар бор. Ҳаммаси осон ва оддий. Ошхоналар очиш ниҳоятда ажойиб иш, бунинг учун Иван Иванович (1)  олдида бурчдормиз.

——————

1. И.И. Раевский. Бегичёвкадаги мулкларнинг эгаси. Толстой шу ерда туриб очликка маҳкум бўлган одамларга ёрдам берган эди.

1892

Н.Н. Страховга
24 апрель. Бегичёвка.

… Аҳволингиз яхшилигидан жуда хурсандман. Наҳотки бутун ёзни Петербургда ўтказсангиз? Бу ерда Маша иккимиз қолдик. Иш жуда кўп. Сўнгги пайгларда руҳий ҳолатим яхши бўлиб қолди. Нима қилинаётгани ва фойдали ишларга оз бўлса-да, ҳисса қўшаётганимиз сезилиб турибди. Яхши дақиқалар кўп, аммо аксари вақтларда халқнинг ғам-ҳасратлари орасида юрар эканман, уни қай даражага солиб қўйишганини кўриб, азобланиб кетаман. Улар ҳамон ақл ўргатмоқчи бўладилар. Одамларни тутиб, ароқхўрга айлаптириб, шилиб бўлгандан кейин қўл-оёғини боғлаб, ахлат ўрасига ташлаб юборишади-да, кейин уни кўрсатиб, мана, ўз ҳолига қўйсанг, у қай даражага етиб боради, деб аюҳаннос солишади ва бундан фойдаланиб, уни қулликда ушлаб туришда давом этадилар. Лоақал бир йил унга ароқ берманг, аҳмоқ қилманг, бор-йўғини шилиб олманг ва қўл-оёғини боғлаб қўйманг, шунда у ўз аҳволини қай даражада ўнглаб олишини кўрасиз, буни сиз ҳатто тасаввурингизга ҳам келтиролмайсиз. Уни сотиб олишни тўхтатинг, земство бошлиқларини калтаклашни йўқотинг, давлат черковини йўқотинг, тўла диний эркинлик беринг, мажбурий ҳарбий хизматни йўқотинг, агар зарур бўлса, ихтиёрий ҳарбий хизматни жорий қилинг, агар сиз ҳукумат бўлсангиз, халққа ғамхўрлик кўрсатинг, ароқни йўқотинг — ана шунда 10 йилдан кейин рус халқи қандай бўлганини кўрасиз. Бу мумкин эмас дейишади. Бу мумкин бўлмаса, унга ҳеч қандай ёрдам кўрсатиб, ғамхўрлик қилиб бўлмайди ва аҳвол ҳозиргидан ҳам баттарроқ ёмон бўлиб бораверади. Ҳукуматнинг бутун фаолияти яхшиланмайди, халқнинг аҳволи тобора оғирлашаверади ва бундай ишларга аралашиш — гуноҳи азимдир. Мана, ортиқча эзмалик қилиб юбордим — кечирасиз. Сизни ўпаман.
Сизни яхиш кўрувчи Л. Т.

С.А. Толстаяга
10 сентябрь. Бегичёвка.

Бизда ҳамма нарса яхши. Хаёлпаришонлигимга бориб, ниҳоятда зарур бўлган қоғозларимни олиб келишимни унутибман. Аммо бу ҳисобат ёзишимга халақит бермайди. Рақамлардан ташқари — уларни Яснаяда тўғрилайман, ҳаммасини шу ерда тугатаман (1) Муҳими, ошхоналарни яхши биламан. Бугун ҳеч қаерга бормасдан, уйда шуғулландим. Нималар зарурлигини аниқлаш учун эртага Андреевкага ўзим бораман. Узловойдан олипган таассуротлар жуда даҳшатли.

Самаринлар, айниқса эри, фавқулодда мулойим экан.  Бу ерда ҳамма азият чекишга шунчалик кўникиб қолганки, ўлат чоғида бўлганидек базмлардан бўшашмайди. Нечаевларникида зиёфат бўлди, унга Самаринлар ҳам боришди, француз ошпазлари тайёрлаган антиқа тушлик икки ярим соат давом этди. Самаринларникида дабдабабозлик, Раевскийларникида ҳам худди шундай — ов, вақтихушлик. Халқ эса қирилиб ётибди. Поша ҳикоя қилган эди, Татишевда ўлатдан ўлган киши ҳақида  сўраганида: “Ажабланадиган жойи йўқ, бизда икки йилдан бери бутун оилалар қирилиб кетяпти, аммо ҳеч ким қайғураётгани йўқ”, — деб  жавоб беришибди.

—————-

1. Толстой «1892 йил 12 апрелдан 20 июлгача хайрия пулларининг сарфланиши ҳақида ҳисобот” ёзган эди.

1893 йил

Н. С. Лесковга
20 октябрь. Ясная Поляна.

Қадрли Николай Семёнович.
Менга чин юрақдан маслаҳатлар берганингиз учун ташаккурлар билдираман, кўпинча, бундай ҳолларда киноя билан гапиришади, сиз эса ундай эмас. Сиз ҳақсиз, инглиз газеталарига жўнатилгани маъқул. Шундай қиламан, инглиз ва немис газеталарига жўнатаман (1). Жўнатаман деганимнинг сабаби шуки, ҳали уни тугатганим йўқ. Мсн бирданига ёзиб битиролмайман, ҳаммасини қайта тузатаман. Ҳозир кечикдим. Нима қилишимни ўзим ҳам билмай турибман. Бундай пайтда мен ички овозимга ишонаман ҳамда бўлаётган воқеаларга қулоқ тутаман. Ички овоз ҳар доим нима қилишим лозимлигини айтиб туради. Бу ўринда норозиликдан ташқари ёшлар ва тажрибасизларга маслаҳатлар ҳам бор, қариган чоғимда уларни яширишдан маъно йўқ. Модомики, жўнатар эканман, уни яхши ёзишим керак, бу бошқа масала. Шу туфайли имиллайман.

Кеча “Шимол хабарномаси” («Северный вестник». ХДК изоҳи)да Потапенконинг қиссасини ўқидим. Нақадар ифлослик!..(2)

С.А. Толстаяга
20 октябрь. Ясная Поляна.

… Мен “Шамол даракчиси”да Потапенконипг ғалати қиссасини ўқиб қолдим.

18 ёшдаги ўсмир отасининг маъшуқаси, онасининг ўйнаши борлигини сезиб қолади, бундан ғазабланади ва ўз туйғуларини изҳор этади. Бу билан у бутун оиланинг бахти ва осойишталигини бузувчига айланиб қолади ва ёмон иш қилган бўлиб чиқади. Даҳшат! Мен кўпдан бери бундай ярамас, ғазаблантирадиган нарса ўқимаган эдим! Шу зайлда ёзаётган Потапенкалар, Чеховлар, Золя ва Мопассанларнинг (3) ҳаммаси даҳшатлидир, улар ҳатто нима яхши, нима ёмонлигини ҳам билишмайди; кўпчилиги ёмон нарсаларни яхши деб ҳисоблайди ва буни санъат асари сифатида оммага такдим қилиб, уни йўлдан уради. Ана шу қисса мен учун coup de grace (4) бўлди ва кўпдан бери ғира-шира ҳис қилиб юрган нарсаларимни аниқташтирди…

———————

1. Толстон “Христианлик ва ватанпарпарлик” асарида Россия ва Франция ўртасида тузилган ҳарбий иттифоқнинг реакцион моҳиятини фош этган эди. Гап шу ҳақда кетмоқда.
2.  Толстой И.Н. Потапенконинг “Оилавий тарих” асарини кескин танқид қилади.
3. Кейинчалик Толстойнинг Чехов ва Мопассанга муносабатлари ўзгарган.
4. Сўнгги зарба. (фр.)
   

