2 сентябрь – Ўзбекистон халқ шоири Шукрулло таваллуд топган куннинг 95 йиллиги

   Устоз шоирнинг “Ҳаёт илҳомлари”, “Умрим борича”, “Инсон ва яхшилик”, “Инсон – инсон учун” сингари шеърий тўпламлари, “Жавоҳирлар сандиғи”, “Кафансиз кўмилганлар”, “Тирик руҳлар” каби хотира романлари ўзбек китобхонларига таниш ва севиб мутолаа қилинади.

Шукрулло
ШЕЪРЛАР

Шукрулло (Юсупов) 1921 йил 2 сентябда Тошкент шаҳрининг Шайхонтоҳур даҳасида туғилган. Ўзбекистон халқ шоири (1981). Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (1977). Педагогика билим юрти (1935— 38) ва Низомий номидаги Тошкент педагогика институтини тугатган (1944). Илк шеърлар тўплами — «Биринчи дафтар» (1949). «Қалб қўшиқлари» (1949), «Ҳаёт илҳомлари» (1959), «Умрим борича» (1960), «Инсон ва яхшилик» (1961), «Зарралар» (1973), «Суянчиқ» (1977), «Яшагим келади» (1978), «Сенинг бахтинг» (1988), «Тўқилган дардларим» (2001), «Шафақ» (2007) ва бошқа шеърий асарлар муаллифи. Кўплаб достонлар («Аср баҳси», 1985), болаларга аталган шеър ва эртаклар («Юлдузлар, 1964) ҳамда шеърий драмалар («Ҳасрат боғи», 2004) ёзган. «Жавоҳирлар сандиғи» (1983) эссеси, катағон даври даҳшатлари ҳақидаги «Кафансиз кўмилганлар» (1989) автобиографик қиссаси, «Тирик рухлар» (1999) роман-хроникаси ҳам бор. Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Республикаси Давлат мукофоти лауреати (1994). «Дўстлик» (1994) ва «Эл-юрт ҳурмати» (1999) орденлари билан мукофотланган.

БАҲОР КЕЧАСИ

Қуёш ботиб кетди.
Бир тутам нури
Варрак думларига илашиб қолди.
Онаси етаклаб кетган боладек,
Чумчуклар чурқ-чурқлаб тарк этди толни.
Ҳовлим ўртасида дўндиқ қиз каби
Пушти кўйлак кийиб турар шафтоли.
Гилос оқ шохи тўн кийган куёвми,
Эгилиб келинга пичирларди у.
Тўйни кўриш учун том тепасига
Шошиб чиқиб олган қизлар каби ой —
Ўрикка тирмашиб, ёнгоққа ўтиб,
Терак тепасида кўрсатди чирой.
Фақат уйидамас, ҳар хонадонда,
Бугун Ватанимда наврўзи олам.
Ҳовузча — косага баҳор шаробин
Шилдиратиб қуяр ариқчалар ҳам.
Ана, юлдуз санаб бўгот лабида
Қўшним мушуги ҳам кутади ёрин.
Жонивору парранда… борида севги!
Қандай одам севмас умр баҳорин!
Қалбларни бир умр тарк этмас, севги!

ОҚШОМ

Кеча оқшом кутдим, келмадинг,
Зулмат ичра қолдим бир ўзим.
Умрим бўйи бу зулматга тенг
Бир зулматни кўрмаган кўзим.

Эркам, бугун келдинг оқшомда,
Ҳали кўкка кўтарилмай ой.
Билмагандим ёруғ оламда
Борлигини шунча нур, чирой.

ГЎДАК
Ойбекка

Сени гўдак санашса агар,
Йўқ, улардан, дўстим, ранжима!
Сен учун бу жуда мўътабар,
Маъносини қилсанг таржима.

Гўдак қувмас шуҳрат кетидан,
Таъма билан бермайди салом.
Макр изи бўлмас бетида
Ва ясама қилмас эҳтиром.

Гина билмас, содда, беғубор
Феълинг учун санашса гўдак.
Бу жуда соз, нопок қалб билан
Улғаймоқлик не учун керак!

Умр бўйи гўдак поклиги
Насиб бўлса ҳар кимга агар,
Гултож борми шундан ортиқроқ,
Эҳсон борми, бундан мўътабар!

ИЛҲОМ

Ёлвораман, илҳом париси,
Ўз эркимга ҳоли қўй бир дам.
Бола-чақа, тўйлар орзусин
Бошқалардек ўйлайин мен ҳам.

Шафқат этгил, тунда уйғотма,
Бир кеча бер уйқумга ором.
Севги бўлиб бағримга ботма,
Сеҳринг билан мени қилма ром.

Бошқалардек гулларнинг атрин
Тотиб бўлай боғим ичра маст.
Сен ўшанда деҳқон меҳнатин
Солмай тургин ёдимга бирпас.

Менга ҳам бахт боққанда кулиб,
Тотмасимдан гаштин бир йўла,
Кимларнингдир дардин эслатиб,
Юрагимга солма ғулғула.

Ўз бахтимдан ўзим қувониб,
Ўз ғамимни чекайин ўзим.
Дунё дардин ёдимдан қувиб,
Бир дам бергил қалбимга тўзим.

Илҳом шафқат этдими менга
Ё қаҳрими, билмадим бироқ.
Энди дунё ташвишларига
Неча кунки, бефарқман мутлоқ.

Ноҳақлиқдан энди йўқ куймоқ,
Илҳом завқи безовта қилмас.
Гулга боқсам, босади мудроқ,
Қалбим дарддан туғёнга келмас.

Энди илҳом, ким бўлдим, айтгил?!
Ёлвораман, айтиб, қил изҳор!
Ёлвораман, ёнимга қайтгил,
Халқ дардидан айирма зинҳор!

КУЗ

Кундуз. Осмон юзин буркади булут,
Гўё чироқ ёнгач, туширилди парда.
Кўча тупрогидан кўтарар қуюн,
Шамол табиатга қилгандек зарда.

Терак учларига қўнмоқчи бўлиб,
Осмону фалакда қушлар чийиллар.
Йўлидан чалғитиб, шохларни силкиб,
Олтин япроқларин тўзғитар еллар.

Ёмғир шивалади, бир тўп болалар,
«Уй-уйига», дея тарқалиб кетди.
Толзорларни кезган кўм-кўк анҳорнинг
Ёмғир қамчисидан қабарди бети.

Кўприкларга боқиб кутган дўстларим
Шунда етиб келди кўп қилмай муштоқ.
Самовар навоси, тарнов шарроси,
Улфатлар базмига айтилган машшоқ.

ТЎКМА КЎЗ ЁШИНГНИ

Тўкма кўз ёшингни, йиғлама, гўзал!
Мажнунтол сингари ёйма сочингни.
Менинг гуноҳимни кечиргил бир гал,
Бир дам қояга боқ, кўтар бошингни.

Томчи томиб турар қоядан чак-чак,
Бир томчи тошларга солибди ажин.
Ахир тош эмас-ку мендаги юрак…
Кўз ёшингни тўкма, менга ҳам ачин.

ТУН ИЛА ТОНГ

Қуёш ботиб борар, қизариб ботар,
Олтин копток каби кетди думалаб.
Қуёш ботадими ёки тонг отар,
Бепарво болалар ўйнар қувалаб.

Бепарво ёшлигим, қайтиб келсанг-чи,
Туннинг азобидан мени қутқариб!
Баҳор шамолидек тонгда елсанг-чи,
Тонгга интиқликни бошдан кўтариб.

Қани болалигим, бедардликларим,
Эрта тонг отардик бегардликларим!

КЕКСАЛИК

Дарахт тепа шохдан, одам оёқдан
Қарийди, дейдилар, бу ҳам бир ҳикмат.
Бундай ўйлаб кўрсам, бутун нарсани
Ҳисобли яратган доим табиат.

Яхшики, одамнинг куч-қувватини
Белу оёғидан аввал олади.
Бўлмаса, бу оёқ кексайганингда
Сени қай кўчага судраб қоларди.

МУҲАББАТ

Кечиб кетгинг келар гоҳо дунёдан…
Ноҳақ бошларингга ёғса маломат.
Ногоҳ лол қилганда булбулнинг куйи,
Яхши, дунёда бор дейсан, муҳаббат.

Ишқнинг кушандаси рашкнинг оташи
Юракни ўртайди гоҳо бешафқат,
Ўлгинг ҳам, узгинг ҳам келмайди кўнгил,
Яхши, дунёда бор дейсан, муҳаббат.

Мафтун қилса баъзан капалак рақси,
Қилгинг келиб қолар қувончдан парвоз.
Беихтиёр кўзгу ёнига бориб,
Бериб ҳам қоласан ўзингга пардоз.
Ўзингни ўзингга танитар фақат,
Муҳаббат! Муҳаббат, муҳаббат!

* * *

Фақирона севги. Кимгадир кулги,
Аммо кимларга бу илоҳий орзу!
Айрилиқ ҳукмидан халос қил мени,
Боқий севги бергин, покиза севги.
Булутлар ичига бурканса юлдуз,
Олтин қафас ичра қолса муҳаббат…
Кичкина ҳовлига экилган райҳон,
Белбоғлик ёр бўлса, шу ҳам менга бахт.
Тонгда севинч билан боқай қуёшга!
Ойдин кечаларим кечмасин ёлғиз.
Қандай бахт, қандай бахт бизни ҳар оқшом
Намозшомгул тутиб қутласа юлдуз.
Менга машрабона севги ато қил,
Ажралмас меҳр бер, умрлик вафо!
Кундуз қуёш, оқшом намозшомгулдек
Қувонч чеҳрамиздан кетмасин асло!
Пешонамга бойлик ёзмади тақдир,
Асло маҳрум этма меҳрдан, Худо!
Дўстга хор, душманга зор қилма зинҳор,
Ўзинг ҳалол ризқ бер, қаноат ато!..

* * *

Олтмиш йил севгига таъриф изладим,
Изладим, бир мезон топмадим асло.
Балки, икки дилнинг қовушмоғидир,
Икки дилда ўчмас туғилган вафо?!
Айрилиқ, рашк, риё севгининг йўли,
Мен фақат вафони билдим муқаддас.
Менинг қўшиқларим битта ошиқни
Вафо саройига бошлай олса, бас!

ВАРРАКЛАР

Хурсанд уйғонардим баҳор чоғлари,
Тонгдан бўлар эди кўзим осмонда.
Шамол силкитганда терак шохларин,
Қувончимнинг чеки бўлмасди манда.
Янги келин каби томда чучмома,
Ял-ял ёнар эди лолақизғалдоқ.
Ложувард денгиздек бепоён само,
У не баҳор эди! У не гўзал чоғ!
Варраклар куйларди шамолда жўшиб,
Мен томда тинглардим чалқанча тушиб.

ХАЁЛ
(ҳазил)

Қўлга қалам олиб, шеър ёзганим он
Хаёлимда олам бўлар чароғон.
Ҳаёт кўзларимга кўринар жаннат,
На бирор армон бор, на-да машаққат.
Ҳамма бахтиёр-у ҳаёт фаровон,
Номимга қўйилган эмиш хиёбон.
Ҳайкалим пойига қўйилган гуллар —
Менинг ижодимга таҳсинмиш улар.
Ҳамиша куйладим ёрқин кунларни,
Кўнгил овлаш учун зўр якунларни.
Эртадан доимо бўлиб умидвор,
Келажакни кўрар ҳар бир ижодкор.
Шон-шуҳрат лаззати сархуш этган гал
Инсон учун йўқдир хаёлдан афзал.

ҚЎША ҚАРИМОҚҚА ЙЎЛ-ЙЎРИҚ
(ҳазил)

Қўша қариб кўрдик саксон йил умр,
Неларни кўрмади бу бош қурмагур.
Гоҳида уришдик, яна ярашдик,
Арзимаган гапга бир кун талашдик.
Севиб уйландим-у дарров туғмади,
Бошқага уйлан, деб кўплар қўймади.
Борди-ю уйлансам бошқага, ахир,
У ҳам туғмайдиган чиқса-чи, тақдир.
Севги нималигин билдим ўшанда,
Сабрсизлик экан унга кушанда.
Йиллар ўтди, ўнта фарзанд ҳам кўрдик,
Гоҳо оч, гоҳида бадавлат бўлдик.
Ёшлар сўрашади, нима деб вафо?
Жавобга ўйланиб қоламан гоҳо.
Ахир уйланганда ақлинг бор эди,
Етти ўлча, деган нақл бор эди.
Ёринг кимлигини кўрганда кўзинг!
Севгим абадий, деб айтгандинг ўзинг!
Энди чиққан бўлса ўртада жанжал,
Эр-хотиндан бошқа қилолмайди ҳал.
Бунга кўрсатолмас ҳеч ким йўл-йўриқ,
Қўша қаримоқдан бошқа чора йўқ.

ХАЛҚ ДАРДИНИ ЖОЙЛАДИМ ДИЛГА
Ўзбекистон халқ шоири Шукрулло билан
адабиётшунос Нўъмон Раҳимжонов суҳбати

— Шукрулло ака, суҳбатимизни шеърият тўғрисида, бугунги инқилобий қайта қуриш даврида шеър ва шоирнинг ўрни, роли, аҳамияти хусусида бошласак.

— Очиғи, ана шу суҳбатимиз бир неча ойдан бери чўзилиб келаяпти. Лекин тўғрисини айтганда, бу гаплар кўнглимга сиғмай турибди. Ҳозирги кунда гап маҳорат ҳақида эмас, шеърият ҳақида эмас. Ҳозир шундай бир замон бўлаяптики, қайта қуриш даври, одамларга ҳақиқатни сингдириш даври, поклик билан напокликнинг курашаётган бир даври. Унутилаёзган демократия, ошкораликни кишилар онгига сингдириш учун кураш кетаётган, халқимиз бошига қанча-қанча кулфат солган Сталин шахсига сиғиниш даврининг иллатлари фош қилинаётган, Оролдек азим денгиз қуриб республика ҳаётига таҳдид қилаётган, пахтазорларда одамлар заҳарланиб, айрим хотин-қизлар устларидан керосин қуйиб, ўзларини ёқаётган бир даврда, менимча, ҳозир шеърий шаклга солиб, нимадан бошлайман, деб қофия ва вазн излашнинг фурсати эмас.

Ҳозирги кунда эртадан кечгача бутун хаёл публицистик мақолалар ёзиб, жамиятнинг ўзини бир тартибга солиб олсакмикин, деган дард билан яшаяпман.

— Бу қадар катта ижтимоий ва маънавий-аҳлоқий масалаларни ёлғиз публицистик мақолалар билан ҳал этиб бўлармикан? Тўғри, публицистикани адабиётнинг разведкачиси, дейишади. Публицистиканинг ҳам, шеъриятнинг ҳам ўзига хос ифода йўллари, воситалари, шакллари бор. Бу жиҳатдан у шеъриятчалик инсон маънавиятини чуқур кўриш, кўрсатиш ва таъсир ўтказиш иқтидорига эгамикан? Бу борада биридан иккинчисини устун қўйиш бироз эриш туюлаяпти. Тўғри, кейинги йиллар шеъриятимизда публицистик руҳ жудаям кучайиб кетди. Шавкат Раҳмон, М. Солиҳ, хоҳ Усмон Азим ёки Мирза Кенжабоев изланишларини оламизми, деярли барча авлодга мансуб шоирларимиз шеърларида публицистиканинг кўпгина ижтимоий вазифаси аслида шеърият ўз зиммасига олгандек туюлмайдими?

— Тўғри, шеъриятнинг давр билан бевосита алоқаси бўлади. Лекин шу кунларга қиёс қиладиган бўлсак, шеърнинг вазифаси бироз заифлашиб қолди. Жамиятда ёниб турган жараён кетаётган бир пайтда шеърият ўз вазифасини публицистикадек адо этишда ожизлик қилаяпти.

Сизга айтсам, ҳар бир даврнинг ўз чавандозлари бўлади. Адабиётда ҳам шунга ўхшаш чавандозлар бўлган. Чавандоз, деганда фақат от минганни тушунмаслигимиз керак. Йўқ, туянинг ҳам, эшакнинг ҳам чавандози бўлади; 20-йиллар адабиётининг чавандози Ҳамза, Абдулла Қодирий, Чўлпон десак, 30-йилларга келиб Ғафур Ғулом, Ойбек, Яшин, Ҳамид Олимжон, Ғайратийларда ўз даврининг савияси, руҳи бор. 30-йиллар адабиёти шулар номи билан боғлиқ. Ундан кейинги давр — Миртемир, Зулфия, Мамарасул Бобоев. Ҳар бир даврнинг ўз туркум ёзувчилари бўларкан. Мирмуҳсин, Ҳамид Ғулом, Шуҳрат, Туроб Тўла, Саид Аҳмадлар авлоди ҳам ўзи бир давр. Шу даврда ҳам ўзига хос бир нарсалар яратилди. Ундан кейин Эркин Воҳидов, Жамол Камол, Абдулла Ориповлар авлоди ҳам бир босқич. Кейинча, Рауф Парфи, М. Солиҳ, Миразиз Аъзам, Усмон Азимов, Хуршид Даврон — булар ҳам ниҳоятда ўзига хос. Ҳаммаси ўз даврининг чавандозлари дейиш мумкин. Қайси бири илғору қайси бири заиф?! Масалан, бугунги кунда Рауф Парфи, Усмон Азим, М. Солиҳ расм бўлиб қолди. Шеърлари халққа ёқяпти, олқиш оляпти. Баъзан, ижод давр китобхонининг савияси талабига, даврнинг вазифасини бажаришга қараб ҳам баҳоланар экан. Ахир, шахсга сиғиниш даврини оладиган бўлсак, кимки Сталинни, пахтани ўринлатиб мақтай олса, ҳамма чапак ўшаники эди.

Энди, бугунги кунда шоир ижодининг аҳамиятини одамларнинг чапагига қараб баҳолаш мумкинми? Шу ўринда чапак ҳақида бир нарсани айтиб қўяй. Баъзан чапакка қарши бўлсам, баъзи шоирлар мендан хафа ҳам бўлаяпти. Адабиётнинг ижтимоий кучини, аҳамиятини, салмоғини залда ўтирганларнинг чапаги билан ўлчаш касали деса ҳам бўлади, пайдо бўлди. Ошкоралик даври экан, бир нарсани айтиб ўтишим керак. 40-йилларнинг охири, 50-йиллар бўлиши керак. Ўзбекистонда энг кўп чапак оладиган шоир Чустий эди. Ғафур Ғулом, Ойбек, Мақсуд Шайхзодалар Чустийнинг кетидан юрарди. Чустий шундай оммалашиб кетдики, биринчи планга чиқиб қолди. Номи айтилса бас, чапак чалинаверарди. Энди, у даврлар ўтди; ҳозир бошқа давр. Энди, ўша пайтларда чапакларга кўмилиб кетган Чустийнинг номи қаёқда-ю, чапак олмаган Ойбекнинг номи қаёқда. Бу — енгил шуҳратга мойиллик белгиси. Бир рус шоири айтган эди: «Оммалашишни, ном чиқаришни ташкил қилиш мумкин; лекин боқий шуҳратни фақат истеъдод, меҳнат эвазига, яхши асар билан таъминлаш мумкин». Чиндан ҳам телевизор орқали, учрашувлар орқали, танқидчилар, ошна-оғайнигарчилик орқали оммавийликка эришиш мумкин. Баъзан биз чапакка учиб, истеъдоднинг баҳосини залнинг тўлалигига, олқишларга қараб баҳолаймиз.

