Таниқли юнон ёзувчиси Никос Казантзакис 1929 йили юртимиз Ўзбекистонга ташриф буюради. Кейинчалик (ёзувчи вафотидан сўнг) бу саргузашт таасссуротлари унинг рафиқаси томонидан тарихий эсселар шаклида ва “Мактублар” номи билан нашр этилади.

НИКОС КАЗАНДЗАКИС ВА УНИНГ
ЎЗБEКИСТОНГА САЁҲАТИ

Никос Казандзакис 1883 йил 18 февралда Крит оролида жойлашган Гераклион шаҳрида туғилган. 1897-1898 йилларда у ўз оиласи билан Наксос оролига кўчиб ўтади ва Сент-Крауадаги француз савдо мактабига қабул қилинади. Никос у ерда француз, италян тилларини мукаммал ўрганади, Ғарб тамаддуни билан ошно бўлади. 1899-1902 йиллар давомида Гераклиондаги лицейда ўқишни давом эттиради. Илм ва изланишга иштиёқманд Никос 1902-1906 йилларда Афина университетининг ҳуқуқ факультетида таҳсил олади ва 1906 йилда юқори савияли докторлик дипломини олишга муяссар бўлади. Юнон адабиётига ўзининг “Аср хасталиги” илк эссесини ёзиш билан қадам қўяди. Сал ўтмай “Ксемерони” драмасини ёзади. Унинг “Илон ва Гул” номли илк китоби ҳам шу йилларда нашр этилган.

Никос Парижга келиб ўқишни давом эттиради. Ёш ижодкор “Жароҳатланган қалблар”, “Империядаги ҳаёт” номли навбатдаги тарихий асарларини ёзиб, шуҳрат шоҳсупасига кўтарилади. Шундан сўнг билингвист (юнон ва француз тилида ижод қилишни бошлаган) ёзувчи 1910 йилда яна Афина шаҳрига қайтади. Никос Казантзакисга ижодий ютуқлар бирин-кетин кулиб боқади. У бу ерда “Устоз-темирчи” трегедиясини саҳнага қўйиб, олий совринни олади.

Никос 1912-1913 йилларда эса Болқон урушларида кўнгилли бўлиб иштирок этади. Шу йиллардан бошлаб, у саёҳат қилишга қизиқади. У даставвал бутун Шимолий Юнонистонни айланиб чиқади. Ёзувчи Антелос Сикеманос билан бирга Атос чўққисига чиқади.

Саёҳатдан сўнг ижод уни яна ўз гирдобига тортади. У “Насроний” ва “Юлисс” трагедияларини ёзиб тугатиб, яна саёҳатга чиқади. 1922 йилда “Будда” трагедиясини бошлайди. 1923 йилда Олмонияга жўнайди. У бу ерда “Ассез” трагедиясини ёзиб тугатади. 1924 йилда Италия бўйлаб қисқа саёҳат уюштиради. Чала қолган “Будда” драмасини ҳам ёзиб тугатади. Шу вақтдан эътиборан йирик асарларидан бири “Одиссея”ни ёзишга киришади. Шунингдек, бу асари билан бир қаторда “Зиёфат” деган асарни ҳам ёзади. 1925 йилда Циклад шаҳрида таътил ўтказгач, Фаластин, Кипр, Испания бўйлаб саёҳат бошлайди ва 1926 йилнинг охирида машҳур юнон рассоми Томас Калмухос билан биргаликда Миср ва Синай оролларини кезади. 1927 йилда Эжин оролига бориб, яна “Одиссея” асари устида ишлайди. “Ассез” трагедиясини эса рўзномалардан бирида чоп эттиради. Бу даврда унинг ижоди “Нисефор Фокас” трагедияси билан бойиди.

Россияга келиб, румин ёзувчиси Панайт Истрати билан танишади. Рус киноси учун сценарийлар ёзади. Максим Горький билан дўстлашади. Бу вақтда эса Афина унинг “Юлисс”, “Насроний” ва “Россияда кўрганларим” асарлари чоп этилади.

1929 йилда Никос Казантзакис юртимиз Ўзбекистонга ташриф буюради (кейинчалик унинг бу саргузаштлари ёзувчи вафотидан сўнг унинг рафиқаси томонидан “Мактублар” номи билан тарихий эсселар шаклида нашр этилади). Марказий Осиёдан ўз юртига қайтишда турмуш ўртоғи Елена билан Чехославакиядаги Готтесдаб шаҳрида бироз вақт яшайди. Никос Казантзакис адабиётшунослик ва маърифат соҳаларига ҳам қизиқади. 1930 йилда “Рус адабиёти тарихи” асарини ёзади. Болалар учун кўплаб китоблар таржима қила бошлайди. 1931 йилда французча-юнонча луғатни тузишга бор кучини сарфлайди. Унинг “Тода-Раба” асари Париждаги рўзномалардан бирида чоп этилади ва голланд тилига ҳам таржима қилинади. 1932 йилда яна сценарий ёзишни давом эттиради. Шу сабабдан Парижга келиб истиқомат қила бошлайди. “Илоҳий комедия” асарини юнон тилига таржима қилади.

1935 йилда Эжин шаҳридан ер сотиб олади ва уй қуриш учун тайёрланади. Шу йил унинг “Узоқ Шарқдан олган таассуротлар”и Афинадаги рўзномалардан бирида чоп этилади. “Одиссея” асарининг бешинчи қисмини ёзади ва Отманнинг “Қуёш ботишдан олдин” драмасини юнон тилига таржима қилади. 1936 йилда “Қоялар боғи” номли романини француз тилида ёзади. Приделлонинг эсселарини таржима қила бошлайди ва “Отелло қайтмоқда” комедиясини ёзиб тугатади. Шу билан бир қаторда Гётенинг “Фауст”ининг биринчи қисмини, Шекспирнинг “Отелло”сини ҳам таржима қилади.

Никос Испанияга қайта саёҳат қилиб, “Испанияга саёҳат” асарини Афинада босмадан чиқаради. Шу даврда “Мелисса” трагедиясини ёзади. 1938 йилда “Хитой ва Японияга саёҳат” асари дунёга келади. 1940 йили “Англияга саёҳат” номли янги ҳикоясини ёзади. Яширин тахаллус остида маҳаллий рўзномаларда болалар учун ҳикоялар ёза бошлайди. Жумладан, “Катта Александр” ва “Минос қасрида” ҳикоялари бунга мисол бўла олади. 1941 йилда “Англияга саёҳат” нашрдан чиқади. “Будда” трагедиясини ва “Алексис Зорба” асарини ёзиб тугатади.