1894 йил

Ф.Ф. Тишчснкога
28-31 октябрь. Ясная Поляна.

… Бу хатим сизга ёқимсизгина эмас, жуда оғир ботишини яхши биламан, аммо нима қилишим керак? Ҳақиқатни айтганим маъқул. Сизда ёзувчилик истеъдоди бор, аммо ўзингизга нисбатан жиддий танқидий қараш йўқ ва шу сабабли қайта ишлашга сабр-тоқатингиз етмайди. Марҳамат қилиб, мендан аччиқланманг, сизга нисбатан ихлосим баландлигига ва сизга чинакам омад тилаётганимга ишонинг. Ҳамма ишда бўлганидек, “секин юрсанг, узоққа борасан”. Ҳатто моддий томондан ҳам — агар сиз ҳақиқатан ҳам маънавий жиҳатдан кўнгилга озор берадиган заҳматли адабий меҳнат билан тирикчилик ўтказишни хоҳласангиз, ёзганларингизни жуда қаттиқ танқидий нигоҳдан ўгказинг, ҳеч эринмасдан уни 10, 20, 30 марта қайта ишланг, бутунлай тозалаб бўлгандан кейингина нашрга беришга одатланинг. Шунда ниятингизга етасиз  ва бу хавфли йўлда ҳам яшашга етарли маблағ топа оласиз, бу эса кўп ёзишга қараганда анча енгил кечади. Ҳикояни қай тарзда қайта ишлаш хусусида ўзингиз ўйлашингиз керак, менинг назаримда мана бундай қилингани маъқул: тўғридан- тўғри бўялган дарвозадан бошлаш, ким ва нимага бўяганини қисқача айтиш лозим, кейин сўроқ, суд, ҳакам ва маҳкама жараёни. Ўзига бино қўйган маишатбоз, димоғдор жанобларнинг меҳнаткаш, итоатгўй халқдан нафратланишини ва суддаги мунофиқликни, сохта адолатпарварликни кўрсатиш ҳикоя марказида туриши, асосий ғояга айланиши зарур. Бу охирги бобларда яхши намоён бўлган. Уларни ҳам яна тозалаш, кучайтириш керак, бошқа ўринларни эса, суддаги адолатсизликларни очиб бериш учун қанча зарур бўлса, шунча қолдириш лозим.

Энди хайр. Жаҳлингиз чиқмасин. Сизга адабий муваффақиятлар тилайман, келадиган даромадга эса лоқайд қаранг.
Сизни севувчи Л. Толстой.

1895 йил

Н.Н. Страховга
14 январь. Никольское — Горушки.

Қадрли Николай Николаевич, сизга яна бир илтимосим бор, у ортиқча кўнгилсизлик туғдирармикин деб қўрқаман.

Бу хатни сизга ниҳоятда хушрўй қиз, баронесса Майндорф жўнатади ёки олиб бориб беради, Олсуфьевларникида (1)  яшаб турган кезларимда у билан бир неча кун ҳамсуҳбат бўлган эдим. Мен унга “Шимол хабарномаси” («Северный вестник». ХДК изоҳи) учун ҳикоя қўлёзмасини берган эдим (1) Муҳаррирлар ниҳоятда очкўз, шу туфайли тўғридан- тўғри уларнинг қўлига топширишни хоҳламайман. Улар эса менга корректурани ўқитмасдан ва зарур тузатишларни киритмасдан босиб чиқараверадилар. Шунинг учун мен бу ҳикояни сизга топширишни ва сиз орқали (таҳририятга) етказишни маъқул кўрдим. Биринчидан, сиз уни кўздан кечиринг ва босишга ярайдими- йўқми, уни айтинг. Уялтириб қўймайдими? Мен кўпдан бери бадиий асар ёзмай қўйдим, тўғриси, қандай чиққанини билолмай турибман. Ёмон жойларини сиз айтиб беринг, мен асло хафа бўлмайман. Агар ҳикоя ярайди деб ҳисобласангиз, унда марҳамат қилиб, корректурага ҳам қўл қўйиб, нашрга топширинг. Олижаноб мактубингиз учун миннатдорман.

Л. Толстой.

14 январь
Таня сизга йўллаган мактубимда корректурани менга юбориш зарурлиги айтилмаган деяпти. Қаттиқ ўтинаманки, уни зудлик билан менга — Москвага юборинг (3).

————

1.  Толстой А.В. ва А.М. Олсуфьевларникида 1-18 январда мсҳмон бўлган эди.
   2. “Хўжайин ва хизматкор” ҳикояси.  
   3. Страхов қўлёзмани ўқигач, 25 январда кўтаринки руҳда шундай ёзган эди: “Худойим, баҳоси йўқ Лев Николаевич, қанчалик яхши! Умримда биринчи марта бир неча соат бош кўтармасдан шошилиб ўқидим, шунга қарамай, ҳар бир чизги ёдимда қолди… Содда, тиниқ ва ларзага солувчи бутун бошли драма».

Манба: «Жаҳон адабиёти», журнали 2011, декабрь

Lev TOLSTOY
ASOSIY QAHRAMONLARIM — HAQIQAT
(Xatlar,kundaliklardan)
Ortiqboy Abdullaev tarjimasi

XATLAR

1882 yil

P.S. Uvarovaga
10 fevral (?). Moskva.

Suyukli grafinya!
Sizning iltimosingizni bajara olmaganim uchun juda afsuslanaman; shuning uchun bajara olmaymanki, men hech qachon tomoshabinlar oldida nutq so’zlagan emasman va buni o’zimga munosib ko’rmayman, ikkinchidan, bunday ko’ngilxushlik kechalarida qatnashmaslikka ahd qilganman va uchinchidan, birinchi martdagi baxtsizlik shunday hodisaki, mening fikrimcha, hali uni muhokama qilish fursati kelgani yo’q (1).

Marhamatli grafinya, meni kechirishingizni va sizga bo’lgan samimiy hurmatimni qabul qilishingizni so’rayman.
Sizning L. Tolstoyingiz.

————

1. Uvarova 1882 yil 9 fevralda Mojaysk yetimxonasidagi bolalar foydasiga o’zi uyushtirgan kontsertda qatnashish va so’zlash uchun Tolstoyni taklif etib, maktub yo’llagan va xalq erkinligi a’zolari (narodovoletslar. XDK izohi) tomonidan 1881 yil 1 martda o’ldirilgan imperator Alsksandr II ning “xotira”sini ikki og’iz so’z bilan eslab o’tishni iltimos qilgan edi.

S.A. Tolstayaga
4 mart. Yasnaya Polyana. Payshanba, kechki soat 9.

