Агар бу гап ўтган куни айтилганида эди, ярим соатча бурун шаҳарга жўнаб кетган Тиркаш тоғаси билан қуюқ хайр-хўшлашиб, эндигина картошга чопиққа тушган Мирза ҳадаҳа ғазаб отига минган ва уни беаёв қамчилаганча, “ким экан у зўр”, дея “наъра” тортган бўларди. Аммо бу сафар ўзини қора тортиб келган жўраларини таажжуб тўрига чирмаб, одатдагидек, “наъра” тортмади, қўлларини мушт қилиб сўкинмади, пайкал четидаги ариқ бўйига, ўрик кўланкаси остига чўка-чўка, гўё энди кўраётгандек, уларга бошдан-оёқ бир-бир назар ташларкан, худди кўпни кўрган катта полвонлардек, ўта босиқлик билан “ҳим-м” деб қўйди.

Нормурод НОРҚОБИЛОВ
ЯККАСУВ

   Нормурод Норқобилов 1953 йил 7 июнда Қашқадарё вилоятининг Яккабоғ туманидаги Қишлиқ қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (2006). ТошДУнинг журналистика факултетини тугатган (1982). Дастлабки ҳикояси — «Чорраҳа» (1982). «Зангори кўл» (1987), «Унутилган қўшиқ» (1990), «Юзма-юз» (1993), «Пахмоқ» (1997), «Сариқгул» (1998), «Аразчи чумчуқ» (1999), «Бекатдаги оқ уйча» (2000), «Жўшқин дарё», «Овул оралаган бўри» (2005), «Бўрон қўпкан кун» (2007) каби қисса ва ҳикоялардан иборат тўпламлари нашр этилган. «Қуёши ботмайдиган юрт», «Шим ёхуд хотинлар жанжали» номли асарлари асосида бир неча қисмли видеофилм яратилган. «Шуҳрат» медали билан тақдирланган (1999).

Агар бу гап ўтган куни айтилганида эди, ярим соатча бурун шаҳарга жўнаб кетган Тиркаш тоғаси билан қуюқ хайр-хўшлашиб, эндигина картошга чопиққа тушган Мирза ҳадаҳа ғазаб отига минган ва уни беаёв қамчилаганча, “ким экан у зўр”, дея “наъра” тортган бўларди. Аммо бу сафар ўзини қора тортиб келган жўраларини таажжуб тўрига чирмаб, одатдагидек, “наъра” тортмади, қўлларини мушт қилиб сўкинмади, пайкал четидаги ариқ бўйига, ўрик кўланкаси остига чўка-чўка, гўё энди кўраётгандек, уларга бошдан-оёқ бир-бир назар ташларкан, худди кўпни кўрган катта полвонлардек, ўта босиқлик билан “ҳим-м” деб қўйди. Бу қилиғи билан шусиз ҳам тутаб турган йигитларнинг баттар хунобини ошириб юборди. Ана, бири буйтиб тўнглаб ўтиришинг нимаси, тезроқ қимирласанг-чи, дея сўкиб берди. Бири эса уни кесакка менгзаб, ўзича устидан кулган бўлди. Бироқ у ўз шаънига нисбатан айтилаётган гап-сўзларга эътибор бермади, назарида, қаршисида аллақачон йигирмани ҳатлаб қўйган эса-да, ҳалигача ақлини тўхтатмаган жўралари эмас, бурнидан мишиғи аримаган ёш болалар тургандай ва кўп эмас, жиндеккина сабр ҳамда бир-икки оғиз ширин сўз билан уларни осонгина ҳовуридан тушириш мумкиндек пинак бузмай ўтираверди. Ўз навбатида, ўзининг кутилмаган бу қадар совуққонлигидан ҳайрати ортиб, дам-бадам энсасини қашлаб қўярди. Ахир илгари, уни тезроқ қўзғаш мақсадида, жўралари томонидан кўп ҳолларда атайдан айтиладиган ўша таниш қутқу – “зўринг бўлса, опкелавер деди” ёхуд “дейишди”, деган гапни эшитиши ҳамон ғазаби жўшиб, дарров уларнинг олдига тушарди-да. Ҳозир эса қошида депсиниб турган жўралари қатори, ушбу хитобни айтмоққа журъати етган ғаним томон ҳам унга сабий туюлмоқда эди. Шу боис, юз берган можаро сабабини эмас, ўзидаги ғайритабиий босиқликни назарда тутиб, беихтиёр тарзда тўнғиллади:
– Нима гап ўзи?

– Ия, боядан бери қулоғингга танбур чертаяпмизми? – деди йўқ ердан можаро қидириб, доим жанжал қўзғаб юрадиган Зокир чатоқ деганлари ер тепиниб. – Айтдик-ку, айритомликлар бизни ер қип ташлашди деб. Борсак, Яккасувни бутунлай ўзиники қип олишибди. Бизга тегишли тошўчоққа қозон осиб, ўзларича маёвка қилишаётган экан. Ҳа, девдик, худди кетга тепгандай қилиб, бизни ҳайдаб солишди. Камига, зўринг бўлса опкелавер, истаганинг билан гаплашиб қўямиз дейишди.

Бу гапни такрор эшитгач, Мирзанинг ичига ўт тушган эса-да, тезда ўзини босди. Дам-бадам тилга олинаётган Яккасув тўғрисида эмас, унинг кунчиқиш тарафидаги чўнг тепа бошидан ўрин олган кўҳна қабр ҳамда жанубдаги қўшни тизма бағрида жойлашган тор оғизли, кенг ўзанли қоронғи ғорни кўз олдига келтириб, қишлоқда “тарихчи домла” деган номга эга бўлган Тиркаш тоғасининг саъй-ҳаракати туфайли куни кечагина юз очган кўҳна тарих хусусида ўйларкан, тоғаси каби мийиғида кулимсираб, сокин бир оҳангда, сизлар аввалига буни эшитинг­лар, дея ушбу тарих хусусида сўзлаш истагини туйди. Бироқ қошида гувраниб турганлар унинг ҳикоясини эшитадиган аҳволда эмас, шу тобда уларни на кўҳна қабр тарихи, на элда оддийгина “камар” деб аталмиш, қоронғи ғор қаъридан топилган сир-синоат қизиқтирарди. У босиқлик билан дўстлари юзига таассуф-ла боқаркан, туйқусдан кўнглига шумлик оралади, буйтиб тўнглаб ўтиришимнинг боиси, куни кеча Тиркаш тоғам ҳидини олган камар тубидаги хазинага, у киши қайтиб келмасдан бурунроқ эга чиқиш ўйи ва ташвишидаман, дегиси келди. Агар шундай деяр бўлса, зумда қошида жон асари қолмайди – интиқом ўтида ёнаётган жўралари Яккасувни эгаллаб олган ғанимни паққос унутган ҳолда умрида яқинига йўлаб кўрмаган ўша ғор томон ими-жимида жўнаб қолишлари та­йин. Бунга унинг ишончи комил эди. Ахир кеча тоғаси шу ҳақда сўз очганида, ўзи эмасми, ўпкасини қўлтиқлаганча унга “дум” бўлган.

Бундан аввалги ташрифлари давомида, қитмир кимсалардан бирининг таъбири билан айтганда, ўтган асрнинг йигирма-ўттизинчи йилларига оид “тирик ёдгорлик” сифатида ҳануз тупроқдан ташқарида ғимирлаб юрган айритомлик Санақул оқсоқол ҳамда ёш жиҳатдан ундан сал берида бўлган яна бир-икки чолни ўзига яқин ҳамсуҳбат тутиб, ялтироқ тугмачали қалин, қора дафтарига алланималарни қайд қилиб юрган тоғаси бу гал келишида, тўсатдан бирон-бир кимсанинг хаёлига келмайдиган ғорга бормоқни ихтиёр этиб, ўзига ишончли ҳамроҳ сифатида Мирзани танлади. Бироқ тоғанинг бу истаги жиянига унчалик хуш келмади, манглайи тиришиб, энсаси қотди. Шунда бу каби суҳбатларда ҳар қандай ҳазил-ҳузилни ўзидан ўта йироқ тутадиган тоға тиззаси устидаги қора дафтарни маънодор чертиб, зиёлиларга хос сокинлик билан деди: “Мендаги баъзи бир маълумотларга кўра, у ерда хазина яширилган экан, наҳотки бу нарса сени қизиқтирмаса?” Бу гап тоғанинг оғзидан чиқиши билан Мирза деганларига дарров жон кирди ва айтилган керакли анжомларни бир зумда елкага осиладиган чоққина қопга жойлаб, унга эргашди. Йўл бўйи юраги ҳаприқиб, ғорнинг қоронғи пучмоқларидан бирида уюлиб ётган ялтироқ тилла танга ва буюмларни кўз олдига келтириб, ўзича ширин орзулар уммонида гувраниб борди.