Ёзувчи 1954 йилда “Хоглантон Исо” асари устида бастакор Боуслов Мартину билан бирга ишлайди ва бу 1954 йилги “Энг яхши хориж китоби” деб тан олинди. “Хоглантон Исо” Осло ва Хельсинки саҳналарида қўйилди. У 1956 йилда Венага боради ва унга “Тинчлик” соврини топширилади. Миллатлараро учрашувлар, мажлисларга қатнашади. Афинада ёзувчини яна бир соврин кутарди. Бу театр пьесалари учун яна бир давлат “Тинчлик” мукофоти эди.

1957 йилда Хитой ҳукумати таклифига биноан шу давлатга сафар қилади. У ерда жиддий касалланиб қайтгач, шу йилнинг 26 октябрида вафот этади ва Бастион Мартиненга қабристонига дафн этилади.

Адибнинг сермаҳсул ижоди кишини ҳайратга солади. У адабиётнинг беҳад кўп жанрларида ижод қилган. Никос Казантзакис драма, шеърият, романнавислик, публицистика, насрнинг ўзига хос турлари: тарихий эсселар, саргузашт қиссалар, ҳикоялар, шунингдек, театр ва кино учун сценарийлар, болалар учун ўқув китоблари ёзиш соҳаларида ҳам ўз даврида катта шуҳрат қозонди.

Адиб ижодида шеърият ҳам муҳим аҳамият касб этади. У бутун умри давомида 3 та катта поэма ёзган: шулардан биринчиси бутун дунёга машҳур “Одиссея”, бу 33333 байтдан иборат бўлган монументал асардир; умуман Казантзакис 20 дан ортиқ тарихий, диний, фалсафий ва сиёсий драматик асарлар ёзган.
Ёзувчи ижодининг машҳур соҳаси романдир. У 11 та роман ёзган: “Қатл этилган Исо Масиҳ”, “Алексис Зорба” ва “Исонинг сўнгги сўзлари” асарлари шулар жумласидандир.

Никос бир қатор саёҳатномалар ёзди: саёҳатлар ва орзулар Казантзакис умрининг йўлбошчиси эди. У Африка, Осиё ва Европанинг бир қатор мамлакатларини кезиб чиқди. У амалга оширган (Россия, Испания, Хитой, Япония, Англия, Италия, Миср, Синай, Қуддус, Кипр, Пелопоннес) саёҳатларини 10 га яқин нома-мақола ва репортажлар шаклида 5 жилдлик тўпламига киритди. Болалар учун 2 та китоб – “Искандар Зулқарнайн” ва “Минос саройида”ни ёзди. Сценарийларга тўхталадиган бўлсак, уларнинг 9 тасидан энг машҳурлари, шубҳасиз, “Муҳаммад Алайҳиссалом” ва “Будда”дир.

…1929 йил 11 март куни Казантзакис Узоқ Шарқ ва Сибирга сафаридан кейин Москвага қайтди. У ерда Туркистонга кириш учун рухсат сўраб, бир ҳафта кутди. Собиқ совет ҳукумати рухсат бермаганидан сўнг, у ижозатсиз боришга қарор қилди. Шу саёҳат пайтида ёзилган номалар таржимаси эътиборингизга ҳавола қилинаётир.

Никос Казандзакис
ҚИЙҒОС ГУЛЛАГАН БОДОМЛАР

Туркистон. 1929 йил, 26 март.

Биз Тошкентга етиб келдик. Энди Самарқанд томон ошиқмоқдамиз. Ҳеч ким мендан ҳужжат талаб қилмади, демак, бошқа ҳеч қандай хавф йўқлигига умид қилсам бўлади. Эртага пешинга қараб мен Искандар ва Амир Темурнинг машҳур шаҳрига қадам қўяман. Мен бундан беҳад бахтиёрман, аммо бир вақтнинг ўзида афсусдаман, чунки сиз мен билан бирга эмассиз. Мен ўз олмалари билан машҳур Тошкентдан кейинги биринчи бекатда бир неча дақиқа тушиб қолдим. Ҳаммаёқ қоронғи эди. Аммо мен у ерда мўъжизавий олмаларни кўрдим. Қўлларимга сиққанича олганимда поезд қўзғалган эди. Мен югурдим. Унга осилиб чиқиб олдим. Ажойиб олмалар, мен янгитдан ҳис қилдим, бир кун келиб ўлсам, қабрим узра турганингизда ҳаётимнинг энг катта қувончларидан бири мевалар бўлганлигини унутманг. Ва улардан менга кўпроқ олиб келинг. Қачонки мен улардан тўйиб, сўнг “таътил”га чиқай.

* * *

Азиз дўстим.
Мен Туркистонга ижозатсиз кириб келдим, чунки Самарқанду Бухорони кўриш менинг орзуим эди. Болалигимдан буён бу шаҳарлар мени ўзига тортади. Мен буни ўзимга фарз деб билдим ва бўйнимдан соқит қилиш учун мен у ерларни зиёрат қилишга мажбур эдим.

Қанчалик кўп саёҳат қилсам, мен шунчалик саёҳат учун фақатгина ҳурлик эҳтиёжи зарурлигини кўп ҳис қилардим. Руҳим ва юрагимни қайғуга ғарқ қилган барча ҳисларни енгиш ва улардан ўзимни халос этишга қодир эмасман. Уларга йўлиққан пайтим эса фақатгина ёруғ кунлар сари интилардим.

Ўрусия энди ортда қолди. Менга у томондан энди бирор таҳдид хавф солмайди. Мен ҳам уни орзу қилмайман. Ҳаммаси тугади. Бу худди мўъжизага ўхшарди. Беҳад мамнунман. Волга дарёси икки кипригим орасидаги катта Вена каби оқади. У ҳали-ҳануз кўз-ўнгимда. Мен буни инкор этмайман, у менинг қонимга айланди. Агар бирор нарсани орзу қилсам, мен Ўрусия билан, яна Фаластин, Испания, Синай чўққиси, юнон ороллари, хуллас, кўрганларимнинг барчаси билан бирга бир нарсани орзу қилмоқдаман, чунки биз бир тану бир жонмиз. Сирена бўлса, нон ва мойга ўхшайди. Ва у мени боқади. Мен ундан мамнунман, чунки мен тез-тез юрагимни оташин тизим каби ҳис қиламан.