Menda va ishlarimda hech qanday yangilik yo’q. Kam uxlayapman, shu tufayli ishlay olmayapman. Hozir sal bo’lsa-da, yaxshiman, zo’r ishtaha bilan ovqatlandim. Yoppa-yolg’iz o’tiribman — o’qiyapman va allanimalar qoralayapman. Havo yaxshi emas. Muz eriyapti, kechayu-kunduz shamol uvillaydi. O’qishga rag’batim baland. “Revue”da chiqqan falsafa va dinga aloqador barcha maqolalarni jamlamoqchiman, u 20 yil ichidagi diniy va falsafiy fikr taraqqiyotini umumlashtiradigan ajoyib to’plam bo’ladi (1). O’qishdan charchaganimda “Revue Yetgangege”ning 1834 yilda chiqqan sonlarini qo’lga olaman va ulardagi qissalarni o’qishga tushaman — bu ham juda maroqli (2). Tulaga yozgan xatingni kecha olmadik, — chamasi so’rashni unitishganga o’xshaydi. Ammo Kozlovkaga jo’natgan maktubing yetib keldi. Bu meni juda quvontirdi. Mendan xavotir olma va eng muhimi, o’zingni ayblama. Qarzlarimizni o’ylab o’tirma… Men senga ta’na qilishni allaqachon unutganman. Boshida shunday bo’lgan edi. Nega bu qadar past ketganimga hayronman. Balki yosh o’tayotgani, salomatligim yomonlashgani, bavosir tufaylidir; ammo shikoyat qilishimga asos yo’q. Moskvadagi hayot menga ko’p narsa berdi, ijodiy faoliyatimni oydinlashtirdi (uni yana davom ettiradigan bo’lsam ular hali asqotadi), bizni avvalgiga qaraganda ko’proq birlashtirdi. Hozir nimalarni yozyapsan? O’zing haqingda hech narsa demagansan — sog’lig’ing qanday? Marhamat qilib, xat yozishdan erinma, Xudo ko’nglingga nima solgan bo’lsa, shularni ochiq aytaver.

Men bugun tushlikdan oldin to’g’ri ko’cha bo’ylab katta ko’prikkacha borib keldim, butun yo’l bo’yi Tolstayani o’ylab, g’azabim qo’zidi (3). Tulaga aravada qatnashadi, Kozlovkaga chana zo’rg’a yuradi. O’nqir-cho’nqirlar suvga to’la; ammo suv ham, qor ham kam, hamma joydan o’tish mumkin.

Katta bolalar qanday? Qo’pollik qilishmayaptimi? Ular aslida ataylab shunday qilishadi, sen esa behuda ranjiysan. Farishtalarning xuddi o’zi (4), ularni ayblab bo’lmaydi. Mishaning sog’ligi qanday?..

Seryoja oshnam qalay, juda kechikib ketdi-ku! Uni ko’rgim kelyapti.

Xayr, jonginam. Eson-omon bo’lsak, tezda ko’rishamiz va xuddi hozirgidek bir-birimizga mehr qo’yamiz. Iloji boricha kamroq gaplashganimiz yaxshi degan qat’iy fikrga yana qaytmokdaman. Men yolg’on gapirmayman, agar ezmalanayotgan bo’lsam, — asabim kasallanganidan. Men bu yukni tortib yuraman.

Hukm qilinganlar nima bo’ldi? (5) Ularning qismati boshim va yuragimga qattiq o’rnashib qolgan. Ham azob beradi, ham qattiq norozilik tuyg’ulari bosh ko’garadi.

————

1. Tolstoynnng bu orzusi amalga oshmagan. “Revue des deix Mopdes” — 1831 yildan boshlab Parijda chop etiladigan ikki haftalik jurnal. U turli xalqlarnnng diniy e’tiqodlari tarixini yoritishga katta o’rin ajratgan edi.
2. Peterburgda nashr etiladigan “Revue Yetgangege» jurnalida zamonaviy frantsuz yozuvchilarining asarlari bosilar edi. Jumladan, 1834 yilda Bal`zakning “Evgeniya Grande”, “Adolat istab”; Jorj Sandning “Leoka Leoke” va boshqa romanlar bosilib chiqqan.
3. A.A. Tolstaya 1882 yilning fevralida Moskvada o’n kun mehmon bo’lgan kunlarida uning va Lev Tolstoyning dinga, rasmiy cherkovga qarashlarida keskin farqlar borligi ochiq ayon bo’ladi.
4. L. Tolstoy kichik bolalarini shunday atar edi.
5. 1882 yil 15 fsvralda o’lim jazosiga hukm qilingan o’nta xalq do’stlari (narodovoletslar) taqdiri Tolstoyni qattiq hayajonga solgan edi. Ularning to’qqiztasi o’lim hukmi avf etilib, Shlisselburg qal’asiga qamoq jazosiga mahkum qilingan.
   

S.L. va I.L. Tolstoyga
Sentyabr. Yasnaya Polyaia.

Salom, Seryoja. Qanday yashayapsizlar. Men sizlarga biror narsa bo’lishidan xavotirlanmayman, aksincha, sizlar biror bema’ni ish qilib qo’yishingizdan xavotirlanaman. Katta bo’lganingiz sari ko’proq qo’rqaman. Sen bundan xafa bo’lma. Kelajakda boshingga tushganda buni bilib olasan.

Markovnikov (1) seni xafa qilganidan afsuslandim. Nazarimda, sen idishni avaylab sindirgansan, buni esa general (2) ma’qul ko’rmagan. Olsuf`evlarga nima bo’lgan? Ularga salomimni yetkazib qo’y. Ularnikiga tez-tez borayotganingdan xursandman. Olmalar masalasida ikkilalanganing yaxshi emas. Sen bu ishlarni hali tushunmaysan. Olma yemagan va uni sotish evaziga nima olinishini bilmagan odamgina sotishdan zerikishi mumkin (3). Biz juda yaxshi — do’stona yashayapmiz. Ertaga ‘Ganya, Masha va Miss Lake bilan otda Pirogovodagi o’tloqqa boramiz. Havo judayam yaxshi emas, ammo hayratda qoldiradigan darajada chiroyli. O’zim o’tin yoraman, o’qiyman, ammo aqliy mehnat bilan shug’ullanayotganim yo’q. Onang kasal, ammo ruhan tetik. Moskvani eslaganimda meni tashvish bosadi va sizlarni o’ylab afsuslanib ketaman. Tanya xolang, o’tgan yildagi kabi sizlarni temir yo’lda uchratganidan nihoyatda xursand. U hammangizni, ayniqsa, seni yaxshi ko’radi.

Il`ya L`vovich, salom, (sen tanlagan) it hech narsaga arzimaydi, ammo ko’ngling shunga sust ketgan bo’lsa, olib qolish kerak. Uning fe’li shunday: loyxo’raklarning hidini sezmaydi, o’q ovozini esa yaxshi anglaydi, eshitishi bilan uyga qarab juftakni rostlab qoladi. Buni sinab ko’rgan Davidov menga aytib berdi. Onangning aytishicha, etikni yamasa bo’ladi, yangisini ko’klamda olamiz. Qanday yashayapsan o’zi? Gimnaziyadan bo’sh vaqtlaringni qay tarzda o’tkazayotganingdan xabarim yo’q. Bilsam, yomon bo’lmasdi. Zero, sening huzuringga hech kutilmaganda qo’l yetmas Tolstoylaru Golovinlar, teatr va musiqa shaydolari bot-bot kelib turishadi-ku. Kecha pochtaga borganimda qizaloqlar qishloqdan qirga qarab chopib ketishayotganini ko’rib qoldim. — Qayoqqa borayapsizlar? — Yong’in. Men ham qirga chiqdim — yong’in Bibikovlar tomonida ekan — bostirmalar va ombor, g’alla va 150 quti olma yonib ketibdi. Ahvol fojiadan ko’ra ko’proq komediyani eslatardi. Mujiklar ola-g’ovur ko’tarib nimalarnidir sindirishib, yugurib yurishar, ammo tabiiyki, buni zavq-shavq bilan qilishar edi. Boshliqlar, jumladan, o’nboshi Fyodorov, qorindor starshina buyruq berishar, Xomyakovga o’xshagan qandaydir baland martabali pomeshchiklar achinib qarab turishardi. Ikkita pop ham hamdardlik bildirayotgandek jim kuzatmoqda edi, olmalar nobud bo’lmoqda, mujiklar esa buni ma’qullagandek ko’rinishardi. Ruhiy ahvoling qandayligini oz-moz bo’lsa-da, anglashim uchun menga yozib tur…