Аммо унинг ғайрати тошган сари, тоға ошиқай демасди. Бу етмагандек, Яккасувга етганда, бир муддат нафас ростлаш ўйида оёқ илишига нима дейсиз. Бу ҳолдан Мирзанинг жисми-жони тутаб, теваракка дилгир-дилгир тикилади, ич-ичидан ғижиниб, ғашланиб-ғашланиб боқади. Аммо меҳмон ҳурмати чарс феълини намойиш этмоқдан ўзини тияди. Боз устига, тоғаси, бошқа хешларидан фарқли ўлароқ, илм одами – ўзига яраша сусти бор, ким билан мулоқотда бўлмасин, ҳамиша андишага жиддий амал қилади, ҳуда-беҳуда гапиравермайди. Мабодо куракда турмайдиган бирор-бир қилиғингни сезиб қолган тақдирда ҳам, бошқалардек тергаб-сергаб, панду насиҳат қилиб ўтирмайди, норозилигини нимтабассум қатига бекитиб, шундай бир қараш қиладики, пировардида, қочгани жой тополмай қоласан киши. Ана, ҳозир ҳам Яккасувнинг ночор рафторидан оғриниб, қошлари тугун тортиб ўтирган эса-да, ҳалигича бу тўғрида бир оғиз чурқ этганича йўқ, бу туришида, этмаса ҳам керак.

Агар шу ўринда, Яккасувга андак таъриф бериб ўтадиган бўлсак, бу сўлим гўша тоғолди кенглиги бўйлаб бир-бирига бақамти тушгани ҳолда шимолий текисликдан жанубий дўнгликларга қадар чўзилиб кетган тўрт чақиримли икки қир орағидаги узун ва энсиз водийнинг қоқ киндигидан ўрин топган. Турли дов-дарахтлар зич ўсган мўъжаз бу макон кўклам ёмғирлари тиниши билан тезда сарғиш тус оладиган қир табиатидан кескин фарқланиб, мисли яшил нуқтадек олис-олислардан баралла кўзга ташланиб туради. Ушбу яшил нуқта марказида қад ростлаган қадим тут пойидаги ягона қайнарбулоқ важидан бу манзил “Яккасув” деб аталади. Дарвоқе, тоғанинг дилтанг тортиб ўтиришига келсак, тут остидаги сайҳонликнинг хийла орасталигини назарда тутмаганда, теваракдаги буталар ораси келиб-кетувчилар томонидан ташлаб кетилган турли елим идишлар, шиша, халта-хулта ва бошқа шу каби майда-чуйда чиқиндиларга тўла эди. Сайҳонликнинг икки чеккасида қўнқайган тошўчоқлар гирдида эса чала ёнган ўтин ва шох-шаббалар сочилиб ётарди. Бу хил нохуш манзарага кўниккан Мирза бундан ранжишни хаёлига ҳам келтирмас, унинг бор ғашлиги булоқ бўйида ҳануз хаёлга чўмиб ўтирган тоғасидан эди.

У ҳадеганда ўрнидан қўзғалавермагач, Мирза бир жойда тек туролмай, бехос димоғига чалинган нотаниш ҳиддан хавотирланиб, ўз ҳудудини кўздан кечираётган айиқдек, майдон бўйлаб изғишга тушди. Сайҳонликнинг жануб қисмидаги тошўчоққа етганда, тўхтаб, бута новдалари орасидан икки чақирим нарида, қирлар оралиғида қорайиб турган Айритом қишлоғига бир муддат адоват-ла назар ташлаб турди-да, сўнг ўнг оёғи учи билан енгилгина турткилаб, ушбу қишлоқ йигитлари томонидан яқиндагина қайта тикланган тошўчоқни бузиб ташлади. Шимолий ўчоққа, яъни ўз қишлоғи Бештошга тегишли тошўчоққа эса қотинмади. Яккасув тенг оралиқда жойлашган бўлишига қарамай, икки қишлоқ ёшлари ўртасида доимо талаш, “бизга, йўқ, сизга эмас, бизга товин”, дея дам-бадам улар орасида чақин чақнаб туради.

Бу орада тоға илкис оёққа қалқиб, тағин жимгина йўл бошлади. Бироқ жиянини ажаблантириб, ғор томонга эмас, қаршидаги чўнг тепалик сари юрди.
Кўп ўтмай улар тепалик яғринидаги гирди ва тепа қисмига япалоқ тошлар терилган кўҳна қабрга рўпарў бўлишди. Мирза қабрдан берида чўккаларкан, паст овозда қуръон тиловат қилишга тушган тоғасининг бу қилиғидан ажабланмай қолмади. Боиси, мазкур қабр ерли аҳоли учун алоҳида эъзоз-эътиборга молик эмас, тепалик пойидаги ёлғизоёқ сўқмоқдан онда-сонда ўтиб қолганлар, таомилга кўра, йўл-йўлакай шунчаки юзига фотиҳа тортиб қўйишларини демаса, бу кимнинг қабри, нечун у ёлғиз, бу ҳақда ҳеч ким ўйлаб кўрмайди, яъни кишилар ён-атрофдаги қирлар, қирлар ортидаги виқорли тоғлар ёхуд Яккасувнинг мавжудлигига кўниккандай, бу якка қабрга ҳам кўникишган.

– Ана энди ғорга, жиян.

Қишлоқдан чиқишганидан бери тоғанинг айтган бирдан-бир гапи шу бўлди. Мирзанинг бу кимнинг қабри, деган саволи эса дили ва тили учида қолаверди. Тоғанинг наҳотки, шуниям билмасанг, деб қолишидан хижолат тортиб, соядай унга эргашди.

Бироқ ғорга етиш у қадар осон эмасди. Бунинг учун қирли кенгликдан аразлагандай, тоғларга бақамтироқ қад ростлаган қўшни тизмагача бўлган пасту баландликлардан ошиб ва айланиб ўтиш лозим эди. Бу йўл тоғага ўхшаш жуссадор кишиларга анча қийин, аммо Мирза каби тоши енгилларга осон, айниқса, хаёлида тилла тангалар жилваси ёниб турганида. Энди унинг бор-йўқ ташвиши анжомлар солинган елкасидаги чоққина халтадан эди. Ғордаги хазина унга сиғармикан? Шошганидан каттароқ идиш олмаганини қаранг-а!

– Неча қоп экан, тоға? – деди охири чидаёлмай.
– Нима “неча қоп?”
– Хазинани айтаман…

– Ҳа-а, уми… кўп эмас, бир неча қоп… – Тоғанинг овози чексиз саҳрода ҳадеб саробга дуч келаверишдан чарчаган одамнидек беҳис – завқ-шавқдан йироқ, ғоятда қуруқ эди.

Бу ҳол Мирзага жуда малол келди: “Тавба, хазина топган одам ҳам шунчалик бепарво, шунчалик совуқ ва лоқайд бўладими!” Сўнгра ўзича уни оқлаган киши бўлди: “Қўли очиқ, сахий одам-да, мол-дунё деганини кўпда писанд қилавермайди”. Бу борада у қисман ҳақ эди, Тиркаш тоғаси қишлоқдаги аксарият хешлари сингари режали эмас, ҳар гал қишлоққа бир дунё совға-салом билан ташриф буюраркан, баъзан, катта йигит бўлганингда қайтарарсан, дея жиянлари қўлига пул ҳам тутқазади. Мухтасар қилганда, неча йилдирки, вилоят марказидаги олий ўқув масканларидан бирида ёшларга таълим бериб келаётган бу одам мурувватли ва жигарчил бўлишдан ташқари, онда-сонда тарихий мавзуда катта-кичик китоблар ҳам чоп эттириб туради. Бироқ ночор жиҳати шундаки, қишлоқдаги хеш-ақраболари у ёзган китоблар билан бир-икки кун ўзларича мақтаниб, фахрланишиб юришади-ю, лекин бирортаси ҳам ўқишга ҳафсала қилмайди, жумладан, Мирза ҳам. Тоға буни яхши билади шекилли, ҳеч қачон, ўқидингми, деб сўрамайди. Мирзага ўхшаганлар эса айни шу саволга рўпарў келишдан чўчиб, доимо тоғадан йироқроқ юришга уринади.