Тун эди. Биз Тошкентга келдик, аммо мен у ерда тўхтамадим, чунки мен Самарқанд сари ошиқардим.

Эртага пешинда мен у ерда бўламан. Буюк Искандар, Темур, у севган аёл Бибихоним… Мен машҳур масжидларни зиёрат қилишни интизорлик билан кутардим. Ана энди йўлда кетаётиб, мен ниҳоят шарққа қадам қўйганимни ҳис қилдим. Қорлар эриб борар, Амударё ва Орол аста-секин музлардан халос бўлар эди. Сўнгра Қозоғистоннинг бепоён чўллари ястаниб ётар, кейин икки тева, томлари косага ўхшаган уйлар, хилма-хил рангдаги кийим кийган эркак ва аёллар, сўнг қишлоқларда бўй чўзган миноралар бўм-бўш олмазорлар ва ҳозир хазон билан қопланган, бир неча кундан сўнг сабза урадиган ўсимликлар билан қопланадиган Замин ва Қуёш.

Озодлик, ёруғлик, сокинлик. Осиё юрагида яна бир ёқимли баҳор ҳукмрон. Олдинда Самарқанд кутмоқда, узоқроқда Бухоро ва яна илгарироқда ҳозир биз Марв деб атайдиган, бир аср олдин самум шамоли кўмиб ташлаган жуда эски шаҳар харобалари…

Мен сизга ёзаётган пайтда, вагон ичида олдимдаги мўъжазгина столчада бир уюм Тошкентнинг машҳур олмалари турибди.

Сиз, мен ҳозир ёнимда бўлишини жуда истаган ягона инсонсиз.

Самарқанд. 1929 йил, 27 март.

… Мен ўзимни сеҳрли эртаклар шаҳрида, “Минг бир кеча”даги шаҳарда ҳис қилаяпман. Тонгда хонамнинг дераза пардасини кўтардим. Ташқарида ялангликлар, қийғос гуллаган бодомлар! Қуёш, ҳарорат, тафт, кўкара бошлаган дарахтлар, боғлар… Рангли йўл-йўл чопон кийган мусулмонлар, гулдор кийим кийган мусулмонлар… Мен туш кўрган ҳақиқий Шарқ! Ўша ўркачли туялар, ажойиб эшаклар…

Кун ярим бўлди, мен бу ажабтовур бозорда тентирашдан тўймайман. Мусулмонлар, гулга бурканган оломон, мўғулмонанд қиёфалар, аёллар эса зулмат паранжиларида пештоқи кўм-кўк ва сирланган гулли нақшлар билан моҳирона безалган, Еревандаги обидага ўхшаб кетадиган бебаҳо харобалар атрофида жамулжам.

Темур мақбараси ва Бибихоним қабри шаҳарнинг қоқ ўртасида, бозор яқинида жойлашган онда-сонда мадраса ва масжид миноралари ва сирланган гумбазлар кўзга ташланади. Унинг атрофида йўл-йўл ва гулдор увада кийган одамларнинг гаплари оҳангидан ҳаётдан норозиликлари сезилиб турар эди. Атроф лойқа, гуллаган бодомнинг хушбўй ҳиди ва шу билан бирга кўлмак сувларнинг бадбўй ҳиди ҳаммаёқда анқиб туради.

Ҳаво жуда иссиқ… Мен камзулсиз юрардим. Хўжа Муродов деган савдогар мени уйига бошлаб, бошпана берди. Уйи пахсадан қилинган бўлиб, салқингина эди. Оёқ остига беҳад гўзал гиламлар ташланган, тўрт томондаги симқафасларда беданалар сақланар эди. Ичкарида эски сандиқлар, арабий хурмачалар бор эди. Аёллар мени кўриб, ичкарига кириб кетишди. Хўжа бир сандиқни очиб, Искандар расми туширилиб зарб қилинган тангаларни кўрсатди. Мен ундан бир қадимий сўзана ва Бибихоним қабрининг сирланган парчасини сотиб олдим, шу билан бирга зардўзи дўппилар ҳам ҳарид қилдим.

* * *

Бахт ва шодлик ҳамроҳлигида мен Мирзо Улуғбек, Тиллакори ва Шердор каби кўм-кўк нақшиндор сопол парчалари билан безалган мадрасалар билан ўралган Регистон майдони ва машҳур Самарқанд бозорида сайр қилдим. Уларнинг орқасида буюк Темур мақбараси ва у жонидан ортиқ кўрган Бибихоним қурдирган Шарқнинг энг гўзал масжиди. Мен зар билан тикилган ўзбек каллапўшини бошимга кийиб, узум ва қовун билан тамадди қилдим. Масжидлар ҳовлисининг қийғос гуллаган бодомлари остида сайр қилдим.

Баҳор, ҳаво иссиқ. Минглаб мусулмонлар кўчаларни тўлдириб, бошларида ҳар хил ранг ва ҳар хил шаклда эски-туски саллалардан ўраб олишган эди. Одамларнинг ғала-ғовури ва гуллаган боғларнинг роҳатбахш ҳиди, мен аминманки, бу кун менинг ҳаётимдаги энг унутилмас кунлардан бири бўлиб қолади. Мен яна бир неча кун ҳали Самарқанд жамолидан тўйиш ва фарзни адо этиш учун қоламан. Сўнг Бухоро! Оҳ! Нақадар мўъжиза у ердаги Дунё! Ўз оёғингда йўл юришинг, икки кўзинг билан кўришинг қандай бахт шу пайтда!

Поездда мен “Саргузаштлар”имнинг икки тўпламини йўқотиб, сўнг йўл-йўлакай имкони борича тўлдиришга ҳаракат қилдим. Аммо мен уларни унутибман, эсимга тўлалигича келмаяпти. Мен Осиёнинг юрагида ғарқ бўлиб, бахтдан ўзимни йўқотаёзган эдим ва балки ўшанда уни йўқотгандирман. Менга ҳозиргина телефон қилиб йўқотилган қисмларнинг топилгани ва эртага Самарқандга юборилажагини айтишди. Оҳ! Тил ва луғат ожиз. Бу шаҳарни кўришим билан шеърларим менга маъносиз, таъмсиз ва рангсиз туюлди. Мен қандай қилиб катта гумбазли Бибихоним масжиди минорасини баён эта олай?! Қандай қилиб фақат сўзлар билангина бугун бозорда кўрган, бўйнига сон-саноқсиз ва ҳар бирининг учида олтин зирак бўлган тақинчоқлар осилган, киприк ва тирноқлари бўялган, қўғирчоққа ўхшаган, нигоҳи таҳликали тус олган қизалоқни, ҳатто шу Шарқнинг содда руҳиятини, шу етти ёшли қиз қиёфасини қандай баён айлай?!

