Ҳозирги адабий жараёнда иштирок этаётган адибларимиз оз эмас. Уларнинг барчаси қадим ва бой адабий анъаналаримизни янги бир тарихий шароитда, мустақиллигимиз ардоғида давом эттирмоқда. Ифтихор билан айта оламизки, уларнинг сони кўп. Сайфи Саройи тили билан айтганда, «аларнинг уш бири» Абдулла Ориповдир.
«МЕН — ШОИРМАН»
Боқижон Тўхлиев
Иқтидорли халқнинг шоирлари, адиблари, ижодкорлари кўп бўлади. Ўзбек — иқтидорли халқ. Унинг доно, зукко ва фозил фарзандлари кўп бўлган. Фақат Х—ХI асрларда Хуросон ва Мовароуннаҳрда яшаб ўтган қалам эгаларининг аниқ саноғини ҳеч ким билмайди. Уларнинг араб тилида ижод қилган 124 нафари ҳақида Абу Мансур ас-Саолибий ўзининг “Йатимат ад-даҳр фи маҳосин аҳл ал-аср” (“Аср аҳлининг фозиллари ҳақида замонасининг дурдонаcи”) номли асарида маълумот беради. Шунга қарамай, ўша давр адиблари орасида Юсуф Хос Ҳожиб номи ягонадир. Унинг адабиёт оламидаги, айниқса, туркий адабиёт соҳасидаги беқиёс хизматлари бугун ҳам эл ардоғида.
XV асрда, хусусан, Ҳусайн Бойқаро ҳукмронлиги даврида Ҳирот шаҳрининг атрофида мингдан ортиқ ижодкорлар истиқомат қилган. Аммо улар орасида “энг кўб ва хўб айтқон” (Заҳириддин Муҳаммад Бобур) Алишер Навоий эди.
Ҳозирги адабий жараёнда иштирок этаётган адибларимиз оз эмас. Уларнинг барчаси қадим ва бой адабий анъаналаримизни янги бир тарихий шароитда, мустақиллигимиз ардоғида давом эттирмоқда. Ифтихор билан айта оламизки, уларнинг сони кўп. Сайфи Саройи тили билан айтганда, «аларнинг уш бири» Абдулла Ориповдир.
Шубҳасиз, Абдулла Ориповни бугунги шеъриятимиз уммонининг дар ғаларидан, адабиёт карвонининг сорбонларидан бири деб айта оламиз. Бу мақтов эмас, оддий эътирофдир.
Мен шоирман,
Истасангиз шу,
Ўзимники эрур шу созим,
Бировлардан олмадим туйғу.
Ўзгага ҳам бермам овозим.
Ижодининг илк одимларидаёқ айтилган бу мисралар шоирнинг ҳақлигини такрор ва такрор тасдиқлаб турибди. Унинг ҳар бир янги асари ўзиники бўлиб, ҳеч кимга ва ҳеч кимникига ўхшамагани учун ҳам яхшидир.
Абдулла Ориповнинг «сирли қўшиқ»лари ундаги «ўтли юрак»нинг тепишлари натижаси. Уларда ҳаёт ҳақиқати кўнгил даъвати билан уйғун:
Тупроқ қўзғалмасдан ўрнидан баттар,
Солмасидан аввал даҳшат қатағон –
Ер ости тинч турсин десангиз агар,
Сизлар шеър устида сўйламанг ёлғон!
Ана шу ақида, назаримизда, адиб шеъриятининг таянч нуқталаридан биридир. «Шеър устида ёлғон сўзламаслик» чинакам санъатнинг бош мезони. Абдулла Ориповнинг миллионлаб кўнгиллардаги эътирофи, эҳтимол, шу билан боғлиқдир. Шунга кўра унинг:
Бу асрнинг талаби оддий ва содда:
Юрагинг буюрган ҳар қандай гапни,
Тилагинг буюрган ҳар қандай гапни
Ҳеч кимдан тортинмай ўртага ташла,
Бўғзингда қолмасин овозинг асло! –
деган мисралари ўша ақидадаги шеърий гувоҳдир.
Шоир ижодида мавзулар ҳаётнинг ўзи қадар ранг-баранг. Уларда шоирона мушоҳаданинг қамрови кенг: эзгулик ва ёвузлик, шафқат ва меҳрсизлик, инсон ва табиат, уруш ва тинчлик, аждодлар ва авлодлар… тилга олинади, том маънода Олам ва Одамнинг ўзига хосликлари инкишоф этилади.
Адабиётни аслида инсоншунослик дейишади. Абдулла Орипов ҳассос инсоншунос сифатида одам боласининг турфа хислатларини, бошқалар кўрмаган томонларини илғайди, уларни ниҳоятда нозик ва таъсирчан бадиий ифодалайди — ўз тасаввур ва ҳукмини бошқалар билан ҳам ўртоқлашади. Ушбу мулоқот натижасида китобхон олам-олам завқ ва ҳузур туяди. Шу маънода Абдулла Орипов шеърияти тафаккурга қувват, туйғуларга, ҳисларга эрк берадиган манбага айланади. Шунинг учун ҳам адибнинг ҳар бир янги шеъри, асари билан учрашув инжа туйғули қалблар учун ўзига хос байрамдир.
Қолаверса, Абдулла Орипов шеърияти ҳассос қалблар излаган тасалли: уларда армон ҳам, изтироб ҳам, орзу-ю умидлар, ҳаёт ва табиат ҳодисалари туфайли юзага келадиган ҳайрат ва гўзаллик ҳам таъсирчан бадиият либосида «сўз аруси» (Навоий) қиёфасида намоён бўлади.
«Классик бўлиш ҳар қандай ортиқчаликни қатъий равишда рад этиш, қай даражада маҳлиё этувчи бўлишига қарамай, ҳар қандай ёлғонни итқитиб ташлаб шундай руҳий енгилликка эришишки, унда фақат ҳақиқат мужассам бўлсин, бир сўз билан айтганда, бу ҳақгўй бўлиш демакдир». Француз мутафаккири Морис Баррес айтган ушбу таъриф, назаримизда, Абдулла Орипов ижоди учун тўлиғича хосдир.