– Ўҳ-ҳу! – кутилмаганда тоға нидо қилди.

Оёқ остидаги турли тиканак ва тепадан қулаган қоятошлар оралаб, унинг изидан келаётган Мирза бошини кўтариб, аввал тоғанинг ташвишманд афтига, сўнг қаршисидаги тик қияликка назар ташлади ва кўзларини аланг-жаланг қилганича, ғор оғзини қидира бошлади. Узоқ-яқиндан кўпам кўзга чалинавермайдиган ғор оғзи тахминан икки юз қулоч тепада, мўжрайган қатрон дарахти тагида ташландиқ бўри инидек қорайиб турарди. Бу яқин ўтган давр ичида одам боласи қадам босмаганлиги рафторидан яққол сезилиб турган қиялик юзи турли бута ва қоятошлар билан безанган бўлиб, ора-сирада иссиқ-совуқдан чатнаган тошлардан юзага келган ва оёқ қўйилиши билан қуйига селдай оқувчи ушоқ тошли майдончалар ҳам кўзга ташланарди. Тоға бежизга ташвиш тортмаган, ғорга кўтарилиши учун катта куч ва эҳтиёткорлик талаб этиларди.

Дастлаб йўқ сўқмоқни кўз билан қидириб, пича туриб қолишди. Сўнг Мирза ташаббусни ўз қўлига олиб, дадил бетга тирмашди, изидан тоға эргашди.

Улар бута новдаларидан тутиб, йўлда учраган қоятошларни айланиб, майда тошли майдончаларда юз бора сирпаниб, бир амаллаб ғор оғзидаги энсиз сайҳонликка етиб келишганда, тоға ғарқ терга ботган, ёш бўлса-да Мирзанинг аҳволи ҳам уникидан пеш эмасди.

Мирза қоядан туртиб чиққан кулранг тошга суянганча, базўр нафасини ростлаётган тоғага ачингандек бир қараб қўйди-да, кейин ўргамчик тўр солган ғор оғзига ҳадик ва қизиқишла кўз ташлади. Энидан кўра бўйи тор бўлган қоронғи тўйнук ваҳимали тарзда қорайиб турарди. Унга бош суқиш тентакликдек туюларди. У ғор оғзидан кўз узиб, қопдан иккита қўлфонар ҳамда дастаси атай кесиб калтайтирилган чоғроқ чўкич ва тешани олиб, уларни бирин-сирин тош устига териб қўйди. Сўнг тоғанинг ишораси билан сув тўла елим идишлардан бирини унга узата туриб, бошланг, дея томоқ қирди. Аммо тоға ошиқмади. Сувдан қониб ичди-да, ғор оғзига имо қилиб, деди:
– Ишқилиб, бунинг ичида чақадиган-пақадиган жонзот йўқмикан?

– Ким билсин… – умрида ғорга кириб кўрмаган Мирза мужмал жавоб қайтараркан, сўнг йўлига деди: – Ё кириб чиқайми?
– Йўқ, ғорга кирмоқни ихтиёр этган сен эмас, мен, – деди тоға кескин оҳангда. – Шунинг учун биринчи мен киришим керак.
– Унда бошланг! – Бу гап унинг оғзидан бехос чиқиб кетди.

Бунга жавобан тоға, бунча бесабр бўлмаса бу бола, деган йўсинда кўз қирида жиддий қараб қўйди-да, сўнг тош устидаги чўкич ва қўлфонардан бирини қўлига олиб, ўтирган ерида ғор оғзи томон сурилди. Бошда ўргамчик тўрини сидириб ташлаб, кейин эмаклаганча ичкарига кира бошлади.

Бир муддатдан сўнг ичкаридан унинг бўғиқ овози эшитилди.
– Келавер.

Сирли ва қоронғи ғор ваҳимаси елкасидан зилдай босиб турган эса-да, хаёлида, худди кинолардагидек, тинмай жилваланаётган уюм-уюм тилла тангалар ҳамда зебу зийнатларга тезроқ етишмоқ ўйида Мирза ғорга дадил бош суқаркан, дастлаб туйгани оғир зах ҳиди бўлди. Бундан юраги ториқиб, бир оз тайсалланди. Боз устига, ғорнинг кириш қисми аввал ўнгга, сўнг сўлга, салдан кейин кес­кин тепага қайрилган тор йўлакдан иборат бўлиб, агар ичкарида одам борлигини туйиб турмаганида, у биринчи буримданоқ изига қайтган бўларди.

У тор туйнук деворларига бош уриб, тирсаклари сидирилиб, сўл қайрилишдан юқорига буримга интиларкан, кўп ўтмай ўзини ғорнинг кенг саҳнида кўрди. Ва кутилмаган бу кенгликдан ҳайрати ортиб, жисми-жони исканжадан халос топгандек, енгил нафас олди.

У ўзи учун тамомила номаълум бўлган ўзга дунё остонасида анг-танг турганча, қўлидаги чироқ нурини ғорнинг турфа тусдаги тошдеворлари бўйлаб юритаркан, тилла тангалар жилвасини бир зумга унутди. Қачонки, ғор ўзани бўйлаб анча ичкарилаб кетган тоғанинг кўланкасини илғагачгина, мақсади қайта эсига тушиб, гўё бор хазинага тоғаси эга чиқиб, у қуруқ қоладигандек, унинг ортидан юрди. Бу пайтда тоға ғор марказида, шифтдан қулаган улкан қоятош бўлаги қаршисида тараддудланиб турарди. Ана, у қоятошнинг ўнг ёнидаги тор оралиқдан сирғалиб ўта бошлади. Орада, келаяпсанми, деган маънода Мирзага қараб қўйишни ҳам унутмади.

Қоятош оралиғига етиши билан Мирза қўлидаги чироқни баланд тутиб, унинг нурини ғор ўзани бўйлаб йўналтираркан, бошда чексиздек туюлган бу ерости салтанати бирор ўттиз одимлардан кейин якун топишига амин бўлди. Силлиқ деворли ғор тўрида бир-бирига елка тираган икки қоятош, асло ошиқма, дегандай бўйланиб турарди. У хаёлини қайта банд этган афсонавий хазинани топиш умидида ҳовлиқишу ошиқишдан тийилиб, худди тажрибали ғоршунослардай, ғорнинг ҳар бир сирли пучмоғини диққат билан кўздан кечиришга киришди.

У қоятош теварагида ўралашиб, унинг қуйи қисмидаги катта-кичик кавакларни назаридан ўтказаркан, боядан бери тўрдаги қоятошлар ёнида ивирсиб юрган тоғасининг ошиғич чўккалагани ва тошлар орасидан нимадир қўлига олганини дафъатан пайқаб қолди-да, юраги ҳаприққанча, ўша томон ошиқди. Борасолиб чироқ нурини тоғасининг қўлидаги нарсага қаратди. Афсуски, тоға, у умид қилгандек, бирор-бир тилла буюмни эмас, туси айниб, четлари титилган алланимани тутиб турарди.

– Нима бу, тоға?

– Нима бўларди, китоб… китоб жилди… – Тоға тағин чўккалаб, тошлар орасидан яна бир нечта увадаси чиққан ўшанақа жилдни қўлига оларкан, таассуф-ла бош чайқади: – Эсиз…

– Китоб… – азбаройи ҳаяжонланганидан Мирзанинг нафаси бўғзига тиқилиб, тиззаланган кўйи тошлар орасига чироқ нурини қаратди. – Унда тиллалар ҳам шу ерда бўлиши керак, тоға!

– Қанақа тилла? – Тоғанинг овозида ҳайрат зуҳурланди.
– Ахир ўзингиз айтдингиз-ку, ғорда хазина яширилган деб.

– Эй-й, ҳа-а… – Тоға, одатига кўра, сокин, аммо ҳазин оҳангда кулди. – Энди, жиян, хазинани ким қандай тушунади, хазина деганда, мен манави китобларни назарда тутгандим. Эсиз, бари ириб-чириб, тамом бўпти.

Бу гапни сира кутмаган Мирза сўл ёнига шилқ этиб тушди. Сўнг алами тошиб деди.
– Лекин… одамни ёмон аҳмоқ қилдингиз-да, тоға!