Самарқанд. 1929 йил, 28 март.

…Мен кун бўйи масжидлар ва Чорсуда кезиб юрдим. Кўчаларда қовун ва узум еб, бошимга паддўз каллапўш кийиб, барча кўрган манзаралардан хурсанд бўлдим.

Қуддусдаги Умар масжиди жуда гўзал, чунки у бус-бутун сақланган. Бу ерда бўлса, кўпгина масжидлар бор. Аммо хароб аҳволда. Ҳали унда, ҳали бунда, чала кўк гумбазлар, сарғайган устунлар кўзга ташланади. Баъзида миноралар ҳам Еревандагига ўхшаб қийшайиб қолган… Аммо шаҳар, ўзининг шарқона жозибаси билан Қуддусни доғда қолдиради. Бу ер Шарқнинг юраги. Бу ердаги аҳоли қиёфаси, ранг-баранг кийимлари, каллапўшу оқ, сариқ ва кўк саллалари, гондолалардек (насроний диндорлар пойабзали) тикилган пойабзаллар бир форс миниатюраларида кўрадиган тасвирларнинг худди ўзгинаси. Сиз, мен билан бўлишингизни нақадар орзу қилмоқдаман ҳозир!.

Бухоро.

Мен Бухорога етиб келганимда кеч тушган эди. Вокзални аёллар кўриб, эсдан оғиб қолмасликлари учун уни шаҳардан 13 километр нарида қурибдилар. Куннинг жазирама ҳарорати пасайиб, ёқимлигина шабада эсиб турарди. Бир зумдан сўнг мен Бухоро шаҳрининг қоқ марказига бориб қолдим. Аҳоли гавжум, мусулмонлар хуфтон намозини ўқиб қайтишарди. Тасаввур қилинг, кўча тўла архимандрит ва метрополитлар бошларида узун метралар, қўлларида эса елпиғич. Ва булардан кўча лиқ тўлган, буни кўз олдингизга келтира оласизми? Яна чойхона хизматкорлари, шўрданакфурушлар, тиланчилар ҳам кўчада. Хуллас, ҳаммаси кўчада. Саҳна ўртасида танча, хушрўй бир бола ва қария ҳофизлар ғазал айтишмоқда. Зиравор, жасмин ва зах ҳиди қўшилиб анқимоқда… Бутун эски шаҳар усти ёғоч билан қопланган. Худди уйда сайр қиладиганга ўхшайди киши. Биттагина қўрқинчли меҳмонхонаси бор экан. Мен туннинг ярмигача тентираб, қоронғуда баҳайбат, чароғон ва бўм-бўш масжидларни кезиб чиқдим. Шу кеча жуда ёмон ухладим.

Тонг саҳарлаб мен яна шаҳар кезишни бошладим.

Хулоса қилиб шуни айтишим мумкинки, Бухоро Самарқандга нисбатан шарқонароқ. Соя ва кўкаламзор ҳам кам. Уйлар паст айвонли ва барчаси лойсувоқдан. Деворларда фақат биттагина дераза бор. Худди қалъалардаги мудофаа туйнугига ўхшайди. Бугунгидек қутурган шамол эсганда эса уларни ҳам хароб қилиб янада авж олади. Бу ернинг одамлари ҳам самарқандликлардек рангдор эмас.

Ҳаммаёқ чанг, кулранг тусга кириб олган тупроққа ўхшайди. Ва бирдан мана шу чанг узра гўзал қуббалар, масжидларнинг ажойиб гумбазлари кўзга ташланади. Бу гумбаз ўзининг туртиб чиққан учи билан бирга аёлнинг гўзал сийнасига ўхшаб кетади. Бу ернинг тамаддуни даврида одамларнинг бари бирлашиб бир фикрни, бир ғояни қандай қўллаб-қувватлаганларини, унга қай даражада ўзларини бахшида этганликларини тушуниб етасиз. Лой ва сомонда барпо қилинган бу турар-жойларнинг барчаси улар ичра худоларига атаб тикланган биноларнинг савлат тўкиб туриши учун атайлаб пастлаб қурилган. Бухоро масжидлари нақадар виқорли! Европадаги ва ҳатто ўша Қуддусдаги Умар масжиди ҳам пастроқ, бу ерда эса улар осмонга бўй чўзган. Гумбаз эса унга виқор ва салобат бахш этувчи гўзал доирага суяниб туради. Бозор кўзга зўрға ташланади. У ҳам бўлса советлаштирилган. Мен кун бўйи сиз учун Бухоронинг асл узугидан қидириб беҳуда уриндим. Ҳозирги тиллафурушлар руслар ва кавказликлар. Сиз уларнинг қанақа арзимаган тақинчоқлар билан савдо қилишларини тасаввур қилолмайсиз.

Хулоса шуки: Самарқанд мен учун илиқ ва рангдор Шарққа ўхшайди. Бухоро бўлса, Шарқона бир мумтоз унсур бор: тартиб, ранг ва оддийлик. Оддийликни хуш кўрадиган қалб учун уч маротаба жозибалироқ бу шаҳар. Бахтга қарши буларнинг иккиси ҳам ўз ниҳоясига етиб бормоқда. Яъни ўз қалбларини йўқотиб, Москвадан ранг олмоқда, Москва бўлса, Европадан, Европа эса Америкадан.

Мен бир аср олдин чўл бағрига сингиб кетган катта шаҳар – Марв томон йўл оламан. Мен Бухорода кўп қололмайман, акс ҳолда мен олган таассуротлар сўниб қолиши мумкин.

Француз тилидан Рамазон Бобокалонов, Суҳробжон Бобокалонов таржималари

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2005 йил, 9-сон

Taniqli yunon yozuvchisi Nikos Kazantzakis 1929 yili yurtimiz O‘zbekistonga tashrif buyuradi. Keyinchalik (yozuvchi vafotidan so‘ng) bu sarguzasht taasssurotlari uning rafiqasi tomonidan tarixiy esselar shaklida va “Maktublar” nomi bilan nashr etiladi.