Дарҳақиқат, ҳақиқий истеъдод эгаси ўз кучини реал баҳолашнинг уддасидан чиқади. Шунга кўра, илк изланишларидаёқ:
Шалоладек бўлса шеърларим,
Ёғду сочса мисли аланга.
Сидқидил-ла қобил ўғилдек
Хизмат қилса элга, Ватанга —
— деган шоир ижод машаққатларини, ҳаёт ҳақиқатини, бу ҳақиқатни бадииятнинг талабчан мезонлари билан ўлчашни ҳам нечоғли теран англаганини ҳис этиш мумкин. Ана шу талабчанлик, ана шу сабот, матонат, узлуксиз меҳнат, тинимсиз изланиш, кашфиётлар замиридаги содда ва самимий ҳақиқатлардир.
Маълумки, Абдулла Орипов ижодида Ватан мавзуи алоҳида мавқега эга. Биргина шу мавзу талқинидаги тадрижийликни, ижодий такомилни кузатсак ҳам ушбу фикрларнинг нақадар реал ҳаётий заминга эгалигига гувоҳ бўламиз.
«Сароб» шеърида шоирнинг оламга нисбатан ижтимоий-эстетик қарашлари муайян даражада акс этган. 1966 йили, бундан сал кам қирқ йил олдин ёзилган шеърда шундай сатрларни ўқиймиз:
Ватан! Менинг бор қисматим шу
бир сўзда ҳал,
Балки мен ҳам бахш этурман
унга жон-танни.
Лекин,дўстлар, ростин айтсам,
мен ўша маҳал, –
Жондан ортиқ севар эдим
она Ватанни…
Илк шеърларидаёқ Ватан билан ифтихор қилиш, шу юрт фарзанди эканлигидан ғурурланиш Абдулла Орипов шеъриятига хос эди. «Осиё қўйнида яшаган бўстон» — Ўзбекистон шоир қаламида мислсиз ўхшатишлар, нодир сифатлашлар билан таърифланади. Ҳар ҳолда бошқа адиблар ўз юртига турли хил нисбат берган бўлишлари мумкин, аммо ҳеч ким шамолни юртимники деган эмас, «юртим шамоли» ифодаси фақат Абдулла Ориповникидир.
Юрт ва Ватан ўз ўтмиши, бугуни, келажаги билан мукаммал, аждодлари ва авлодлари билан тўкис. Шоир шеърларида ана шу бутунлик тадрижий равишда тиклана борганини кузатиш мароқли:
Боболарим юрти.
Отам маскани.
Онамнинг муборак қони барқарор.
Бир фарзанд мисоли куйлайман сени,
Эй оташ заминдан яралган диёр.
«Мен нечун севаман Ўзбекистонни» шеъри бу туркумнинг авж пардаларга кўтарилганини билдиради. Шоир ўзини Ватаннинг бўлаги, қалбини эса шу муқаддас Ватан жо бўлган бебаҳо маскан сифатида тасаввур ва тасвир этади. Ранглар анчайин қуюқ, тиниқ ҳамда аниқроқ кўринади:
Хўш, нечун севаман Ўзбекистонни,
Сабабини айтгин десалар менга,
Шоирона, гўзал сўзлардан олдин
Мен таъзим қиламан она халқимга.
Халқим, тарих ҳукми сени агарда
Мангу музликларга элтган бўлсайди,
Қорликларни макон этган бўлсайдинг,
Меҳрим бермасмидим ўша музларга?
Ана шу пиллапоялар шоирни «Ўзбекистон» шеърини ёзиш даражасига кўтарди. Шубҳасиз, бу асар том маъноси билан Ватанга, юртга битилган энг тўлиқ қасидадир. Адиб ҳали-ҳануз «қиёсингни топмадим», дейди. Аслида унда Ўзбекистоннинг мутлақо янгича, бор бўй-бастини намоён қилувчи тасвири чизилган эди. Адабиётшунослигимиз бу шеърни атрофлича таҳлил ва талқин қилиб келмоқда. Фақат бир нарсани айтиш жоизки, шеър яратилган замон қалтис эди. Бундай ошкора, дангал, ўткир ифодалар учун катта куч, буюк жасорат талаб этилар эди. Натижа тезда кўринди: шеър шоирга шуҳрат келтирди; уни бутун Ўзбекистон ёддан айтиб юради дейиш мумкин.
Бу шеър мактаб дарсликларидан ҳам ўрин олди. Шу ўринда Абдулла Орипов ҳаёти ва ижодининг таълим босқичларида ўрганилиши ҳақида икки оғиз гапириб ўтиш жоиз.
Аслида ўқитувчи билан шоир, адиб бир хил вазифани бажаради: уларнинг ҳар иккиси ҳам ёш авлодни ҳаёт пиллапояларига тайёрлайди, фақат буни бошқа-бошқа жабҳаларда туриб амалга оширади. Шу жиҳатдан адабиётнинг, хусусан, Абдулла Орипов шеъриятининг маърифий нуқталарида қанчадан-қанча ҳаёт ҳикматлари, тарихий факт ҳамда ҳақиқатлар мужассам. Машҳур «Ўзбекистон» шеърининг айрим мисраларини эслайлик:
Кўз олдимда кечар асрлар,
Кўз-кўз этиб нуқсу чиройин.
Сарсон ўтган неча насллар
Тополмасдан туғилган жойин.
Америка – сеҳрли диёр,
Ухлар эди Колумб ҳам ҳали.
Денгиз ортин ёритди илк бор
Берунийнинг ақл машъали.
Колумбда бор аламим маним,
Ўзбекистон – Ватаним маним.
Тарихчи, астроном, географлар мутахассис сифатида ушбу тарихий фактларни билиши табиий. Аммо миллион-миллион китобхон, жумладан, ўқувчи ёшлар ҳам ушбу фактни — тарихий ҳақиқатни Абдулла Орипов шеърияти туфайли билиб олганлари сир эмас. “Мўмин Мирзо”, «Сув», «Генетика», «Ҳамза монологи», «Афғонистон ёшларига» шеърларида ҳам ана шундай маърифий нуқталар кўзга ташланади.