– Сени аҳмоқ қилиш хаёлимга ҳам келгани йўқ, жиян.
– Эҳ-ҳ, шунча ҳаракат…

– Беҳуда кетмади, – дея унинг гапини бўлди тоға. – Мана, топдик китобларни… Тарихий фактлардан яна бири ҳақиқат бўлиб чиқди.
– Булардан не фойда?..

Тоға бу саволга жавоб қайтармоқни ўзига эп кўрмади.

У кўпда шошилмай чириган жилдлардан яна бир нечтасини тергилаб, саралаб олди-да, гўё ўта нодир буюмдек, уларни авайлаб белбоққа тугди. Сўнг теваракни яна бир сира кўздан кечириб, аста ғорни тарк этишга тушди.

Тоға-жиян, худди етти ёт бегоналардек, Яккасувга етгунга қадар бир оғиз сўзлашмадилар.

Булоқ сувидан чанқоғини қондириб, юз-қўлини ювган тоға қаватида, алданган боладай, ҳануз тумшайиб ўтирган жиянининг авзойига бир қараб қўйди-да, йиллар давомида дилида йиғилиб қолган гапларини бирваракайига тўкиб солмоқчидай бирдан гапга тушиб кетди. У, сен нимани ҳам билардинг, деган йўсинда таъна қилмади, шунчаки билганларини сўзлади. Хазина дея саробга дуч келиб, ранги синиқиб ўтирган Мирза қишлоқнинг эндигина кўзга кўриниб келаётган олди полвонларидан бири эди. Тоға сўзлангани сайин ҳушёр тортиб, ўзини майдонда мағлуб бўлган полвондек ҳис эта бошлади. Сўнг уни бирдан уят чирмади, номусдан ўт бўлиб ёнди. Қарши тепадаги кўҳна қабрга қарашга юзи чидамай, ерга бош эгди. Ана, қабрдан тўни барини белига туккан полвон келбат Ёқуб чўпон бош кўтарди. У қўлидаги залворли заранг таёғини боши узра кўтариб, бор овозда ҳайқирди.

– Ув-в! Етар энди, а! Эгриниям, тўғриниям обориб тиқаверишдан, нима, ҳалиям чарчамадингларми, энағарди болалари! Силарди ким туққан ўзи, энами, ё тўнғизми?! Ҳеч қуриса, ҳурматини қилиб, бу улуғ одамни отга мингазиб олинг­лар, энағарлар…

Қуйидаги сўқмоқдан эгнида оқиш жийда, калта кузалган соқолига қиров қўнган, новча ва қотма кимса – айритомлик Парда муллани олдиларига солиб, яёв ҳайдаб бораётган икки отлиқ милисанинг малла туслисига бу ҳақоратлар оғир ботдими, ё бошқа бирор хаёлга бордими, шартта елкасидан бешотарини олди-да, қандай замонларга қолдик, дея ҳануз чангитиб сўкинаётган Ёқуб чўпонни қоқ манглайидан отиб ташлади. Парда мулла шу кетишда бошқа қайтиб келмади – олис Сибирда изсиз йўқолди. Ёқуб чўпон шаҳид сифатида отилган ерида кўмилди. Бу даҳшатли воқеага Яккасувда туриб, тасодифан гувоҳ бўлган ўн икки яшар бола – Санақул оқсоқол тоға билан бўлган сўнгги гурунгда ғорга яширилган китоблар хусусида гап очаркан, ўша мудҳиш даврдан мерос бўлиб қолган кўнглидаги қўрқув ва ҳадикни енгишга чоғи етмай, бу ҳақда рўй-рост айтмади, гўё ўзича гумонланган киши бўлиб, шундай деди: “Парда мулла сургун аввалида уйидаги бор китобларни қопларга жойлаб, камарга бекитган чиқар, тағинам билмадим…” Тоғанинг саъй-ҳаракати туфайли гумон чинга айланди. Шу куни Мирзага яна бир ҳақиқат аёнлашди, буни қарангки, “Етар энди…” дея туссиз замонга ўзича қарши чиққан Ёқуб чўпон бегона эмас, ота тарафдан ўзларига узоқроқ хеш экан, ундаги овкарлик ва оркашлик Мирзанинг феълида мавжуд эмиш. Яна ким билади, ҳар ҳолда тоға шундай деди. Бу гапларни эшитаркан, Мирза эрталаб ўзи бузиб ташлаган тошўчоққа секин кўз қирни ташлаб қўйди. Буни сезган тоға мийиғида кулиб қўйди-да, сўнг бу сафар ошкора киноя билан, деди: “Балки бу ёзганларимни ўқирсан?” Мирза билдики, тоға бу воқеаларни китоб қилмоқчи…

– Бўлақол энди! – Зокир чатоқнинг сабри тугаб, баттар тутақди.

– Агар юрагинг бетламаётган бўлса, шуни айт! – деди бошқа бири ўзича замзама қилиб. – Бошқа бирор чорасини топармиз. Лекин уларга бўш келиш йўқ.

– Йўқ, бундан ор қочибди! – деди Зокир чатоқ чийиллаб.

– Ор-р! – Мирза илкис бош кўтарди ва кўзлари ўтдек ёниб, интиқом ўтида қоврулаётган жўраларига бир-бир нигоҳ ташлади. Кўрдики, осонликча тинчийдиган эмас улар, бари ўзининг тезроқ қўзғалишини интиқ кутмоқда. Ана, бири синган кетмон дастани қўлига олволибди. Зўр қурол-да, бир урсанг, манаман деган рақибни сулайтириб қўяди… Мирза тиззасига шапатилаб, дик сакраб ўрнидан турди-да, тезда қатъиятли жўрабоши тусига кириб, симтўр ортидаги куркаларга бармоғини бигиз қилиб, деди: – Анави куркалардан бирини опчиқинглар!

– Куркани нима қиласан?
– Ғалабани нишонлаш керак-ку кейин… – деди у овозини атай яна бир парда кўтариб.
– Ура-а, Мирза жўра тирилди, кетдик, дўстлар!

Йигитлар оёқлари чандилган каттакон куркани юкхонага ташлаб, Зокир чатоқнинг шалақ машинасига етти киши бир амаллаб сиғишди-да, Яккасув томон зинғиллашди. Бўлғуси зўр муштлашув олдидан қонлари қайта қизиб, юраклари ҳаприқиб, бор овозда шовқинлашиб боришаркан, улар орасида бир Мирзагина сукутда эди. У боя фавқулодда хаёлига келган қуйидаги режани мия­сида қайта-қайта пишитмоқда эди: ҳозир боради-да, ҳезланиб ўзларига пешвоз чиқишган айримтомлик йигитларга: “Қани, жўралар, мана бу куркани ҳам қозонга босинглар”, дейди. Сўнг эса ҳар икки тарафни бир дастурхон атрофига йиғиб, кеча ўзи бохабар бўлган “тарих” ҳақида сўзлаб беради. Тоға айтгандек, керак бўлса, бўзлаб беради. Ахир, яқин ўтмишда бу манзилда не бир воқеалар юз бермаган, тарихчи тоғаси алоҳида урғу берганидек, Парда муллага ўхшаган ўқимишли одамлар Сибирь қилиниб, Ёқуб чўпон каби марду майдонлар шаҳид кетган ўша мудҳиш даврда бу булоқ суви “юрт” каломини дилига жо айлаган не бир азамат йигитлар қонини ювиб, чанқоғини қондирмаган дейсиз… биз эса… дея ҳикоясини якунлайди. Ўз навбатида, ушбу “биз эса…” ибораси онгу шуурида тинимсиз чарх уриб, қалбини аёвсиз кемиргани сари, Мирза уят ва номусдан қизариб, ўзини қўярга жой тополмай борарди…

Манба: «Шарқ юлдузи» журнали интернет саҳифаси

Normurod NORQOBILOV
YAKKASUV

    Normurod Norqobilov 1953 yil 7 iyunda Qashqadaryo viloyatining Yakkabog‘ tumanidagi Qishliq qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi (2006). ToshDUning jurnalistika fakultetini tugatgan (1982). Dastlabki hikoyasi — «Chorraha» (1982). «Zangori ko‘l» (1987), «Unutilgan qo‘shiq» (1990), «Yuzma-yuz» (1993), «Paxmoq» (1997), «Sariqgul» (1998), «Arazchi chumchuq» (1999), «Bekatdagi oq uycha» (2000), «Jo‘shqin daryo», «Ovul oralagan bo‘ri» (2005), «Bo‘ron qo‘pkan kun» (2007) kabi qissa va hikoyalardan iborat to‘plamlari nashr etilgan. «Quyoshi botmaydigan yurt», «Shim yoxud xotinlar janjali» nomli asarlari asosida bir necha qismli videofilm yaratilgan. «Shuhrat» medali bilan taqdirlangan (1999).