NIKOS KAZANDZAKIS VA UNING
O‘ZBEKISTONGA SAYOHATI

Nikos Kazandzakis 1883 yil 18 fevralda Krit orolida joylashgan Geraklion shahrida tug‘ilgan. 1897-1898 yillarda u o‘z oilasi bilan Naksos oroliga ko‘chib o‘tadi va Sent-Krauadagi fransuz savdo maktabiga qabul qilinadi. Nikos u yerda fransuz, italyan tillarini mukammal o‘rganadi, G‘arb tamadduni bilan oshno bo‘ladi. 1899-1902 yillar davomida Gerakliondagi litseyda o‘qishni davom ettiradi. Ilm va izlanishga ishtiyoqmand Nikos 1902-1906 yillarda Afina universitetining huquq fakultetida tahsil oladi va 1906 yilda yuqori saviyali doktorlik diplomini olishga muyassar bo‘ladi. Yunon adabiyotiga o‘zining “Asr xastaligi” ilk essesini yozish bilan qadam qo‘yadi. Sal o‘tmay “Ksemeroni” dramasini yozadi. Uning “Ilon va Gul” nomli ilk kitobi ham shu yillarda nashr etilgan.

Nikos Parijga kelib o‘qishni davom ettiradi. Yosh ijodkor “Jarohatlangan qalblar”, “Imperiyadagi hayot” nomli navbatdagi tarixiy asarlarini yozib, shuhrat shohsupasiga ko‘tariladi. Shundan so‘ng bilingvist (yunon va fransuz tilida ijod qilishni boshlagan) yozuvchi 1910 yilda yana Afina shahriga qaytadi. Nikos Kazantzakisga ijodiy yutuqlar birin-ketin kulib boqadi. U bu yerda “Ustoz-temirchi” tregediyasini sahnaga qo‘yib, oliy sovrinni oladi.

Nikos 1912-1913 yillarda esa Bolqon urushlarida ko‘ngilli bo‘lib ishtirok etadi. Shu yillardan boshlab, u sayohat qilishga qiziqadi. U dastavval butun Shimoliy Yunonistonni aylanib chiqadi. Yozuvchi Antelos Sikemanos bilan birga Atos cho‘qqisiga chiqadi.

Sayohatdan so‘ng ijod uni yana o‘z girdobiga tortadi. U “Nasroniy” va “Yuliss” tragediyalarini yozib tugatib, yana sayohatga chiqadi. 1922 yilda “Budda” tragediyasini boshlaydi. 1923 yilda Olmoniyaga jo‘naydi. U bu yerda “Assez” tragediyasini yozib tugatadi. 1924 yilda Italiya bo‘ylab qisqa sayohat uyushtiradi. Chala qolgan “Budda” dramasini ham yozib tugatadi. Shu vaqtdan e’tiboran yirik asarlaridan biri “Odisseya”ni yozishga kirishadi. Shuningdek, bu asari bilan bir qatorda “Ziyofat” degan asarni ham yozadi. 1925 yilda Siklad shahrida ta’til o‘tkazgach, Falastin, Kipr, Ispaniya bo‘ylab sayohat boshlaydi va 1926 yilning oxirida mashhur yunon rassomi Tomas Kalmuxos bilan birgalikda Misr va Sinay orollarini kezadi. 1927 yilda Ejin oroliga borib, yana “Odisseya” asari ustida ishlaydi. “Assez” tragediyasini esa ro‘znomalardan birida chop ettiradi. Bu davrda uning ijodi “Nisefor Fokas” tragediyasi bilan boyidi.

Rossiyaga kelib, rumin yozuvchisi Panayt Istrati bilan tanishadi. Rus kinosi uchun ssenariylar yozadi. Maksim Gorkiy bilan do‘stlashadi. Bu vaqtda esa Afina uning “Yuliss”, “Nasroniy” va “Rossiyada ko‘rganlarim” asarlari chop etiladi.

1929 yilda Nikos Kazantzakis yurtimiz O‘zbekistonga tashrif buyuradi (keyinchalik uning bu sarguzashtlari yozuvchi vafotidan so‘ng uning rafiqasi tomonidan “Maktublar” nomi bilan tarixiy esselar shaklida nashr etiladi). Markaziy Osiyodan o‘z yurtiga qaytishda turmush o‘rtog‘i Yelena bilan Chexoslavakiyadagi Gottesdab shahrida biroz vaqt yashaydi. Nikos Kazantzakis adabiyotshunoslik va ma’rifat sohalariga ham qiziqadi. 1930 yilda “Rus adabiyoti tarixi” asarini yozadi. Bolalar uchun ko‘plab kitoblar tarjima qila boshlaydi. 1931 yilda fransuzcha-yunoncha lug‘atni tuzishga bor kuchini sarflaydi. Uning “Toda-Raba” asari Parijdagi ro‘znomalardan birida chop etiladi va golland tiliga ham tarjima qilinadi. 1932 yilda yana ssenariy yozishni davom ettiradi. Shu sababdan Parijga kelib istiqomat qila boshlaydi. “Ilohiy komediya” asarini yunon tiliga tarjima qiladi.

1935 yilda Ejin shahridan yer sotib oladi va uy qurish uchun tayyorlanadi. Shu yil uning “Uzoq Sharqdan olgan taassurotlar”i Afinadagi ro‘znomalardan birida chop etiladi. “Odisseya” asarining beshinchi qismini yozadi va Otmanning “Quyosh botishdan oldin” dramasini yunon tiliga tarjima qiladi. 1936 yilda “Qoyalar bog‘i” nomli romanini fransuz tilida yozadi. Pridelloning esselarini tarjima qila boshlaydi va “Otello qaytmoqda” komediyasini yozib tugatadi. Shu bilan bir qatorda Gyotening “Faust”ining birinchi qismini, Shekspirning “Otello”sini ham tarjima qiladi.

Nikos Ispaniyaga qayta sayohat qilib, “Ispaniyaga sayohat” asarini Afinada bosmadan chiqaradi. Shu davrda “Melissa” tragediyasini yozadi. 1938 yilda “Xitoy va Yaponiyaga sayohat” asari dunyoga keladi. 1940 yili “Angliyaga sayohat” nomli yangi hikoyasini yozadi. Yashirin taxallus ostida mahalliy ro‘znomalarda bolalar uchun hikoyalar yoza boshlaydi. Jumladan, “Katta Aleksandr” va “Minos qasrida” hikoyalari bunga misol bo‘la oladi. 1941 yilda “Angliyaga sayohat” nashrdan chiqadi. “Budda” tragediyasini va “Aleksis Zorba” asarini yozib tugatadi.