— Бу ерда шеър савияси, шеърхонлар диди, даврнинг умумий савияси масаласи ҳам бор-ку, уни ҳисобга олмаслик мумкин эмас-да.

— Биз шеърхоннинг, китобхоннинг дидини юксалтириш, савиясини кўтариш учун доимо қайғуришимиз керак. Яқинда ёзувчи Одил Ёқубов билан суҳбатлашдим. Б. Пастернакнинг «Доктор Живаго» асари тўғрисида гаплашиб қолдик. Одил: «Новий мир» журналининг биринчи сонида чиққан қисмининг дастлабки бўлимини ўқиш жуда қийин бўлаяпти», деди. Шундан кейин мен ҳам ўқимай қўя қолдим. Келинойингиздан сўрасам, у ҳам «ўқилиши жуда қийин экан, тортиб кетмаяпти» деди. Куни кеча Одил Ёқубов билан гаплашсам, «Шукрулло ака, биз енгил нарсага ўрганиб қолган эканмиз, — деди. — Асарнинг бошланишини ўқиймиз, ўртасини варақлаб кўрамиз; муҳаббатми, оилавий, маиший масалаларми, сюжетлими, сал тортиб кетмаса, йиғиштириб қўямиз; фалсафий нарсаларни, бунда нима демоқчи, ўйлашга сабримиз етмайдиган бўлиб қолибди. Ёзувчи бўлганлигим учун, қани охиригача ўқийчи, деб чидам билан биринчи қисмини ўқиб бўлувдим, журналнинг кейинги сони қачон келаркинга тушиб қолдим. Бу Михаил Шолохов даражасидаги ёзувчи экан. У ҳаётни шу қадар теран биларканки, воқеаларга фалсафий қарарканки, атроф-теварагидаги воқеалардан шунақанги фалсафий хулосалар чиқарар эканки, ёқамни ушлаб қолдим», — дейди.

Ҳаётдаги камчиликлар ҳақида, жамиятдаги нуқсонлар тўғрисида, уларни келтириб чиқарган омиллар ҳақида шу қадар ўзича ёндашишлар, таҳлиллар борки, бунга унча-мунча одамнинг ақли етмайди. Ва унча-мунча ўқувчи ҳам бу асарни ўқимайди. Унга бекорга Нобель мукофоти берилмаган. Ҳозирги даврнинг қадрига шунинг учун етиш керакки, у истеъдодларни, истеъдодли асарларни, ёзувчи меҳнатини, инсон меҳнатини қадрлайдиган вақт келди.

Ҳали чапак деганим, биз ўқувчини, китобхонни, шундай жиддий асарларни ўқишга, малака ҳосил қилишга, сабр-чидамгаям ўргатишимиз керак.

— Шу боисдан ўқувчиларнинг савияси шоир-ижодкорлар савиясига боғлиқ, деган ҳақиқат ҳам бор. Негаки, нафис санъатни англаш, шеърнинг маъносини ўқиш, мағзини «чақа» билиш ҳам ижтимоий ҳодиса. Юксак дид тарбияси бир ойда ёки бир йилда самараси кўрина қоладиган нарса эмас. У ҳар бир даврда ҳам ижодкорлар зиммасидаги ижтимоий вазифаникг таркибий бир бўлаги ҳисобланади.

— «Жавоҳирлар сандиғи» асаримда ҳам ёзган эдим. Бозорга борган одам ўз эҳтиёжини қоплашни истайди. Кимдир олтин тақинчоқ олганидан хурсанд, биров эса, ёмғирда қолмасам бўлди-ку, деб эски калиш олганидан хурсанд. Шеъриятнинг савиясини, ўқувчиларнинг дидини ўша эски калиш олиб ўз эҳтиёжини қоплайдиган, бозордан мамнун қайтган харидорнинг савиясига тушириб қўймаслик лозим. Шеъриятни ўшаларнинг савияси билан баҳоламаслигимиз керак. Шунинг учун, ҳеч бир шоир «мен бугун чўққи бўлиб қолдим» деб мағрурланмаслиги керак. Уларни давр ҳал қилади. Кейин биз, адабиётимизни шеъриятимизни фақат ўзимизнинг республикамиз миқёсида, доирасида ўлчамаслигимиз ҳам керак. Мағрурланмаслик учун юксак чўққиларга ҳам назар солиб туришимиз лозим. Уларнинг сирларини излашимиз керак! Расул, Чингиз, Евтушенколар қандай қилиб дунёга машҳур бўлди? Уларнинг ижодий сирлари нимада? Бизда энг яхши асар деб мақталган, чапак олаётган ёзувчиларнинг асарлари ҳатто бирор марказий журналларда босилмаслиги, улар Чингиз ёки Абуладзе асарлари каби баҳсларга сабаб бўлмаслигининг сири нимада? Шуларни ўргансак бўлмайдими? Нима учун бизнинг адабиётда ҳатто энг яхши шоирман, деганлар ҳам Бутуниттифоққа чиқолмаяпти? Бу ўта миллийликданми? Ахир, шундай бўлса, Расул миллий эмасми? Шоир, ўзи аввало аҳлоқан тоза, ибратли одам бўлиши керак. Шоир ўз талантига ниҳоятда ишонган бўлиши керак. У хушомаддан, риёдан, амалдорларга таъзим-тавозе қилишдан ниҳоятда йироқ бўлиши керак.

— Шукрулло ака, кейинги пайтда ошкоралик деган ифода сўзлашувда ҳам, газеталарда ҳам, радио-телевидеиие эшиттиришларида ҳам энг кўп ишлатиладиган сўз бўлиб қолди. Бугунги сўзлашув нутқимиздаги ва ёзувдаги энг машҳур ифодага айланди, десак янглишмаган бўламиз. Ошкораликни сиз қандай тушунасиз ва тушунтирасиз? Дилдаги билан тилдаги ҳақиқатнинг бирлиги, дейиш мумкинми? У шеъриятнинг олдига қандай вазифалар қўяётир? Ана шу жараёнда шоирнинг, ижодкорнинг бурчи нималардан мборат, деб биласиз?

— Ҳамма нарса ошкораликда билинади. Ошкоралик — бу аслида, яширин нарса йўқ, дегани. Мана, ўша Евтушенкони олайлик. Йигирма беш ўттиз ёшлигида КПССнинг Бош секретари Хрушчев билан баҳсга киришган. Бу ниманинг маҳсули; сабаби нимада? Евтушенко, Андрей Вознесенскийлар ўз фикрига, ўз талантига, ижодининг боқийлигига, ўзининг ҳақлигига ишонган. Афсуски, шоир ўзига ишонмаса у шоир эмас. Ваҳоланки, биз баъзиларни талантли, яхши шоир деб айтамизу, лекин «феъли қурсин» деймиз. Нега? Чунки инсон сифатида ўз талантига ишончи йўқ. Баъзан риё қилиб қўяди. Амал, мартаба учун риёга боради. Ваҳоланки, ўзига ишонган шоир, ўша Евтушенколардек, ҳар қандай ҳолатда ҳам ҳақиқатни айта олиши керак. Ахир, Насимийни, Машрабни эслайлик. Улар дор остига тикка боришган-ку. Ўша пайтда ҳам ёлғон гапирмаган, риё қилмаган-ку.

Ана шулар бизга ҳам, ёшларга ҳам ибрат бўлиши керак. Ҳозир ошкоралик вақтида ҳақиқатни айтишга ўрганишимиз керак.

— Чинакам ижод ҳеч қачон мукофотлар билан белгиланмайди, шекилли.

— Мутлақо.

— Классик шеъриятнинг асл намуналарини оламизми, Ойбек ёки Мақсуд Шайхзода ва Миртемирнинг классик шеърларики оламизми, ўша пайтда мукофотни ўйлаб ижод қилишмаган-да.

— Ҳозирги пайтда мукофот олиш, мукофот бериш бир одат ҳам бўлди. Ҳаммамизда «чиллаки чиллакини кўриб чумак уради», дегандек мукофотга, унвонга интилиш ҳам бўлди. Шу ўринда анча бурун ўзим билан бўлиб ўтган бир воқеани эслай. Бир суҳбатимда ҳам айтган эдим, шекилли. Бир адабиёт ихлосманди билан суҳбатлашиб қолгандим. «Ойбек ўлибди», деганимда, у «Ия, анови ёзувчими?», деди. Мен атайлаб, «Олий Советнинг депутати эди», дедим. У «мен унинг депутатлигини билмайман», деди. Атайдан «СССР Давлат мукофотининг лауреати-да», десам, у «лауреатлигини билмадиму, «Навоий» романини ёзган ёзувчи-да». «Ўзбекистон ёзувчилар союзининг раиси ҳам бўлган эди» десам, «Буни билмадиму «Қутлуғ қон» романини ёзганлигини биламан», деб жавоб қилди. Мана, кўряпсизми, шу нарса ҳам бизга ибрат бўлмоғи керак. Унвонларинг бўлса-ю, асарларингни ҳеч ким билмаса, асарларингни ҳеч ким ўқимаса. Бирор асарингдан, шеърларингдан, драмангдан ёки насрингданми, бирор оғиз мисол келтириб айтолмаса. Бу фожиа.

— Баъзан ўзбек ижодкорларининг асарлари марказий журналларда чоп этилмаслиги, Иттифоқ миқёсига кўтарилмаслигига кўпинча яхши таржимонларнинг йўқлиги сабаб қилиб кўрсатилади. Бунга қандай қарайсиз?

— Бу баҳона, холос. Ўз заифлигимизни тан олмаслик. Аслида бунга сабаб, асарларимизда умуминсоний масалаларга алоқадор теранликнинг йўқлиги! Расул Ҳамзатов ёки Одил Ёқубов асарлари таржимаси ҳаммага маъқул ва машҳур бўлди-ку! Ошна-оғайнигарчилик билан иттифоққа танилиш қийин.

— Шукрулло ака, агар янглишмасам, биринчи шеърингиз эълон қилинганига ҳам ярим аср бўлди, чамаси.

— Тўғри, роппа-роса эллик йил бўлди.

— Эллик йиллик адабиётимиз, шеъриятимиз тарихини яратишда фаол иштирок этиб келаётган ижодкорлардан бирисиз. Ҳозирги кунда туриб босиб ўтилган йўлга, ортингизга бир қараганда адабиётимиздаги қайси ютуқлар иттифоқ миқёсида эътироф этилганлигидан мамнуният ҳиссини туясиз? Қандай хатолар бўлдики, уларни ачиниш билан эслайсиз? Ана шу эллик йиллик жараёнда ижодкорларнинг ва шу жумладан, ўз хатоларингизни нимада деб биласиз?

— Бу саволларга жавоб бериш учун биз даврни айблай олмаймиз. Умуман, ҳақиқатни айтиш ҳеч қайси даврда ҳоким синфга ёққан эмас. Ҳеч бир жамият нуқсонлардан холи бўлмайди. Шунинг учун ҳақиқий шоир жамиятга ўз муносабатини билдирар экан, у мансабдор табақаларга хуш келмаслиги табиий. Шундай бўлгандан кейин, замонасозлик қилдими, демак, ҳамма айб шоирда, замонда эмас.

— Шу хусусда конкрет мисол келтиришингиз мумкинми?

— Конкрет мисол шуки, диктовка билан шеър ёзмаслик керак. Масалан, пахта ҳақида шеър ёзиб беринг, дейишса, дарров «пахта яшасин» деб мақтаб шеър ёзиб ташлаш — бу замонасозликнинг ўзи-ку. Масалан, шунинг оқибатида шеъриятимиз 50-йилларда риторикага ўтиб кетди. Аксарият шоирларимиз замонсозлик қилди. Пахтадаги кўзбўямачилик 80-йилларга келиб фош қилинди. Аслида, бу жараён — кўзбўямачилик 46-йиллардан кейин, 50-йилларда бошланган эди. Масалан, Ждановнинг 46-йилги докладидан кейин айниқса адабиётимизда риторикага мойиллик кучайиб кетди. Даврга ёқаман деб, мослашаман деб, Ҳаётни бўяб кўрсатиш авж олди.

Лекин ҳаётни тўппа-тўғри, бежамасдан, Шолоховга ўхшаб, Твардовскийга, Анна Ахматовага ўхшаб, Зошченкога ўхшаб, салбий ва ижобий томонларини ёзганлар ҳам ўз позициясида қатъий тура олди.

— Тўғри, Шукрулло ака, ижодий авлодлар силсиласи ҳам ўн-ўн беш йилда алмашиниб, бирбирини тўлдириб боради, деймиз; ҳар бир наслнинг адабиётга кириб келиши, ижодий авлод сифатида шаклланиши ва ўзлигини намоён этиши бу борада бош омил ҳисобланади. Негаки, давр ва ҳаёт ҳар бир ижодкорлар авлоди зиммасига доимо янги-янги вазифалар юклаб келган. Зеро, ҳар бир даврнинг ўз муаммолари, ўз ҳақиқатлари бўлар экан-да! Шу маънода, эллик йил бадалида Сиз мансуб ижодкорлар авлоди олдида қандай вазифалар турган эди, деб биласиз? Халқнинг юмушини енгиллатишда, халқнинг дардини айтишда, юрагидаги ва тилининг учида турган ҳақиқатларни шеърга солишда улар нималарни айта олди-ю, яна нималарни айта олмаганлиги кўнглида армон бўлиб келмоқда?

— Энди, буни фақат мен мансуб авлоднинг вазифалари, деб бўлмайди. Чунки ҳамма даврда ҳам риё қилганлар бўлади. Навоий даврида ҳам подшоҳларни мадҳ этганлар билан бирга ноҳақликни Ҳусайн Бойқарога очиқ айтганлар ҳам бўлган. Мен адабиёт ҳақиқатнинг, одам руҳиятининг ифодаси, деб тушунаман. Анна Ахматова, Твардовский, Расул Ҳамзатовлар ҳамиша адабиёт — инсоннинг ички дунёси, ана шу дунёга фаол муносабати, деб билишган. Мана шу нуқтаи назардан қаралса, масала ойдинлашади. Масалан, мен:

Вужудимни тилиб тилка-тилка
Айла, виждонимни сотмайман,
Халқ дардини жойладим дилга
Ўлай, ўлимдан ҳам қайтмайман, —

деган сатрларни 1938 йилда ёзганман. Ижодни халқнинг дарди, юраги деб тушунганман. Халққа бўлган бу муҳаббат, бу дард, ҳаётдаги ноҳақликлар, салбий ҳодисаларни ҳис этиш, унга муросасизлик, унга бўлган ички бир туғёндан туғилади.

Тахминан, 1930 йиллар, 9—10 ёшларим чамаси, ўша йилларда бойларни, домлаларни қулоқ, бадарға қилиш бошланган пайтлар, маҳалламизнинг комиссияси Маманбек ҳар ҳафта-ўн кунда қоровул пули, ҳовли солиғини текшириш баҳонаси билан эшигимиздан «ҳо, қори домла», деб гапириб келарди. Домла сўзига алоҳида урғу берарди. Яъни бу билан отамни домла, деб чўчитмоқчи. Чўчитиб бир нарса ундирмоқчи бўларди. Солиқларни тўплаш муддати ўтган бўлса, тинтув қилиш, уй бисотларини олиб чиқиб кетиш билан қўрқув соларди. Район молия бўлимининг вакили Шамсихўжа уйимиздаги нарсаларни ёзиб, палон кунгача налог тўланмаса, олиб кетишини айтгани ҳали-ҳали эсимда.

Ахир булар адолатданми!

1930 йилларда холамнинг ўғли, поччам халқ душмани, деб қамалиб кетди. Болалари билан опам бизникига кўчиб келди. Оиламиздаги норозиликлар, ноҳақликдан нолишлар албатта, менга ҳам ўз таъсирини кўрсатмай қолмаган. Ўша йиллари энг машҳур, шеърлари ёд бўлиб кетган Усмон Носирнинг қамалиши… албатта, талабалар орасида ҳайратга, турлича гап-сўзларга сабаб бўлган эди. Шуларнинг натижаси ўлароқ дастлабки шеърларимдаёқ халқ дардини ҳис этиш, ноҳақликка нафрат ўз аксини топа бошлади.

Хоҳ тўхтаган бўлсин, хоҳ чиқарсин сас,
Гар мили бўлмаса, у соат эмас.
Кимдаки сўнибди халқига меҳр,
Хоҳ тирик, хоҳ ўлган — инсон саналмас.

Яъни, қайси замонда бўлмасин, халққа муҳаббатдан, фидойиликдан бўлак шеъриятда ҳеч нарсани ўйламаслик керак. Ана шу ўринда, даврнинг эмас, шоирнинг ожизлиги ва афзаллиги ҳам билинади. Ким замоннинг қули бўлиб қолади, ким замонга ёрдам қилиб, нуқсонлардан фориғ этмоқчи бўлади. Қайси даврда бўлмасин, шеърнинг вазифасини тўғри тушунган шоир чинакам шоир бўлиб қолаверади.

Фалаклар ёнди оҳимдан
Муродим шаъми ёнмасми?

Шу шеърни ҳар гал ўқиганимда, қонимга сингиб кетганлигини сезаман. Шеърият ҳақида гапиргудек бўлсам, биринчи галда шу сатрлар ёдимга келади. Мана, ёш шоирлар орасидан М. Солиҳ, Усмон Азимов, кейин Мирза Кенжабоевлар шеър техникасини, услубини ниҳоятда мукаммал ўзлаштирган шоирлар. Уларнинг сўзларида ҳам, вазнда ҳам сакталик йўқ. Фикри теран. Ёзувчилар союзимизда олти юзта аъзо бор. Буларнинг ҳар бирини адабий жараёнда у ёки бу даражада маълум ҳиссаси бор-ку…

— Лекин ҳамма аъзолар ҳақида бундай деб бўлмайди. Негаки, китоб чиқариш, матбуотда шеър эълон қилиш — бу ҳали адабий жараёнда фаол иштирок этиш эмас-да, Шукрулло ака. Конкрет фикр юритиш керак, дейдиган бўлсак, ўнлаб шоирлар номини келтириш мумкин. Адабиёт савиясини, китобхонлар савиясини шу хилдаги шоирларнинг шеърий тўпламлари туширади. Танқидчилик, адабий жамоатчилик тағин ҳам савиясиз шеърларга тоқат қилиб келаяпти. Узил-кесил фикрини билдирмаяпти. Шеърий жараёнда кенг палак ёзган ўртамиёначиликнинг илдизларидан бири ана шу бадиий бўш шеърга бепарволик эмасмикан? Маза-матрасиз, тутуруқсиз шеърларнинг кўплигини нима билан изоҳлаш мумкин?

— Айрим танқидчиларимиз фаолиятида ғалати бир одат бор. Рус танқидчиларида эса бу нарса йўқ. Масалан, ҳозирги проза ҳақида фикр юритадиган бўлса, улар гапни Горькийдан ёки Фединдан бошламайди. Ҳозирги шеърият ҳақида гапирадиган бўлса, Маяковский, Есенин демайди. Лекин, афсуски, бизда, албатта гапни оқсоқоллардан бошлаб келиш одат. Бу ҳали ошкораликнинг етишмаслиги, адабиётимизга шу кунларда етарли ҳисса қўшаётган ижодкорнинг ютуқларига тўғри ёндоша олмаслик оқибатидир.