   Agar bu gap o‘tgan kuni aytilganida edi, yarim soatcha burun shaharga jo‘nab ketgan Tirkash tog‘asi bilan quyuq xayr-xo‘shlashib, endigina kartoshga chopiqqa tushgan Mirza hadaha g‘azab otiga mingan va uni beayov qamchilagancha, “kim ekan u zo‘r”, deya “na’ra” tortgan bo‘lardi. Ammo bu safar o‘zini qora tortib kelgan jo‘ralarini taajjub to‘riga chirmab, odatdagidek, “na’ra” tortmadi, qo‘llarini musht qilib so‘kinmadi, paykal chetidagi ariq bo‘yiga, o‘rik ko‘lankasi ostiga cho‘ka-cho‘ka, go‘yo endi ko‘rayotgandek, ularga boshdan-oyoq bir-bir nazar tashlarkan, xuddi ko‘pni ko‘rgan katta polvonlardek, o‘ta bosiqlik bilan “him-m” deb qo‘ydi. Bu qilig‘i bilan shusiz ham tutab turgan yigitlarning battar xunobini oshirib yubordi. Ana, biri buytib to‘nglab o‘tirishing nimasi, tezroq qimirlasang-chi, deya so‘kib berdi. Biri esa uni kesakka mengzab, o‘zicha ustidan kulgan bo‘ldi. Biroq u o‘z sha’niga nisbatan aytilayotgan gap-so‘zlarga e’tibor bermadi, nazarida, qarshisida allaqachon yigirmani hatlab qo‘ygan esa-da, haligacha aqlini to‘xtatmagan jo‘ralari emas, burnidan mishig‘i arimagan yosh bolalar turganday va ko‘p emas, jindekkina sabr hamda bir-ikki og‘iz shirin so‘z bilan ularni osongina hovuridan tushirish mumkindek pinak buzmay o‘tiraverdi. O‘z navbatida, o‘zining kutilmagan bu qadar sovuqqonligidan hayrati ortib, dam-badam ensasini qashlab qo‘yardi. Axir ilgari, uni tezroq qo‘zg‘ash maqsadida, jo‘ralari tomonidan ko‘p hollarda ataydan aytiladigan o‘sha tanish qutqu – “zo‘ring bo‘lsa, opkelaver dedi” yoxud “deyishdi”, degan gapni eshitishi hamon g‘azabi jo‘shib, darrov ularning oldiga tushardi-da. Hozir esa qoshida depsinib turgan jo‘ralari qatori, ushbu xitobni aytmoqqa jur’ati yetgan g‘anim tomon ham unga sabiy tuyulmoqda edi. Shu bois, yuz bergan mojaro sababini emas, o‘zidagi g‘ayritabiiy bosiqlikni nazarda tutib, beixtiyor tarzda to‘ng‘illadi:
– Nima gap o‘zi?

– Iya, boyadan beri qulog‘ingga tanbur chertayapmizmi? – dedi yo‘q yerdan mojaro qidirib, doim janjal qo‘zg‘ab yuradigan Zokir chatoq deganlari yer tepinib. – Aytdik-ku, ayritomliklar bizni yer qip tashlashdi deb. Borsak, Yakkasuvni butunlay o‘ziniki qip olishibdi. Bizga tegishli tosho‘choqqa qozon osib, o‘zlaricha mayovka qilishayotgan ekan. Ha, devdik, xuddi ketga tepganday qilib, bizni haydab solishdi. Kamiga, zo‘ring bo‘lsa opkelaver, istaganing bilan gaplashib qo‘yamiz deyishdi.

Bu gapni takror eshitgach, Mirzaning ichiga o‘t tushgan esa-da, tezda o‘zini bosdi. Dam-badam tilga olinayotgan Yakkasuv to‘g‘risida emas, uning kunchiqish tarafidagi cho‘ng tepa boshidan o‘rin olgan ko‘hna qabr hamda janubdagi qo‘shni tizma bag‘rida joylashgan tor og‘izli, keng o‘zanli qorong‘i g‘orni ko‘z oldiga keltirib, qishloqda “tarixchi domla” degan nomga ega bo‘lgan Tirkash tog‘asining sa’y-harakati tufayli kuni kechagina yuz ochgan ko‘hna tarix xususida o‘ylarkan, tog‘asi kabi miyig‘ida kulimsirab, sokin bir ohangda, sizlar avvaliga buni eshiting­lar, deya ushbu tarix xususida so‘zlash istagini tuydi. Biroq qoshida guvranib turganlar uning hikoyasini eshitadigan ahvolda emas, shu tobda ularni na ko‘hna qabr tarixi, na elda oddiygina “kamar” deb atalmish, qorong‘i g‘or qa’ridan topilgan sir-sinoat qiziqtirardi. U bosiqlik bilan do‘stlari yuziga taassuf-la boqarkan, tuyqusdan ko‘ngliga shumlik oraladi, buytib to‘nglab o‘tirishimning boisi, kuni kecha Tirkash tog‘am hidini olgan kamar tubidagi xazinaga, u kishi qaytib kelmasdan burunroq ega chiqish o‘yi va tashvishidaman, degisi keldi. Agar shunday deyar bo‘lsa, zumda qoshida jon asari qolmaydi – intiqom o‘tida yonayotgan jo‘ralari Yakkasuvni egallab olgan g‘animni paqqos unutgan holda umrida yaqiniga yo‘lab ko‘rmagan o‘sha g‘or tomon imi-jimida jo‘nab qolishlari ta­yin. Bunga uning ishonchi komil edi. Axir kecha tog‘asi shu haqda so‘z ochganida, o‘zi emasmi, o‘pkasini qo‘ltiqlagancha unga “dum” bo‘lgan.

Bundan avvalgi tashriflari davomida, qitmir kimsalardan birining ta’biri bilan aytganda, o‘tgan asrning yigirma-o‘ttizinchi yillariga oid “tirik yodgorlik” sifatida hanuz tuproqdan tashqarida g‘imirlab yurgan ayritomlik Sanaqul oqsoqol hamda yosh jihatdan undan sal berida bo‘lgan yana bir-ikki cholni o‘ziga yaqin hamsuhbat tutib, yaltiroq tugmachali qalin, qora daftariga allanimalarni qayd qilib yurgan tog‘asi bu gal kelishida, to‘satdan biron-bir kimsaning xayoliga kelmaydigan g‘orga bormoqni ixtiyor etib, o‘ziga ishonchli hamroh sifatida Mirzani tanladi. Biroq tog‘aning bu istagi jiyaniga unchalik xush kelmadi, manglayi tirishib, ensasi qotdi. Shunda bu kabi suhbatlarda har qanday hazil-huzilni o‘zidan o‘ta yiroq tutadigan tog‘a tizzasi ustidagi qora daftarni ma’nodor chertib, ziyolilarga xos sokinlik bilan dedi: “Mendagi ba’zi bir ma’lumotlarga ko‘ra, u yerda xazina yashirilgan ekan, nahotki bu narsa seni qiziqtirmasa?” Bu gap tog‘aning og‘zidan chiqishi bilan Mirza deganlariga darrov jon kirdi va aytilgan kerakli anjomlarni bir zumda yelkaga osiladigan choqqina qopga joylab, unga ergashdi. Yo‘l bo‘yi yuragi hapriqib, g‘orning qorong‘i puchmoqlaridan birida uyulib yotgan yaltiroq tilla tanga va buyumlarni ko‘z oldiga keltirib, o‘zicha shirin orzular ummonida guvranib bordi.

Ammo uning g‘ayrati toshgan sari, tog‘a oshiqay demasdi. Bu yetmagandek, Yakkasuvga yetganda, bir muddat nafas rostlash o‘yida oyoq ilishiga nima deysiz. Bu holdan Mirzaning jismi-joni tutab, tevarakka dilgir-dilgir tikiladi, ich-ichidan g‘ijinib, g‘ashlanib-g‘ashlanib boqadi. Ammo mehmon hurmati chars fe’lini namoyish etmoqdan o‘zini tiyadi. Boz ustiga, tog‘asi, boshqa xeshlaridan farqli o‘laroq, ilm odami – o‘ziga yarasha susti bor, kim bilan muloqotda bo‘lmasin, hamisha andishaga jiddiy amal qiladi, huda-behuda gapiravermaydi. Mabodo kurakda turmaydigan biror-bir qilig‘ingni sezib qolgan taqdirda ham, boshqalardek tergab-sergab, pandu nasihat qilib o‘tirmaydi, noroziligini nimtabassum qatiga bekitib, shunday bir qarash qiladiki, pirovardida, qochgani joy topolmay qolasan kishi. Ana, hozir ham Yakkasuvning nochor raftoridan og‘rinib, qoshlari tugun tortib o‘tirgan esa-da, haligicha bu to‘g‘rida bir og‘iz churq etganicha yo‘q, bu turishida, etmasa ham kerak.