Yozuvchi 1954 yilda “Xoglanton Iso” asari ustida bastakor Bouslov Martinu bilan birga ishlaydi va bu 1954 yilgi “Eng yaxshi xorij kitobi” deb tan olindi. “Xoglanton Iso” Oslo va Xelsinki sahnalarida qo‘yildi. U 1956 yilda Venaga boradi va unga “Tinchlik” sovrini topshiriladi. Millatlararo uchrashuvlar, majlislarga qatnashadi. Afinada yozuvchini yana bir sovrin kutardi. Bu teatr pyesalari uchun yana bir davlat “Tinchlik” mukofoti edi.

1957 yilda Xitoy hukumati taklifiga binoan shu davlatga safar qiladi. U yerda jiddiy kasallanib qaytgach, shu yilning 26 oktyabrida vafot etadi va Bastion Martinenga qabristoniga dafn etiladi.

Adibning sermahsul ijodi kishini hayratga soladi. U adabiyotning behad ko‘p janrlarida ijod qilgan. Nikos Kazantzakis drama, she’riyat, romannavislik, publitsistika, nasrning o‘ziga xos turlari: tarixiy esselar, sarguzasht qissalar, hikoyalar, shuningdek, teatr va kino uchun ssenariylar, bolalar uchun o‘quv kitoblari yozish sohalarida ham o‘z davrida katta shuhrat qozondi.

Adib ijodida she’riyat ham muhim ahamiyat kasb etadi. U butun umri davomida 3 ta katta poema yozgan: shulardan birinchisi butun dunyoga mashhur “Odisseya”, bu 33333 baytdan iborat bo‘lgan monumental asardir; umuman Kazantzakis 20 dan ortiq tarixiy, diniy, falsafiy va siyosiy dramatik asarlar yozgan.
Yozuvchi ijodining mashhur sohasi romandir. U 11 ta roman yozgan: “Qatl etilgan Iso Masih”, “Aleksis Zorba” va “Isoning so‘nggi so‘zlari” asarlari shular jumlasidandir.

Nikos bir qator sayohatnomalar yozdi: sayohatlar va orzular Kazantzakis umrining yo‘lboshchisi edi. U Afrika, Osiyo va Yevropaning bir qator mamlakatlarini kezib chiqdi. U amalga oshirgan (Rossiya, Ispaniya, Xitoy, Yaponiya, Angliya, Italiya, Misr, Sinay, Quddus, Kipr, Peloponnes) sayohatlarini 10 ga yaqin noma-maqola va reportajlar shaklida 5 jildlik to‘plamiga kiritdi. Bolalar uchun 2 ta kitob – “Iskandar Zulqarnayn” va “Minos saroyida”ni yozdi. Ssenariylarga to‘xtaladigan bo‘lsak, ularning 9 tasidan eng mashhurlari, shubhasiz, “Muhammad Alayhissalom” va “Budda”dir.

…1929 yil 11 mart kuni Kazantzakis Uzoq Sharq va Sibirga safaridan keyin Moskvaga qaytdi. U yerda Turkistonga kirish uchun ruxsat so‘rab, bir hafta kutdi. Sobiq sovet hukumati ruxsat bermaganidan so‘ng, u ijozatsiz borishga qaror qildi. Shu sayohat paytida yozilgan nomalar tarjimasi e’tiboringizga havola qilinayotir.

Nikos Kazandzakis
QIYG‘OS GULLAGAN BODOMLAR

Turkiston. 1929 yil, 26 mart.

Biz Toshkentga yetib keldik. Endi Samarqand tomon oshiqmoqdamiz. Hech kim mendan hujjat talab qilmadi, demak, boshqa hech qanday xavf yo‘qligiga umid qilsam bo‘ladi. Ertaga peshinga qarab men Iskandar va Amir Temurning mashhur shahriga qadam qo‘yaman. Men bundan behad baxtiyorman, ammo bir vaqtning o‘zida afsusdaman, chunki siz men bilan birga emassiz. Men o‘z olmalari bilan mashhur Toshkentdan keyingi birinchi bekatda bir necha daqiqa tushib qoldim. Hammayoq qorong‘i edi. Ammo men u yerda mo‘’jizaviy olmalarni ko‘rdim. Qo‘llarimga siqqanicha olganimda poyezd qo‘zg‘algan edi. Men yugurdim. Unga osilib chiqib oldim. Ajoyib olmalar, men yangitdan his qildim, bir kun kelib o‘lsam, qabrim uzra turganingizda hayotimning eng katta quvonchlaridan biri mevalar bo‘lganligini unutmang. Va ulardan menga ko‘proq olib keling. Qachonki men ulardan to‘yib, so‘ng “ta’til”ga chiqay.

* * *

Aziz do‘stim.
Men Turkistonga ijozatsiz kirib keldim, chunki Samarqandu Buxoroni ko‘rish mening orzuim edi. Bolaligimdan buyon bu shaharlar meni o‘ziga tortadi. Men buni o‘zimga farz deb bildim va bo‘ynimdan soqit qilish uchun men u yerlarni ziyorat qilishga majbur edim.

Qanchalik ko‘p sayohat qilsam, men shunchalik sayohat uchun faqatgina hurlik ehtiyoji zarurligini ko‘p his qilardim. Ruhim va yuragimni qayg‘uga g‘arq qilgan barcha hislarni yengish va ulardan o‘zimni xalos etishga qodir emasman. Ularga yo‘liqqan paytim esa faqatgina yorug‘ kunlar sari intilardim.

O‘rusiya endi ortda qoldi. Menga u tomondan endi biror tahdid xavf solmaydi. Men ham uni orzu qilmayman. Hammasi tugadi. Bu xuddi mo‘’jizaga o‘xshardi. Behad mamnunman. Volga daryosi ikki kiprigim orasidagi katta Vena kabi oqadi. U hali-hanuz ko‘z-o‘ngimda. Men buni inkor etmayman, u mening qonimga aylandi. Agar biror narsani orzu qilsam, men O‘rusiya bilan, yana Falastin, Ispaniya, Sinay cho‘qqisi, yunon orollari, xullas, ko‘rganlarimning barchasi bilan birga bir narsani orzu qilmoqdaman, chunki biz bir tanu bir jonmiz. Sirena bo‘lsa, non va moyga o‘xshaydi. Va u meni boqadi. Men undan mamnunman, chunki men tez-tez yuragimni otashin tizim kabi his qilaman.