Шубҳасиз, Абдулла Орипов шеърлари ўзининг таъсирчан тарбиявий кучи билан эътиборлидир. Юксак бадиият либосидаги тафаккур меваларининг ўзи ёш ва мурғак кўнгилларга бебаҳо озуқа бўлиши муқаррар. Улардаги теран фикр, нозик кузатиш, фалсафий умумлашма ва лўнда хулосалар ёшларимиз учун муносиб сабоқ мактаби бўлади. Муҳими, уларда инсониятни ўйга толдирадиган, сўнгсиз саволларга жавоб бўла оладиган мисралар оз эмас.
Ушбу мисраларнинг яна бир фазилати бор. Уларда ёшларни фаол фикрлашга ундайдиган, чорлайдиган оҳанглар мавжуд. Мустақил, ижодий фикрлашни эгаллаш, онгли мақсад йўлида жидду жаҳд кўрсатишга интилиш эса ёш авлод олдидаги энг муҳим вазифалардан биридир («Арслон ва инсон», «Диалектика», «Ўтинч», «Уқтириш», «Бургут», «Тунислик бола», «Кекса муҳожир», «Онажоним шеърият», «Қўриқхона», «Учинчи одам», «Тилла балиқча»…).
Умумтаълим мактабларининг бешинчи синфида «Ўзбекистон» шеърини ўрганиш дастурда белгилаб қўйилган. Унга кўра, шоир ҳақида қисқа маълумот берилиб, қасидада она юрт тарихини, улуғ аждодларимиз руҳининг улуғланиши, Ўзбекистонда яшашгина эмас, бу ерда туғилишнинг ўзи миллий ифтихор манбаи эканлиги кўрсатилиши, шеърнинг бадиий хусусиятлари очиб берилиши керак. Мақсад ўқувчиларда она-Ватанга, унинг шонли ўтмишига нисбатан муҳаббат ҳисларини тарбиялашдан иборат.
IХ синфда эса «Сароб» («Ўйларим»), «Баҳор», «Генетика», «Баҳор кунларида», «Куз манзаралари», «Ҳолат», «Кетганлар ёди бу…» шеърлари асосида Абдулла Орипов лирикасининг ўзига хос хусусиятлари, улардаги кучли эҳтирос, табиийлик, фикрий теранлик, поэтик мукаммаллик, шаклий-услубий ранг-баранглик борасида фикр юритиш тақозо этилади. Таъкидлаш жоизки, ушбу шеърлар шоир ижодига хос бўлган асосий бадиий-эстетик принципларни қамраб олиши билан ажралиб туради. Аммо шу ўринда методист-олимларимизга нисбатан озгина эътироз ҳам йўқ эмас. Ушбу шеърлар бадиий жиҳатдан қанчалик юксак бўлмасин, IХ синф ўқувчилари билан уларни беш академик соат давомида ўрганиш бирмунча қийинлик қилади. Умумтаълим мактаби ўқувчисининг мутахассис-адабиётшунос эмас, балки ўқувчи эканлигини назардан қочирмаслик лозим.
Адиб ижодида яна бир етакчи мавзу борки, унинг бадиий талқинларини кузатиш мароқлидир. Бу тарих, тарихий шахслар ҳаёти, ижодининг бадиий ифодасидир. Абдулла Орипов Алишер Навоийга бағишланган бир туркум шеърий асарларини яратди. У Навоийни буюк шахс, улкан истеъдод эгаси сифатида тавсифлайди, таърифлайди, Навоий даҳоси олдида бош эгади. Айни шу ҳис-туйғулар шундай сўз ва ибораларда ифодаланганки, бу эҳтирос оқимидан юзага келадиган эпкин китобхонга ҳам таъсир қилади, унга ҳам «юқади». Адиб Навоиий сиймосида дастлаб халқни, миллатни кўради:
Жаҳонки муқаддас нени кўрибди,
Барига онасан, эй қодир ҳаёт.
Беш юз йил наридан боқиб турибди,
Нурли бу юзларга нуроний бир зот.
Шу буюк ўғлингни ардоқлаб дилдан,
Халқим, таъзим этсанг арзигай тамом.
Унинг номи билан бирга битилган
Дунё дафтарида ўзбек деган ном.
Навоий даҳоси улуғ истеъдод ва комил шахс сифатида юксак эътибордадир. «Занжирбанд бир шернинг назмий саройни беш асрдан буён титратиб туриши» билан боғлиқ тасвирлардаги асосий нуқта мана шунда. Тарихий шахслар улуғ ва бардавом ифтихор манбаи, ўзни ва ўзликни танишнинг омилидир. Абдулла Орипов шеъриятидан келиб чиқадиган яна бир асосий хулоса мана шу.
Ҳаётга очиқ кўз, соғлом нуқтаи назар билан қараш Абдулла Орипов шеъриятининг тамал тошларидан. Шу боисдан ҳам адибнинг гоҳ шўхчан, гоҳ маҳзун, гоҳ кўтаринки, гоҳ босиқ ва ўйчан мисралари инсон қалбига яқин. Уларда безовта руҳ, уйғоқ тафаккур, бус-бутун иймон, покиза эътиқод уйғунлашган. Мана шу хислатлар билан бу шеърият замондошларимиз, хусусан, ёшларимиз учун азиз ва мўътабар, уларнинг қўлидан тутади, олға етаклайди, ҳаётни севишга, унинг қадрига етишга ундайди.
Адабиёт ҳар доим анъаналар силсиласида камол топиб келган. Аммо фақат анъана билан яшайдиган адабиёт заволга маҳкум. Анъана заминида кашфиётлар яратиш адабиётнинг такомилини, унинг ривожини белгилайди. Шу жиҳатдан қаралса, Абдулла Орипов шеърияти тафаккур ва туйғулар товланишининг янги-янги намуналаридир. Буни шакл ва мазмунда ҳам, ифода имконларини излаш, уни реалликка айлантиришда ҳам пайқаш, ҳис қилиш мумкин.