Бир танқидчи бор. Қайси мақоласини олманг, нуқул оқсоқол адиблардан тушиб келади. Ҳатто, ўша шахсга сиғиниш даври деймизми, турғунлик даври деймизми, шундаям «ижобий роль ўйнаганлар ким» дейишса, фақат оқсоқолларни тилга олади. Ёки айниқса «жабр» чекканлар қаторида кейинги пайтда Абдулла Қаҳҳор номи кўп айтиляпти. Ваҳоланки, Тоҳир Малик «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасидаги «Ёзувчининг бахти ва бахтсизлиги» номли мақоласида тўғри ёзибди: гарчанд, Рашидов билан Абдулла Қаҳҳор муносабати яхши бўлмаса ҳам, у киши Давлат мукофотини олди, олти томлиги чиқди, юбилейида Марказий Комитетнинг барча аъзолари бориб ўтирди; Алишер Навоий театри биносида ўтказилди. Абдулла Қаҳҳор танқид қилинган бўлса танқидни жабр деб тушунмаслик керак. Ундай бўлса, жабр чекмаган қолмайди-ю. Жабр чекканлар деганда Мақсуд Шайхзодани, Мирзакалон Исмоилийни, Шуҳратни биринчи навбатда айтиш керак. Ахир Шуҳрат Рашидов билан муносабати ёмонлиги сабабми ёки қамалганлиги сабабми, на юбилейлари ўтказилди, на унвон ололди. Ҳатто, танқидчиларнинг умумий рўйхатида тилга олинмай келди. Мана, буни жабр тортган дейиш мумкин.

— Шеърият ва шеърий жараён масалаларидан бироз чалғиб кетдик, шекилли.

— Танқидчилик билан боғлиқ адабий жараёндаги тенденциозлик ҳақида гапирмоқчиман-да. Бу ҳам адабиётимизни камбағаллаштиришга олиб келади. Қаердаки тарафкашлик бор экан, ўша ерда адабиётнинг шўри қурийди. Бой адабиётни ғариблаштиради; парчаларга ажратиб ташланади; яхлитлик йўқолади. Турғунлик даврида Турғун Пўлатнинг «Ичкуёв» асари яратилган эди. Унда обком секретари, райком секретарининг хатолари, тергов органларидаги порахўрликлар очиб ташланади. Бундан ўн беш йил олдин, «ура-ура»чилик даврида шундай асарларни ёзиш осонмиди? Турғун Пўлатнинг бевақт ўлимига шу асари орқали чеккан жабрлари сабаб бўлмадимикан, деб ўйлайман.

Уйғун ёки Абдулла Қаҳҳор шундай жабр кўрганми? Уйғун шу жабрни бошидан кечирганми? Кечирмаган. Борис Пастернакнинг «Доктор Живаго» асари тақиқ қилинган эди, ҳозир чиқаяпти. Ўқувчилар А. Твардовскийнинг тақиқланган «Хотира ҳуқуқи» асарини ўқияпти. Уйғун билан Абдулла Қаҳҳорнинг қайси асарлари тақиқланган эдию, ҳозир бадиий юксак саналиб, эътибор билан ўқиляпти? Нима учун айрим танқидчилар турғунлик даври ёки жабр кўрганлар ҳақида ёзадиган бўлса, фақат Уйғун билан Абдулла Қаҳҳорни топиб олган?

Булар ниманинг оқибати? Бу — ўша тенденциозлик, тарафкашлик белгиси. Оқибатда, ўзимиз билиб олган уч-тўртта муаллифдан бошқасини ўқимаймиз. Ваҳоланки, танқидчиликнинг вазифаси у ёки бу ёзувчини мақташ, танқид қилишгина эмас, талантларни топиш, халққа танита олиш ҳам-да! Сатира ҳақида гапирадиган бўлсак, унда социал масалалар бўлиши керак. Абдулла Қаҳҳор комедияларининг зўрлиги шундаки, унда одамларнинг оғзига тушадиган ҳикматли гаплари бор. Орқа этагини кўтариб бошига ёпса — буни сатира ёки комедия, дейилмайди. Буни циркдаги масхарабозликлардан сира фарқи йўқ.

— Дарҳақиқат, турли савиядаги хилма-хил асарлар кўплаб эълон қилинган; ҳозирги кунда ҳам чиқиб ётибди. Ҳаётнинг ўзи шафқатсиз ҳакам, дейишади. Шу маънода, ёзувчиларнинг ўрнини, асарларининг аҳамиятини давр элакдан ўтказаркан; ҳаётнинг ўзи саралаб қўяркан. Танқидчиликнинг рўйхатига тушмаслик, муаллифлар номи биридан олдин ёки биридан кейин саналиши, барчаси нисбий ва шартли, ижодкорнинг адабиётдаги ўрнини белгилай олмайди. Шукрулло ака, эллик йиллик шеъриятимиз тарихининг фаол иштирокчиси, гувоҳи сифатида айтинг-чи, ижодда сараланиб қолиш, пучакка айланиб кетмаслик учун шоирга талантнинг ўзи кифоя қилармикан? Ёки давр дардини, ҳаёт ҳақиқатини айтиш муҳимми? Бу борада бирон мезон бўлиши мумкинми?

— Талант дегани — ҳаёт ҳақиқатини айтишнинг ўзи эмас. Ҳақиқатнинг нима эканлигини танлай билиш — талант. Ҳаёт ҳақиқати нима? У ҳам умумий бир тасаввур. Кейин, ўша ҳақиқатни ҳақиқат сифатида, ҳаққоний қилиб ифодалай билиш зарур. Бунда — ҳамма гап бадииятда.

Ғафур Ғулом буюк шоир. Лекин ўн томлигини бир текис ўқиб бўлмайди. Сабаби, бирдек савиядаги асарлар эмас. Ўн томни ўқиб бўлгунча Ғафур Ғуломдан одамнинг шаҳди қайтиб қолиши мумкин. У қандай яшаган ва ишлаган, қанақа хаёллар, орзулар билан банд бўлганлигини билиш учун ўн томлигини чиқардик.

Мана, масалан, менинг ўзим бирон жойга бориб шеър ўқиш керак бўлса, «Қайси шеъримни ўқий», деб эртадан кечгача шеър танлайман. Шоир ўзига баҳо бера олмайди. Энг яхши шеърини топиш ва айтишга қийналади. Шунинг учун «Ҳамма шеърим яхши, қотириб ташлаганман», деб мақтанмаслигимиз керак. Ана шу бир дақиқалик ҳолат шоирнинг ҳамиша кўз ўнгида туриши керак. Шунинг ўзи ҳар бир шоир учун бир мактаб, сабоқ.

— Шукрулло ака, комил шахсни тарбиялаш ҳар бир даврда адабиётнинг демакки, шеъриятнинг ҳам бош мавзуси бўлиб келган. Бугунги шеъриятимизнинг энг асосий мақсади ҳам тўкис шахсни, инсондаги инсонийликни тарбиялашга, намоён этишга муносиб ҳисса қўшиш. Сизнинг шеъриятингизда инсонни мукаммаллаштирувчи омиллар кўпроқ куйланади. Ва ана шу — дўстлик, яхшилик, олижаноблик, феъли кенглик, саховат, меҳр улашиш, бенуқсон бўлиш ва ҳ. з. омиллар инсоний комилликни таъминловчи, маънавий-ахлоқий гўзалликни, шунингдек, ҳаётнинг боқийлигини белгиловчи етакчи хусусиятлар шеъриятингизнинг бош пафосини ташкил этади. «Инсон ва яхшилик», «Инсон инсон учун», «Мезон», «Кун ва тун» сингари қатор туркумларингиз мундарижасида ушбу масалаларни фалсафий идрок ва ифода этиш устивор. Шу маънода, кенг ўқувчилар ҳам, танқидчилик ҳам Сизни файласуф шоир, деб билади. Боя Ғафур Ғулом шеъриятининг фалсафий мазмуни ҳақида қисман тўхталиб ўтган эдингиз. Чиндан ҳам, Ғафур Ғулом, Мақсуд Шайхзодани шарқ классиклари Навоий, Бедил, Бобур сингари файласуф шоир, деб биламиз. Шу ўринда фалсафий шеъриятимиздаги анъана ва новаторлик хусусидаги фикрингизни билмоқчи эдим. Классик шеъриятимиздаги фалсафий йўналишнинг қайси томонлари бугунги кунда давом эттирилаётир? Фалсафий поэзиямизнинг келажагини қандай белгиларда кўрасиз?

— Шеър — бу катта фикрларни, умуминсоний, дунё тақдирига алоқадор фикрларни қамраб олиши керак. Тинчлик ҳақида шеър ёзиш керакми? ёки Афғонистондаги, Ҳиндистондаги воқеаларни шеърга олиб кириш керакми? Булар «Ахборот»да ҳам айтилиб турибди-ку. Ҳаётга фалсафий қараш; ҳаётнинг яхши-ёмон томонларидан чиқарилган бадиий ва умуминсоний хулосалар ижод мағзини ташкил этади.

Шеър аслида панд-насиҳат, яшасинбозлик, ақл ўргатишдан холи бўлиши керак. Ҳозир ошкоралик даври, ҳақиқатни айт, деган билан шеър туғилавермайди.

Ҳозирги шеъриятимизда ҳам, китобхонда ҳам эски анъанавий шеъриятнинг таъсири кучли. Халқимиз дидактикага жудаям мойил. Сўфи Оллоёр ҳам, Маҳтумқули ҳам, умуман, классикларимизда социал масалалар кўпроқ ахлоқ билан боғлаб талқин қилинган. Маърифатпарварлик даврида илм-маърифат кенг тарғиб қилина бошланди. Кейинги совет даври шеъриятимизни олинг, унда меҳнат, тинчлик, жамият ҳодисаларига муносабат масалалари асосий ўринга кўчди. Эндиликда дидактика мавқеини йўқотди. Одамлар ҳам «бизга насиҳатингни қўй, бўладиган гапни гапир, масаланинг моҳиятини айт, келиб чиқаётган сабабини айт» дейди. Рауф Парфи, М. Солиҳ, Усмон Азим, Хуршид Даврон, Миразиз Аъзам каби шоирлар — масаланинг моҳиятини айтяпти. Улар гапни бевосита курашдан, ўзини безовта қилган дардлардан бошлаяпти.

— Бугунги шеъриятимизда интим кечинмалардан тортиб Маяковскийона минбар шеърларгача, кундалик мавсумий шеърлардан то табиатга, севги-муҳаббат ва сиёсатга доир асарларгача бор. Баъзан шеърларни ватанпарварлик, гражданлик, манзара шеърлари деб мавзулар билан белгилаймиз. Шунга сизнинг муносабатингиз?

— Шу пайтгача ватанпарварликни, гражданликни бир ёқлама тушуниб келдик. Шеъриятда ватанни сев, партияга садоқатли бўл, халққа жонингни қурбон қил, дейиш ғоявийликка кирмайди. Ваҳоланки, табиатни куйлаш ҳам ватанпарварлик. Масалан, мен чучмўма ҳақида, лолақизғалдоқ ҳақида, ариқларда жилдираб оқаётган сув ҳақида шеър ёздим. Қишдан қолган, тегирмоннинг тагидаги яхлари, энди эриётган кўлмакдан балиқларни ушлаганимни шеър қилдим. Хўш, улар ўқувчининг ҳиссига сингадими? Қаерга бормасин, «оҳ, ўша болалигим ўтган маҳаллам», «ёшлигим», дейдими? Ўзи униб-ўсган жойларни ёдга оладими? Ахир, шунинг ўзи табиат орқали ватанпарварлик ҳиссини сингдириш эмасми?

— Ҳозирги кунда ҳақиқат учун, адолат учун курашиб ноҳақ жабр чекканларнинг тақдири ҳақида, тарихимизда рўй берган сохталаштиришлар ҳақида ошкора гап кетмоқда. Бугунги ошкоралик, демократия, қайта қуриш даврида лола, гунафша ҳақидаги шеърлар одамларнинг кўнглига унча сиғмайди. Табиат ҳақидаги шеърларни ҳам инкор этиб бўлмайди, албатта. Уларнинг ҳам ўз вазифаси бор. Лекин Шукрулло ака, сиз яхши биласиз, шу гўзалликлардан баҳра ололмаган, улардан маҳрум қилинган вақтлар ҳам бўлди. Мана сизнинг ўзингиз…

— Тўғри, мен ҳам туҳматга учраганман. Лекин Нўъмонжон, биласизми, у кунлар ҳақида сўзлаш эмас, шу вақтгача эслашга ҳам тоқатим бўлмаган!

— Лекин ҳозир шундай бир давр келдики, хоҳлайсизми-хоҳламайсизми ҳаётнинг ўзи эслашга, сўзлашга мажбур қилади. Ўша адолатсизликларнинг сабабларини очиш, гарчанд сиз учун оғир бўлса ҳам, ҳамма ўша хатолар такрорланмаслиги, ҳозирги ёшлар учун, ҳозирги кишилар учун жуда катта аҳамиятга эга. Тўғри, ўша вақтда сизларга туҳмат ёғдирилган. Лекин ўша туҳматчилар ким, туҳмат нимадан иборат, тасаввур учун. Гарчанд эслаш оғир бўлса ҳам…

— Мана бир мисол; «ахир, очереддан қачон қутуламиз», деган бир гап учун, «Бу — совет тузумидан норозилик», деб қамашган. Ёки «Усмон Носир талантли шоир» деганим учун «Сен халқ душманини тарғиб қиляпсан», деб айблашган. Мендан «Усмон Носирни ўқиганмисан?» деб сўрашди. «Ҳа, ўқиганман» дедим. «Қандай шоир эди, қайси асарларини ўқигансан», дейишди; «Талантли шоир эди», дедим. «Унинг душманлигини, қамалганлигини билмайсанми?» «Биламан», дедим. «Совет ҳукуматига душман одамни талантли деб мақтабсанми, душман одамнинг ёнини олганинг учун, демак, сен ҳам халқ душманисан; бу совет ҳукуматига, совет қонунига ишонмаслик» дейишди. Ўша вақтда нуқсонларимизни айтолмаганмиз. Шунинг учун ўша «очеред» ҳалигача чўзилиб келяпти. Агар нуқсонларимизни ўша пайтдаёқ очиқ-ойдин айтишга ўрганганимизда, бугун балки «беочеред» нарса олишга одатланган бўлармидик?

Бугунги қайта қуриш, демократия даври шунинг учун ҳам инқилобийки, у одамларга оқни оқ, қорани қора ҳолида кўришга ва айтишга, ҳақиқатни қарор топдиришга асос соляпти. Бу — одамларнинг онги учун, қалбининг покланиши учун кечаётган кураш, аслида. Ана шу ошкоралик жараёнида ёзувчининг ўрни-чи? Роли-чи?

Ҳозирги кунда фикр кўп айтиляпти. Лекин унинг ҳаками ким? Ким уларни амалга оширади? «Сен ҳақ» ёки «ноҳақсан», деб хулоса чиқарадиган ким? Балки ҳозирги давр фикрлар жамланаётган бир даврмикан? Назаримда, бизнинг вазифамиз шундаки, ана шу айтилаётган фикрлар юзасидан хулоса чиқаришни тезлатиш; тўғри хулоса чиқаришга ёрдамлашиш. Шахсий ҳукмронликлардан, буйруқбозликлардан тезроқ қутулишимиз, демократияни тезроқ оёққа қўйишга эришишимиз лозим. Ошна-оғайнигарчиликдан, гуруҳбозликдан тезроқ қутулишимиз керак. Демократиянинг асосида ҳам халқ манфаатлари ётади, шахсий истаклар, манфаатлар эмас.

— Кейинги пайтда экология, табиатни муҳофаза қилиш, тилга, тарихга муносабат масалаларида газета-журналларимизда адибларимизнинг куйинчаклик билан, дард билан ёзилган мақолалари кўплаб эълон қилинди. Биргина Бўстонлиқ районининг муҳофазаси масалаларини олайлик. Ёзувчилар союзида ўтган бир қатор йиғилишларда капралактам химия заводлари хусусида озмунча гаплар бўлдими; капралактам заводининг атроф-муҳитни булғаётгани, ҳавони ифлослантириб, одамларга, экинларга, дов-дарахтларга қанчалик зарар етказаётганлиги конкрет таькидлаб ўтилди. Лекин ижодкорларнинг дарди қанчалик оғир, фикри қанчалик салмоқли бўлмасин, қуруқ оғзида қолиб кетаяпти; уларни бартараф этувчи саъй-ҳаракатлар, амалий фаолиятлар кўринмаяпти, сезилмаяпти.

— Сизга бир гапни айтай: ҳозир, Бўстонлиқни ҳимоя қилиб чиққан, гапирган ёшларимизни куни кеча баъзи кекса ватанпарварларимиз райкомга чақириб, хатоларини тушунтириб қўяйлик, деган мақсадда суҳбатлашибди. Мана шунинг ўзи тазйиқ кўрсатиш эмасми? Демократияни тушунмаслик эмасми? Бу нега керак бўлиб қолди? Сталин даврининг таъсири ҳали бизнинг қонимиздан кетгани йўқ. Шахсга сиғиниш даврининг, якка ҳокимлик, юқоридан тазйиқ ўтказиш ҳалиям йўқолгани йўқ. Буни ёшлар қилаётгани йўқ. Кексалар қиляпти. Чақирган ҳам кексалар. Тўғри, уларнинг меҳнати, хизмати бор. Бунга қарши эмасман. Ҳозир демократияни тушуниш керак. Мен бўлсам, уларга шундай савол берган бўлардим: «Ёшларни чақириб Бўстонлиқни, Оролни ҳимоя қилиб гапирганлари, табиатни муҳофаза қилгани учун танбеҳ бермоқчи бўлибсизлар; қани, нимада айбламоқчи бўлаяпсизлар? Ёшларнинг гапида Ватаннинг зиёни учун айтилган бирор сўз борми? Ёки ёшларнинг дарди Ватан, халқ манфаатларидан келиб чиқмаяптими? Уларнинг хатти-ҳаракати Ватанга қаршими? Йўқ! Шундай экан, нега уларнинг овозини бўғиш керак?» Мана шуларни биз баъзан тушунолмай қоламиз, тагига етолмаймиз. Бунда халқнинг фикридан келиб чиқмаслик, халққа суянмаслик бор. Бу хусусда конкрет мисол келтиришим мумкин.

Яқинда Ўзбекистон ССР Олий Советининг сессиясида Қорақалпоғистон Автоном Республикаси Олий Совети Президиумининг раиси Ешимбетова Оролни ҳимоя қилиб чиққан айрим ёзувчиларимизни танқид қилиб, айблади. Қизиқ, биров қорақалпоқ халқи қирилиб кетмасин, касалга дучор бўлмасин, Оролни сақлаб қолайлик, деб халқнинг манфаатини ёқласа, жон куйдирса-ю, «Сенинг нима ишинг бор, бизнинг халқимизга туҳмат қиляпсан», деб дашном эшитса! Буни қандай тушуниш мумкин? Бу ҳам — тазйиқ, ҳам амалпарастликнинг энг юксак кўриниши. Бу — амални сақлаб қолиш учун жон ҳалаклик.