————

1. 1. S. L. Tolstoy Moskva universitetining tabiatshunoslik fakul`tetida tahsil olayotgan paytda kolbaga shikast yetkazgani uchun kimyo professori V.V. Markovnikov bilan janjallashnb qolgan edi.
   2. Markovnikovga talabalar qo’ygan laqab.
   3. Sotish uchun Yasnayadan jo’natilgan olmalar nazarda tutilgan.

 

S. L. Tolstayaga
28 oktyabr. Yasnaya Polyana.

Kechagi maktubing meni qattiq xafa qildi. Agar boshqaruvchini almashtirish bunchalik cho’zilib ketmaganida men hoziroq yetib borgan bo’lardim, bu ishni tezda oxiriga yetkazaman. Shu kunlarda juda qayg’uga botib yuribman. Bunga vujudimda ro’y berayotgan qandaydir tabiiy o’zgarishlar yoki yolg’izlik sabab bo’lgandir, ammo sening ruhiy ahvoling men uchun hammasidan ko’ra muhim. Ertangi maktubda nimalarni yozar ekansan?

Bugun 56 yoshga to’lganimni eslab qoldim, yetti yillik sana inson umrida alohida davr bo’ladi, deb eshitgan edim. Hayotimda eng muhim burilish 7×7=49 ro’y berdi, ayni shu chog’da men hozir ketayotgan va qattiq turgan yo’lga o’tdim. Keyingi yetti yil qattiq ruhiy iztiroblar, tahlil qilish, tajanglik va parchalanish bilan kechdi. Hozir nazarimda, bular orqada qoldi, o’zgarishlar butun vujudim va qonimga singib ketdi, tanlagan yo’limda sobit turib, o’zimga mos faoliyat izlayman. Bu yo’lda yo o’lib ketaman, yo nihoyatda baxtsiz bo’laman, yo bugun hayotimni bag’ishlaydigan faoliyat maydonini topaman. Bu, tabiiyki, men uchun eng qadrli va hamisha o’ziga chorlab turadigan yozuvchilik bo’ladi. Oh, qaniydi sen baxtsiz bo’lmasang, — so’nggi maktubing menda shunday taassurot qoldirdi.

Men hozir butun xo’jalikni aylanib chiqdim, hamma narsani aniqladim, ertaga kalitlarni olaman. Qattiq tashvishlantiradigan narsa yo’q, ammo hamma ishlarni ketganimdan keyin sarapjom-sarishta qilib joy-joyiga qo’yadigan odam topilmayapti. Ayniqsa, uyni va hayotimizga daxldor barcha buyumlarni avaylab saqlaydigan odam. Agar jo’naydigan bo’lsam, vaqtincha Filippni qo’yib ketaman. U jillaqursa ichmaydi, pulni sovurmaydi, talon-torojga yo’l qo’ymaydi.

Qushlarni yo’q qilish kerak. Ular don-duni bilan sakson so’m turadi. Rostini aytsam, maktubingni olmasdan turib, yozgim kelmayapti. Sizlarni juda sog’inganman. Ertangi maktubing hamma narsani o’zgartirishiga ishonaman. Sen tag’in ruhiy ahvolidan norozi ekan, degan xayolga borib o’tirma. Men o’zimdan noroziman, ammo sendan tashvishlanmoqdaman. Bunday holat faqat sog’ligimga zarar yetkazadi.

Bugun xo’jalikni ko’zdan kechirdim, so’ng otda sayr qildim, itlar orqamdan ergashdi. Agaf`ya Mixaylovna mollarni qarovsiz qoldirishdi deb, Vas`kani izimdan jo’natdi. Ovchilik lazzatini yana tatib ko’rgim keldi. Qirq yoshdagi odatni takrorlab kezish, izlash katta huzur bag’ishlar ekan. Oldimdan quyon sakrab chiqdi, otishga qo’lim bormadi. Eng muhimi, vijdonim yo’l qo’ymadi.

A. A. Tolstayaga
7 may. Moskva.

Maktubingizni yaxshi, yoqimli tuyg’ular bilan o’qiy boshladim, ammo oxiriga yetganda vujudimda yana og’riq turdi. G’alati holat! Ayniqsa, menga nisbatan mehribon bo’lishni xohlaganingizga qaramay, sizning istagingizga zid o’laroq adoqsiz adovat borligi sezilib turibdi. Bu maktubda nega o’z e’tiqodimni bayon etish ehtiyoji tug’ilgani haqida yozish niyatida emasman, bu borada gapirayotganim yo’q; siz menga ko’p gapirgandan ko’ra, uni amalda bajargan yaxshi deyapsiz. Ammo men quruq valaqlab yurganim yo’q. Shu o’rinda dangal aytamanki, shaxsan menda yozganlarimni nashr etishga undaydigan biron-bir ehtiyoj qolgan emas, yozganlarim esa turli toifadagi odamlar o’rtasida nafrat uyg’otishdan tashqari oilam, do’stlarim bilan mening o’rtamga sovuqchilik soladi va men bu haqda o’rtanib gapiryapman. Sizga bu ermak tuyulgani uchun meni ehtiroslar bandasi, deb kinoya qilyapsiz. Yo’q, yuragingda odamlarga nisbatan nafrat tuyg’usi bilan yashash ham, bu haqda gapirishdan o’zini tiya olmaslik ham chinakamiga ayanchlidir. Sizga chin yurakdan achinaman. Odamlarga nafrat tuyg’usi bilan yashash va o’lib ketish dahshatlidir. Bundan xalos bo’lishingizni chin dildan istayman.
Sizning L. Tolstoyingiz.

A.A. Tolstayaga
16 (?) may. Yasnaya Polyana.

Sizdan o’ch olaman deb, haddimdan oshib ketganim uchun uzr so’rayman. Ishonamanki, bundan keyin siz haqingizda faqat yoqimli va dilbar gaplarnigina yozaman va sizni xushnudlik bilan eslayman. Siz ham shunday bo’lasiz deb ishonaman.

Biz qishloqqa ko’chib keldik. Shahar shovqin-suronidan keyin xilvatda yolg’iz yashash naqadar go’zal!..

Agar Armfeldni qizi bilan birga yashashiga ruxsat berilmasa, g’oyat achinarli bo’ladi. Unda umid uyg’ona boshlagan edi. Dangal gapirgan yaxshi: biz qanday zamonda yashayapmiz o’zi — ona baxtsiz qizi bilan birga bo’la olmasa? Bu qiz shuning uchun baxtsizki, uni surgunda ayni o’zimizga o’xshagan, o’z odamlarimiz ushlab turibdi. Nahotki ona va qizi birga yashashi uchun iltimos qilish, yalinish, yelib-yugurish kerak bo’lsa?