Биргина мисол. Ўқ ва ёй адабиётимиздаги энг қадим анъанавий образлардан. Биз уни ёзма адабиётимизнинг илк йирик обидаси «Қутадғу билиг»да, оғзаки адабиётнинг бебаҳо дурдонаси «Ўғузнома»да, IХ—ХI асрларга, айрим тадқиқотчиларнинг кўрсатишига қараганда эса, V—VIII асрларга оид халқ оғзаки ижоди намуналарини қамраган «Девону луғот ит-турк»да учратамиз. Бу образлар замиридаги энг кенг тарқалган талқинлардан бири уларнинг қад ва кўнгилга нисбат берилишдир. Кейинроқ улар киприк ва қошга нисбат бериладиган бўлди. Мумтоз адабиётимизда унинг янада турфароқ (масалан, тўғрилик ва эгрилик) талқинлари мавжуд. Аммо ҳеч бир замонда, ҳеч қайси адиб камонни отага, ўқни фарзандга ташбиҳ қилганича йўқ. Бу Абдулла Орипов бадиий тафаккурининг ҳосиласидир:
Ногоҳ энтикди-ю, эгилди камон,
Ўқ учди белгисиз ёқларга томон.
Кекса отасининг қаддин дол этиб,
Кетиб борар эди фарзанд шу замон.
Шу хилдаги бадиий топилдиқлар, ноёб кашфиётларсиз Абдулла Орипов шеърияти жозиба, тароват, оҳор ва жарангга эга бўлмасди.
Шеърий шаклларга ўзгартиш киритиш, уларни янгилаш осон эмас. Бу даҳо санъаткорларгагина насиб этадиган буюк кашфиётдир. Шу маънода Абдулла Ориповни юксак дидли, босиқ журъатли ихтирочи дейиш мумкин. Фикримизни айрим мисоллар билан далиллашга уриниб кўрайлик.
Мумтоз адабиётимизда мусаддас деган жанрнинг борлиги яхши маълум. Унинг ҳар бир банди олти мисрадан иборат бўлади. Мусаддаснинг қофия тузилиши ўзига хос. Одатда, биринчи бандда ҳар олти мисра қофияланган бўлади. Кейинги бандларнинг беш мисраси ўзаро, олтинчи мисраси олдинги бир банд билан қофиядош бўлади. Навоий мусаддаслари асосан шу усулда яратилган. Айрим ҳолларда эса кейинги бандларнинг тўрт мисраси ўзаро, охирги икки мисраси биринчи банд билан қофиядош бўлади. Бунинг энг яхши намунаси Фурқатнинг «Сайдинг қўя бер, сайёд» мусаддасидир.
Абдулла Орипов мумтоз адабиётимиз анъаналарини пухта ўрганган. Адибнинг аруз вазнида битган талайгина дилбар шеърлари мавжуд. Энди мусаддасга келганда шуни айтиш жоизки, шоир бу борада жиддий янгиликлар қилади (бунда Европа шеъриятининг таъсирлари ҳам йўқ эмас). «Сен баҳорни соғинмадингми?» бунинг яхши намунасидир:
Уйғонгувчи боғларни кездим,
Топай дедим қирдан изингни.
Ёноғингдан ранг олган дедим —
Лолазорга бурдим юзимни
Учратмадим аммо ўзингни
Сен баҳорни соғинмадингми?
Мусаддаснинг қофияланиш тартиби а: б: а: б: б: в; г: д: г: д: д: в шаклига эга. «Куз хаёллари» эса мусаддас бандларининг яна бир янги намунасини беради. Унда а: б: а: б: в: в шакли намоён бўлган.
Бундай ёндошув мухаммас шаклида ҳам кузатилади («Биринчи муҳаббатим»).
Тасвир усулларида, сўз қўллашда, поэтик образ яратишда, шубҳасиз, Абдулла Орипов мутлақо оригинал ва такрорланмас шоирдир:
Гўдак уҳича ҳам шамол топилмас,
Бутанинг тагида бўзтўрғай ҳайрон.
Саратоннинг чилласидаги чўл шароитида «ғир» этган шабаданинг йўқлиги, иссиқ ва дим ҳаво биринчи мисрада нақадар аниқ ва ҳаётий ифодасини топган. Бу таъсирчан тасвирни китобхон мароқ ва завқ билан ўқийди, ихтиёрсиз равишда уни эслаб ҳам қолади. Энди қуйидаги мисраларни кўрайлик:
Увада камзулда биллур тугмадай
Булутлар ортидан боқади юлдуз.
Ҳар ҳолда бу мисраларни ўқиганда уни фақат ўзбек шоири ёзиши мумкинлигига имон келтирасан киши. Аслида миллийлик дегани ҳам шу эмасми?!
Мумтоз адабиётимизда саҳли мумтани деган шеър тури бор. Атоуллоҳ Ҳусайний: «ани айтмоқ осону енгил кўринур, аммо анингдек қилиб айтмоқ мумкин бўлмас ё қийин бўлур» деб ёзади. Бундай шеърлар муаллифи сифатида форс-тожик адабиётидан Абдураҳмон Жомий, туркий адабиётдан Алишер Навоий номларини келтиради.
Назаримизда, Абдулла Орипов шеърларининг катта қисми саҳли мумтани услубида ёзилган. Уларнинг ўқилиши равон, мисралар қуйма, фикрлар теран, ифода аниқ.
Аммо бу даражага эришиш ҳаммага ҳам насиб бўлавермайди. Эҳтимол, у қадимий мумтоз адабиётимиз, барҳаёт оғзаки ижод анъаналари, жаҳон адабиётининг нодир намуналарини тинимсиз ўрганаётган, улардаги энг яхши тажрибаларни узлуксиз ижодий ўзлаштираётган, буларга ўзининг табиий истеъдоди ва салоҳиятини уйғунлаштириб бораётган адибимизнинг ўзига хослигидир. Ҳар ҳолда, адибнинг бу борадаги изланишларига хос қонуниятларни очиш соҳасида адабиётшунослигимиз қарздор бўлиб турибди.
Наврўз арафасида адибнинг ўзига ҳам, унинг мухлисларига — бутун юртимиз аҳлига ҳам шоирнинг ўз тили билан айтган тилакларини тилаб қоламиз:
Орзум шул, ўчмасин ёнган чароғинг,
Юлдуздай нур сочсин чашминг-қароғинг.