Куни кеча республика Ёзувчилар союзидаги Оролни сақлаб қолиш Комитетига кириб қолдим. Пирмат Шермуҳамедов, Юрий Ковалев ўтиришган экан. Кетма-кет Қўнғирот районидан икки аёл ҳам кириб келди. «Қўнғирот шаҳрига Оролдан учиб келаётган тузларни иккита халтага солиб сизларга олиб келдик», дейишди. «Уйимизда ҳам, боғимизда ҳам, ҳатто сувимизда, дастурхонимизда ҳам туз. Кўринглар, ер юзидан олган тупроғимиз», дейишди.

Қаранг, Қорақалпоғистон Автоном республикаси Олий Совети Президиуми раисининг кечаги гапи бир бошқа, халқининг ноласи — бутунлай бошқа. Мана шунинг учун ҳам бизга демократия жудаям керак. Уни ниҳоятда қадрлашимиз зарур. Ана шунинг учун ҳам ошкоралик керак. Халқдан узоқлашган раҳбарни халқ билан бирга яшашга, ишлашга жалб қилишимиз шарт. Шунинг учун ҳам ошкоралик биз учун ҳаводек, сувдек зарур.

— Орол тақдири тўғрисида «Ўзбекистон адабиёти ва санъати», «Ёш ленинчн», «Шарқ юлдузн», «Гулистон», «Ёшлик» ва республикамизнинг деярли барча газета-журналлари изтироб билан, дард билан, қаттиқ қайғуриб материаллар эълон қилишди. Радио-телевидение орқали чиқишлар бўлди; бу гаплар «Литературная газета», «Огонёк» саҳифаларида ҳам — Бутуниттифоқ минбаридан туриб қам айтилди, айтиляпти. Лекин мана шу гаплар кўтарилганига ҳам уч-тўрт йилдан ошди. Ҳозир республикамиздаги етти ёшдан етмиш ёшгача бўлган ҳар бир кишининг тилида Оролнинг тақдири, республикамизнинг келажакдаги масалалари. Бу ижодкорларимиз сўзининг таъсири, матбуотдаги чиқишларнинг салмоғи, самараси, албатта. Лекин шу орада Оролнинг аҳволи яхшиланиб қолгани йўқ. Сув қирғоқдан тобора узоқлашиб кетяпти. Орол ҳалокати тезлашяпти. Сув хўжалиги мутахассислари, олимлар, маъмурий раҳбарлар эса «Оролнн сақлаш керакми, йўқми; бунинг учун нималар қилишимиз керак» деган баҳонадан унча нарига ўтишмаяпти. Адибларимиз, олимларимизнинг дардли қайғуришлари Оролнинг дардини аритолмаяпти. Илгарига силжиш йўқ; амалий фаолият кўринмаяпти. Шундай экак, ижодкор сўзининг қадри, матбуот сўзининг ўрни ва роли қаерда қолди, деган ташвиш туғилади. Эски ақидага кўра: гап бошқа-ю, иш бошқа…

— Марказий матбуот билан бизнинг матбуот ўртасидаги тафовут катта. Илгарилари шимол томондан эсган шамол Оролга келиб, денгизда буғланарди, ассимиляция бўларди-да, фойдали ёмғирга айланарди. Энди, Орол денгизи қуриб кетяпти, Москвадан эсаётган ёқимли шабадалар — хабарлар Орол денгизи тепасига келиб, фойдали гапларга айланиш ўрнига қумга сингиб қолиб кетаяпти, бизга етиб келиши қийин бўлаяпти. Ошкоралик бизда ҳали Москвадаги даражага етгани йўқ. Мисол сифатида бир масъул ходим билан бўлиб ўтган суҳбатни айтиб ўтмоқчиман. Бунга ҳам бир-икки йил бўлиб қолди. Ўзбекистон тўғрисида марказий матбуотда мақола босилиб чиққан экан. «Шуни республикамиз газеталари кўчириб ёзадими, йўқми?» дедим. «Ҳамма нарсани босаверамизми; агар керак бўлса, одамлар ўзлари кутубхоналардан топиб ўқий беради-да», дейди. Кейин менинг ҳам жаҳлим чиқди. «Унда, бундан буён газета-журналларга ёзилишни тарғиб қилмай, керакли сонларини кутубхоналардан топиб ўқий беринглар, дейишимиз керак экан-да», дедим.

Мана, кўряпсизми, Москва билан биздаги ошкораликка бўлган муносабатдаги тафовутни. Матбуотда жиддий фикрлар кўп айтиляпти. Менимча, газета-журналларда босилган хатлар, билдирилган фикрларни ўқиб, ўрганиб, натижасини айтадиган махсус группалар бўлиши керак, шекилли. Биргина Орол эмас, болалар ўлимининг кўплиги, хотин-қизларнинг ўзини-ўзи ёқаётганлиги, эски боғ-роғларнинг йўқ бўлиб кетганлиги, монокультурани йўқотиш, мевазорларни кўпайтириш, бозордаги нарх-наволарга боғлиқ масалалар (Сибирдаги бозорлардан фарқи йўқ), мактаб, умумтаълим системасидаги билим савиясининг пастлиги барча-барчаси тўғрисида газета-журналларимизда муттасил материаллар босилиб турибди. Хўш, мана шунчалик негатив ҳодисаларни юзага келтирган сабаблар нимада? Уларнинг илдизлари қаерда? Ахир, сир эмас, республикамизда экин майдонлари ўн ҳисса ортди. Лекин халқнинг турмуш даражаси шунчалик кўтарилдими? Йўқ. Бунинг сабабларини ўйлайлик.

— Ошкоралик, социалистик демократия — бу жамиятимиз тараққиётининг бир босқичи сифатида намоён бўлди: улар ўз-ўзидан вужудга келгани йўқ, албатта. Ҳаётий зарурият, жамият ривожининг тақозоси у. Ошкоралик вь социалистик демократиянинг ижтимоий-иқтисодий ҳамда маънавий эҳтиёж сифатида пайдо бўлишида адабиётнинг қанчалик роли, хизмати бор, деб биласиз? Кейин, шу билан баробар, адабиёт ва санъат зиммасига янада масъул вазифалар юкланаётир. Бу — янги типдаги демократик шахсни тарбиялаш, шакллантириш масаласи. Негаки, демократия ҳам, адабиёт ҳам инсон учун, инсон шахсидаги инсоний фазилатларни камол топдириш учун хизмат қилишга қаратилган. Демак, ҳар иккисининг келажаги ва тақдири инсон шахси билан боғлиқ. Шу маънода, адабиёт, жумладан, шеърият ҳам инсон шахсини мукаммалаштириш жараёнида, демократияни сақлаб қолиш ишида нималарга кўпроқ эьтибор бериши зарур, деб ўйлайсиз!

Биз адабиётнинг замонавийлиги тўғрисида кўп гапирамиз. Рус ёзувчиларининг чиқишларини олиб қаранг. Шахсга сиғиниш даврини фош этиш, иллатларини, сабабларини очиб ташлаш бўйича озмунча асарлар эълон қилиндими? А. Рибаковнинг «Арбат фарзандлари», А. Твардовскийнинг «Хотира ҳуқуқи» асарларини, яна ўнлаб асарларни кўрсатиш мумкин. Бизда нима бўляпти? Ҳали адабиётимиз бу масалани кўтараётгани йўқ. Амалий ишларимиз кўринмайди. Биз халққа ёрдам беролмаяпмиз. На Рибаков, на Бек, на Дудинцев асарлари руҳидаги асарлар яратолмаяпмиз. Шу ўринда ўзимнинг гинамни ҳам айтиб ўтай. Камтарлик бўлмаса ҳам айтай: шахсга сиғиниш даврининг иллатини ўзбек адабиётида балки биринчилардан бўлиб саҳнага олиб чиққандирман «Хатарли йўл» драмамда. Шуни ҳозир телевизорда қўйиш мумкин-ку. Бу драма ҳақида етакчи танқидчиларимиздан бири Матёқуб Қўшжоновнинг ижобий мақоласи чиққан эди. Бошқа мунаққидлар ҳам ижобий фикрлар билдиришган эди. Ҳозирги кунда шу асар қайта қуришга ҳисса қўшиши мумкин; «замоннинг талабларига жавоб беради», деб бирон бир театрда қўйишга қизиқаётган одам йўқ. Ҳозир ижодкорларнинг бош вазифаси, қайта қуришга ёрдам берадиган асарларни яратиш, борларини юзага чиқариш.

Ҳозирги кунда халқимизнинг босиб ўтган йўлига, тарихига алоқадор кўп гаплар бўлаяпти. Сталин шахсига сиғиниш даври ҳаммани қизиқтиряпти. Айниқса, рус олимлари, ёзувчилари тарихий ҳақиқатларни юзага чиқаришяпти, баҳс маданиятини юксалтиришяпти, қайта қуриш ишига катта ҳисса қўшишяпти. Лекин бизнинг кўпгина олимларимиз, Эркин Юсуповга ўхшаганларни мустасно қилганда, ҳозирги ҳаётий долзарб масалалардан узоқда, четда. Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг «Падаркуш» пьесасини техникумда ўқиб юрган вақтимда ўқиган эдим. Асар қаҳрамонларидан бири рус ва Европа маданиятини ўрганишга, маърифатга чақириб жон куйдиради. Мактаблар очиш учун бойларни йиғади, шулардан бирон нарса ундирармиканман, деб ўртаниб гапиради. Улар бўлса, «хур-хур» хуррак ота бошлайдилар. Беҳбудий қаҳрамони: «Мана шулар билан ҳали миллатни равнақ топтираманми, ватанни обод қиламанми», деб аччиқ изтироб чекади,

Ҳозирги қайта қуриш даврида айрим олимларимиз, ижодкорларнинг ишларига қараб, Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг ўша асари ёдимга тушади. Масалан, қайси адабиётшунос ёки танқидчимиз шахсга сиғиниш даврини ёритишга етарли ҳисса қўшяпти? Ўша давр иллатларини, фожиаларини очувчи асарлар яратилдими? А. Твардовский «Ҳотира ҳуқуқи» поэмасини бундан йигирма йил олдин ёзган экан. Бизда ҳам шундай интилишлар бўлганми? Ахир, Шуҳратнинг «Олтин зангламас» романи шу ҳақда-ку! Шу ҳам етарли тарғиб қилинаётгани йўқ-ку!

— «Хатарли йўл» драмангизнинг ёзилишига нималар сабаб бўлган эди? Агар мавзудан чиқиб кетмасак, яратилиш тарихи тўғрисида ҳам тўхталиб ўтсангиз.

— Драмада бундан йигирма беш-ўттиз йил илгари шахсга сиғиниш давридаги мунофиқлар образини саҳнага олиб чиққан эдим.

Илмий тилда айтганда, бизда кўпинча прототип, деган гап бўлади. Прототипингиз борми, деб сўрашади. Прототип — бу ҳаёт; прототип — бу ёзувчининг энг яқин дўстлари, оиласи, қариндош-уруғлари; ўзининг бошидан кечирганлари. «Хатарли йўл» драмамга шу жиҳатдан назар солсак, кўпроқ мен таниқли адабиётшунос олим, профессор Ҳамид Сулаймонни кўзда тутган эдим. Бу — биринчи пьесам. Энг осон ва тез ёзилган пьесам ҳам шу. Чунки асар мавзуи асосан бошимдан кечган воқеалар бўлган. Ёзилгунча ҳам кўнглимда анча пишиб, қолган эди. Воқеалари, айтиладиган гаплар қуйилиб, ўйланиб, тайёр бўлгани учун ҳам жуда осон, икки ойда ёзилди. Шеърий драма машинкада тўқсон — юз бетга яқин эди. Уни кейин театрда қисқартиришиб, етмиш бетга туширишди; асл варианти ҳам ўзимда қолмаган, йўқ бўлиб кетди, шекилли. Пьеса ёзишдаги бу биринчи тажрибам эди; уни нимадан ва қандай бошлашда қийналдим; бир устоз, суянчиқ керак бўлди. Шунда Шекспир менга мадад берди. «Отелло», «Ҳамлет», «Макбет»ларнинг бир-икки саҳифасини ўқиганимдаёқ ундаги воқеаларнинг тортиш қудрати, ҳар бир гапида бир тугун, яширин фикр бўлиши ўзига сеҳрлади-қўйди. Шундан кейин хаёлимдаги воқеалар ҳам магнитга тортилган занжирдек чизилиб қолди. Воқеаларни қаердан бошлаб, қаерда тугатиш кераклики ҳам «ярқ» этиб кўринди. Воқеалар ривожини, тугунини яққол тасаввур қилдим.

Ёзиб бўлгач, режиссёр Шариф Қаюмов, Одил Ёқубов ва Хибзиддин Муҳаммадхоновга биринчи марта ўқиб бергандим. Маъқул топишди. Кейин театр, томошабинлар ҳам яхши қабул қилди. Ҳозир шу асарим Москвада русчага таржима қилиняпти. Таржимоним: «Асарда профессор Абдусодиққа туҳмат қилган одамнинг нима деб туҳмат қилгани, қамалишига нима сабаб бўлгани пьесада йўқ-ку», деди. «Қаҳрамон гуноҳ қилган эди, дейилади-ю, лекин конкрет нима билан айбланганлиги очилмаган; шуни асослаш учун биронта мисол айтиб беролмайсизми?» деди. «Пьеса ёзилган пайтда  айтиш мумкин эмас эди. Ҳозир мумкин», дедим-да, ўз бошимдан кечган воқеаларни айтиб бердим…

— Шукрулло ака, билишимча, сизни миллатчиликда айблашган, шахсга сиғиниш даврида йигирма беш йилга қамашган. Бир қанча муддат олис Сибирда қамоқ жабрини ҳам тортгансиз. Россиянинг қаҳратон совуқларида озор чеккан одамнинг «Россия», «Икки қоя» сингари халқлар дўстлигига бағишланган муҳташам достонлар яратишига ақл бовар қилмайди. Агар кўнглингизга оғир ботмаса, ушбу асарларнинг ёзилишига нималар туртки берган эди? Мабодо, Россиянинг овлоқ ўрмонзорларига бесабаб бориб қолмаганингизда ҳар икки достон ёзилмай қолган бўлиши мумкинмиди? Аслида, «Россия», «Икки қоя», «26 апрель. Тонготар» асарларингизни халқлар дўстлигига қасида сифатида битилган достон-трилогия дейиш мумкин.

— «Россия» достонимнинг ёзилишини, унинг мазмунидан қатъий назар, Сталин сиёсатининг хатолигини битта далили, ҳужжати, дейиш мумкин. Агар, чинданам миллатчи бўлсам, совет давлатига, тузумига душман ҳисси билан тарбияланган бўлсам, қандай қилиб бошимга уриб турган жамият тўғрисида «сен яхшисан», деган ишонарли гап айтоламан? Тил учида «яхши» деб қўйишим мумкин, аммо ишонарсиз бўлади; тил учида айтилгани сезилади. Одамларни ишонтира олишим жуда қийин бўларди. 1959 йилги декада вақтида Сергей Смирнов айтган эди: «Россия» асарини ўқидим. Шукруллонинг ўзбеклигига ишонмай қолдим. Чунки, рус табиати, рус юрти ҳақида фақат рус шоиригина шунчалик ёза олиши мумкин эди. Албатта, Шукрулло ўзбек», деган эди.

«Россия» достоним қамоқ лагерида ёзилган. Ҳеч кимга кўрсатмасдан, ўғринча ёзгандим. Ҳатто эътиқод шунчаликки, «Ленин—Сталин тундрада» деган достон ҳам ёзган эдим. Айрим парчалари ҳали ҳам сақланган.

— Шу пайтгача эълон қилинмаган-ку.

— Гап шундаки, достон икки нусхада эди. Иккинчи нусхани йиртдим, десам, аксинча биринчи ва иккинчи нусхаларнинг бошланиш қисмини йиртиб ташлаган эканман. Нима хаёлда қилганман, эсимда йўқ.

Ана, кўрдингизми, ҳатто Сталин бизни қамаган, деб ўйламаганмиз; шаънига лагерда достон ёзиб юрганмиз.

— Бир яхшиликни-ю, бир ёмонлнкни унутиб бўлмайди, дейишади. Ўша ноҳақ азоб чеккан йилларингиз — эсдан чиқмайдиган аччиқ бир хотира. Хотирани эса кўнгилдан аритиб, хаёлдан ўчириб бўлмайди. Шу тўғрида поэмами, публицистик мақолаларми ёки саҳна асарими ёзиш ниятингиз йўқми?

— Буни ёзмаслнгимнинг сабаби бор. Яқинда Мустай Карим билан Москвада кўришиб, шу ҳақида, ҳозирги сиёсат, ўтмишим ҳақида суҳбатлашиб қолдим. Мустай: «Бир айтган эдинг, эсимдан чиқибди, сен қаерда ўтирган эдикг», деб сўраб қолди. «Норилскда бўлганман», дедим. Бош кийимимга ҳам, елкага ҳам, шимга ҳам номер тақиб юрганман. Ўша даврларни эслагим келмайди. Ўша ёқдан иккитами-учта мен ёзган, хотинимнинг менга ёзган хатлари бор эди. Бир йилда бир марта хат ёзишга рухсат бериларди. Келганимдан кейин, шу хатларни кўрсам, ўша лагердаги ноҳақ жабр чеккан даврлар эсга тушмасин, кўзимга кўринмасин, деб йиртиб ташлаганман. Ҳаттоки, лагернинг номерини ҳам, кийимлардаги номеримни ҳам яна бир кунмас бир кун ёдимга тушиб таъбимни хира қилмасин, деб ёдда сақламаганман.

Шуларни айтсам, Мустай Карим «Жуда яхши бир шеър қилсанг бўларкан» деди. «Бир қизни бир вақт уйига кузатган эдим. Эшигидаги номер ҳали-ҳали эсимда… Лекин бир неча йил ётган ўша лагер номерини ҳануз эслолмайман. Сабаби, одам севган нарсасини эслашни истайди». Шу мазмунда шеър ёзсанг бўларкан, деди.

Қайта қуриш, демократия, ошкоралик — бизни кўп нарсаларга бошқатдан назар ташлашга, қайтадан баҳолашга ўргатяпти. Мана, энди давр келди. Энди, ўйлаб кўрса бўлади. Агар, келажак авлодга, ҳозирги қайта қуриш ишларига хизмат қиладиган томонлари бўлса, бадиийлаштириб, автобиографик характерда бир асар ёзиш мумкин бўлар. Куни кеча «Кўмилган хотиралар» деган, бир нарса бошлагандим ҳам.

— Бу, публицистик мақолалар бўладими ёки поэмами?

— Йўқ, наср, бадиий асар. Бошидан кечирган бошқа, дейишади-ю. Ўша давр фожиалари, йўқотишлари, одамлар қалбини, фикрини заҳарлаган мусибатлар тўғрисида.