Agar oramizda hali ham o’z og’a-inilarini yaxshi ko’radigan (surgunda yurganlar emas, ularni tutib turadigan) odamlar qolgan bo’lsa, ular ertadan-kechgacha davlatpanoh, vazirlar, boshqaruvchilar va boshqalarga murojaat etishlari kerak. Ana shularga iltijo qiling, siz shular ichida yashaysiz, baxtiqaro kishilar qismatini yeg’ggillashtirish qo’lida bo’laturib, shuni qilishni xohlamaganlari uchun imonsiz va nihoyatda baxtsiz kimsalarga aylanib qolganini ularga tushuntiring.

Xayr, aziz do’stim, bunday keyin bir-birimizni xafa qilmaymiz va do’st bo’lib qolamiz.
L. Tolstoy.

1885 yil

V. G. Chertkovga
2 may. Moskva.

Ikkala xatingizni va jo’natgan narsalaringizni oldim, aziz do’stim, ishlaringiz yurishayotganidan xursandman. Ammo, iblislar tobe bo’ldi, deb juda taltayib ketmy, nomingizni falak lavhlariga bitadigan zotni izlang (1). Bu gaplar bevosita o’zimga ham tegishli bo’lsa kerak.

Repin menga katta quvonch bag’ishladi. U chizgan suratlardan ko’nglim iyib ketdi… Sizga hikoyamning (2) qoralama nusxasini jo’nataman. Bo’yalib ketgani uchun uzr. Uni ertaga ko’chirishga beraman. Etikdo’z haqidagi hikoyani ham (3). Faqat o’t yoquvchining surati topilmay turibdi (4). Moskvada kimga buyurtma bersa bo’ladi? Qahramonlarning suratiga izoh berish kerak degan fikr miyamga kelib qoldi. Ulardan ikkitasini bilaman. Bir doktor difteriya zaharini so’rib olib, o’zi halok bo’lgan (5). Tulada o’qituvchi yong’in chiqqan binodagi bolalarni qutqaraman deb o’zi yonib ketgan edi. Men ular haqida ma’lumotlar to’playman va xudo xohlasa, matn yozib, surat va portretlar chizish uchun buyurtma beraman. Ana shunday qahramonlar va qahramon ayollar haqida surat chizdirishni o’ylang. Xudoga shukrki, ular ko’p. Hammasini to’plash va (ko’pchilikka) ibrat qilib ko’rsatish kerak. Xudo ko’nglimga solgan bu fikr meni dahshatli darajada sevintiradi. Chamasi, bu niyat qatta samara beradi. Men Gribovskiyga maktub yozdim, ammo uni jo’natmadim. O’zim tanimagan odamga (maktub) yozolmayman U menda chuqur muhabbat va ehtirom uyg’otdi, uni yaxshi bilmayturib so’zlarni isrof qilishdan qo’rqaman (6). Agar Repinni uchratsangiz, uni har doim yaxshi ko’rishimni aytib qo’ying, ayniqsa, (u chizgan) Isoning chehrasi meni u bilan avvalgidan ko’ra ko’proq bog’lab qo’ydi. Qachon bu qiyofa va qo’llarni eslasam, ko’z yoshlarim quyilib kelaveradi. Kalmikova keldi va yozgan, tuzatgan narsalarini o’qib berdi (7). Bu kitobning ahamiyati katta, u hammanikidan yaxshi bo’ladi.

Xayr, aziz do’stim, menga tez-tez yozib turing. Men yaxshiman. Tixon haqidagi rivoyatlar yomon, mazmuni yo’q…

————

1. Bu o’rinda Tolstoy “Injil” so’zlarini o’zgartirib ishlatmoqda.
2. .“O’t bilan o’ynashib bo’lmaydi” hikoyasi.
3. “Muhabbat bor joyda — xudo bor” hikoyasi.
4. “O’t bilan o’ynashib bo’lmaydi” hikoyasi.
5. Doktor I.I. Dubrovo difteriyaga chalingan bsmorni qutqarish uchun uning tomog’idagn difteriya pardasini trubka bilan so’rib olib kasal yuqtirgan va bir necha kundan so’ng o’zi halok bo’lgan edi. (Bu fidoyilik keyinchalik A.P. Chexovnnng “Engiltak” hikoyasida san’atkorona tasvirlangan — tarj.)
6. V. M. Gribovskiyning yolg’onga qurilgan to’qima tarjimai holini bayon etilgan maktubi Tolstoyni qiziqtirib qo’ygan edi. Keyinchalik Tolstoy u bilan shaxsan tanishadi. Tolstoy huzurida o’zini uning sadoqatli izdoshi qilib ko’rsatgan Gribovskiy aslida reaktsion qarashdagi kuchlar tarafdori edi.
7. Gap A. M. Kalmikovaning “Yunonlik muallim Suqrot” kitobi haqida ketyapti. Tolstoy uni, ayniqsa, ilk boblarini tubdan qayta ishlagan edi (“Posrednik”,
   1886).

T.A. Kuzminskayaga
15-18 (?) oktyabr.

Tanya, men avval qo’lyozmangni,4 keyingi kuni xatingni oldim.
Qo’lyozmani shu zahotiyoqo’qib chiqtsim, u menga ma’qul bo’ldi. Qo’lim bo’shashi hamono qalam olib, talabchan nigohbilan qayta ko’zdan kechiraman. Nazarimda, qayta tuzatadigan joyi juda kam: hikoya qiziqarli, sodtsa yozilgan. Achinarlisi shuki, sen politsiya uni qanchalik ta’qib qilgani — uezd boshlig’ining zug’umi, bo’rini ko’mishga buyurgani, itlarga qirg’in keltirgani haqida hech narsa yozmagansan. Chamasi, u shunday hikoya qilgan. Men yolg’iz yashayapman, ahvolim juda yaxshi, har holda, oldin sening ishlaringdan gaplashaylik. Aksin`yaning hikoyasi5 stol uetida yotibdi, hali qo’l tekkizganim yo’q; ammo uni tuzatib chiqaman. Ko’ngilsiz joyi shundaki, sen hamma narsani barbod qiladigan va hikoyadan ixlosimni qag’naradigan iflos vazifani asosiy maqsadga aylantirib, o’zingni ham o’ng’aysiz ahvolda qoldirgansan. Sen uchun hammasini to’g’rilab chiqaman. Eng oldin bo’ri tarixini ko’rsatish kerak deb o’ylayman. Endi o’zimga navbat keldi. Men maqola ustida astovdil ter to’kmoqtsaman,6 butun kuch-quvvatim shunga ketyapti. Tanaffus bo’lishi bilan bir kunda, sening ishingni bitiraman va (qo’lyozmani) jo’natib yuboraman.

————

1. “Quturgan bo’ri” hikoyasi.
2. “Asl qismat” hikoyasi.
3. “Nima qilishimiz kerak?” maqolasi.

 

1887 yil

S.A. Tolstayaga
13 aprel`. Yasnaya Polyapa.