Магар чинор бўлсанг, чинордай яша,
Бевақт узилмасин бирор япроғинг.
Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2002 йил 13-сони
«MEN — SHOIRMAN»
Boqijon To’xliev
Iqtidorli xalqning shoirlari, adiblari, ijodkorlari ko’p bo’ladi. O’zbek — iqtidorli xalq. Uning dono, zukko va fozil farzandlari ko’p bo’lgan. Faqat X—XI asrlarda Xuroson va Movarounnahrda yashab o’tgan qalam egalarining aniq sanog’ini hech kim bilmaydi. Ularning arab tilida ijod qilgan 124 nafari haqida Abu Mansur as-Saolibiy o’zining “Yatimat ad-dahr fi mahosin ahl al-asr” (“Asr ahlining fozillari haqida zamonasining durdonaci”) nomli asarida ma’lumot beradi. Shunga qaramay, o’sha davr adiblari orasida Yusuf Xos Hojib nomi yagonadir. Uning adabiyot olamidagi, ayniqsa, turkiy adabiyot sohasidagi beqiyos xizmatlari bugun ham el ardog’ida.
XV asrda, xususan, Husayn Boyqaro hukmronligi davrida Hirot shahrining atrofida mingdan ortiq ijodkorlar istiqomat qilgan. Ammo ular orasida “eng ko’b va xo’b aytqon” (Zahiriddin Muhammad Bobur) Alisher Navoiy edi.
Hozirgi adabiy jarayonda ishtirok etayotgan adiblarimiz oz emas. Ularning barchasi qadim va boy adabiy an’analarimizni yangi bir tarixiy sharoitda, mustaqilligimiz ardog’ida davom ettirmoqda. Iftixor bilan ayta olamizki, ularning soni ko’p. Sayfi Saroyi tili bilan aytganda, «alarning ush biri» Abdulla Oripovdir.
Shubhasiz, Abdulla Oripovni bugungi she’riyatimiz ummonining dar g’alaridan, adabiyot karvonining sorbonlaridan biri deb ayta olamiz. Bu maqtov emas, oddiy e’tirofdir.
Men shoirman,
Istasangiz shu,
O’zimniki erur shu sozim,
Birovlardan olmadim tuyg’u.
O’zgaga ham bermam ovozim.
Ijodining ilk odimlaridayoq aytilgan bu misralar shoirning haqligini takror va takror tasdiqlab turibdi. Uning har bir yangi asari o’ziniki bo’lib, hech kimga va hech kimnikiga o’xshamagani uchun ham yaxshidir.
Abdulla Oripovning «sirli qo’shiq»lari undagi «o’tli yurak»ning tepishlari natijasi. Ularda hayot haqiqati ko’ngil da’vati bilan uyg’un:
Tuproq qo’zg’almasdan o’rnidan battar,
Solmasidan avval dahshat qatag’on –
Yer osti tinch tursin desangiz agar,
Sizlar she’r ustida so’ylamang yolg’on!
Ana shu aqida, nazarimizda, adib she’riyatining tayanch nuqtalaridan biridir. «She’r ustida yolg’on so’zlamaslik» chinakam san’atning bosh mezoni. Abdulla Oripovning millionlab ko’ngillardagi e’tirofi, ehtimol, shu bilan bog’liqdir. Shunga ko’ra uning:
Bu asrning talabi oddiy va sodda:
Yuraging buyurgan har qanday gapni,
Tilaging buyurgan har qanday gapni
Hech kimdan tortinmay o’rtaga tashla,
Bo’g’zingda qolmasin ovozing aslo! –
degan misralari o’sha aqidadagi she’riy guvohdir.
Shoir ijodida mavzular hayotning o’zi qadar rang-barang. Ularda shoirona mushohadaning qamrovi keng: ezgulik va yovuzlik, shafqat va mehrsizlik, inson va tabiat, urush va tinchlik, ajdodlar va avlodlar… tilga olinadi, tom ma’noda Olam va Odamning o’ziga xosliklari inkishof etiladi.
Adabiyotni aslida insonshunoslik deyishadi. Abdulla Oripov hassos insonshunos sifatida odam bolasining turfa xislatlarini, boshqalar ko’rmagan tomonlarini ilg’aydi, ularni nihoyatda nozik va ta’sirchan badiiy ifodalaydi — o’z tasavvur va hukmini boshqalar bilan ham o’rtoqlashadi. Ushbu muloqot natijasida kitobxon olam-olam zavq va huzur tuyadi. Shu ma’noda Abdulla Oripov she’riyati tafakkurga quvvat, tuyg’ularga, hislarga erk beradigan manbaga aylanadi. Shuning uchun ham adibning har bir yangi she’ri, asari bilan uchrashuv inja tuyg’uli qalblar uchun o’ziga xos bayramdir.
Qolaversa, Abdulla Oripov she’riyati hassos qalblar izlagan tasalli: ularda armon ham, iztirob ham, orzu-yu umidlar, hayot va tabiat hodisalari tufayli yuzaga keladigan hayrat va go’zallik ham ta’sirchan badiiyat libosida «so’z arusi» (Navoiy) qiyofasida namoyon bo’ladi.
«Klassik bo’lish har qanday ortiqchalikni qat’iy ravishda rad etish, qay darajada mahliyo etuvchi bo’lishiga qaramay, har qanday yolg’onni itqitib tashlab shunday ruhiy yengillikka erishishki, unda faqat haqiqat mujassam bo’lsin, bir so’z bilan aytganda, bu haqgo’y bo’lish demakdir». Frantsuz mutafakkiri Moris Barres aytgan ushbu ta’rif, nazarimizda, Abdulla Oripov ijodi uchun to’lig’icha xosdir.
Darhaqiqat, haqiqiy iste’dod egasi o’z kuchini real baholashning uddasidan chiqadi. Shunga ko’ra, ilk izlanishlaridayoq:
Shaloladek bo’lsa she’rlarim,
Yog’du sochsa misli alanga.