Agar shu o‘rinda, Yakkasuvga andak ta’rif berib o‘tadigan bo‘lsak, bu so‘lim go‘sha tog‘oldi kengligi bo‘ylab bir-biriga baqamti tushgani holda shimoliy tekislikdan janubiy do‘ngliklarga qadar cho‘zilib ketgan to‘rt chaqirimli ikki qir orag‘idagi uzun va ensiz vodiyning qoq kindigidan o‘rin topgan. Turli dov-daraxtlar zich o‘sgan mo‘’jaz bu makon ko‘klam yomg‘irlari tinishi bilan tezda sarg‘ish tus oladigan qir tabiatidan keskin farqlanib, misli yashil nuqtadek olis-olislardan baralla ko‘zga tashlanib turadi. Ushbu yashil nuqta markazida qad rostlagan qadim tut poyidagi yagona qaynarbuloq vajidan bu manzil “Yakkasuv” deb ataladi. Darvoqe, tog‘aning diltang tortib o‘tirishiga kelsak, tut ostidagi sayhonlikning xiyla orastaligini nazarda tutmaganda, tevarakdagi butalar orasi kelib-ketuvchilar tomonidan tashlab ketilgan turli yelim idishlar, shisha, xalta-xulta va boshqa shu kabi mayda-chuyda chiqindilarga to‘la edi. Sayhonlikning ikki chekkasida qo‘nqaygan tosho‘choqlar girdida esa chala yongan o‘tin va shox-shabbalar sochilib yotardi. Bu xil noxush manzaraga ko‘nikkan Mirza bundan ranjishni xayoliga ham keltirmas, uning bor g‘ashligi buloq bo‘yida hanuz xayolga cho‘mib o‘tirgan tog‘asidan edi.

U hadeganda o‘rnidan qo‘zg‘alavermagach, Mirza bir joyda tek turolmay, bexos dimog‘iga chalingan notanish hiddan xavotirlanib, o‘z hududini ko‘zdan kechirayotgan ayiqdek, maydon bo‘ylab izg‘ishga tushdi. Sayhonlikning janub qismidagi tosho‘choqqa yetganda, to‘xtab, buta novdalari orasidan ikki chaqirim narida, qirlar oralig‘ida qorayib turgan Ayritom qishlog‘iga bir muddat adovat-la nazar tashlab turdi-da, so‘ng o‘ng oyog‘i uchi bilan yengilgina turtkilab, ushbu qishloq yigitlari tomonidan yaqindagina qayta tiklangan tosho‘choqni buzib tashladi. Shimoliy o‘choqqa, ya’ni o‘z qishlog‘i Beshtoshga tegishli tosho‘choqqa esa qotinmadi. Yakkasuv teng oraliqda joylashgan bo‘lishiga qaramay, ikki qishloq yoshlari o‘rtasida doimo talash, “bizga, yo‘q, sizga emas, bizga tovin”, deya dam-badam ular orasida chaqin chaqnab turadi.

Bu orada tog‘a ilkis oyoqqa qalqib, tag‘in jimgina yo‘l boshladi. Biroq jiyanini ajablantirib, g‘or tomonga emas, qarshidagi cho‘ng tepalik sari yurdi.
Ko‘p o‘tmay ular tepalik yag‘rinidagi girdi va tepa qismiga yapaloq toshlar terilgan ko‘hna qabrga ro‘paro‘ bo‘lishdi. Mirza qabrdan berida cho‘kkalarkan, past ovozda qur’on tilovat qilishga tushgan tog‘asining bu qilig‘idan ajablanmay qolmadi. Boisi, mazkur qabr yerli aholi uchun alohida e’zoz-e’tiborga molik emas, tepalik poyidagi yolg‘izoyoq so‘qmoqdan onda-sonda o‘tib qolganlar, taomilga ko‘ra, yo‘l-yo‘lakay shunchaki yuziga fotiha tortib qo‘yishlarini demasa, bu kimning qabri, nechun u yolg‘iz, bu haqda hech kim o‘ylab ko‘rmaydi, ya’ni kishilar yon-atrofdagi qirlar, qirlar ortidagi viqorli tog‘lar yoxud Yakkasuvning mavjudligiga ko‘nikkanday, bu yakka qabrga ham ko‘nikishgan.

– Ana endi g‘orga, jiyan.

Qishloqdan chiqishganidan beri tog‘aning aytgan birdan-bir gapi shu bo‘ldi. Mirzaning bu kimning qabri, degan savoli esa dili va tili uchida qolaverdi. Tog‘aning nahotki, shuniyam bilmasang, deb qolishidan xijolat tortib, soyaday unga ergashdi.

Biroq g‘orga yetish u qadar oson emasdi. Buning uchun qirli kenglikdan arazlaganday, tog‘larga baqamtiroq qad rostlagan qo‘shni tizmagacha bo‘lgan pastu balandliklardan oshib va aylanib o‘tish lozim edi. Bu yo‘l tog‘aga o‘xshash jussador kishilarga ancha qiyin, ammo Mirza kabi toshi yengillarga oson, ayniqsa, xayolida tilla tangalar jilvasi yonib turganida. Endi uning bor-yo‘q tashvishi anjomlar solingan yelkasidagi choqqina xaltadan edi. G‘ordagi xazina unga sig‘armikan? Shoshganidan kattaroq idish olmaganini qarang-a!

– Necha qop ekan, tog‘a? – dedi oxiri chidayolmay.
– Nima “necha qop?”
– Xazinani aytaman…

– Ha-a, umi… ko‘p emas, bir necha qop… – Tog‘aning ovozi cheksiz sahroda hadeb sarobga duch kelaverishdan charchagan odamnidek behis – zavq-shavqdan yiroq, g‘oyatda quruq edi.

Bu hol Mirzaga juda malol keldi: “Tavba, xazina topgan odam ham shunchalik beparvo, shunchalik sovuq va loqayd bo‘ladimi!” So‘ngra o‘zicha uni oqlagan kishi bo‘ldi: “Qo‘li ochiq, saxiy odam-da, mol-dunyo deganini ko‘pda pisand qilavermaydi”. Bu borada u qisman haq edi, Tirkash tog‘asi qishloqdagi aksariyat xeshlari singari rejali emas, har gal qishloqqa bir dunyo sovg‘a-salom bilan tashrif buyurarkan, ba’zan, katta yigit bo‘lganingda qaytararsan, deya jiyanlari qo‘liga pul ham tutqazadi. Muxtasar qilganda, necha yildirki, viloyat markazidagi oliy o‘quv maskanlaridan birida yoshlarga ta’lim berib kelayotgan bu odam muruvvatli va jigarchil bo‘lishdan tashqari, onda-sonda tarixiy mavzuda katta-kichik kitoblar ham chop ettirib turadi. Biroq nochor jihati shundaki, qishloqdagi xesh-aqrabolari u yozgan kitoblar bilan bir-ikki kun o‘zlaricha maqtanib, faxrlanishib yurishadi-yu, lekin birortasi ham o‘qishga hafsala qilmaydi, jumladan, Mirza ham. Tog‘a buni yaxshi biladi shekilli, hech qachon, o‘qidingmi, deb so‘ramaydi. Mirzaga o‘xshaganlar esa ayni shu savolga ro‘paro‘ kelishdan cho‘chib, doimo tog‘adan yiroqroq yurishga urinadi.

– O‘h-hu! – kutilmaganda tog‘a nido qildi.

