Эътиборингизга ҳавола этилаётган кичик тадқиқотда улуғ итальян адиби Данте Алигьери (1265-1321) қаламига мансуб “Илоҳий комедия” достонининг “Дўзах” кантикасидаги образлар турли жиҳатларга кўра таҳлил этилган.Шунингдек, саҳифада «Илоҳий комедия»нинг Абдулла Орипов таржимасида мутолаа қилишингиз мумкин.

Рустам ИБРАГИМОВ
“ИЛОҲИЙ КОМЕДИЯ”ДА ТИМСОЛЛАР ТАЛҚИНИ
(«ДЎЗАХ» ҚИСМИ МИСОЛИДА)

Данте Алигери (итал. Dante Alighieri; май 1265, Флоренция — 13/14 сентябр 1321, Равенна) — итальян шоири. Кеч ўрта асрлар маданиятининг синтези берилган «Илоҳий комедия« яратувчиси. Дастлабки »Янги ҳаёт« (1292) асари севгилиси Беатричега бағишланган сонетлардан ва насрий лавҳалардан иборат. 1290 йиллар охирида ҳукмрон гвелфлар партияси «оқлар» ва «қоралар»га ажралиб чиққач, Флоренцияда ҳокимият «қоралар» қўлига ўтади. Ўша пайтда Римда бўлган «оқлар» вакили Дантенинг мол-мулки мусодара этилиб, ўзи ўлимга ҳукм этилади. Шундан кейин Данте Флоренциядан чиқиб кетади (1302) ва умрининг охиригача дарбадарликда яшайди, сиёсат билан шуғулланмайди. Данте фалсафий руҳдаги »Базм« (1308), »Монархия ҳақида« (1313), »Ер ва сув ҳақида« (1320) рисолаларида гуманистик қарашларни илгари суради, даврнинг муҳим ижтимоий-ахлоқий муаммоларига жавоб излайди. Жумладан, »Монархия ҳақида» асарида Данте бутун жаҳон монархиясини ер юзидаги одамларнинг фаровонлигини таъминлайдиган адолатли давлат шакли сифатида ҳимоя қилади.

«Комедия» Данте ижодининг чўққисидир (1307—1321). Кейинчалик Боccаccио унга «Илоҳий» эпитетини берган. Данте вафотидан сўнг қўшилган «илоҳий» сўзи шоир ижоди мухлислари томонидан асарнинг бадиий жиҳатдан юксаклигини ифодалаш учун қўлланилган. Достон 3 қисм («Дўзах», «Аъроф», «Жаннат») дан иборат. Ҳар бир қисмда 33 та қўшиқ бор. Достон Дантенинг шоир Вергилий етакчилигида у дунёга саёҳати тарзида ёзилган. Бу шакл Шарқ обидаси «Меърожнома» сюжетини эслатади. «Комедия» анъанавий диний сюжет асосида бўлсада, ундаги гуманизм мағзини реал дунёдаги инсонлар ҳаёти ташкил этади. Данте асарда инсоният тарихининг турли даврларида яшаган кишиларнинг мураккаб фалсафий қарашларига муносабатини билдиради. «Комедия»нинг «Дўзах» қисмидаги 4 қўшиқда жаҳоннинг буюк донишмандлари Демокрит, Фалес, Гераклит, Эвклид, Птолемей, Гиппократлар қаторида Шарқнинг улуғ мутафаккирлари Ибн Сино ва Ибн Рушдлар тилга олинаган. Қўшиқда қадимий Турон подшосининг қизи, афсонавий балиқ танли саркарда аёл Семирамида, Миср маликаси Клеопатра фаолиятига муносабат билдирилади. «Аъроф»да массагетлар маликаси Тўмарис қаҳрамонлиги тасвирланган. «Илоҳий комедия» бадиий юксак бўлиши билан бирга, кишилик жамияти тараққиётида йиғилган билимларнинг бой хазинасидир. Данте Шарқ ва Ғарб тафаккури меваларини омухта этган. Муаллиф Шарқ донишмандлари Ибн Сино, Ал-Фарғоний, Муҳаммад ал-Хоразмий ва бошқаларнинг асарларидан фойдаланган.

Данте асарлари жаҳон халқларининг кўпгина тилларига таржима қилинган. «Илоҳий комедия» достонининг «Дўзах» қисми ўзбек тилида Абдулла Орипов таржимасида нашр этилган (1978).