Aziz do’stim, hozir sening oxirgi maktubingni olib, hayotingda na osoyishtalik, na quvonch borligini bilganimdan keyin achinib ketdim. Bu kelishi men uchun nihoyatda yoqimli. Sizning tilaklaringiz naqadar yaxshi, qaniydi, loaqal ularning bir ozginasi amalga oshsa! Aynan siz orzu qilganingizday, odamlar uchun qandaydir darajada foydali bo’lishga intilaman. Ekkermanning “Suhbatlar”ini o’qigan emasman, lekin shu kunlarda uni eslagan edim (1). Gyoteni men yaxshi ko’rmayman. Uning takabburona majusiyligi menga yoqmaydi. Qalamlar uchun (ularga mehrim baland), kartalar uchun, kitoblar uchun rahmat…L. Tolstoy.

————

1. Ekkermanning «Gyote bilan suhbatlar” asari nazarda tutilmoqda.

M.M. Lederlega
14 sentyabr`. Yasnaya Polyana.

Sizning ismi sharifingizni unutib qo’yayozgan edim, ammo Mashaning yordamida ularni esladim. Ikkala xatingizni oldim va ular uchun hamda maqola va suratlar uchun minnatdorchilik biddiraman. Jo’natgan narsalaringiz Tuladan hali yetib kelmadi. Bernsonning (aslida B`yornson. XDK izohi) “Yangi oqim” romanini men yozda o’qigan edim. Juda yaxshi, qiziqarli narsa. «Paa God Veje» (“Xudoga yetish yo’li”) deb nomlangan romanini ham ingliz tilida o’qiganman (1). U ham yaxshi, u har jihatdan o’ziga ishonadi. Ezgulikni dildan sevadi va shu tufayli o’z gapini ehtiros bilan aytadi. Men uning barcha yozganlarini o’qiyman va sevaman, o’zini ham. Ammo Ibsen (2) haqida shunday deya olmayman. U yozgan dramalarning hammasini o’qib chiqdim, “Brand” poemasini ham sabr-toqat bilan oxirigacha o’qidim, hammasi soxta, hammasi to’qib chiqarilgan, qahramonlarning xatti-harakatlariga ishonib bo’lmaydi. Yevropada erishgan shuhrati faqat Yevropadagi ijodiy kuchlarning dahshatli darajada qashshoqlashib ketganligini isbotlaydi. Sirasini aytganda, K`erkegor (2) va Bernsonlar yozganlariga ko’ra bir-biridan tubdan farq qilishiga qaramay, ikkalasi ham yozuvchi uchun juda muhim bo’lgan samimiylik, qizg’inlik, jiddiylik fazilatlariga ega. Ular jiddiy fikr yuritadilar va nimani o’ylagan bo’lsalar, shuni yozadilar…

… Sizning yuzta kitob ro’yxatini tuzish haqidagi iltimosingizni bajara olmayman va buning uchun nihoyatda afsuslanaman: menda kuchli taassurot qoldirgan kitoblar ruyxatini esa yanada to’ldirishga va sizga jo’natishga harakat qilaman.
Lev Tolstoy.

————

1. B`yornst`erne B`yornson (1832—1910) — norveg adibi, Nobel` mukofoti sohibi).
2. Genrik Ibsen (1828-1906) — norveg dramaturgi.
   
3. Syoren K`erkegor — daniyalik taniqli faylasuf va yozuvchi.

M.M. Lederlega
25 oktyabr`. Yasnaya Polyana.

E’tiboringizga boshlab qo’yilgan, ammo hali oxiriga yetkazilmagan hamda to’la bo’lmagani uchun nashr etishga mo’ljallanmagan ruyxatni yubormoqdaman.

14 yoshgacha bo’lgan bolalik

Injildagi Yusuf qissasi ………………………. g’oyatda katta
Ming bir kecha: “Qirq qaroqchi”, “Shahzoda Kamaral`zaman” (1)…………………….. katta
Pogorel`skiy. “Qora tovuq” …………………………….. juda katta
Rus xalq dostonlari: “Dobrinya Nikitich”, “Il`ya Muromets”, “Alyosha Popovich”. Xalq ertaklari ……………….. g’oyat katta
Pushkinning she’rlari: “Napoleon” ………………….. katta

14 yoshdan 20 yoshgacha

Matfey Injili: Tog’ afsonasi (aslida Tog’da aytilgan va’z yoki Tog’ mav’izasi. XDK izohi) ………………… g’oyat katta
Stegna. “Sentemental Journey” (2) ……………………… juda katta
Russo. “Dil iqrori” ……………………… g’oyat katta
Russo. “Emil`”.
Russo. “Yangi Eloiza” ……………………… g’oyat katta
Pushkinning “Evgeniy Onegin”i ……………………… juda katta
Shillerning “Qaroqchilar”i ……………………… juda katta
Gogolning “Shinel`”, “Ivan Ivanovich, Ivan Nikiforovich” (3), “Neva prospekti” qissalari ……………………… katta
“Viy” ……………………… g’oyat katta
“O’lik jonlar” ……………………… juda katta
Turgenev. “Ovchining maktublari” ……………………… juda katta
Drujinin. “Polenka Saks” ……………………… juda katta
Grigorovich. “Anton Goremika” ……………………… juda katta
Dikkens. “David Koperfil`d” ……………………… g’oyat katta
Lermontov. “Zamonamiz qahramoni”, “Taman” ……………………… juda katta
Preskot. “Meksikaning zabt etilishi” ……………………… katta

20 yoshdan 35 yoshgacha

Gyote. “German i Doroteya” ……………………… juda katta
Viktor Gyugo. “Parij Bibi Mariyam ibodatxonasi” ……………………… juda katta
Tyutchev. She’rlar ………………………katta
Kol`tsov (She’rlar) ………………………katta
“Odissiya” va “Iliada” (rus tilidagisi) ………………………katta
Fet. She’rlar ……………………… katta
Platon. “Fedon” va “Bazm” ……………………… katta

35 yoshdan 50 yoshgacha

“Odisseya” va “Iliada” (yunon tilida) ……………………… juda katta
Rus xalq dostonlari ……………………… juda katta
Ksenofont. “Anabazis” ……………………… juda katta
Viktor Gyugo. “Xo’rlanganlar” ……………………… g’oyat katta
Genri Vud. Romanlar ………………………katta
Jorj Eliot. Romanlar ……………………… katta
Trollop. Romanlar ………………………katta

50 yoshdan 63 yoshgacha

Injil (yunon tilida) ……………………… g’oyat katga
Turmush kitobi (aslida Ibtido kitobi deyish to’g’ri. XDK izohi) (yahudiy tilida) (4) ……………………… juda katta
Genri Jorj. “Taraqqiyot va qashshoqlik” ……………………… juda katta
T. Parker. “Din masalalariga doir tadqiqotlar” ……………………… katta
Robertson. “Nasihatlar” ……………………… katta
Feyerbax. “Xristianlikning mohiyati” ……………………… katta
Paskal`. “Fikrlar”(«Tushunchalar» deyish o’rinli. XDK izohi) ……………………… g’oyat katta
Epiktet ……………………… g’oyat katta
Konfutsiy i Mentsiy (5) ……………………… juda katta
Budda haqida (frantsuz tilida) ……………………… g’oyat katta
Lao Szi (6) (frantsuz tilida) ……………………… g’oyat katta

————

1. “Qamar-uz-zamon hamda malika Budur qissasi” ertagi nazarda tutilgan.
   2. Stern. “Sentimental sayohat” romani.
   3. «Ivan Ivanovich bilan Ivan Nikiforovich oralarida bo’lib o’tmish janjallar hikoyati»
   4. Ibtido, Muso alayhissalomning birinchi kitobi, lotinchada Genesis — Zabur,Tavrot va Injilning birinchi kitobi.
   5. Konfutsiy va Mentsiy — qadimiy Xitoy faylasuflari Kun-Szi va Men-szi
   6. Lao Szi — qadimiy Xitoy faylasufi

S.A. Tolstayaga
2 noyabr`. Begichyovka.