Oyoq ostidagi turli tikanak va tepadan qulagan qoyatoshlar oralab, uning izidan kelayotgan Mirza boshini ko‘tarib, avval tog‘aning tashvishmand aftiga, so‘ng qarshisidagi tik qiyalikka nazar tashladi va ko‘zlarini alang-jalang qilganicha, g‘or og‘zini qidira boshladi. Uzoq-yaqindan ko‘pam ko‘zga chalinavermaydigan g‘or og‘zi taxminan ikki yuz quloch tepada, mo‘jraygan qatron daraxti tagida tashlandiq bo‘ri inidek qorayib turardi. Bu yaqin o‘tgan davr ichida odam bolasi qadam bosmaganligi raftoridan yaqqol sezilib turgan qiyalik yuzi turli buta va qoyatoshlar bilan bezangan bo‘lib, ora-sirada issiq-sovuqdan chatnagan toshlardan yuzaga kelgan va oyoq qo‘yilishi bilan quyiga selday oquvchi ushoq toshli maydonchalar ham ko‘zga tashlanardi. Tog‘a bejizga tashvish tortmagan, g‘orga ko‘tarilishi uchun katta kuch va ehtiyotkorlik talab etilardi.

Dastlab yo‘q so‘qmoqni ko‘z bilan qidirib, picha turib qolishdi. So‘ng Mirza tashabbusni o‘z qo‘liga olib, dadil betga tirmashdi, izidan tog‘a ergashdi.

Ular buta novdalaridan tutib, yo‘lda uchragan qoyatoshlarni aylanib, mayda toshli maydonchalarda yuz bora sirpanib, bir amallab g‘or og‘zidagi ensiz sayhonlikka yetib kelishganda, tog‘a g‘arq terga botgan, yosh bo‘lsa-da Mirzaning ahvoli ham unikidan pesh emasdi.

Mirza qoyadan turtib chiqqan kulrang toshga suyangancha, bazo‘r nafasini rostlayotgan tog‘aga achingandek bir qarab qo‘ydi-da, keyin o‘rgamchik to‘r solgan g‘or og‘ziga hadik va qiziqishla ko‘z tashladi. Enidan ko‘ra bo‘yi tor bo‘lgan qorong‘i to‘ynuk vahimali tarzda qorayib turardi. Unga bosh suqish tentaklikdek tuyulardi. U g‘or og‘zidan ko‘z uzib, qopdan ikkita qo‘lfonar hamda dastasi atay kesib kaltaytirilgan chog‘roq cho‘kich va teshani olib, ularni birin-sirin tosh ustiga terib qo‘ydi. So‘ng tog‘aning ishorasi bilan suv to‘la yelim idishlardan birini unga uzata turib, boshlang, deya tomoq qirdi. Ammo tog‘a oshiqmadi. Suvdan qonib ichdi-da, g‘or og‘ziga imo qilib, dedi:
– Ishqilib, buning ichida chaqadigan-paqadigan jonzot yo‘qmikan?

– Kim bilsin… – umrida g‘orga kirib ko‘rmagan Mirza mujmal javob qaytararkan, so‘ng yo‘liga dedi: – Yo kirib chiqaymi?
– Yo‘q, g‘orga kirmoqni ixtiyor etgan sen emas, men, – dedi tog‘a keskin ohangda. – Shuning uchun birinchi men kirishim kerak.
– Unda boshlang! – Bu gap uning og‘zidan bexos chiqib ketdi.

Bunga javoban tog‘a, buncha besabr bo‘lmasa bu bola, degan yo‘sinda ko‘z qirida jiddiy qarab qo‘ydi-da, so‘ng tosh ustidagi cho‘kich va qo‘lfonardan birini qo‘liga olib, o‘tirgan yerida g‘or og‘zi tomon surildi. Boshda o‘rgamchik to‘rini sidirib tashlab, keyin emaklagancha ichkariga kira boshladi.

Bir muddatdan so‘ng ichkaridan uning bo‘g‘iq ovozi eshitildi.
– Kelaver.

Sirli va qorong‘i g‘or vahimasi yelkasidan zilday bosib turgan esa-da, xayolida, xuddi kinolardagidek, tinmay jilvalanayotgan uyum-uyum tilla tangalar hamda zebu ziynatlarga tezroq yetishmoq o‘yida Mirza g‘orga dadil bosh suqarkan, dastlab tuygani og‘ir zax hidi bo‘ldi. Bundan yuragi toriqib, bir oz taysallandi. Boz ustiga, g‘orning kirish qismi avval o‘ngga, so‘ng so‘lga, saldan keyin kes­kin tepaga qayrilgan tor yo‘lakdan iborat bo‘lib, agar ichkarida odam borligini tuyib turmaganida, u birinchi burimdanoq iziga qaytgan bo‘lardi.

U tor tuynuk devorlariga bosh urib, tirsaklari sidirilib, so‘l qayrilishdan yuqoriga burimga intilarkan, ko‘p o‘tmay o‘zini g‘orning keng sahnida ko‘rdi. Va kutilmagan bu kenglikdan hayrati ortib, jismi-joni iskanjadan xalos topgandek, yengil nafas oldi.

U o‘zi uchun tamomila noma’lum bo‘lgan o‘zga dunyo ostonasida ang-tang turgancha, qo‘lidagi chiroq nurini g‘orning turfa tusdagi toshdevorlari bo‘ylab yuritarkan, tilla tangalar jilvasini bir zumga unutdi. Qachonki, g‘or o‘zani bo‘ylab ancha ichkarilab ketgan tog‘aning ko‘lankasini ilg‘agachgina, maqsadi qayta esiga tushib, go‘yo bor xazinaga tog‘asi ega chiqib, u quruq qoladigandek, uning ortidan yurdi. Bu paytda tog‘a g‘or markazida, shiftdan qulagan ulkan qoyatosh bo‘lagi qarshisida taraddudlanib turardi. Ana, u qoyatoshning o‘ng yonidagi tor oraliqdan sirg‘alib o‘ta boshladi. Orada, kelayapsanmi, degan ma’noda Mirzaga qarab qo‘yishni ham unutmadi.

Qoyatosh oralig‘iga yetishi bilan Mirza qo‘lidagi chiroqni baland tutib, uning nurini g‘or o‘zani bo‘ylab yo‘naltirarkan, boshda cheksizdek tuyulgan bu yerosti saltanati biror o‘ttiz odimlardan keyin yakun topishiga amin bo‘ldi. Silliq devorli g‘or to‘rida bir-biriga yelka tiragan ikki qoyatosh, aslo oshiqma, deganday bo‘ylanib turardi. U xayolini qayta band etgan afsonaviy xazinani topish umidida hovliqishu oshiqishdan tiyilib, xuddi tajribali g‘orshunoslarday, g‘orning har bir sirli puchmog‘ini diqqat bilan ko‘zdan kechirishga kirishdi.

U qoyatosh tevaragida o‘ralashib, uning quyi qismidagi katta-kichik kavaklarni nazaridan o‘tkazarkan, boyadan beri to‘rdagi qoyatoshlar yonida ivirsib yurgan tog‘asining oshig‘ich cho‘kkalagani va toshlar orasidan nimadir qo‘liga olganini daf’atan payqab qoldi-da, yuragi hapriqqancha, o‘sha tomon oshiqdi. Borasolib chiroq nurini tog‘asining qo‘lidagi narsaga qaratdi. Afsuski, tog‘a, u umid qilgandek, biror-bir tilla buyumni emas, tusi aynib, chetlari titilgan allanimani tutib turardi.

– Nima bu, tog‘a?

– Nima bo‘lardi, kitob… kitob jildi… – Tog‘a tag‘in cho‘kkalab, toshlar orasidan yana bir nechta uvadasi chiqqan o‘shanaqa jildni qo‘liga olarkan, taassuf-la bosh chayqadi: – Esiz…

– Kitob… – azbaroyi hayajonlanganidan Mirzaning nafasi bo‘g‘ziga tiqilib, tizzalangan ko‘yi toshlar orasiga chiroq nurini qaratdi. – Unda tillalar ham shu yerda bo‘lishi kerak, tog‘a!

– Qanaqa tilla? – Tog‘aning ovozida hayrat zuhurlandi.
– Axir o‘zingiz aytdingiz-ku, g‘orda xazina yashirilgan deb.

– Ey-y, ha-a… – Tog‘a, odatiga ko‘ra, sokin, ammo hazin ohangda kuldi. – Endi, jiyan, xazinani kim qanday tushunadi, xazina deganda, men manavi kitoblarni nazarda tutgandim. Esiz, bari irib-chirib, tamom bo‘pti.

Bu gapni sira kutmagan Mirza so‘l yoniga shilq etib tushdi. So‘ng alami toshib dedi.
– Lekin… odamni yomon ahmoq qildingiz-da, tog‘a!