— Кўп минглаб мухлисларингиз номидан мароқли суҳбатингиз учун миннатдорчилик билдираман. Доимо соғ-саломат бўлинг. Ижодий дард, яратувчилик фикрлари асло тарк этмаслигини тилаймиз.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1988 йил, 9-сон

Shukrullo
SHE’RLAR

   Shukrullo (Yusupov) 1921 yil 2 sentyabda Toshkent shahrining Shayxontohur dahasida tug’ilgan. O’zbekiston xalq shoiri (1981). O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (1977). Pedagogika bilim yurti (1935— 38) va Nizomiy nomidagi Toshkent pedagogika institutini tugatgan (1944). Ilk she’rlar to’plami — «Birinchi daftar» (1949). «Qalb qo’shiqlari» (1949), «Hayot ilhomlari» (1959), «Umrim boricha» (1960), «Inson va yaxshilik» (1961), «Zarralar» (1973), «Suyanchiq» (1977), «Yashagim keladi» (1978), «Sening baxting» (1988), «To’qilgan dardlarim» (2001), «Shafaq» (2007) va boshqa she’riy asarlar muallifi. Ko’plab dostonlar («Asr bahsi», 1985), bolalarga atalgan she’r va ertaklar («Yulduzlar, 1964) hamda she’riy dramalar («Hasrat bog’i», 2004) yozgan. «Javohirlar sandig’i» (1983) essesi, katag’on davri dahshatlari haqidagi «Kafansiz ko’milganlar» (1989) avtobiografik qissasi, «Tirik ruxlar» (1999) roman-xronikasi ham bor. Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti laureati (1994). «Do’stlik» (1994) va «El-yurt hurmati» (1999) ordenlari bilan mukofotlangan.

BAHOR KECHASI

Quyosh botib ketdi.
Bir tutam nuri
Varrak dumlariga ilashib qoldi.
Onasi yetaklab ketgan boladek,
Chumchuklar churq-churqlab tark etdi tolni.
Hovlim o’rtasida do’ndiq qiz kabi
Pushti ko’ylak kiyib turar shaftoli.
Gilos oq shoxi to’n kiygan kuyovmi,
Egilib kelinga pichirlardi u.
To’yni ko’rish uchun tom tepasiga
Shoshib chiqib olgan qizlar kabi oy —
O’rikka tirmashib, yongoqqa o’tib,
Terak tepasida ko’rsatdi chiroy.
Faqat uyidamas, har xonadonda,
Bugun Vatanimda navro’zi olam.
Hovuzcha — kosaga bahor sharobin
Shildiratib quyar ariqchalar ham.
Ana, yulduz sanab bo’got labida
Qo’shnim mushugi ham kutadi yorin.
Jonivoru parranda… borida sevgi!
Qanday odam sevmas umr bahorin!
Qalblarni bir umr tark etmas, sevgi!

OQSHOM

Kecha oqshom kutdim, kelmading,
Zulmat ichra qoldim bir o’zim.
Umrim bo’yi bu zulmatga teng
Bir zulmatni ko’rmagan ko’zim.

Erkam, bugun kelding oqshomda,
Hali ko’kka ko’tarilmay oy.
Bilmagandim yorug’ olamda
Borligini shuncha nur, chiroy.

GO’DAK
Oybekka

Seni go’dak sanashsa agar,
Yo’q, ulardan, do’stim, ranjima!
Sen uchun bu juda mo»tabar,
Ma’nosini qilsang tarjima.

Go’dak quvmas shuhrat ketidan,
Ta’ma bilan bermaydi salom.
Makr izi bo’lmas betida
Va yasama qilmas ehtirom.

Gina bilmas, sodda, beg’ubor
Fe’ling uchun sanashsa go’dak.
Bu juda soz, nopok qalb bilan
Ulg’aymoqlik ne uchun kerak!

Umr bo’yi go’dak pokligi
Nasib bo’lsa har kimga agar,
Gultoj bormi shundan ortiqroq,
Ehson bormi, bundan mo»tabar!

ILHOM

Yolvoraman, ilhom parisi,
O’z erkimga holi qo’y bir dam.
Bola-chaqa, to’ylar orzusin
Boshqalardek o’ylayin men ham.

Shafqat etgil, tunda uyg’otma,
Bir kecha ber uyqumga orom.
Sevgi bo’lib bag’rimga botma,
Sehring bilan meni qilma rom.

Boshqalardek gullarning atrin
Totib bo’lay bog’im ichra mast.
Sen o’shanda dehqon mehnatin
Solmay turgin yodimga birpas.

Menga ham baxt boqqanda kulib,
Totmasimdan gashtin bir yo’la,
Kimlarningdir dardin eslatib,
Yuragimga solma g’ulg’ula.

O’z baxtimdan o’zim quvonib,
O’z g’amimni chekayin o’zim.
Dunyo dardin yodimdan quvib,
Bir dam bergil qalbimga to’zim.

Ilhom shafqat etdimi menga
YO qahrimi, bilmadim biroq.
Endi dunyo tashvishlariga
Necha kunki, befarqman mutloq.

Nohaqliqdan endi yo’q kuymoq,
Ilhom zavqi bezovta qilmas.
Gulga boqsam, bosadi mudroq,
Qalbim darddan tug’yonga kelmas.

Endi ilhom, kim bo’ldim, aytgil?!
Yolvoraman, aytib, qil izhor!
Yolvoraman, yonimga qaytgil,
Xalq dardidan ayirma zinhor!

KUZ

Kunduz. Osmon yuzin burkadi bulut,
Go’yo chiroq yongach, tushirildi parda.
Ko’cha tuprogidan ko’tarar quyun,
Shamol tabiatga qilgandek zarda.

Terak uchlariga qo’nmoqchi bo’lib,
Osmonu falakda qushlar chiyillar.
Yo’lidan chalg’itib, shoxlarni silkib,
Oltin yaproqlarin to’zg’itar yellar.

Yomg’ir shivaladi, bir to’p bolalar,
«Uy-uyiga», deya tarqalib ketdi.
Tolzorlarni kezgan ko’m-ko’k anhorning
Yomg’ir qamchisidan qabardi beti.

Ko’priklarga boqib kutgan do’stlarim
Shunda yetib keldi ko’p qilmay mushtoq.
Samovar navosi, tarnov sharrosi,
Ulfatlar bazmiga aytilgan mashshoq.

TO’KMA KO’Z YOSHINGNI

To’kma ko’z yoshingni, yig’lama, go’zal!
Majnuntol singari yoyma sochingni.
Mening gunohimni kechirgil bir gal,
Bir dam qoyaga boq, ko’tar boshingni.

Tomchi tomib turar qoyadan chak-chak,
Bir tomchi toshlarga solibdi ajin.
Axir tosh emas-ku mendagi yurak…
Ko’z yoshingni to’kma, menga ham achin.

TUN ILA TONG

Quyosh botib borar, qizarib botar,
Oltin koptok kabi ketdi dumalab.
Quyosh botadimi yoki tong otar,
Beparvo bolalar o’ynar quvalab.

Beparvo yoshligim, qaytib kelsang-chi,
Tunning azobidan meni qutqarib!
Bahor shamolidek tongda yelsang-chi,
Tongga intiqlikni boshdan ko’tarib.

Qani bolaligim, bedardliklarim,
Erta tong otardik begardliklarim!

KEKSALIK

Daraxt tepa shoxdan, odam oyoqdan
Qariydi, deydilar, bu ham bir hikmat.
Bunday o’ylab ko’rsam, butun narsani
Hisobli yaratgan doim tabiat.

Yaxshiki, odamning kuch-quvvatini
Belu oyog’idan avval oladi.
Bo’lmasa, bu oyoq keksayganingda
Seni qay ko’chaga sudrab qolardi.

MUHABBAT

Kechib ketging kelar goho dunyodan…
Nohaq boshlaringga yog’sa malomat.
Nogoh lol qilganda bulbulning kuyi,
Yaxshi, dunyoda bor deysan, muhabbat.

Ishqning kushandasi rashkning otashi
Yurakni o’rtaydi goho beshafqat,
O’lging ham, uzging ham kelmaydi ko’ngil,
Yaxshi, dunyoda bor deysan, muhabbat.

Maftun qilsa ba’zan kapalak raqsi,
Qilging kelib qolar quvonchdan parvoz.
Beixtiyor ko’zgu yoniga borib,
Berib ham qolasan o’zingga pardoz.
O’zingni o’zingga tanitar faqat,
Muhabbat! Muhabbat, muhabbat!

* * *

Faqirona sevgi. Kimgadir kulgi,
Ammo kimlarga bu ilohiy orzu!
Ayriliq hukmidan xalos qil meni,
Boqiy sevgi bergin, pokiza sevgi.
Bulutlar ichiga burkansa yulduz,
Oltin qafas ichra qolsa muhabbat…
Kichkina hovliga ekilgan rayhon,
Belbog’lik yor bo’lsa, shu ham menga baxt.
Tongda sevinch bilan boqay quyoshga!
Oydin kechalarim kechmasin yolg’iz.
Qanday baxt, qanday baxt bizni har oqshom
Namozshomgul tutib qutlasa yulduz.
Menga mashrabona sevgi ato qil,
Ajralmas mehr ber, umrlik vafo!
Kunduz quyosh, oqshom namozshomguldek
Quvonch chehramizdan ketmasin aslo!
Peshonamga boylik yozmadi taqdir,
Aslo mahrum etma mehrdan, Xudo!
Do’stga xor, dushmanga zor qilma zinhor,
O’zing halol rizq ber, qanoat ato!..

* * *

Oltmish yil sevgiga ta’rif izladim,
Izladim, bir mezon topmadim aslo.
Balki, ikki dilning qovushmog’idir,
Ikki dilda o’chmas tug’ilgan vafo?!
Ayriliq, rashk, riyo sevgining yo’li,
Men faqat vafoni bildim muqaddas.
Mening qo’shiqlarim bitta oshiqni
Vafo saroyiga boshlay olsa, bas!

VARRAKLAR

Xursand uyg’onardim bahor chog’lari,
Tongdan bo’lar edi ko’zim osmonda.
Shamol silkitganda terak shoxlarin,
Quvonchimning cheki bo’lmasdi manda.
Yangi kelin kabi tomda chuchmoma,
Yal-yal yonar edi lolaqizg’aldoq.
Lojuvard dengizdek bepoyon samo,
U ne bahor edi! U ne go’zal chog’!
Varraklar kuylardi shamolda jo’shib,
Men tomda tinglardim chalqancha tushib.

XAYOL
(hazil)

Qo’lga qalam olib, she’r yozganim on
Xayolimda olam bo’lar charog’on.
Hayot ko’zlarimga ko’rinar jannat,
Na biror armon bor, na-da mashaqqat.
Hamma baxtiyor-u hayot farovon,
Nomimga qo’yilgan emish xiyobon.
Haykalim poyiga qo’yilgan gullar —
Mening ijodimga tahsinmish ular.
Hamisha kuyladim yorqin kunlarni,
Ko’ngil ovlash uchun zo’r yakunlarni.
Ertadan doimo bo’lib umidvor,
Kelajakni ko’rar har bir ijodkor.
Shon-shuhrat lazzati sarxush etgan gal
Inson uchun yo’qdir xayoldan afzal.

QO’SHA QARIMOQQA YO’L-YO’RIQ
(hazil)

Qo’sha qarib ko’rdik sakson yil umr,
Nelarni ko’rmadi bu bosh qurmagur.
Gohida urishdik, yana yarashdik,
Arzimagan gapga bir kun talashdik.
Sevib uylandim-u darrov tug’madi,
Boshqaga uylan, deb ko’plar qo’ymadi.
Bordi-yu uylansam boshqaga, axir,
U ham tug’maydigan chiqsa-chi, taqdir.
Sevgi nimaligin bildim o’shanda,
Sabrsizlik ekan unga kushanda.
Yillar o’tdi, o’nta farzand ham ko’rdik,
Goho och, gohida badavlat bo’ldik.
Yoshlar so’rashadi, nima deb vafo?
Javobga o’ylanib qolaman goho.
Axir uylanganda aqling bor edi,
Yetti o’lcha, degan naql bor edi.
Yoring kimligini ko’rganda ko’zing!
Sevgim abadiy, deb aytganding o’zing!
Endi chiqqan bo’lsa o’rtada janjal,
Er-xotindan boshqa qilolmaydi hal.
Bunga ko’rsatolmas hech kim yo’l-yo’riq,
Qo’sha qarimoqdan boshqa chora yo’q.

XALQ DARDINI JOYLADIM DILGA
O’zbekiston xalq shoiri Shukrullo bilan
adabiyotshunos No»mon Rahimjonov suhbati

— Shukrullo aka, suhbatimizni she’riyat to‘g‘risida, bugungi inqilobiy qayta qurish davrida she’r va shoirning o‘rni, roli, ahamiyati xususida boshlasak.

— Ochig‘i, ana shu suhbatimiz bir necha oydan beri cho‘zilib kelayapti. Lekin to‘g‘risini aytganda, bu gaplar ko‘nglimga sig‘may turibdi. Hozirgi kunda gap mahorat haqida emas, she’riyat haqida emas. Hozir shunday bir zamon bo‘layaptiki, qayta qurish davri, odamlarga haqiqatni singdirish davri, poklik bilan napoklikning kurashayotgan bir davri. Unutilayozgan demokratiya, oshkoralikni kishilar ongiga singdirish uchun kurash ketayotgan, xalqimiz boshiga qancha-qancha kulfat solgan Stalin shaxsiga sig‘inish davrining illatlari fosh qilinayotgan, Oroldek azim dengiz qurib respublika hayotiga tahdid qilayotgan, paxtazorlarda odamlar zaharlanib, ayrim xotin-qizlar ustlaridan kerosin quyib, o‘zlarini yoqayotgan bir davrda, menimcha, hozir she’riy shaklga solib, nimadan boshlayman, deb qofiya va vazn izlashning fursati emas.

Hozirgi kunda ertadan kechgacha butun xayol publitsistik maqolalar yozib, jamiyatning o‘zini bir tartibga solib olsakmikin, degan dard bilan yashayapman.

— Bu qadar katta ijtimoiy va ma’naviy-ahloqiy masalalarni yolg‘iz publitsistik maqolalar bilan hal etib bo‘larmikan? To‘g‘ri, publitsistikani adabiyotning razvedkachisi, deyishadi. Publitsistikaning ham, she’riyatning ham o‘ziga xos ifoda yo‘llari, vositalari, shakllari bor. Bu jihatdan u she’riyatchalik inson ma’naviyatini chuqur ko‘rish, ko‘rsatish va ta’sir o‘tkazish iqtidoriga egamikan? Bu borada biridan ikkinchisini ustun qo‘yish biroz erish tuyulayapti. To‘g‘ri, keyingi yillar she’riyatimizda publitsistik ruh judayam kuchayib ketdi. Shavkat Rahmon, M. Solih, xoh Usmon Azim yoki Mirza Kenjaboev izlanishlarini olamizmi, deyarli barcha avlodga mansub shoirlarimiz she’rlarida publitsistikaning ko‘pgina ijtimoiy vazifasi aslida she’riyat o‘z zimmasiga olgandek tuyulmaydimi?

— To‘g‘ri, she’riyatning davr bilan bevosita aloqasi bo‘ladi. Lekin shu kunlarga qiyos qiladigan bo‘lsak, she’rning vazifasi biroz zaiflashib qoldi. Jamiyatda yonib turgan jarayon ketayotgan bir paytda she’riyat o‘z vazifasini publitsistikadek ado etishda ojizlik qilayapti.

Sizga aytsam, har bir davrning o‘z chavandozlari bo‘ladi. Adabiyotda ham shunga o‘xshash chavandozlar bo‘lgan. Chavandoz, deganda faqat ot minganni tushunmasligimiz kerak. Yo‘q, tuyaning ham, eshakning ham chavandozi bo‘ladi; 20-yillar adabiyotining chavandozi Hamza, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon desak, 30-yillarga kelib G‘afur G‘ulom, Oybek, Yashin, Hamid Olimjon, G‘ayratiylarda o‘z davrining saviyasi, ruhi bor. 30-yillar adabiyoti shular nomi bilan bog‘liq. Undan keyingi davr — Mirtemir, Zulfiya, Mamarasul Boboev. Har bir davrning o‘z turkum yozuvchilari bo‘larkan. Mirmuhsin, Hamid G‘ulom, Shuhrat, Turob To‘la, Said Ahmadlar avlodi ham o‘zi bir davr. Shu davrda ham o‘ziga xos bir narsalar yaratildi. Undan keyin Erkin Vohidov, Jamol Kamol, Abdulla Oripovlar avlodi ham bir bosqich. Keyincha, Rauf Parfi, M. Solih, Miraziz A’zam, Usmon Azimov, Xurshid Davron — bular ham nihoyatda o‘ziga xos. Hammasi o‘z davrining chavandozlari deyish mumkin. Qaysi biri ilg‘oru qaysi biri zaif?! Masalan, bugungi kunda Rauf Parfi, Usmon Azim, M. Solih rasm bo‘lib qoldi. She’rlari xalqqa yoqyapti, olqish olyapti. Ba’zan, ijod davr kitobxonining saviyasi talabiga, davrning vazifasini bajarishga qarab ham baholanar ekan. Axir, shaxsga sig‘inish davrini oladigan bo‘lsak, kimki Stalinni, paxtani o‘rinlatib maqtay olsa, hamma chapak o‘shaniki edi.

Endi, bugungi kunda shoir ijodining ahamiyatini odamlarning chapagiga qarab baholash mumkinmi? Shu o‘rinda chapak haqida bir narsani aytib qo‘yay. Ba’zan chapakka qarshi bo‘lsam, ba’zi shoirlar mendan xafa ham bo‘layapti. Adabiyotning ijtimoiy kuchini, ahamiyatini, salmog‘ini zalda o‘tirganlarning chapagi bilan o‘lchash kasali desa ham bo‘ladi, paydo bo‘ldi. Oshkoralik davri ekan, bir narsani aytib o‘tishim kerak. 40-yillarning oxiri, 50-yillar bo‘lishi kerak. O‘zbekistonda eng ko‘p chapak oladigan shoir Chustiy edi. G‘afur G‘ulom, Oybek, Maqsud Shayxzodalar Chustiyning ketidan yurardi. Chustiy shunday ommalashib ketdiki, birinchi planga chiqib qoldi. Nomi aytilsa bas, chapak chalinaverardi. Endi, u davrlar o‘tdi; hozir boshqa davr. Endi, o‘sha paytlarda chapaklarga ko‘milib ketgan Chustiyning nomi qayoqda-yu, chapak olmagan Oybekning nomi qayoqda. Bu — yengil shuhratga moyillik belgisi. Bir rus shoiri aytgan edi: «Ommalashishni, nom chiqarishni tashkil qilish mumkin; lekin boqiy shuhratni faqat iste’dod, mehnat evaziga, yaxshi asar bilan ta’minlash mumkin». Chindan ham televizor orqali, uchrashuvlar orqali, tanqidchilar, oshna-og‘aynigarchilik orqali ommaviylikka erishish mumkin. Ba’zan biz chapakka uchib, iste’dodning bahosini zalning to‘laligiga, olqishlarga qarab baholaymiz.

— Bu yerda she’r saviyasi, she’rxonlar didi, davrning umumiy saviyasi masalasi ham bor-ku, uni hisobga olmaslik mumkin emas-da.