Tun edi. Biz Toshkentga keldik, ammo men u yerda to‘xtamadim, chunki men Samarqand sari oshiqardim.

Ertaga peshinda men u yerda bo‘laman. Buyuk Iskandar, Temur, u sevgan ayol Bibixonim… Men mashhur masjidlarni ziyorat qilishni intizorlik bilan kutardim. Ana endi yo‘lda ketayotib, men nihoyat sharqqa qadam qo‘yganimni his qildim. Qorlar erib borar, Amudaryo va Orol asta-sekin muzlardan xalos bo‘lar edi. So‘ngra Qozog‘istonning bepoyon cho‘llari yastanib yotar, keyin ikki teva, tomlari kosaga o‘xshagan uylar, xilma-xil rangdagi kiyim kiygan erkak va ayollar, so‘ng qishloqlarda bo‘y cho‘zgan minoralar bo‘m-bo‘sh olmazorlar va hozir xazon bilan qoplangan, bir necha kundan so‘ng sabza uradigan o‘simliklar bilan qoplanadigan Zamin va Quyosh.

Ozodlik, yorug‘lik, sokinlik. Osiyo yuragida yana bir yoqimli bahor hukmron. Oldinda Samarqand kutmoqda, uzoqroqda Buxoro va yana ilgariroqda hozir biz Marv deb ataydigan, bir asr oldin samum shamoli ko‘mib tashlagan juda eski shahar xarobalari…

Men sizga yozayotgan paytda, vagon ichida oldimdagi mo‘’jazgina stolchada bir uyum Toshkentning mashhur olmalari turibdi.

Siz, men hozir yonimda bo‘lishini juda istagan yagona insonsiz.

Samarqand. 1929 yil, 27 mart.

… Men o‘zimni sehrli ertaklar shahrida, “Ming bir kecha”dagi shaharda his qilayapman. Tongda xonamning deraza pardasini ko‘tardim. Tashqarida yalangliklar, qiyg‘os gullagan bodomlar! Quyosh, harorat, taft, ko‘kara boshlagan daraxtlar, bog‘lar… Rangli yo‘l-yo‘l chopon kiygan musulmonlar, guldor kiyim kiygan musulmonlar… Men tush ko‘rgan haqiqiy Sharq! O‘sha o‘rkachli tuyalar, ajoyib eshaklar…

Kun yarim bo‘ldi, men bu ajabtovur bozorda tentirashdan to‘ymayman. Musulmonlar, gulga burkangan olomon, mo‘g‘ulmonand qiyofalar, ayollar esa zulmat paranjilarida peshtoqi ko‘m-ko‘k va sirlangan gulli naqshlar bilan mohirona bezalgan, Yerevandagi obidaga o‘xshab ketadigan bebaho xarobalar atrofida jamuljam.

Temur maqbarasi va Bibixonim qabri shaharning qoq o‘rtasida, bozor yaqinida joylashgan onda-sonda madrasa va masjid minoralari va sirlangan gumbazlar ko‘zga tashlanadi. Uning atrofida yo‘l-yo‘l va guldor uvada kiygan odamlarning gaplari ohangidan hayotdan noroziliklari sezilib turar edi. Atrof loyqa, gullagan bodomning xushbo‘y hidi va shu bilan birga ko‘lmak suvlarning badbo‘y hidi hammayoqda anqib turadi.

Havo juda issiq… Men kamzulsiz yurardim. Xo‘ja Murodov degan savdogar meni uyiga boshlab, boshpana berdi. Uyi paxsadan qilingan bo‘lib, salqingina edi. Oyoq ostiga behad go‘zal gilamlar tashlangan, to‘rt tomondagi simqafaslarda bedanalar saqlanar edi. Ichkarida eski sandiqlar, arabiy xurmachalar bor edi. Ayollar meni ko‘rib, ichkariga kirib ketishdi. Xo‘ja bir sandiqni ochib, Iskandar rasmi tushirilib zarb qilingan tangalarni ko‘rsatdi. Men undan bir qadimiy so‘zana va Bibixonim qabrining sirlangan parchasini sotib oldim, shu bilan birga zardo‘zi do‘ppilar ham harid qildim.

* * *

Baxt va shodlik hamrohligida men Mirzo Ulug‘bek, Tillakori va Sherdor kabi ko‘m-ko‘k naqshindor sopol parchalari bilan bezalgan madrasalar bilan o‘ralgan Registon maydoni va mashhur Samarqand bozorida sayr qildim. Ularning orqasida buyuk Temur maqbarasi va u jonidan ortiq ko‘rgan Bibixonim qurdirgan Sharqning eng go‘zal masjidi. Men zar bilan tikilgan o‘zbek kallapo‘shini boshimga kiyib, uzum va qovun bilan tamaddi qildim. Masjidlar hovlisining qiyg‘os gullagan bodomlari ostida sayr qildim.

Bahor, havo issiq. Minglab musulmonlar ko‘chalarni to‘ldirib, boshlarida har xil rang va har xil shaklda eski-tuski sallalardan o‘rab olishgan edi. Odamlarning g‘ala-g‘ovuri va gullagan bog‘larning rohatbaxsh hidi, men aminmanki, bu kun mening hayotimdagi eng unutilmas kunlardan biri bo‘lib qoladi. Men yana bir necha kun hali Samarqand jamolidan to‘yish va farzni ado etish uchun qolaman. So‘ng Buxoro! Oh! Naqadar mo‘’jiza u yerdagi Dunyo! O‘z oyog‘ingda yo‘l yurishing, ikki ko‘zing bilan ko‘rishing qanday baxt shu paytda!