– Seni ahmoq qilish xayolimga ham kelgani yo‘q, jiyan.
– Eh-h, shuncha harakat…

– Behuda ketmadi, – deya uning gapini bo‘ldi tog‘a. – Mana, topdik kitoblarni… Tarixiy faktlardan yana biri haqiqat bo‘lib chiqdi.
– Bulardan ne foyda?..

Tog‘a bu savolga javob qaytarmoqni o‘ziga ep ko‘rmadi.

U ko‘pda shoshilmay chirigan jildlardan yana bir nechtasini tergilab, saralab oldi-da, go‘yo o‘ta nodir buyumdek, ularni avaylab belboqqa tugdi. So‘ng tevarakni yana bir sira ko‘zdan kechirib, asta g‘orni tark etishga tushdi.

Tog‘a-jiyan, xuddi yetti yot begonalardek, Yakkasuvga yetgunga qadar bir og‘iz so‘zlashmadilar.

Buloq suvidan chanqog‘ini qondirib, yuz-qo‘lini yuvgan tog‘a qavatida, aldangan boladay, hanuz tumshayib o‘tirgan jiyanining avzoyiga bir qarab qo‘ydi-da, yillar davomida dilida yig‘ilib qolgan gaplarini birvarakayiga to‘kib solmoqchiday birdan gapga tushib ketdi. U, sen nimani ham bilarding, degan yo‘sinda ta’na qilmadi, shunchaki bilganlarini so‘zladi. Xazina deya sarobga duch kelib, rangi siniqib o‘tirgan Mirza qishloqning endigina ko‘zga ko‘rinib kelayotgan oldi polvonlaridan biri edi. Tog‘a so‘zlangani sayin hushyor tortib, o‘zini maydonda mag‘lub bo‘lgan polvondek his eta boshladi. So‘ng uni birdan uyat chirmadi, nomusdan o‘t bo‘lib yondi. Qarshi tepadagi ko‘hna qabrga qarashga yuzi chidamay, yerga bosh egdi. Ana, qabrdan to‘ni barini beliga tukkan polvon kelbat Yoqub cho‘pon bosh ko‘tardi. U qo‘lidagi zalvorli zarang tayog‘ini boshi uzra ko‘tarib, bor ovozda hayqirdi.

– Uv-v! Yetar endi, a! Egriniyam, to‘g‘riniyam oborib tiqaverishdan, nima, haliyam charchamadinglarmi, enag‘ardi bolalari! Silardi kim tuqqan o‘zi, enami, yo to‘ng‘izmi?! Hech qurisa, hurmatini qilib, bu ulug‘ odamni otga mingazib oling­lar, enag‘arlar…

Quyidagi so‘qmoqdan egnida oqish jiyda, kalta kuzalgan soqoliga qirov qo‘ngan, novcha va qotma kimsa – ayritomlik Parda mullani oldilariga solib, yayov haydab borayotgan ikki otliq milisaning malla tuslisiga bu haqoratlar og‘ir botdimi, yo boshqa biror xayolga bordimi, shartta yelkasidan beshotarini oldi-da, qanday zamonlarga qoldik, deya hanuz changitib so‘kinayotgan Yoqub cho‘ponni qoq manglayidan otib tashladi. Parda mulla shu ketishda boshqa qaytib kelmadi – olis Sibirda izsiz yo‘qoldi. Yoqub cho‘pon shahid sifatida otilgan yerida ko‘mildi. Bu dahshatli voqeaga Yakkasuvda turib, tasodifan guvoh bo‘lgan o‘n ikki yashar bola – Sanaqul oqsoqol tog‘a bilan bo‘lgan so‘nggi gurungda g‘orga yashirilgan kitoblar xususida gap ocharkan, o‘sha mudhish davrdan meros bo‘lib qolgan ko‘nglidagi qo‘rquv va hadikni yengishga chog‘i yetmay, bu haqda ro‘y-rost aytmadi, go‘yo o‘zicha gumonlangan kishi bo‘lib, shunday dedi: “Parda mulla surgun avvalida uyidagi bor kitoblarni qoplarga joylab, kamarga bekitgan chiqar, tag‘inam bilmadim…” Tog‘aning sa’y-harakati tufayli gumon chinga aylandi. Shu kuni Mirzaga yana bir haqiqat ayonlashdi, buni qarangki, “Yetar endi…” deya tussiz zamonga o‘zicha qarshi chiqqan Yoqub cho‘pon begona emas, ota tarafdan o‘zlariga uzoqroq xesh ekan, undagi ovkarlik va orkashlik Mirzaning fe’lida mavjud emish. Yana kim biladi, har holda tog‘a shunday dedi. Bu gaplarni eshitarkan, Mirza ertalab o‘zi buzib tashlagan tosho‘choqqa sekin ko‘z qirni tashlab qo‘ydi. Buni sezgan tog‘a miyig‘ida kulib qo‘ydi-da, so‘ng bu safar oshkora kinoya bilan, dedi: “Balki bu yozganlarimni o‘qirsan?” Mirza bildiki, tog‘a bu voqealarni kitob qilmoqchi…

– Bo‘laqol endi! – Zokir chatoqning sabri tugab, battar tutaqdi.

– Agar yuraging betlamayotgan bo‘lsa, shuni ayt! – dedi boshqa biri o‘zicha zamzama qilib. – Boshqa biror chorasini toparmiz. Lekin ularga bo‘sh kelish yo‘q.

– Yo‘q, bundan or qochibdi! – dedi Zokir chatoq chiyillab.

– Or-r! – Mirza ilkis bosh ko‘tardi va ko‘zlari o‘tdek yonib, intiqom o‘tida qovrulayotgan jo‘ralariga bir-bir nigoh tashladi. Ko‘rdiki, osonlikcha tinchiydigan emas ular, bari o‘zining tezroq qo‘zg‘alishini intiq kutmoqda. Ana, biri singan ketmon dastani qo‘liga olvolibdi. Zo‘r qurol-da, bir ursang, manaman degan raqibni sulaytirib qo‘yadi… Mirza tizzasiga shapatilab, dik sakrab o‘rnidan turdi-da, tezda qat’iyatli jo‘raboshi tusiga kirib, simto‘r ortidagi kurkalarga barmog‘ini bigiz qilib, dedi: – Anavi kurkalardan birini opchiqinglar!

– Kurkani nima qilasan?
– G‘alabani nishonlash kerak-ku keyin… – dedi u ovozini atay yana bir parda ko‘tarib.
– Ura-a, Mirza jo‘ra tirildi, ketdik, do‘stlar!

Yigitlar oyoqlari chandilgan kattakon kurkani yukxonaga tashlab, Zokir chatoqning shalaq mashinasiga yetti kishi bir amallab sig‘ishdi-da, Yakkasuv tomon zing‘illashdi. Bo‘lg‘usi zo‘r mushtlashuv oldidan qonlari qayta qizib, yuraklari hapriqib, bor ovozda shovqinlashib borisharkan, ular orasida bir Mirzagina sukutda edi. U boya favqulodda xayoliga kelgan quyidagi rejani miya­sida qayta-qayta pishitmoqda edi: hozir boradi-da, hezlanib o‘zlariga peshvoz chiqishgan ayrimtomlik yigitlarga: “Qani, jo‘ralar, mana bu kurkani ham qozonga bosinglar”, deydi. So‘ng esa har ikki tarafni bir dasturxon atrofiga yig‘ib, kecha o‘zi boxabar bo‘lgan “tarix” haqida so‘zlab beradi. Tog‘a aytgandek, kerak bo‘lsa, bo‘zlab beradi. Axir, yaqin o‘tmishda bu manzilda ne bir voqealar yuz bermagan, tarixchi tog‘asi alohida urg‘u berganidek, Parda mullaga o‘xshagan o‘qimishli odamlar Sibir qilinib, Yoqub cho‘pon kabi mardu maydonlar shahid ketgan o‘sha mudhish davrda bu buloq suvi “yurt” kalomini diliga jo aylagan ne bir azamat yigitlar qonini yuvib, chanqog‘ini qondirmagan deysiz… biz esa… deya hikoyasini yakunlaydi. O‘z navbatida, ushbu “biz esa…” iborasi ongu shuurida tinimsiz charx urib, qalbini ayovsiz kemirgani sari, Mirza uyat va nomusdan qizarib, o‘zini qo‘yarga joy topolmay borardi…

Normurod Norqobilov. Paxmoq. Qissa va hikoyalar by Khurshid Davron on Scribd