Sidqidil-la qobil o’g’ildek
Xizmat qilsa elga, Vatanga —
— degan shoir ijod mashaqqatlarini, hayot haqiqatini, bu haqiqatni badiiyatning talabchan mezonlari bilan o’lchashni ham nechog’li teran anglaganini his etish mumkin. Ana shu talabchanlik, ana shu sabot, matonat, uzluksiz mehnat, tinimsiz izlanish, kashfiyotlar zamiridagi sodda va samimiy haqiqatlardir.
Ma’lumki, Abdulla Oripov ijodida Vatan mavzui alohida mavqega ega. Birgina shu mavzu talqinidagi tadrijiylikni, ijodiy takomilni kuzatsak ham ushbu fikrlarning naqadar real hayotiy zaminga egaligiga guvoh bo’lamiz.
«Sarob» she’rida shoirning olamga nisbatan ijtimoiy-estetik qarashlari muayyan darajada aks etgan. 1966 yili, bundan sal kam qirq yil oldin yozilgan she’rda shunday satrlarni o’qiymiz:
Vatan! Mening bor qismatim shu
bir so’zda hal,
Balki men ham baxsh eturman
unga jon-tanni.
Lekin,do’stlar, rostin aytsam,
men o’sha mahal, –
Jondan ortiq sevar edim
ona Vatanni…
Ilk she’rlaridayoq Vatan bilan iftixor qilish, shu yurt farzandi ekanligidan g’ururlanish Abdulla Oripov she’riyatiga xos edi. «Osiyo qo’ynida yashagan bo’ston» — O’zbekiston shoir qalamida mislsiz o’xshatishlar, nodir sifatlashlar bilan ta’riflanadi. Har holda boshqa adiblar o’z yurtiga turli xil nisbat bergan bo’lishlari mumkin, ammo hech kim shamolni yurtimniki degan emas, «yurtim shamoli» ifodasi faqat Abdulla Oripovnikidir.
Yurt va Vatan o’z o’tmishi, buguni, kelajagi bilan mukammal, ajdodlari va avlodlari bilan to’kis. Shoir she’rlarida ana shu butunlik tadrijiy ravishda tiklana borganini kuzatish maroqli:
Bobolarim yurti.
Otam maskani.
Onamning muborak qoni barqaror.
Bir farzand misoli kuylayman seni,
Ey otash zamindan yaralgan diyor.
«Men nechun sevaman O’zbekistonni» she’ri bu turkumning avj pardalarga ko’tarilganini bildiradi. Shoir o’zini Vatanning bo’lagi, qalbini esa shu muqaddas Vatan jo bo’lgan bebaho maskan sifatida tasavvur va tasvir etadi. Ranglar anchayin quyuq, tiniq hamda aniqroq ko’rinadi:
Xo’sh, nechun sevaman O’zbekistonni,
Sababini aytgin desalar menga,
Shoirona, go’zal so’zlardan oldin
Men ta’zim qilaman ona xalqimga.
Xalqim, tarix hukmi seni agarda
Mangu muzliklarga eltgan bo’lsaydi,
Qorliklarni makon etgan bo’lsayding,
Mehrim bermasmidim o’sha muzlarga?
Ana shu pillapoyalar shoirni «O’zbekiston» she’rini yozish darajasiga ko’tardi. Shubhasiz, bu asar tom ma’nosi bilan Vatanga, yurtga bitilgan eng to’liq qasidadir. Adib hali-hanuz «qiyosingni topmadim», deydi. Aslida unda O’zbekistonning mutlaqo yangicha, bor bo’y-bastini namoyon qiluvchi tasviri chizilgan edi. Adabiyotshunosligimiz bu she’rni atroflicha tahlil va talqin qilib kelmoqda. Faqat bir narsani aytish joizki, she’r yaratilgan zamon qaltis edi. Bunday oshkora, dangal, o’tkir ifodalar uchun katta kuch, buyuk jasorat talab etilar edi. Natija tezda ko’rindi: she’r shoirga shuhrat keltirdi; uni butun O’zbekiston yoddan aytib yuradi deyish mumkin.
Bu she’r maktab darsliklaridan ham o’rin oldi. Shu o’rinda Abdulla Oripov hayoti va ijodining ta’lim bosqichlarida o’rganilishi haqida ikki og’iz gapirib o’tish joiz.
Aslida o’qituvchi bilan shoir, adib bir xil vazifani bajaradi: ularning har ikkisi ham yosh avlodni hayot pillapoyalariga tayyorlaydi, faqat buni boshqa-boshqa jabhalarda turib amalga oshiradi. Shu jihatdan adabiyotning, xususan, Abdulla Oripov she’riyatining ma’rifiy nuqtalarida qanchadan-qancha hayot hikmatlari, tarixiy fakt hamda haqiqatlar mujassam. Mashhur «O’zbekiston» she’rining ayrim misralarini eslaylik:
Ko’z oldimda kechar asrlar,
Ko’z-ko’z etib nuqsu chiroyin.
Sarson o’tgan necha nasllar
Topolmasdan tug’ilgan joyin.
Amerika – sehrli diyor,
Uxlar edi Kolumb ham hali.
Dengiz ortin yoritdi ilk bor
Beruniyning aql mash’ali.
Kolumbda bor alamim manim,
O’zbekiston – Vatanim manim.
Tarixchi, astronom, geograflar mutaxassis sifatida ushbu tarixiy faktlarni bilishi tabiiy. Ammo million-million kitobxon, jumladan, o’quvchi yoshlar ham ushbu faktni — tarixiy haqiqatni Abdulla Oripov she’riyati tufayli bilib olganlari sir emas. “Mo’min Mirzo”, «Suv», «Genetika», «Hamza monologi», «Afg’oniston yoshlariga» she’rlarida ham ana shunday ma’rifiy nuqtalar ko’zga tashlanadi.
Shubhasiz, Abdulla Oripov she’rlari o’zining ta’sirchan tarbiyaviy kuchi bilan e’tiborlidir. Yuksak badiiyat libosidagi tafakkur mevalarining o’zi yosh va murg’ak ko’ngillarga bebaho ozuqa bo’lishi muqarrar. Ulardagi teran fikr, nozik kuzatish, falsafiy umumlashma va lo’nda xulosalar yoshlarimiz uchun munosib saboq maktabi bo’ladi. Muhimi, ularda insoniyatni o’yga toldiradigan, so’ngsiz savollarga javob bo’la oladigan misralar oz emas.