Biz haligacha sizlardan xat olmadik, azizam, va men sendan xavotirdaman. Ertaga sendan yaxshi xabarlar olamiz deb umid qilaman. Odamlarning tashvishlari haqida xursandchilik deb aytish mumkin bo’lsa, bu yerdagi ishlarimiz xursandchilik bilan kechmoqda. Uchta oshxona ochildi va faoliyat ko’rsatmoqda. Odamlarga yordam berish va ezgu tuyg’ular uyg’otish uchun ko’p narsa kerak emasligini ko’rish o’ta ta’sirli. Bugun men ikki joyda odamlar to’planganda va tushlik paytida bo’ldim. Har biriga 30 tacha odam keldi. Ularning orasida popning bevasi va bir ruhoniy ayol ham bor edi. Bugun musibatga chalinganlarni kuzataturib, atrofdagi yomon manzaralarni ko’raverib, bunday ahvolga ko’nikib qolish mumkinligini sezdim. Azob-uqubat tortayotganlarning o’zi ham shunday. Qizlarimiz ishlari bilan qattiq band va buni o’zlari ham sezib turishibdi. Mablag’larni tejash uchun faoliyatmizni judayam kengaytirib yubormadik; bu yerda foydali ishlar bilan shug’ullanmoqchi bo’lganlar uchun keng imkoniyatlar bor. Hammasi oson va oddiy. Oshxonalar ochish nihoyatda ajoyib ish, buning uchun Ivan Ivanovich (1) oldida burchdormiz.

——————

1. I.I. Raevskiy. Begichyovkadagi mulklarning egasi. Tolstoy shu yerda turib ochlikka mahkum bo’lgan odamlarga yordam bergan edi.

1892

N.N. Straxovga
24 aprel`. Begichyovka.

… Ahvolingiz yaxshiligidan juda xursandman. Nahotki butun yozni Peterburgda o’tkazsangiz? Bu yerda Masha ikkimiz qoldik. Ish juda ko’p. So’nggi payglarda ruhiy holatim yaxshi bo’lib qoldi. Nima qilinayotgani va foydali ishlarga oz bo’lsa-da, hissa qo’shayotganimiz sezilib turibdi. Yaxshi daqiqalar ko’p, ammo aksari vaqtlarda xalqning g’am-hasratlari orasida yurar ekanman, uni qay darajaga solib qo’yishganini ko’rib, azoblanib ketaman. Ular hamon aql o’rgatmoqchi bo’ladilar. Odamlarni tutib, aroqxo’rga aylaptirib, shilib bo’lgandan keyin qo’l-oyog’ini bog’lab, axlat o’rasiga tashlab yuborishadi-da, keyin uni ko’rsatib, mana, o’z holiga qo’ysang, u qay darajaga yetib boradi, deb ayuhannos solishadi va bundan foydalanib, uni qullikda ushlab turishda davom etadilar. Loaqal bir yil unga aroq bermang, ahmoq qilmang, bor-yo’g’ini shilib olmang va qo’l-oyog’ini bog’lab qo’ymang, shunda u o’z ahvolini qay darajada o’nglab olishini ko’rasiz, buni siz hatto tasavvuringizga ham keltirolmaysiz. Uni sotib olishni to’xtating, zemstvo boshliqlarini kaltaklashni yo’qoting, davlat cherkovini yo’qoting, to’la diniy erkinlik bering, majburiy harbiy xizmatni yo’qoting, agar zarur bo’lsa, ixtiyoriy harbiy xizmatni joriy qiling, agar siz hukumat bo’lsangiz, xalqqa g’amxo’rlik ko’rsating, aroqni yo’qoting — ana shunda 10 yildan keyin rus xalqi qanday bo’lganini ko’rasiz. Bu mumkin emas deyishadi. Bu mumkin bo’lmasa, unga hech qanday yordam ko’rsatib, g’amxo’rlik qilib bo’lmaydi va ahvol hozirgidan ham battarroq yomon bo’lib boraveradi. Hukumatning butun faoliyati yaxshilanmaydi, xalqning ahvoli tobora og’irlashaveradi va bunday ishlarga aralashish — gunohi azimdir. Mana, ortiqcha ezmalik qilib yubordim — kechirasiz. Sizni o’paman.
Sizni yaxish ko’ruvchi L. T.

S.A. Tolstayaga
10 sentyabr`. Begichyovka.

Bizda hamma narsa yaxshi. Xayolparishonligimga borib, nihoyatda zarur bo’lgan qog’ozlarimni olib kelishimni unutibman. Ammo bu hisobat yozishimga xalaqit bermaydi. Raqamlardan tashqari — ularni Yasnayada to’g’rilayman, hammasini shu yerda tugataman (1) Muhimi, oshxonalarni yaxshi bilaman. Bugun hech qaerga bormasdan, uyda shug’ullandim. Nimalar zarurligini aniqlash uchun ertaga Andreevkaga o’zim boraman. Uzlovoydan olipgan taassurotlar juda dahshatli.

Samarinlar, ayniqsa eri, favqulodda muloyim ekan. Bu yerda hamma aziyat chekishga shunchalik ko’nikib qolganki, o’lat chog’ida bo’lganidek bazmlardan bo’shashmaydi. Nechaevlarnikida ziyofat bo’ldi, unga Samarinlar ham borishdi, frantsuz oshpazlari tayyorlagan antiqa tushlik ikki yarim soat davom etdi. Samarinlarnikida dabdababozlik, Raevskiylarnikida ham xuddi shunday — ov, vaqtixushlik. Xalq esa qirilib yotibdi. Posha hikoya qilgan edi, Tatishevda o’latdan o’lgan kishi haqida so’raganida: “Ajablanadigan joyi yo’q, bizda ikki yildan beri butun oilalar qirilib ketyapti, ammo hech kim qayg’urayotgani yo’q”, — deb javob berishibdi.

—————-

1. Tolstoy «1892 yil 12 apreldan 20 iyulgacha xayriya pullarining sarflanishi haqida hisobot” yozgan edi.

1893 yil

N. S. Leskovga
20 oktyabr`. Yasnaya Polyana.

Qadrli Nikolay Semyonovich.
Menga chin yuraqdan maslahatlar berganingiz uchun tashakkurlar bildiraman, ko’pincha, bunday hollarda kinoya bilan gapirishadi, siz esa unday emas. Siz haqsiz, ingliz gazetalariga jo’natilgani ma’qul. Shunday qilaman, ingliz va nemis gazetalariga jo’nataman (1). Jo’nataman deganimning sababi shuki, hali uni tugatganim yo’q. Msn birdaniga yozib bitirolmayman, hammasini qayta tuzataman. Hozir kechikdim. Nima qilishimni o’zim ham bilmay turibman. Bunday paytda men ichki ovozimga ishonaman hamda bo’layotgan voqealarga quloq tutaman. Ichki ovoz har doim nima qilishim lozimligini aytib turadi. Bu o’rinda norozilikdan tashqari yoshlar va tajribasizlarga maslahatlar ham bor, qarigan chog’imda ularni yashirishdan ma’no yo’q. Modomiki, jo’natar ekanman, uni yaxshi yozishim kerak, bu boshqa masala. Shu tufayli imillayman.