— Biz she’rxonning, kitobxonning didini yuksaltirish, saviyasini ko‘tarish uchun doimo qayg‘urishimiz kerak. Yaqinda yozuvchi Odil Yoqubov bilan suhbatlashdim. B. Pasternakning «Doktor Jivago» asari to‘g‘risida gaplashib qoldik. Odil: «Noviy mir» jurnalining birinchi sonida chiqqan qismining dastlabki bo‘limini o‘qish juda qiyin bo‘layapti», dedi. Shundan keyin men ham o‘qimay qo‘ya qoldim. Kelinoyingizdan so‘rasam, u ham «o‘qilishi juda qiyin ekan, tortib ketmayapti» dedi. Kuni kecha Odil Yoqubov bilan gaplashsam, «Shukrullo aka, biz yengil narsaga o‘rganib qolgan ekanmiz, — dedi. — Asarning boshlanishini o‘qiymiz, o‘rtasini varaqlab ko‘ramiz; muhabbatmi, oilaviy, maishiy masalalarmi, syujetlimi, sal tortib ketmasa, yig‘ishtirib qo‘yamiz; falsafiy narsalarni, bunda nima demoqchi, o‘ylashga sabrimiz yetmaydigan bo‘lib qolibdi. Yozuvchi bo‘lganligim uchun, qani oxirigacha o‘qiychi, deb chidam bilan birinchi qismini o‘qib bo‘luvdim, jurnalning keyingi soni qachon kelarkinga tushib qoldim. Bu Mixail Sholoxov darajasidagi yozuvchi ekan. U hayotni shu qadar teran bilarkanki, voqealarga falsafiy qararkanki, atrof-tevaragidagi voqealardan shunaqangi falsafiy xulosalar chiqarar ekanki, yoqamni ushlab qoldim», — deydi.

Hayotdagi kamchiliklar haqida, jamiyatdagi nuqsonlar to‘g‘risida, ularni keltirib chiqargan omillar haqida shu qadar o‘zicha yondashishlar, tahlillar borki, bunga uncha-muncha odamning aqli yetmaydi. Va uncha-muncha o‘quvchi ham bu asarni o‘qimaydi. Unga bekorga Nobel mukofoti berilmagan. Hozirgi davrning qadriga shuning uchun yetish kerakki, u iste’dodlarni, iste’dodli asarlarni, yozuvchi mehnatini, inson mehnatini qadrlaydigan vaqt keldi.

Hali chapak deganim, biz o‘quvchini, kitobxonni, shunday jiddiy asarlarni o‘qishga, malaka hosil qilishga, sabr-chidamgayam o‘rgatishimiz kerak.

— Shu boisdan o‘quvchilarning saviyasi shoir-ijodkorlar saviyasiga bog‘liq, degan haqiqat ham bor. Negaki, nafis san’atni anglash, she’rning ma’nosini o‘qish, mag‘zini «chaqa» bilish ham ijtimoiy hodisa. Yuksak did tarbiyasi bir oyda yoki bir yilda samarasi ko‘rina qoladigan narsa emas. U har bir davrda ham ijodkorlar zimmasidagi ijtimoiy vazifanikg tarkibiy bir bo‘lagi hisoblanadi.

— «Javohirlar sandig‘i» asarimda ham yozgan edim. Bozorga borgan odam o‘z ehtiyojini qoplashni istaydi. Kimdir oltin taqinchoq olganidan xursand, birov esa, yomg‘irda qolmasam bo‘ldi-ku, deb eski kalish olganidan xursand. She’riyatning saviyasini, o‘quvchilarning didini o‘sha eski kalish olib o‘z ehtiyojini qoplaydigan, bozordan mamnun qaytgan xaridorning saviyasiga tushirib qo‘ymaslik lozim. She’riyatni o‘shalarning saviyasi bilan baholamasligimiz kerak. Shuning uchun, hech bir shoir «men bugun cho‘qqi bo‘lib qoldim» deb mag‘rurlanmasligi kerak. Ularni davr hal qiladi. Keyin biz, adabiyotimizni she’riyatimizni faqat o‘zimizning respublikamiz miqyosida, doirasida o‘lchamasligimiz ham kerak. Mag‘rurlanmaslik uchun yuksak cho‘qqilarga ham nazar solib turishimiz lozim. Ularning sirlarini izlashimiz kerak! Rasul, Chingiz, Yevtushenkolar qanday qilib dunyoga mashhur bo‘ldi? Ularning ijodiy sirlari nimada? Bizda eng yaxshi asar deb maqtalgan, chapak olayotgan yozuvchilarning asarlari hatto biror markaziy jurnallarda bosilmasligi, ular Chingiz yoki Abuladze asarlari kabi bahslarga sabab bo‘lmasligining siri nimada? Shularni o‘rgansak bo‘lmaydimi? Nima uchun bizning adabiyotda hatto eng yaxshi shoirman, deganlar ham Butunittifoqqa chiqolmayapti? Bu o‘ta milliylikdanmi? Axir, shunday bo‘lsa, Rasul milliy emasmi? Shoir, o‘zi avvalo ahloqan toza, ibratli odam bo‘lishi kerak. Shoir o‘z talantiga nihoyatda ishongan bo‘lishi kerak. U xushomaddan, riyodan, amaldorlarga ta’zim-tavoze qilishdan nihoyatda yiroq bo‘lishi kerak.

— Shukrullo aka, keyingi paytda oshkoralik degan ifoda so‘zlashuvda ham, gazetalarda ham, radio-televideiie eshittirishlarida ham eng ko‘p ishlatiladigan so‘z bo‘lib qoldi. Bugungi so‘zlashuv nutqimizdagi va yozuvdagi eng mashhur ifodaga aylandi, desak yanglishmagan bo‘lamiz. Oshkoralikni siz qanday tushunasiz va tushuntirasiz? Dildagi bilan tildagi haqiqatning birligi, deyish mumkinmi? U she’riyatning oldiga qanday vazifalar qo‘yayotir? Ana shu jarayonda shoirning, ijodkorning burchi nimalardan mborat, deb bilasiz?

— Hamma narsa oshkoralikda bilinadi. Oshkoralik — bu aslida, yashirin narsa yo‘q, degani. Mana, o‘sha Yevtushenkoni olaylik. Yigirma besh o‘ttiz yoshligida KPSSning Bosh sekretari Xrushchev bilan bahsga kirishgan. Bu nimaning mahsuli; sababi nimada? Yevtushenko, Andrey Voznesenskiylar o‘z fikriga, o‘z talantiga, ijodining boqiyligiga, o‘zining haqligiga ishongan. Afsuski, shoir o‘ziga ishonmasa u shoir emas. Vaholanki, biz ba’zilarni talantli, yaxshi shoir deb aytamizu, lekin «fe’li qursin» deymiz. Nega? Chunki inson sifatida o‘z talantiga ishonchi yo‘q. Ba’zan riyo qilib qo‘yadi. Amal, martaba uchun riyoga boradi. Vaholanki, o‘ziga ishongan shoir, o‘sha Yevtushenkolardek, har qanday holatda ham haqiqatni ayta olishi kerak. Axir, Nasimiyni, Mashrabni eslaylik. Ular dor ostiga tikka borishgan-ku. O‘sha paytda ham yolg‘on gapirmagan, riyo qilmagan-ku.

Ana shular bizga ham, yoshlarga ham ibrat bo‘lishi kerak. Hozir oshkoralik vaqtida haqiqatni aytishga o‘rganishimiz kerak.

— Chinakam ijod hech qachon mukofotlar bilan belgilanmaydi, shekilli.

— Mutlaqo.

— Klassik she’riyatning asl namunalarini olamizmi, Oybek yoki Maqsud Shayxzoda va Mirtemirning klassik she’rlariki olamizmi, o‘sha paytda mukofotni o‘ylab ijod qilishmagan-da.

— Hozirgi paytda mukofot olish, mukofot berish bir odat ham bo‘ldi. Hammamizda «chillaki chillakini ko‘rib chumak uradi», degandek mukofotga, unvonga intilish ham bo‘ldi. Shu o‘rinda ancha burun o‘zim bilan bo‘lib o‘tgan bir voqeani eslay. Bir suhbatimda ham aytgan edim, shekilli. Bir adabiyot ixlosmandi bilan suhbatlashib qolgandim. «Oybek o‘libdi», deganimda, u «Iya, anovi yozuvchimi?», dedi. Men ataylab, «Oliy Sovetning deputati edi», dedim. U «men uning deputatligini bilmayman», dedi. Ataydan «SSSR Davlat mukofotining laureati-da», desam, u «laureatligini bilmadimu, «Navoiy» romanini yozgan yozuvchi-da». «O‘zbekiston yozuvchilar soyuzining raisi ham bo‘lgan edi» desam, «Buni bilmadimu «Qutlug‘ qon» romanini yozganligini bilaman», deb javob qildi. Mana, ko‘ryapsizmi, shu narsa ham bizga ibrat bo‘lmog‘i kerak. Unvonlaring bo‘lsa-yu, asarlaringni hech kim bilmasa, asarlaringni hech kim o‘qimasa. Biror asaringdan, she’rlaringdan, dramangdan yoki nasringdanmi, biror og‘iz misol keltirib aytolmasa. Bu fojia.

— Ba’zan o‘zbek ijodkorlarining asarlari markaziy jurnallarda chop etilmasligi, Ittifoq miqyosiga ko‘tarilmasligiga ko‘pincha yaxshi tarjimonlarning yo‘qligi sabab qilib ko‘rsatiladi. Bunga qanday qaraysiz?

— Bu bahona, xolos. O‘z zaifligimizni tan olmaslik. Aslida bunga sabab, asarlarimizda umuminsoniy masalalarga aloqador teranlikning yo‘qligi! Rasul Hamzatov yoki Odil Yoqubov asarlari tarjimasi hammaga ma’qul va mashhur bo‘ldi-ku! Oshna-og‘aynigarchilik bilan ittifoqqa tanilish qiyin.

— Shukrullo aka, agar yanglishmasam, birinchi she’ringiz e’lon qilinganiga ham yarim asr bo‘ldi, chamasi.

— To‘g‘ri, roppa-rosa ellik yil bo‘ldi.

— Ellik yillik adabiyotimiz, she’riyatimiz tarixini yaratishda faol ishtirok etib kelayotgan ijodkorlardan birisiz. Hozirgi kunda turib bosib o‘tilgan yo‘lga, ortingizga bir qaraganda adabiyotimizdagi qaysi yutuqlar ittifoq miqyosida e’tirof etilganligidan mamnuniyat hissini tuyasiz? Qanday xatolar bo‘ldiki, ularni achinish bilan eslaysiz? Ana shu ellik yillik jarayonda ijodkorlarning va shu jumladan, o‘z xatolaringizni nimada deb bilasiz?

— Bu savollarga javob berish uchun biz davrni ayblay olmaymiz. Umuman, haqiqatni aytish hech qaysi davrda hokim sinfga yoqqan emas. Hech bir jamiyat nuqsonlardan xoli bo‘lmaydi. Shuning uchun haqiqiy shoir jamiyatga o‘z munosabatini bildirar ekan, u mansabdor tabaqalarga xush kelmasligi tabiiy. Shunday bo‘lgandan keyin, zamonasozlik qildimi, demak, hamma ayb shoirda, zamonda emas.

— Shu xususda konkret misol keltirishingiz mumkinmi?

— Konkret misol shuki, diktovka bilan she’r yozmaslik kerak. Masalan, paxta haqida she’r yozib bering, deyishsa, darrov «paxta yashasin» deb maqtab she’r yozib tashlash — bu zamonasozlikning o‘zi-ku. Masalan, shuning oqibatida she’riyatimiz 50-yillarda ritorikaga o‘tib ketdi. Aksariyat shoirlarimiz zamonsozlik qildi. Paxtadagi ko‘zbo‘yamachilik 80-yillarga kelib fosh qilindi. Aslida, bu jarayon — ko‘zbo‘yamachilik 46-yillardan keyin, 50-yillarda boshlangan edi. Masalan, Jdanovning 46-yilgi dokladidan keyin ayniqsa adabiyotimizda ritorikaga moyillik kuchayib ketdi. Davrga yoqaman deb, moslashaman deb, Hayotni bo‘yab ko‘rsatish avj oldi.

Lekin hayotni to‘ppa-to‘g‘ri, bejamasdan, Sholoxovga o‘xshab, Tvardovskiyga, Anna Axmatovaga o‘xshab, Zoshchenkoga o‘xshab, salbiy va ijobiy tomonlarini yozganlar ham o‘z pozitsiyasida qat’iy tura oldi.

— To‘g‘ri, Shukrullo aka, ijodiy avlodlar silsilasi ham o‘n-o‘n besh yilda almashinib, birbirini to‘ldirib boradi, deymiz; har bir naslning adabiyotga kirib kelishi, ijodiy avlod sifatida shakllanishi va o‘zligini namoyon etishi bu borada bosh omil hisoblanadi. Negaki, davr va hayot har bir ijodkorlar avlodi zimmasiga doimo yangi-yangi vazifalar yuklab kelgan. Zero, har bir davrning o‘z muammolari, o‘z haqiqatlari bo‘lar ekan-da! Shu ma’noda, ellik yil badalida Siz mansub ijodkorlar avlodi oldida qanday vazifalar turgan edi, deb bilasiz? Xalqning yumushini yengillatishda, xalqning dardini aytishda, yuragidagi va tilining uchida turgan haqiqatlarni she’rga solishda ular nimalarni ayta oldi-yu, yana nimalarni ayta olmaganligi ko‘nglida armon bo‘lib kelmoqda?

— Endi, buni faqat men mansub avlodning vazifalari, deb bo‘lmaydi. Chunki hamma davrda ham riyo qilganlar bo‘ladi. Navoiy davrida ham podshohlarni madh etganlar bilan birga nohaqlikni Husayn Boyqaroga ochiq aytganlar ham bo‘lgan. Men adabiyot haqiqatning, odam ruhiyatining ifodasi, deb tushunaman. Anna Axmatova, Tvardovskiy, Rasul Hamzatovlar hamisha adabiyot — insonning ichki dunyosi, ana shu dunyoga faol munosabati, deb bilishgan. Mana shu nuqtai nazardan qaralsa, masala oydinlashadi. Masalan, men:

Vujudimni tilib tilka-tilka
Ayla, vijdonimni sotmayman,
Xalq dardini joyladim dilga
O‘lay, o‘limdan ham qaytmayman, —

degan satrlarni 1938 yilda yozganman. Ijodni xalqning dardi, yuragi deb tushunganman. Xalqqa bo‘lgan bu muhabbat, bu dard, hayotdagi nohaqliklar, salbiy hodisalarni his etish, unga murosasizlik, unga bo‘lgan ichki bir tug‘yondan tug‘iladi.

Taxminan, 1930 yillar, 9—10 yoshlarim chamasi, o‘sha yillarda boylarni, domlalarni quloq, badarg‘a qilish boshlangan paytlar, mahallamizning komissiyasi Mamanbek har hafta-o‘n kunda qorovul puli, hovli solig‘ini tekshirish bahonasi bilan eshigimizdan «ho, qori domla», deb gapirib kelardi. Domla so‘ziga alohida urg‘u berardi. Ya’ni bu bilan otamni domla, deb cho‘chitmoqchi. Cho‘chitib bir narsa undirmoqchi bo‘lardi. Soliqlarni to‘plash muddati o‘tgan bo‘lsa, tintuv qilish, uy bisotlarini olib chiqib ketish bilan qo‘rquv solardi. Rayon moliya bo‘limining vakili Shamsixo‘ja uyimizdagi narsalarni yozib, palon kungacha nalog to‘lanmasa, olib ketishini aytgani hali-hali esimda.

Axir bular adolatdanmi!

1930 yillarda xolamning o‘g‘li, pochcham xalq dushmani, deb qamalib ketdi. Bolalari bilan opam biznikiga ko‘chib keldi. Oilamizdagi noroziliklar, nohaqlikdan nolishlar albatta, menga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmagan. O‘sha yillari eng mashhur, she’rlari yod bo‘lib ketgan Usmon Nosirning qamalishi… albatta, talabalar orasida hayratga, turlicha gap-so‘zlarga sabab bo‘lgan edi. Shularning natijasi o‘laroq dastlabki she’rlarimdayoq xalq dardini his etish, nohaqlikka nafrat o‘z aksini topa boshladi.

Xoh to‘xtagan bo‘lsin, xoh chiqarsin sas,
Gar mili bo‘lmasa, u soat emas.
Kimdaki so‘nibdi xalqiga mehr,
Xoh tirik, xoh o‘lgan — inson sanalmas.

Ya’ni, qaysi zamonda bo‘lmasin, xalqqa muhabbatdan, fidoyilikdan bo‘lak she’riyatda hech narsani o‘ylamaslik kerak. Ana shu o‘rinda, davrning emas, shoirning ojizligi va afzalligi ham bilinadi. Kim zamonning quli bo‘lib qoladi, kim zamonga yordam qilib, nuqsonlardan forig‘ etmoqchi bo‘ladi. Qaysi davrda bo‘lmasin, she’rning vazifasini to‘g‘ri tushungan shoir chinakam shoir bo‘lib qolaveradi.

Falaklar yondi ohimdan
Murodim sha’mi yonmasmi?

Shu she’rni har gal o‘qiganimda, qonimga singib ketganligini sezaman. She’riyat haqida gapirgudek bo‘lsam, birinchi galda shu satrlar yodimga keladi. Mana, yosh shoirlar orasidan M. Solih, Usmon Azimov, keyin Mirza Kenjaboevlar she’r texnikasini, uslubini nihoyatda mukammal o‘zlashtirgan shoirlar. Ularning so‘zlarida ham, vaznda ham saktalik yo‘q. Fikri teran. Yozuvchilar soyuzimizda olti yuzta a’zo bor. Bularning har birini adabiy jarayonda u yoki bu darajada ma’lum hissasi bor-ku…

— Lekin hamma a’zolar haqida bunday deb bo‘lmaydi. Negaki, kitob chiqarish, matbuotda she’r e’lon qilish — bu hali adabiy jarayonda faol ishtirok etish emas-da, Shukrullo aka. Konkret fikr yuritish kerak, deydigan bo‘lsak, o‘nlab shoirlar nomini keltirish mumkin. Adabiyot saviyasini, kitobxonlar saviyasini shu xildagi shoirlarning she’riy to‘plamlari tushiradi. Tanqidchilik, adabiy jamoatchilik tag‘in ham saviyasiz she’rlarga toqat qilib kelayapti. Uzil-kesil fikrini bildirmayapti. She’riy jarayonda keng palak yozgan o‘rtamiyonachilikning ildizlaridan biri ana shu badiiy bo‘sh she’rga beparvolik emasmikan? Maza-matrasiz, tuturuqsiz she’rlarning ko‘pligini nima bilan izohlash mumkin?

— Ayrim tanqidchilarimiz faoliyatida g‘alati bir odat bor. Rus tanqidchilarida esa bu narsa yo‘q. Masalan, hozirgi proza haqida fikr yuritadigan bo‘lsa, ular gapni Gorkiydan yoki Fedindan boshlamaydi. Hozirgi she’riyat haqida gapiradigan bo‘lsa, Mayakovskiy, Yesenin demaydi. Lekin, afsuski, bizda, albatta gapni oqsoqollardan boshlab kelish odat. Bu hali oshkoralikning yetishmasligi, adabiyotimizga shu kunlarda yetarli hissa qo‘shayotgan ijodkorning yutuqlariga to‘g‘ri yondosha olmaslik oqibatidir.