Ushbu misralarning yana bir fazilati bor. Ularda yoshlarni faol fikrlashga undaydigan, chorlaydigan ohanglar mavjud. Mustaqil, ijodiy fikrlashni egallash, ongli maqsad yo’lida jiddu jahd ko’rsatishga intilish esa yosh avlod oldidagi eng muhim vazifalardan biridir («Arslon va inson», «Dialektika», «O’tinch», «Uqtirish», «Burgut», «Tunislik bola», «Keksa muhojir», «Onajonim she’riyat», «Qo’riqxona», «Uchinchi odam», «Tilla baliqcha»…).
Umumta’lim maktablarining beshinchi sinfida «O’zbekiston» she’rini o’rganish dasturda belgilab qo’yilgan. Unga ko’ra, shoir haqida qisqa ma’lumot berilib, qasidada ona yurt tarixini, ulug’ ajdodlarimiz ruhining ulug’lanishi, O’zbekistonda yashashgina emas, bu yerda tug’ilishning o’zi milliy iftixor manbai ekanligi ko’rsatilishi, she’rning badiiy xususiyatlari ochib berilishi kerak. Maqsad o’quvchilarda ona-Vatanga, uning shonli o’tmishiga nisbatan muhabbat hislarini tarbiyalashdan iborat.
IX sinfda esa «Sarob» («O’ylarim»), «Bahor», «Genetika», «Bahor kunlarida», «Kuz manzaralari», «Holat», «Ketganlar yodi bu…» she’rlari asosida Abdulla Oripov lirikasining o’ziga xos xususiyatlari, ulardagi kuchli ehtiros, tabiiylik, fikriy teranlik, poetik mukammallik, shakliy-uslubiy rang-baranglik borasida fikr yuritish taqozo etiladi. Ta’kidlash joizki, ushbu she’rlar shoir ijodiga xos bo’lgan asosiy badiiy-estetik printsiplarni qamrab olishi bilan ajralib turadi. Ammo shu o’rinda metodist-olimlarimizga nisbatan ozgina e’tiroz ham yo’q emas. Ushbu she’rlar badiiy jihatdan qanchalik yuksak bo’lmasin, IX sinf o’quvchilari bilan ularni besh akademik soat davomida o’rganish birmuncha qiyinlik qiladi. Umumta’lim maktabi o’quvchisining mutaxassis-adabiyotshunos emas, balki o’quvchi ekanligini nazardan qochirmaslik lozim.
Adib ijodida yana bir yetakchi mavzu borki, uning badiiy talqinlarini kuzatish maroqlidir. Bu tarix, tarixiy shaxslar hayoti, ijodining badiiy ifodasidir. Abdulla Oripov Alisher Navoiyga bag’ishlangan bir turkum she’riy asarlarini yaratdi. U Navoiyni buyuk shaxs, ulkan iste’dod egasi sifatida tavsiflaydi, ta’riflaydi, Navoiy dahosi oldida bosh egadi. Ayni shu his-tuyg’ular shunday so’z va iboralarda ifodalanganki, bu ehtiros oqimidan yuzaga keladigan epkin kitobxonga ham ta’sir qiladi, unga ham «yuqadi». Adib Navoiiy siymosida dastlab xalqni, millatni ko’radi:
Jahonki muqaddas neni ko’ribdi,
Bariga onasan, ey qodir hayot.
Besh yuz yil naridan boqib turibdi,
Nurli bu yuzlarga nuroniy bir zot.
Shu buyuk o’g’lingni ardoqlab dildan,
Xalqim, ta’zim etsang arzigay tamom.
Uning nomi bilan birga bitilgan
Dunyo daftarida o’zbek degan nom.
Navoiy dahosi ulug’ iste’dod va komil shaxs sifatida yuksak e’tibordadir. «Zanjirband bir sherning nazmiy saroyni besh asrdan buyon titratib turishi» bilan bog’liq tasvirlardagi asosiy nuqta mana shunda. Tarixiy shaxslar ulug’ va bardavom iftixor manbai, o’zni va o’zlikni tanishning omilidir. Abdulla Oripov she’riyatidan kelib chiqadigan yana bir asosiy xulosa mana shu.
Hayotga ochiq ko’z, sog’lom nuqtai nazar bilan qarash Abdulla Oripov she’riyatining tamal toshlaridan. Shu boisdan ham adibning goh sho’xchan, goh mahzun, goh ko’tarinki, goh bosiq va o’ychan misralari inson qalbiga yaqin. Ularda bezovta ruh, uyg’oq tafakkur, bus-butun iymon, pokiza e’tiqod uyg’unlashgan. Mana shu xislatlar bilan bu she’riyat zamondoshlarimiz, xususan, yoshlarimiz uchun aziz va mo»tabar, ularning qo’lidan tutadi, olg’a yetaklaydi, hayotni sevishga, uning qadriga yetishga undaydi.
Adabiyot har doim an’analar silsilasida kamol topib kelgan. Ammo faqat an’ana bilan yashaydigan adabiyot zavolga mahkum. An’ana zaminida kashfiyotlar yaratish adabiyotning takomilini, uning rivojini belgilaydi. Shu jihatdan qaralsa, Abdulla Oripov she’riyati tafakkur va tuyg’ular tovlanishining yangi-yangi namunalaridir. Buni shakl va mazmunda ham, ifoda imkonlarini izlash, uni reallikka aylantirishda ham payqash, his qilish mumkin.