Kecha “Shimol xabarnomasi” («Severniy vestnik». XDK izohi)da Potapenkoning qissasini o’qidim. Naqadar ifloslik!..(2)

S.A. Tolstayaga
20 oktyabr`. Yasnaya Polyana.

… Men “Shamol darakchisi”da Potapenkonipg g’alati qissasini o’qib qoldim.

18 yoshdagi o’smir otasining ma’shuqasi, onasining o’ynashi borligini sezib qoladi, bundan g’azablanadi va o’z tuyg’ularini izhor etadi. Bu bilan u butun oilaning baxti va osoyishtaligini buzuvchiga aylanib qoladi va yomon ish qilgan bo’lib chiqadi. Dahshat! Men ko’pdan beri bunday yaramas, g’azablantiradigan narsa o’qimagan edim! Shu zaylda yozayotgan Potapenkalar, Chexovlar, Zolya va Mopassanlarning (3) hammasi dahshatlidir, ular hatto nima yaxshi, nima yomonligini ham bilishmaydi; ko’pchiligi yomon narsalarni yaxshi deb hisoblaydi va buni san’at asari sifatida ommaga takdim qilib, uni yo’ldan uradi. Ana shu qissa men uchun coup de grace (4) bo’ldi va ko’pdan beri g’ira-shira his qilib yurgan narsalarimni aniqtashtirdi…

———————

1. Tolston “Xristianlik va vatanparparlik” asarida Rossiya va Frantsiya o’rtasida tuzilgan harbiy ittifoqning reaktsion mohiyatini fosh etgan edi. Gap shu haqda ketmoqda.
2. Tolstoy I.N. Potapenkoning “Oilaviy tarix” asarini keskin tanqid qiladi.
3. Keyinchalik Tolstoyning Chexov va Mopassanga munosabatlari o’zgargan.
4. So’nggi zarba. (fr.)
   

1894 yil

F.F. Tishchsnkoga
28-31 oktyabr`. Yasnaya Polyana.

… Bu xatim sizga yoqimsizgina emas, juda og’ir botishini yaxshi bilaman, ammo nima qilishim kerak? Haqiqatni aytganim ma’qul. Sizda yozuvchilik iste’dodi bor, ammo o’zingizga nisbatan jiddiy tanqidiy qarash yo’q va shu sababli qayta ishlashga sabr-toqatingiz yetmaydi. Marhamat qilib, mendan achchiqlanmang, sizga nisbatan ixlosim balandligiga va sizga chinakam omad tilayotganimga ishoning. Hamma ishda bo’lganidek, “sekin yursang, uzoqqa borasan”. Hatto moddiy tomondan ham — agar siz haqiqatan ham ma’naviy jihatdan ko’ngilga ozor beradigan zahmatli adabiy mehnat bilan tirikchilik o’tkazishni xohlasangiz, yozganlaringizni juda qattiq tanqidiy nigohdan o’gkazing, hech erinmasdan uni 10, 20, 30 marta qayta ishlang, butunlay tozalab bo’lgandan keyingina nashrga berishga odatlaning. Shunda niyatingizga yetasiz va bu xavfli yo’lda ham yashashga yetarli mablag’ topa olasiz, bu esa ko’p yozishga qaraganda ancha yengil kechadi. Hikoyani qay tarzda qayta ishlash xususida o’zingiz o’ylashingiz kerak, mening nazarimda mana bunday qilingani ma’qul: to’g’ridan- to’g’ri bo’yalgan darvozadan boshlash, kim va nimaga bo’yaganini qisqacha aytish lozim, keyin so’roq, sud, hakam va mahkama jarayoni. O’ziga bino qo’ygan maishatboz, dimog’dor janoblarning mehnatkash, itoatgo’y xalqdan nafratlanishini va suddagi munofiqlikni, soxta adolatparvarlikni ko’rsatish hikoya markazida turishi, asosiy g’oyaga aylanishi zarur. Bu oxirgi boblarda yaxshi namoyon bo’lgan. Ularni ham yana tozalash, kuchaytirish kerak, boshqa o’rinlarni esa, suddagi adolatsizliklarni ochib berish uchun qancha zarur bo’lsa, shuncha qoldirish lozim.

Endi xayr. Jahlingiz chiqmasin. Sizga adabiy muvaffaqiyatlar tilayman, keladigan daromadga esa loqayd qarang.
Sizni sevuvchi L. Tolstoy.

1895 yil

N.N. Straxovga
14 yanvar`. Nikol`skoe — Gorushki.

Qadrli Nikolay Nikolaevich, sizga yana bir iltimosim bor, u ortiqcha ko’ngilsizlik tug’dirarmikin deb qo’rqaman.

Bu xatni sizga nihoyatda xushro’y qiz, baronessa Mayndorf jo’natadi yoki olib borib beradi, Olsuf`evlarnikida (1) yashab turgan kezlarimda u bilan bir necha kun hamsuhbat bo’lgan edim. Men unga “Shimol xabarnomasi” («Severniy vestnik». XDK izohi) uchun hikoya qo’lyozmasini bergan edim (1) Muharrirlar nihoyatda ochko’z, shu tufayli to’g’ridan- to’g’ri ularning qo’liga topshirishni xohlamayman. Ular esa menga korrekturani o’qitmasdan va zarur tuzatishlarni kiritmasdan bosib chiqaraveradilar. Shuning uchun men bu hikoyani sizga topshirishni va siz orqali (tahririyatga) yetkazishni ma’qul ko’rdim. Birinchidan, siz uni ko’zdan kechiring va bosishga yaraydimi- yo’qmi, uni ayting. Uyaltirib qo’ymaydimi? Men ko’pdan beri badiiy asar yozmay qo’ydim, to’g’risi, qanday chiqqanini bilolmay turibman. Yomon joylarini siz aytib bering, men aslo xafa bo’lmayman. Agar hikoya yaraydi deb hisoblasangiz, unda marhamat qilib, korrekturaga ham qo’l qo’yib, nashrga topshiring. Olijanob maktubingiz uchun minnatdorman.

L. Tolstoy.

14 yanvar`
Tanya sizga yo’llagan maktubimda korrekturani menga yuborish zarurligi aytilmagan deyapti. Qattiq o’tinamanki, uni zudlik bilan menga — Moskvaga yuboring (3).

————

1. Tolstoy A.V. va A.M. Olsuf`evlarnikida 1-18 yanvarda ms’hmon bo’lgan edi.
   2. “Xo’jayin va xizmatkor” hikoyasi.
   3. Straxov qo’lyozmani o’qigach, 25 yanvarda ko’tarinki ruhda shunday yozgan edi: “Xudoyim, bahosi yo’q Lev Nikolaevich, qanchalik yaxshi! Umrimda birinchi marta bir necha soat bosh ko’tarmasdan shoshilib o’qidim, shunga qaramay, har bir chizgi yodimda qoldi… Sodda, tiniq va larzaga soluvchi butun boshli drama».

Manba: «Jahon adabiyoti», jurnali 2011, dekabr`