Bir tanqidchi bor. Qaysi maqolasini olmang, nuqul oqsoqol adiblardan tushib keladi. Hatto, o‘sha shaxsga sig‘inish davri deymizmi, turg‘unlik davri deymizmi, shundayam «ijobiy rol o‘ynaganlar kim» deyishsa, faqat oqsoqollarni tilga oladi. Yoki ayniqsa «jabr» chekkanlar qatorida keyingi paytda Abdulla Qahhor nomi ko‘p aytilyapti. Vaholanki, Tohir Malik «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasidagi «Yozuvchining baxti va baxtsizligi» nomli maqolasida to‘g‘ri yozibdi: garchand, Rashidov bilan Abdulla Qahhor munosabati yaxshi bo‘lmasa ham, u kishi Davlat mukofotini oldi, olti tomligi chiqdi, yubileyida Markaziy Komitetning barcha a’zolari borib o‘tirdi; Alisher Navoiy teatri binosida o‘tkazildi. Abdulla Qahhor tanqid qilingan bo‘lsa tanqidni jabr deb tushunmaslik kerak. Unday bo‘lsa, jabr chekmagan qolmaydi-yu. Jabr chekkanlar deganda Maqsud Shayxzodani, Mirzakalon Ismoiliyni, Shuhratni birinchi navbatda aytish kerak. Axir Shuhrat Rashidov bilan munosabati yomonligi sababmi yoki qamalganligi sababmi, na yubileylari o‘tkazildi, na unvon ololdi. Hatto, tanqidchilarning umumiy ro‘yxatida tilga olinmay keldi. Mana, buni jabr tortgan deyish mumkin.

— She’riyat va she’riy jarayon masalalaridan biroz chalg‘ib ketdik, shekilli.

— Tanqidchilik bilan bog‘liq adabiy jarayondagi tendentsiozlik haqida gapirmoqchiman-da. Bu ham adabiyotimizni kambag‘allashtirishga olib keladi. Qaerdaki tarafkashlik bor ekan, o‘sha yerda adabiyotning sho‘ri quriydi. Boy adabiyotni g‘ariblashtiradi; parchalarga ajratib tashlanadi; yaxlitlik yo‘qoladi. Turg‘unlik davrida Turg‘un Po‘latning «Ichkuyov» asari yaratilgan edi. Unda obkom sekretari, raykom sekretarining xatolari, tergov organlaridagi poraxo‘rliklar ochib tashlanadi. Bundan o‘n besh yil oldin, «ura-ura»chilik davrida shunday asarlarni yozish osonmidi? Turg‘un Po‘latning bevaqt o‘limiga shu asari orqali chekkan jabrlari sabab bo‘lmadimikan, deb o‘ylayman.

Uyg‘un yoki Abdulla Qahhor shunday jabr ko‘rganmi? Uyg‘un shu jabrni boshidan kechirganmi? Kechirmagan. Boris Pasternakning «Doktor Jivago» asari taqiq qilingan edi, hozir chiqayapti. O‘quvchilar A. Tvardovskiyning taqiqlangan «Xotira huquqi» asarini o‘qiyapti. Uyg‘un bilan Abdulla Qahhorning qaysi asarlari taqiqlangan ediyu, hozir badiiy yuksak sanalib, e’tibor bilan o‘qilyapti? Nima uchun ayrim tanqidchilar turg‘unlik davri yoki jabr ko‘rganlar haqida yozadigan bo‘lsa, faqat Uyg‘un bilan Abdulla Qahhorni topib olgan?

Bular nimaning oqibati? Bu — o‘sha tendentsiozlik, tarafkashlik belgisi. Oqibatda, o‘zimiz bilib olgan uch-to‘rtta muallifdan boshqasini o‘qimaymiz. Vaholanki, tanqidchilikning vazifasi u yoki bu yozuvchini maqtash, tanqid qilishgina emas, talantlarni topish, xalqqa tanita olish ham-da! Satira haqida gapiradigan bo‘lsak, unda sotsial masalalar bo‘lishi kerak. Abdulla Qahhor komediyalarining zo‘rligi shundaki, unda odamlarning og‘ziga tushadigan hikmatli gaplari bor. Orqa etagini ko‘tarib boshiga yopsa — buni satira yoki komediya, deyilmaydi. Buni tsirkdagi masxarabozliklardan sira farqi yo‘q.

— Darhaqiqat, turli saviyadagi xilma-xil asarlar ko‘plab e’lon qilingan; hozirgi kunda ham chiqib yotibdi. Hayotning o‘zi shafqatsiz hakam, deyishadi. Shu ma’noda, yozuvchilarning o‘rnini, asarlarining ahamiyatini davr elakdan o‘tkazarkan; hayotning o‘zi saralab qo‘yarkan. Tanqidchilikning ro‘yxatiga tushmaslik, mualliflar nomi biridan oldin yoki biridan keyin sanalishi, barchasi nisbiy va shartli, ijodkorning adabiyotdagi o‘rnini belgilay olmaydi. Shukrullo aka, ellik yillik she’riyatimiz tarixining faol ishtirokchisi, guvohi sifatida ayting-chi, ijodda saralanib qolish, puchakka aylanib ketmaslik uchun shoirga talantning o‘zi kifoya qilarmikan? Yoki davr dardini, hayot haqiqatini aytish muhimmi? Bu borada biron mezon bo‘lishi mumkinmi?

— Talant degani — hayot haqiqatini aytishning o‘zi emas. Haqiqatning nima ekanligini tanlay bilish — talant. Hayot haqiqati nima? U ham umumiy bir tasavvur. Keyin, o‘sha haqiqatni haqiqat sifatida, haqqoniy qilib ifodalay bilish zarur. Bunda — hamma gap badiiyatda.

G‘afur G‘ulom buyuk shoir. Lekin o‘n tomligini bir tekis o‘qib bo‘lmaydi. Sababi, birdek saviyadagi asarlar emas. O‘n tomni o‘qib bo‘lguncha G‘afur G‘ulomdan odamning shahdi qaytib qolishi mumkin. U qanday yashagan va ishlagan, qanaqa xayollar, orzular bilan band bo‘lganligini bilish uchun o‘n tomligini chiqardik.

Mana, masalan, mening o‘zim biron joyga borib she’r o‘qish kerak bo‘lsa, «Qaysi she’rimni o‘qiy», deb ertadan kechgacha she’r tanlayman. Shoir o‘ziga baho bera olmaydi. Eng yaxshi she’rini topish va aytishga qiynaladi. Shuning uchun «Hamma she’rim yaxshi, qotirib tashlaganman», deb maqtanmasligimiz kerak. Ana shu bir daqiqalik holat shoirning hamisha ko‘z o‘ngida turishi kerak. Shuning o‘zi har bir shoir uchun bir maktab, saboq.

— Shukrullo aka, komil shaxsni tarbiyalash har bir davrda adabiyotning demakki, she’riyatning ham bosh mavzusi bo‘lib kelgan. Bugungi she’riyatimizning eng asosiy maqsadi ham to‘kis shaxsni, insondagi insoniylikni tarbiyalashga, namoyon etishga munosib hissa qo‘shish. Sizning she’riyatingizda insonni mukammallashtiruvchi omillar ko‘proq kuylanadi. Va ana shu — do‘stlik, yaxshilik, olijanoblik, fe’li kenglik, saxovat, mehr ulashish, benuqson bo‘lish va h. z. omillar insoniy komillikni ta’minlovchi, ma’naviy-axloqiy go‘zallikni, shuningdek, hayotning boqiyligini belgilovchi yetakchi xususiyatlar she’riyatingizning bosh pafosini tashkil etadi. «Inson va yaxshilik», «Inson inson uchun», «Mezon», «Kun va tun» singari qator turkumlaringiz mundarijasida ushbu masalalarni falsafiy idrok va ifoda etish ustivor. Shu ma’noda, keng o‘quvchilar ham, tanqidchilik ham Sizni faylasuf shoir, deb biladi. Boya G‘afur G‘ulom she’riyatining falsafiy mazmuni haqida qisman to‘xtalib o‘tgan edingiz. Chindan ham, G‘afur G‘ulom, Maqsud Shayxzodani sharq klassiklari Navoiy, Bedil, Bobur singari faylasuf shoir, deb bilamiz. Shu o‘rinda falsafiy she’riyatimizdagi an’ana va novatorlik xususidagi fikringizni bilmoqchi edim. Klassik she’riyatimizdagi falsafiy yo‘nalishning qaysi tomonlari bugungi kunda davom ettirilayotir? Falsafiy poeziyamizning kelajagini qanday belgilarda ko‘rasiz?

— She’r — bu katta fikrlarni, umuminsoniy, dunyo taqdiriga aloqador fikrlarni qamrab olishi kerak. Tinchlik haqida she’r yozish kerakmi? yoki Afg‘onistondagi, Hindistondagi voqealarni she’rga olib kirish kerakmi? Bular «Axborot»da ham aytilib turibdi-ku. Hayotga falsafiy qarash; hayotning yaxshi-yomon tomonlaridan chiqarilgan badiiy va umuminsoniy xulosalar ijod mag‘zini tashkil etadi.

She’r aslida pand-nasihat, yashasinbozlik, aql o‘rgatishdan xoli bo‘lishi kerak. Hozir oshkoralik davri, haqiqatni ayt, degan bilan she’r tug‘ilavermaydi.

Hozirgi she’riyatimizda ham, kitobxonda ham eski an’anaviy she’riyatning ta’siri kuchli. Xalqimiz didaktikaga judayam moyil. So‘fi Olloyor ham, Mahtumquli ham, umuman, klassiklarimizda sotsial masalalar ko‘proq axloq bilan bog‘lab talqin qilingan. Ma’rifatparvarlik davrida ilm-ma’rifat keng targ‘ib qilina boshlandi. Keyingi sovet davri she’riyatimizni oling, unda mehnat, tinchlik, jamiyat hodisalariga munosabat masalalari asosiy o‘ringa ko‘chdi. Endilikda didaktika mavqeini yo‘qotdi. Odamlar ham «bizga nasihatingni qo‘y, bo‘ladigan gapni gapir, masalaning mohiyatini ayt, kelib chiqayotgan sababini ayt» deydi. Rauf Parfi, M. Solih, Usmon Azim, Xurshid Davron, Miraziz A’zam kabi shoirlar — masalaning mohiyatini aytyapti. Ular gapni bevosita kurashdan, o‘zini bezovta qilgan dardlardan boshlayapti.

— Bugungi she’riyatimizda intim kechinmalardan tortib Mayakovskiyona minbar she’rlargacha, kundalik mavsumiy she’rlardan to tabiatga, sevgi-muhabbat va siyosatga doir asarlargacha bor. Ba’zan she’rlarni vatanparvarlik, grajdanlik, manzara she’rlari deb mavzular bilan belgilaymiz. Shunga sizning munosabatingiz?

— Shu paytgacha vatanparvarlikni, grajdanlikni bir yoqlama tushunib keldik. She’riyatda vatanni sev, partiyaga sadoqatli bo‘l, xalqqa joningni qurbon qil, deyish g‘oyaviylikka kirmaydi. Vaholanki, tabiatni kuylash ham vatanparvarlik. Masalan, men chuchmo‘ma haqida, lolaqizg‘aldoq haqida, ariqlarda jildirab oqayotgan suv haqida she’r yozdim. Qishdan qolgan, tegirmonning tagidagi yaxlari, endi eriyotgan ko‘lmakdan baliqlarni ushlaganimni she’r qildim. Xo‘sh, ular o‘quvchining hissiga singadimi? Qaerga bormasin, «oh, o‘sha bolaligim o‘tgan mahallam», «yoshligim», deydimi? O‘zi unib-o‘sgan joylarni yodga oladimi? Axir, shuning o‘zi tabiat orqali vatanparvarlik hissini singdirish emasmi?

— Hozirgi kunda haqiqat uchun, adolat uchun kurashib nohaq jabr chekkanlarning taqdiri haqida, tariximizda ro‘y bergan soxtalashtirishlar haqida oshkora gap ketmoqda. Bugungi oshkoralik, demokratiya, qayta qurish davrida lola, gunafsha haqidagi she’rlar odamlarning ko‘ngliga uncha sig‘maydi. Tabiat haqidagi she’rlarni ham inkor etib bo‘lmaydi, albatta. Ularning ham o‘z vazifasi bor. Lekin Shukrullo aka, siz yaxshi bilasiz, shu go‘zalliklardan bahra ololmagan, ulardan mahrum qilingan vaqtlar ham bo‘ldi. Mana sizning o‘zingiz…

— To‘g‘ri, men ham tuhmatga uchraganman. Lekin No‘‘monjon, bilasizmi, u kunlar haqida so‘zlash emas, shu vaqtgacha eslashga ham toqatim bo‘lmagan!

— Lekin hozir shunday bir davr keldiki, xohlaysizmi-xohlamaysizmi hayotning o‘zi eslashga, so‘zlashga majbur qiladi. O‘sha adolatsizliklarning sabablarini ochish, garchand siz uchun og‘ir bo‘lsa ham, hamma o‘sha xatolar takrorlanmasligi, hozirgi yoshlar uchun, hozirgi kishilar uchun juda katta ahamiyatga ega. To‘g‘ri, o‘sha vaqtda sizlarga tuhmat yog‘dirilgan. Lekin o‘sha tuhmatchilar kim, tuhmat nimadan iborat, tasavvur uchun. Garchand eslash og‘ir bo‘lsa ham…

— Mana bir misol; «axir, ochereddan qachon qutulamiz», degan bir gap uchun, «Bu — sovet tuzumidan norozilik», deb qamashgan. Yoki «Usmon Nosir talantli shoir» deganim uchun «Sen xalq dushmanini targ‘ib qilyapsan», deb ayblashgan. Mendan «Usmon Nosirni o‘qiganmisan?» deb so‘rashdi. «Ha, o‘qiganman» dedim. «Qanday shoir edi, qaysi asarlarini o‘qigansan», deyishdi; «Talantli shoir edi», dedim. «Uning dushmanligini, qamalganligini bilmaysanmi?» «Bilaman», dedim. «Sovet hukumatiga dushman odamni talantli deb maqtabsanmi, dushman odamning yonini olganing uchun, demak, sen ham xalq dushmanisan; bu sovet hukumatiga, sovet qonuniga ishonmaslik» deyishdi. O‘sha vaqtda nuqsonlarimizni aytolmaganmiz. Shuning uchun o‘sha «ochered» haligacha cho‘zilib kelyapti. Agar nuqsonlarimizni o‘sha paytdayoq ochiq-oydin aytishga o‘rganganimizda, bugun balki «beochered» narsa olishga odatlangan bo‘larmidik?

Bugungi qayta qurish, demokratiya davri shuning uchun ham inqilobiyki, u odamlarga oqni oq, qorani qora holida ko‘rishga va aytishga, haqiqatni qaror topdirishga asos solyapti. Bu — odamlarning ongi uchun, qalbining poklanishi uchun kechayotgan kurash, aslida. Ana shu oshkoralik jarayonida yozuvchining o‘rni-chi? Roli-chi?

Hozirgi kunda fikr ko‘p aytilyapti. Lekin uning hakami kim? Kim ularni amalga oshiradi? «Sen haq» yoki «nohaqsan», deb xulosa chiqaradigan kim? Balki hozirgi davr fikrlar jamlanayotgan bir davrmikan? Nazarimda, bizning vazifamiz shundaki, ana shu aytilayotgan fikrlar yuzasidan xulosa chiqarishni tezlatish; to‘g‘ri xulosa chiqarishga yordamlashish. Shaxsiy hukmronliklardan, buyruqbozliklardan tezroq qutulishimiz, demokratiyani tezroq oyoqqa qo‘yishga erishishimiz lozim. Oshna-og‘aynigarchilikdan, guruhbozlikdan tezroq qutulishimiz kerak. Demokratiyaning asosida ham xalq manfaatlari yotadi, shaxsiy istaklar, manfaatlar emas.

— Keyingi paytda ekologiya, tabiatni muhofaza qilish, tilga, tarixga munosabat masalalarida gazeta-jurnallarimizda adiblarimizning kuyinchaklik bilan, dard bilan yozilgan maqolalari ko‘plab e’lon qilindi. Birgina Bo‘stonliq rayonining muhofazasi masalalarini olaylik. Yozuvchilar soyuzida o‘tgan bir qator yig‘ilishlarda kapralaktam ximiya zavodlari xususida ozmuncha gaplar bo‘ldimi; kapralaktam zavodining atrof-muhitni bulg‘ayotgani, havoni ifloslantirib, odamlarga, ekinlarga, dov-daraxtlarga qanchalik zarar yetkazayotganligi konkret takidlab o‘tildi. Lekin ijodkorlarning dardi qanchalik og‘ir, fikri qanchalik salmoqli bo‘lmasin, quruq og‘zida qolib ketayapti; ularni bartaraf etuvchi sa’y-harakatlar, amaliy faoliyatlar ko‘rinmayapti, sezilmayapti.

— Sizga bir gapni aytay: hozir, Bo‘stonliqni himoya qilib chiqqan, gapirgan yoshlarimizni kuni kecha ba’zi keksa vatanparvarlarimiz raykomga chaqirib, xatolarini tushuntirib qo‘yaylik, degan maqsadda suhbatlashibdi. Mana shuning o‘zi tazyiq ko‘rsatish emasmi? Demokratiyani tushunmaslik emasmi? Bu nega kerak bo‘lib qoldi? Stalin davrining ta’siri hali bizning qonimizdan ketgani yo‘q. Shaxsga sig‘inish davrining, yakka hokimlik, yuqoridan tazyiq o‘tkazish haliyam yo‘qolgani yo‘q. Buni yoshlar qilayotgani yo‘q. Keksalar qilyapti. Chaqirgan ham keksalar. To‘g‘ri, ularning mehnati, xizmati bor. Bunga qarshi emasman. Hozir demokratiyani tushunish kerak. Men bo‘lsam, ularga shunday savol bergan bo‘lardim: «Yoshlarni chaqirib Bo‘stonliqni, Orolni himoya qilib gapirganlari, tabiatni muhofaza qilgani uchun tanbeh bermoqchi bo‘libsizlar; qani, nimada ayblamoqchi bo‘layapsizlar? Yoshlarning gapida Vatanning ziyoni uchun aytilgan biror so‘z bormi? Yoki yoshlarning dardi Vatan, xalq manfaatlaridan kelib chiqmayaptimi? Ularning xatti-harakati Vatanga qarshimi? Yo‘q! Shunday ekan, nega ularning ovozini bo‘g‘ish kerak?» Mana shularni biz ba’zan tushunolmay qolamiz, tagiga yetolmaymiz. Bunda xalqning fikridan kelib chiqmaslik, xalqqa suyanmaslik bor. Bu xususda konkret misol keltirishim mumkin.

Yaqinda O‘zbekiston SSR Oliy Sovetining sessiyasida Qoraqalpog‘iston Avtonom Respublikasi Oliy Soveti Prezidiumining raisi Yeshimbetova Orolni himoya qilib chiqqan ayrim yozuvchilarimizni tanqid qilib, aybladi. Qiziq, birov qoraqalpoq xalqi qirilib ketmasin, kasalga duchor bo‘lmasin, Orolni saqlab qolaylik, deb xalqning manfaatini yoqlasa, jon kuydirsa-yu, «Sening nima ishing bor, bizning xalqimizga tuhmat qilyapsan», deb dashnom eshitsa! Buni qanday tushunish mumkin? Bu ham — tazyiq, ham amalparastlikning eng yuksak ko‘rinishi. Bu — amalni saqlab qolish uchun jon halaklik.

Kuni kecha respublika Yozuvchilar soyuzidagi Orolni saqlab qolish Komitetiga kirib qoldim. Pirmat Shermuhamedov, Yuriy Kovalev o‘tirishgan ekan. Ketma-ket Qo‘ng‘irot rayonidan ikki ayol ham kirib keldi. «Qo‘ng‘irot shahriga Oroldan uchib kelayotgan tuzlarni ikkita xaltaga solib sizlarga olib keldik», deyishdi. «Uyimizda ham, bog‘imizda ham, hatto suvimizda, dasturxonimizda ham tuz. Ko‘ringlar, yer yuzidan olgan tuprog‘imiz», deyishdi.