Birgina misol. O’q va yoy adabiyotimizdagi eng qadim an’anaviy obrazlardan. Biz uni yozma adabiyotimizning ilk yirik obidasi «Qutadg’u bilig»da, og’zaki adabiyotning bebaho durdonasi «O’g’uznoma»da, IX—XI asrlarga, ayrim tadqiqotchilarning ko’rsatishiga qaraganda esa, V—VIII asrlarga oid xalq og’zaki ijodi namunalarini qamragan «Devonu lug’ot it-turk»da uchratamiz. Bu obrazlar zamiridagi eng keng tarqalgan talqinlardan biri ularning qad va ko’ngilga nisbat berilishdir. Keyinroq ular kiprik va qoshga nisbat beriladigan bo’ldi. Mumtoz adabiyotimizda uning yanada turfaroq (masalan, to’g’rilik va egrilik) talqinlari mavjud. Ammo hech bir zamonda, hech qaysi adib kamonni otaga, o’qni farzandga tashbih qilganicha yo’q. Bu Abdulla Oripov badiiy tafakkurining hosilasidir:
Nogoh entikdi-yu, egildi kamon,
O’q uchdi belgisiz yoqlarga tomon.
Keksa otasining qaddin dol etib,
Ketib borar edi farzand shu zamon.
Shu xildagi badiiy topildiqlar, noyob kashfiyotlarsiz Abdulla Oripov she’riyati joziba, tarovat, ohor va jarangga ega bo’lmasdi.
She’riy shakllarga o’zgartish kiritish, ularni yangilash oson emas. Bu daho san’atkorlargagina nasib etadigan buyuk kashfiyotdir. Shu ma’noda Abdulla Oripovni yuksak didli, bosiq jur’atli ixtirochi deyish mumkin. Fikrimizni ayrim misollar bilan dalillashga urinib ko’raylik.
Mumtoz adabiyotimizda musaddas degan janrning borligi yaxshi ma’lum. Uning har bir bandi olti misradan iborat bo’ladi. Musaddasning qofiya tuzilishi o’ziga xos. Odatda, birinchi bandda har olti misra qofiyalangan bo’ladi. Keyingi bandlarning besh misrasi o’zaro, oltinchi misrasi oldingi bir band bilan qofiyadosh bo’ladi. Navoiy musaddaslari asosan shu usulda yaratilgan. Ayrim hollarda esa keyingi bandlarning to’rt misrasi o’zaro, oxirgi ikki misrasi birinchi band bilan qofiyadosh bo’ladi. Buning eng yaxshi namunasi Furqatning «Sayding qo’ya ber, sayyod» musaddasidir.
Abdulla Oripov mumtoz adabiyotimiz an’analarini puxta o’rgangan. Adibning aruz vaznida bitgan talaygina dilbar she’rlari mavjud. Endi musaddasga kelganda shuni aytish joizki, shoir bu borada jiddiy yangiliklar qiladi (bunda Yevropa she’riyatining ta’sirlari ham yo’q emas). «Sen bahorni sog’inmadingmi?» buning yaxshi namunasidir:
Uyg’onguvchi bog’larni kezdim,
Topay dedim qirdan izingni.
Yonog’ingdan rang olgan dedim —
Lolazorga burdim yuzimni
Uchratmadim ammo o’zingni
Sen bahorni sog’inmadingmi?
Musaddasning qofiyalanish tartibi a: b: a: b: b: v; g: d: g: d: d: v shakliga ega. «Kuz xayollari» esa musaddas bandlarining yana bir yangi namunasini beradi. Unda a: b: a: b: v: v shakli namoyon bo’lgan.
Bunday yondoshuv muxammas shaklida ham kuzatiladi («Birinchi muhabbatim»).
Tasvir usullarida, so’z qo’llashda, poetik obraz yaratishda, shubhasiz, Abdulla Oripov mutlaqo original va takrorlanmas shoirdir:
Go’dak uhicha ham shamol topilmas,
Butaning tagida bo’zto’rg’ay hayron.
Saratonning chillasidagi cho’l sharoitida «g’ir» etgan shabadaning yo’qligi, issiq va dim havo birinchi misrada naqadar aniq va hayotiy ifodasini topgan. Bu ta’sirchan tasvirni kitobxon maroq va zavq bilan o’qiydi, ixtiyorsiz ravishda uni eslab ham qoladi. Endi quyidagi misralarni ko’raylik:
Uvada kamzulda billur tugmaday
Bulutlar ortidan boqadi yulduz.
Har holda bu misralarni o’qiganda uni faqat o’zbek shoiri yozishi mumkinligiga imon keltirasan kishi. Aslida milliylik degani ham shu emasmi?!
Mumtoz adabiyotimizda sahli mumtani degan she’r turi bor. Atoulloh Husayniy: «ani aytmoq osonu yengil ko’rinur, ammo aningdek qilib aytmoq mumkin bo’lmas yo qiyin bo’lur» deb yozadi. Bunday she’rlar muallifi sifatida fors-tojik adabiyotidan Abdurahmon Jomiy, turkiy adabiyotdan Alisher Navoiy nomlarini keltiradi.
Nazarimizda, Abdulla Oripov she’rlarining katta qismi sahli mumtani uslubida yozilgan. Ularning o’qilishi ravon, misralar quyma, fikrlar teran, ifoda aniq.
Ammo bu darajaga erishish hammaga ham nasib bo’lavermaydi. Ehtimol, u qadimiy mumtoz adabiyotimiz, barhayot og’zaki ijod an’analari, jahon adabiyotining nodir namunalarini tinimsiz o’rganayotgan, ulardagi eng yaxshi tajribalarni uzluksiz ijodiy o’zlashtirayotgan, bularga o’zining tabiiy iste’dodi va salohiyatini uyg’unlashtirib borayotgan adibimizning o’ziga xosligidir. Har holda, adibning bu boradagi izlanishlariga xos qonuniyatlarni ochish sohasida adabiyotshunosligimiz qarzdor bo’lib turibdi.
Navro’z arafasida adibning o’ziga ham, uning muxlislariga — butun yurtimiz ahliga ham shoirning o’z tili bilan aytgan tilaklarini tilab qolamiz:
Orzum shul, o’chmasin yongan charog’ing,
Yulduzday nur sochsin chashming-qarog’ing.
Magar chinor bo’lsang, chinorday yasha,
Bevaqt uzilmasin biror yaprog’ing.
Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2002 yil 13-soni
Abdulla Oripov. Tanlangan Asarlar. 2-Jild. She’Rlar Va Dostonlar by Khurshid Davron on Scribd