Poyezdda men “Sarguzashtlar”imning ikki to‘plamini yo‘qotib, so‘ng yo‘l-yo‘lakay imkoni boricha to‘ldirishga harakat qildim. Ammo men ularni unutibman, esimga to‘laligicha kelmayapti. Men Osiyoning yuragida g‘arq bo‘lib, baxtdan o‘zimni yo‘qotayozgan edim va balki o‘shanda uni yo‘qotgandirman. Menga hozirgina telefon qilib yo‘qotilgan qismlarning topilgani va ertaga Samarqandga yuborilajagini aytishdi. Oh! Til va lug‘at ojiz. Bu shaharni ko‘rishim bilan she’rlarim menga ma’nosiz, ta’msiz va rangsiz tuyuldi. Men qanday qilib katta gumbazli Bibixonim masjidi minorasini bayon eta olay?! Qanday qilib faqat so‘zlar bilangina bugun bozorda ko‘rgan, bo‘yniga son-sanoqsiz va har birining uchida oltin zirak bo‘lgan taqinchoqlar osilgan, kiprik va tirnoqlari bo‘yalgan, qo‘g‘irchoqqa o‘xshagan, nigohi tahlikali tus olgan qizaloqni, hatto shu Sharqning sodda ruhiyatini, shu yetti yoshli qiz qiyofasini qanday bayon aylay?!

Samarqand. 1929 yil, 28 mart.

…Men kun bo‘yi masjidlar va Chorsuda kezib yurdim. Ko‘chalarda qovun va uzum yeb, boshimga paddo‘z kallapo‘sh kiyib, barcha ko‘rgan manzaralardan xursand bo‘ldim.

Quddusdagi Umar masjidi juda go‘zal, chunki u bus-butun saqlangan. Bu yerda bo‘lsa, ko‘pgina masjidlar bor. Ammo xarob ahvolda. Hali unda, hali bunda, chala ko‘k gumbazlar, sarg‘aygan ustunlar ko‘zga tashlanadi. Ba’zida minoralar ham Yerevandagiga o‘xshab qiyshayib qolgan… Ammo shahar, o‘zining sharqona jozibasi bilan Quddusni dog‘da qoldiradi. Bu yer Sharqning yuragi. Bu yerdagi aholi qiyofasi, rang-barang kiyimlari, kallapo‘shu oq, sariq va ko‘k sallalari, gondolalardek (nasroniy dindorlar poyabzali) tikilgan poyabzallar bir fors miniatyuralarida ko‘radigan tasvirlarning xuddi o‘zginasi. Siz, men bilan bo‘lishingizni naqadar orzu qilmoqdaman hozir!.

Buxoro.

Men Buxoroga yetib kelganimda kech tushgan edi. Vokzalni ayollar ko‘rib, esdan og‘ib qolmasliklari uchun uni shahardan 13 kilometr narida quribdilar. Kunning jazirama harorati pasayib, yoqimligina shabada esib turardi. Bir zumdan so‘ng men Buxoro shahrining qoq markaziga borib qoldim. Aholi gavjum, musulmonlar xufton namozini o‘qib qaytishardi. Tasavvur qiling, ko‘cha to‘la arximandrit va metropolitlar boshlarida uzun metralar, qo‘llarida esa yelpig‘ich. Va bulardan ko‘cha liq to‘lgan, buni ko‘z oldingizga keltira olasizmi? Yana choyxona xizmatkorlari, sho‘rdanakfurushlar, tilanchilar ham ko‘chada. Xullas, hammasi ko‘chada. Sahna o‘rtasida tancha, xushro‘y bir bola va qariya hofizlar g‘azal aytishmoqda. Ziravor, jasmin va zax hidi qo‘shilib anqimoqda… Butun eski shahar usti yog‘och bilan qoplangan. Xuddi uyda sayr qiladiganga o‘xshaydi kishi. Bittagina qo‘rqinchli mehmonxonasi bor ekan. Men tunning yarmigacha tentirab, qorong‘uda bahaybat, charog‘on va bo‘m-bo‘sh masjidlarni kezib chiqdim. Shu kecha juda yomon uxladim.

Tong saharlab men yana shahar kezishni boshladim.

Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki, Buxoro Samarqandga nisbatan sharqonaroq. Soya va ko‘kalamzor ham kam. Uylar past ayvonli va barchasi loysuvoqdan. Devorlarda faqat bittagina deraza bor. Xuddi qal’alardagi mudofaa tuynugiga o‘xshaydi. Bugungidek quturgan shamol esganda esa ularni ham xarob qilib yanada avj oladi. Bu yerning odamlari ham samarqandliklardek rangdor emas.

Hammayoq chang, kulrang tusga kirib olgan tuproqqa o‘xshaydi. Va birdan mana shu chang uzra go‘zal qubbalar, masjidlarning ajoyib gumbazlari ko‘zga tashlanadi. Bu gumbaz o‘zining turtib chiqqan uchi bilan birga ayolning go‘zal siynasiga o‘xshab ketadi. Bu yerning tamadduni davrida odamlarning bari birlashib bir fikrni, bir g‘oyani qanday qo‘llab-quvvatlaganlarini, unga qay darajada o‘zlarini baxshida etganliklarini tushunib yetasiz. Loy va somonda barpo qilingan bu turar-joylarning barchasi ular ichra xudolariga atab tiklangan binolarning savlat to‘kib turishi uchun ataylab pastlab qurilgan. Buxoro masjidlari naqadar viqorli! Yevropadagi va hatto o‘sha Quddusdagi Umar masjidi ham pastroq, bu yerda esa ular osmonga bo‘y cho‘zgan. Gumbaz esa unga viqor va salobat baxsh etuvchi go‘zal doiraga suyanib turadi. Bozor ko‘zga zo‘rg‘a tashlanadi. U ham bo‘lsa sovetlashtirilgan. Men kun bo‘yi siz uchun Buxoroning asl uzugidan qidirib behuda urindim. Hozirgi tillafurushlar ruslar va kavkazliklar. Siz ularning qanaqa arzimagan taqinchoqlar bilan savdo qilishlarini tasavvur qilolmaysiz.

Xulosa shuki: Samarqand men uchun iliq va rangdor Sharqqa o‘xshaydi. Buxoro bo‘lsa, Sharqona bir mumtoz unsur bor: tartib, rang va oddiylik. Oddiylikni xush ko‘radigan qalb uchun uch marotaba jozibaliroq bu shahar. Baxtga qarshi bularning ikkisi ham o‘z nihoyasiga yetib bormoqda. Ya’ni o‘z qalblarini yo‘qotib, Moskvadan rang olmoqda, Moskva bo‘lsa, Yevropadan, Yevropa esa Amerikadan.

Men bir asr oldin cho‘l bag‘riga singib ketgan katta shahar – Marv tomon yo‘l olaman. Men Buxoroda ko‘p qololmayman, aks holda men olgan taassurotlar so‘nib qolishi mumkin.

Fransuz tilidan Ramazon Bobokalonov, Suhrobjon Bobokalonov tarjimalari

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 9-son