Qarang, Qoraqalpog‘iston Avtonom respublikasi Oliy Soveti Prezidiumi raisining kechagi gapi bir boshqa, xalqining nolasi — butunlay boshqa. Mana shuning uchun ham bizga demokratiya judayam kerak. Uni nihoyatda qadrlashimiz zarur. Ana shuning uchun ham oshkoralik kerak. Xalqdan uzoqlashgan rahbarni xalq bilan birga yashashga, ishlashga jalb qilishimiz shart. Shuning uchun ham oshkoralik biz uchun havodek, suvdek zarur.

— Orol taqdiri to‘g‘risida «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati», «Yosh leninchn», «Sharq yulduzn», «Guliston», «Yoshlik» va respublikamizning deyarli barcha gazeta-jurnallari iztirob bilan, dard bilan, qattiq qayg‘urib materiallar e’lon qilishdi. Radio-televidenie orqali chiqishlar bo‘ldi; bu gaplar «Literaturnaya gazeta», «Ogonyok» sahifalarida ham — Butunittifoq minbaridan turib qam aytildi, aytilyapti. Lekin mana shu gaplar ko‘tarilganiga ham uch-to‘rt yildan oshdi. Hozir respublikamizdagi yetti yoshdan yetmish yoshgacha bo‘lgan har bir kishining tilida Orolning taqdiri, respublikamizning kelajakdagi masalalari. Bu ijodkorlarimiz so‘zining ta’siri, matbuotdagi chiqishlarning salmog‘i, samarasi, albatta. Lekin shu orada Orolning ahvoli yaxshilanib qolgani yo‘q. Suv qirg‘oqdan tobora uzoqlashib ketyapti. Orol halokati tezlashyapti. Suv xo‘jaligi mutaxassislari, olimlar, ma’muriy rahbarlar esa «Orolnn saqlash kerakmi, yo‘qmi; buning uchun nimalar qilishimiz kerak» degan bahonadan uncha nariga o‘tishmayapti. Adiblarimiz, olimlarimizning dardli qayg‘urishlari Orolning dardini aritolmayapti. Ilgariga siljish yo‘q; amaliy faoliyat ko‘rinmayapti. Shunday ekak, ijodkor so‘zining qadri, matbuot so‘zining o‘rni va roli qaerda qoldi, degan tashvish tug‘iladi. Eski aqidaga ko‘ra: gap boshqa-yu, ish boshqa…

— Markaziy matbuot bilan bizning matbuot o‘rtasidagi tafovut katta. Ilgarilari shimol tomondan esgan shamol Orolga kelib, dengizda bug‘lanardi, assimilyatsiya bo‘lardi-da, foydali yomg‘irga aylanardi. Endi, Orol dengizi qurib ketyapti, Moskvadan esayotgan yoqimli shabadalar — xabarlar Orol dengizi tepasiga kelib, foydali gaplarga aylanish o‘rniga qumga singib qolib ketayapti, bizga yetib kelishi qiyin bo‘layapti. Oshkoralik bizda hali Moskvadagi darajaga yetgani yo‘q. Misol sifatida bir mas’ul xodim bilan bo‘lib o‘tgan suhbatni aytib o‘tmoqchiman. Bunga ham bir-ikki yil bo‘lib qoldi. O‘zbekiston to‘g‘risida markaziy matbuotda maqola bosilib chiqqan ekan. «Shuni respublikamiz gazetalari ko‘chirib yozadimi, yo‘qmi?» dedim. «Hamma narsani bosaveramizmi; agar kerak bo‘lsa, odamlar o‘zlari kutubxonalardan topib o‘qiy beradi-da», deydi. Keyin mening ham jahlim chiqdi. «Unda, bundan buyon gazeta-jurnallarga yozilishni targ‘ib qilmay, kerakli sonlarini kutubxonalardan topib o‘qiy beringlar, deyishimiz kerak ekan-da», dedim.

Mana, ko‘ryapsizmi, Moskva bilan bizdagi oshkoralikka bo‘lgan munosabatdagi tafovutni. Matbuotda jiddiy fikrlar ko‘p aytilyapti. Menimcha, gazeta-jurnallarda bosilgan xatlar, bildirilgan fikrlarni o‘qib, o‘rganib, natijasini aytadigan maxsus gruppalar bo‘lishi kerak, shekilli. Birgina Orol emas, bolalar o‘limining ko‘pligi, xotin-qizlarning o‘zini-o‘zi yoqayotganligi, eski bog‘-rog‘larning yo‘q bo‘lib ketganligi, monokulturani yo‘qotish, mevazorlarni ko‘paytirish, bozordagi narx-navolarga bog‘liq masalalar (Sibirdagi bozorlardan farqi yo‘q), maktab, umumta’lim sistemasidagi bilim saviyasining pastligi barcha-barchasi to‘g‘risida gazeta-jurnallarimizda muttasil materiallar bosilib turibdi. Xo‘sh, mana shunchalik negativ hodisalarni yuzaga keltirgan sabablar nimada? Ularning ildizlari qaerda? Axir, sir emas, respublikamizda ekin maydonlari o‘n hissa ortdi. Lekin xalqning turmush darajasi shunchalik ko‘tarildimi? Yo‘q. Buning sabablarini o‘ylaylik.

— Oshkoralik, sotsialistik demokratiya — bu jamiyatimiz taraqqiyotining bir bosqichi sifatida namoyon bo‘ldi: ular o‘z-o‘zidan vujudga kelgani yo‘q, albatta. Hayotiy zaruriyat, jamiyat rivojining taqozosi u. Oshkoralik v sotsialistik demokratiyaning ijtimoiy-iqtisodiy hamda ma’naviy ehtiyoj sifatida paydo bo‘lishida adabiyotning qanchalik roli, xizmati bor, deb bilasiz? Keyin, shu bilan barobar, adabiyot va san’at zimmasiga yanada mas’ul vazifalar yuklanayotir. Bu — yangi tipdagi demokratik shaxsni tarbiyalash, shakllantirish masalasi. Negaki, demokratiya ham, adabiyot ham inson uchun, inson shaxsidagi insoniy fazilatlarni kamol topdirish uchun xizmat qilishga qaratilgan. Demak, har ikkisining kelajagi va taqdiri inson shaxsi bilan bog‘liq. Shu ma’noda, adabiyot, jumladan, she’riyat ham inson shaxsini mukammalashtirish jarayonida, demokratiyani saqlab qolish ishida nimalarga ko‘proq etibor berishi zarur, deb o‘ylaysiz!

Biz adabiyotning zamonaviyligi to‘g‘risida ko‘p gapiramiz. Rus yozuvchilarining chiqishlarini olib qarang. Shaxsga sig‘inish davrini fosh etish, illatlarini, sabablarini ochib tashlash bo‘yicha ozmuncha asarlar e’lon qilindimi? A. Ribakovning «Arbat farzandlari», A. Tvardovskiyning «Xotira huquqi» asarlarini, yana o‘nlab asarlarni ko‘rsatish mumkin. Bizda nima bo‘lyapti? Hali adabiyotimiz bu masalani ko‘tarayotgani yo‘q. Amaliy ishlarimiz ko‘rinmaydi. Biz xalqqa yordam berolmayapmiz. Na Ribakov, na Bek, na Dudintsev asarlari ruhidagi asarlar yaratolmayapmiz. Shu o‘rinda o‘zimning ginamni ham aytib o‘tay. Kamtarlik bo‘lmasa ham aytay: shaxsga sig‘inish davrining illatini o‘zbek adabiyotida balki birinchilardan bo‘lib sahnaga olib chiqqandirman «Xatarli yo‘l» dramamda. Shuni hozir televizorda qo‘yish mumkin-ku. Bu drama haqida yetakchi tanqidchilarimizdan biri Matyoqub Qo‘shjonovning ijobiy maqolasi chiqqan edi. Boshqa munaqqidlar ham ijobiy fikrlar bildirishgan edi. Hozirgi kunda shu asar qayta qurishga hissa qo‘shishi mumkin; «zamonning talablariga javob beradi», deb biron bir teatrda qo‘yishga qiziqayotgan odam yo‘q. Hozir ijodkorlarning bosh vazifasi, qayta qurishga yordam beradigan asarlarni yaratish, borlarini yuzaga chiqarish.

Hozirgi kunda xalqimizning bosib o‘tgan yo‘liga, tarixiga aloqador ko‘p gaplar bo‘layapti. Stalin shaxsiga sig‘inish davri hammani qiziqtiryapti. Ayniqsa, rus olimlari, yozuvchilari tarixiy haqiqatlarni yuzaga chiqarishyapti, bahs madaniyatini yuksaltirishyapti, qayta qurish ishiga katta hissa qo‘shishyapti. Lekin bizning ko‘pgina olimlarimiz, Erkin Yusupovga o‘xshaganlarni mustasno qilganda, hozirgi hayotiy dolzarb masalalardan uzoqda, chetda. Mahmudxo‘ja Behbudiyning «Padarkush» pesasini texnikumda o‘qib yurgan vaqtimda o‘qigan edim. Asar qahramonlaridan biri rus va Yevropa madaniyatini o‘rganishga, ma’rifatga chaqirib jon kuydiradi. Maktablar ochish uchun boylarni yig‘adi, shulardan biron narsa undirarmikanman, deb o‘rtanib gapiradi. Ular bo‘lsa, «xur-xur» xurrak ota boshlaydilar. Behbudiy qahramoni: «Mana shular bilan hali millatni ravnaq toptiramanmi, vatanni obod qilamanmi», deb achchiq iztirob chekadi,

Hozirgi qayta qurish davrida ayrim olimlarimiz, ijodkorlarning ishlariga qarab, Mahmudxo‘ja Behbudiyning o‘sha asari yodimga tushadi. Masalan, qaysi adabiyotshunos yoki tanqidchimiz shaxsga sig‘inish davrini yoritishga yetarli hissa qo‘shyapti? O‘sha davr illatlarini, fojialarini ochuvchi asarlar yaratildimi? A. Tvardovskiy «Hotira huquqi» poemasini bundan yigirma yil oldin yozgan ekan. Bizda ham shunday intilishlar bo‘lganmi? Axir, Shuhratning «Oltin zanglamas» romani shu haqda-ku! Shu ham yetarli targ‘ib qilinayotgani yo‘q-ku!

— «Xatarli yo‘l» dramangizning yozilishiga nimalar sabab bo‘lgan edi? Agar mavzudan chiqib ketmasak, yaratilish tarixi to‘g‘risida ham to‘xtalib o‘tsangiz.

— Dramada bundan yigirma besh-o‘ttiz yil ilgari shaxsga sig‘inish davridagi munofiqlar obrazini sahnaga olib chiqqan edim.

Ilmiy tilda aytganda, bizda ko‘pincha prototip, degan gap bo‘ladi. Prototipingiz bormi, deb so‘rashadi. Prototip — bu hayot; prototip — bu yozuvchining eng yaqin do‘stlari, oilasi, qarindosh-urug‘lari; o‘zining boshidan kechirganlari. «Xatarli yo‘l» dramamga shu jihatdan nazar solsak, ko‘proq men taniqli adabiyotshunos olim, professor Hamid Sulaymonni ko‘zda tutgan edim. Bu — birinchi pesam. Eng oson va tez yozilgan pesam ham shu. Chunki asar mavzui asosan boshimdan kechgan voqealar bo‘lgan. Yozilguncha ham ko‘nglimda ancha pishib, qolgan edi. Voqealari, aytiladigan gaplar quyilib, o‘ylanib, tayyor bo‘lgani uchun ham juda oson, ikki oyda yozildi. She’riy drama mashinkada to‘qson — yuz betga yaqin edi. Uni keyin teatrda qisqartirishib, yetmish betga tushirishdi; asl varianti ham o‘zimda qolmagan, yo‘q bo‘lib ketdi, shekilli. Pesa yozishdagi bu birinchi tajribam edi; uni nimadan va qanday boshlashda qiynaldim; bir ustoz, suyanchiq kerak bo‘ldi. Shunda Shekspir menga madad berdi. «Otello», «Hamlet», «Makbet»larning bir-ikki sahifasini o‘qiganimdayoq undagi voqealarning tortish qudrati, har bir gapida bir tugun, yashirin fikr bo‘lishi o‘ziga sehrladi-qo‘ydi. Shundan keyin xayolimdagi voqealar ham magnitga tortilgan zanjirdek chizilib qoldi. Voqealarni qaerdan boshlab, qaerda tugatish kerakliki ham «yarq» etib ko‘rindi. Voqealar rivojini, tugunini yaqqol tasavvur qildim.

Yozib bo‘lgach, rejissyor Sharif Qayumov, Odil Yoqubov va Xibziddin Muhammadxonovga birinchi marta o‘qib bergandim. Ma’qul topishdi. Keyin teatr, tomoshabinlar ham yaxshi qabul qildi. Hozir shu asarim Moskvada ruschaga tarjima qilinyapti. Tarjimonim: «Asarda professor Abdusodiqqa tuhmat qilgan odamning nima deb tuhmat qilgani, qamalishiga nima sabab bo‘lgani pesada yo‘q-ku», dedi. «Qahramon gunoh qilgan edi, deyiladi-yu, lekin konkret nima bilan ayblanganligi ochilmagan; shuni asoslash uchun bironta misol aytib berolmaysizmi?» dedi. «Pesa yozilgan paytda  aytish mumkin emas edi. Hozir mumkin», dedim-da, o‘z boshimdan kechgan voqealarni aytib berdim…

— Shukrullo aka, bilishimcha, sizni millatchilikda ayblashgan, shaxsga sig‘inish davrida yigirma besh yilga qamashgan. Bir qancha muddat olis Sibirda qamoq jabrini ham tortgansiz. Rossiyaning qahraton sovuqlarida ozor chekkan odamning «Rossiya», «Ikki qoya» singari xalqlar do‘stligiga bag‘ishlangan muhtasham dostonlar yaratishiga aql bovar qilmaydi. Agar ko‘nglingizga og‘ir botmasa, ushbu asarlarning yozilishiga nimalar turtki bergan edi? Mabodo, Rossiyaning ovloq o‘rmonzorlariga besabab borib qolmaganingizda har ikki doston yozilmay qolgan bo‘lishi mumkinmidi? Aslida, «Rossiya», «Ikki qoya», «26 aprel. Tongotar» asarlaringizni xalqlar do‘stligiga qasida sifatida bitilgan doston-trilogiya deyish mumkin.

— «Rossiya» dostonimning yozilishini, uning mazmunidan qat’iy nazar, Stalin siyosatining xatoligini bitta dalili, hujjati, deyish mumkin. Agar, chindanam millatchi bo‘lsam, sovet davlatiga, tuzumiga dushman hissi bilan tarbiyalangan bo‘lsam, qanday qilib boshimga urib turgan jamiyat to‘g‘risida «sen yaxshisan», degan ishonarli gap aytolaman? Til uchida «yaxshi» deb qo‘yishim mumkin, ammo ishonarsiz bo‘ladi; til uchida aytilgani seziladi. Odamlarni ishontira olishim juda qiyin bo‘lardi. 1959 yilgi dekada vaqtida Sergey Smirnov aytgan edi: «Rossiya» asarini o‘qidim. Shukrulloning o‘zbekligiga ishonmay qoldim. Chunki, rus tabiati, rus yurti haqida faqat rus shoirigina shunchalik yoza olishi mumkin edi. Albatta, Shukrullo o‘zbek», degan edi.

«Rossiya» dostonim qamoq lagerida yozilgan. Hech kimga ko‘rsatmasdan, o‘g‘rincha yozgandim. Hatto e’tiqod shunchalikki, «Lenin—Stalin tundrada» degan doston ham yozgan edim. Ayrim parchalari hali ham saqlangan.

— Shu paytgacha e’lon qilinmagan-ku.

— Gap shundaki, doston ikki nusxada edi. Ikkinchi nusxani yirtdim, desam, aksincha birinchi va ikkinchi nusxalarning boshlanish qismini yirtib tashlagan ekanman. Nima xayolda qilganman, esimda yo‘q.

Ana, ko‘rdingizmi, hatto Stalin bizni qamagan, deb o‘ylamaganmiz; sha’niga lagerda doston yozib yurganmiz.

— Bir yaxshilikni-yu, bir yomonlnkni unutib bo‘lmaydi, deyishadi. O‘sha nohaq azob chekkan yillaringiz — esdan chiqmaydigan achchiq bir xotira. Xotirani esa ko‘ngildan aritib, xayoldan o‘chirib bo‘lmaydi. Shu to‘g‘rida poemami, publitsistik maqolalarmi yoki sahna asarimi yozish niyatingiz yo‘qmi?

— Buni yozmaslngimning sababi bor. Yaqinda Mustay Karim bilan Moskvada ko‘rishib, shu haqida, hozirgi siyosat, o‘tmishim haqida suhbatlashib qoldim. Mustay: «Bir aytgan eding, esimdan chiqibdi, sen qaerda o‘tirgan edikg», deb so‘rab qoldi. «Norilskda bo‘lganman», dedim. Bosh kiyimimga ham, yelkaga ham, shimga ham nomer taqib yurganman. O‘sha davrlarni eslagim kelmaydi. O‘sha yoqdan ikkitami-uchta men yozgan, xotinimning menga yozgan xatlari bor edi. Bir yilda bir marta xat yozishga ruxsat berilardi. Kelganimdan keyin, shu xatlarni ko‘rsam, o‘sha lagerdagi nohaq jabr chekkan davrlar esga tushmasin, ko‘zimga ko‘rinmasin, deb yirtib tashlaganman. Hattoki, lagerning nomerini ham, kiyimlardagi nomerimni ham yana bir kunmas bir kun yodimga tushib ta’bimni xira qilmasin, deb yodda saqlamaganman.

Shularni aytsam, Mustay Karim «Juda yaxshi bir she’r qilsang bo‘larkan» dedi. «Bir qizni bir vaqt uyiga kuzatgan edim. Eshigidagi nomer hali-hali esimda… Lekin bir necha yil yotgan o‘sha lager nomerini hanuz eslolmayman. Sababi, odam sevgan narsasini eslashni istaydi». Shu mazmunda she’r yozsang bo‘larkan, dedi.

Qayta qurish, demokratiya, oshkoralik — bizni ko‘p narsalarga boshqatdan nazar tashlashga, qaytadan baholashga o‘rgatyapti. Mana, endi davr keldi. Endi, o‘ylab ko‘rsa bo‘ladi. Agar, kelajak avlodga, hozirgi qayta qurish ishlariga xizmat qiladigan tomonlari bo‘lsa, badiiylashtirib, avtobiografik xarakterda bir asar yozish mumkin bo‘lar. Kuni kecha «Ko‘milgan xotiralar» degan, bir narsa boshlagandim ham.

— Bu, publitsistik maqolalar bo‘ladimi yoki poemami?

— Yo‘q, nasr, badiiy asar. Boshidan kechirgan boshqa, deyishadi-yu. O‘sha davr fojialari, yo‘qotishlari, odamlar qalbini, fikrini zaharlagan musibatlar to‘g‘risida.

— Ko‘p minglab muxlislaringiz nomidan maroqli suhbatingiz uchun minnatdorchilik bildiraman. Doimo sog‘-salomat bo‘ling. Ijodiy dard, yaratuvchilik fikrlari aslo tark etmasligini tilaymiz.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1988 yil, 9-son