БИРИНЧИ ҚИСМ

РАМЗИЙ ОБРАЗЛАР

I. Ўрмон (фоний дунё) ва унинг атрибутлари

Аксар диний таълимотларнинг нуқтаи назари бўйича инсон умри фоний ва боқий деб аталмиш икки дунё – икки босқичдан иборат. Шунга кўра барчамиз қачондир албатта иккинчи дунёга – дорулбақога риҳлат қиламиз. Ана шундагина қандай яшаганимиз, аслида ким бўлганимизни ўзимиз тўла англаб етамиз. “Комедия”нинг даҳшатли чангалзор чангалига тушиб қолган бош қаҳрамони Данте ҳам бундан мустасно эмас эди:

Nel mezzo del cammin di nostra vita…1

Таржимаси:
Умримиз сарҳадин ўрта саҳнида…2

Шоир ёруғ оламни тарк этиш арафасида. Лекин бу вақтинчалик ҳолдир. Чунки Дантега руҳи танасини тарк этмай турибоқ дорулбақога бориш имкони берилган, шунинг учун у ўзга бандалардан фарқли тарзда мазкур “саёҳат”дан яна бу дунёга қайта оларди. Аммо қайтиши ва сўнгра ҳақиқатда жон таслим қилишидан кейинги ҳаёти умрининг учинчи ҳамда тўртинчи палласи бўлмайди. Боиси ҳар икки оламнинг энг умумий моҳиятини англайдиган Данте учун улар шунчаки такрор, холос.

Ровий Данте аввалига замон тўғрисида маълумот бергач, терцинанинг қолган мисраларида маконга тўхталади:

... mi ritrovai per una selva oscura
3 ché la diritta via era smarrita.
(Inferno, I)

Таржимаси:
Зимистон ўрмонга юзлашдим ногоҳ,
3 Нечукким рост йўл ҳам йитмишди бунда.

Шоир заминий умри адоғида шундай жойга келдики, у ер қоп-қоронғи,  юришга йўли йўқ чангалзор эди. Бу аслида ёвузликдан тун тусини олган, гуноҳлардан, разолатдан тўлиб, Ҳақ манзили бекилган ўткинчи дунёнинг мажозий тасвири бўлиб, дорулфано – қуюқ ўрмонзорни, ундаги кечмишини
ўйлашнинг ўзи Данте учун маҳолдир.

“Андин сўзламак-ку душвордир, эвоҳ,
Шу мудҳиш, ёввойи, шу бўғиқ ўрмон
Яна даҳшат солур хаёлан андоғ!”

дея нола қилади шунда жафокаш:

Ahi quanto a dir qual era è cosa dura
esta selva selvaggia e aspra e forte
6 che nel pensier rinova la paura!

“Қоронғи” [“Oscuro”] ва “Ёввойи” [“Selvaggio”] чангалзор хотираси бугун ҳам дилни хуфтону кишини одамови қилади. Чунки беш кунлик дунёнинг энг мудҳиш, энг чиркин тимсоли бўлмиш ўша маъво учун айнан зим-зиё ва ёввойиларча худбинлик хосдир. Ўз навбатида “Selva” [“Ўрмон”]нинг бундай хусусиятлари Дантенинг яқин-орада адоғига етгувчи заминий умри ҳақида хулосалар чиқаришни тақозо этарди. Шу хулосалардан дастлабкиси эса биргина метафорада ифодаланган – “La Paura”, яъни “Даҳшат”! “Комедия” муқаддимаси айнан шундай даҳшатдан, шундай трагедиядан иборат3.

Мазкур қўрқинч тимсол ижодкор ташхиси жараёнида яна бир қиррасини аён қилди: “Ажалдан қолишмас заҳри ҳам чунон; Лек бунда учрамиш хайр васфи-чун Бўлак кўрганларим сўйлайин шу он”, дейилади навбатдаги терцинада:

Tant’è amara che poco è più morte;
ma per trattar del ben ch’i’ vi trovai,
9 dirò de l’altre cose ch’i’ v’ho scorte.

Энди “Даҳшат” [“Paura”]нинг учинчи, асосий функцияси шаклланди – “Қоронғилик” ва “Ёввойилик” “Amaro”ни келтириб чиқарди. Шундай қилиб, бизга “Ўрмон”нинг қуйидаги уч4 атрибути маълум: “Oscuro” [“Қоронғи”], “Selvaggio” [“Ёввойи”] ҳамда “Amaro” [“Заҳри қотил”, “Зулмкор”].
Шунга кўра, зулмат ҳайвоний тамага сабаб, у эса ўз навбатида золимликка доядир:

“Қора” — “Ёввойи” — “Зулмкор”

Биз эса Дантени тинглашда давом этамиз:

Io non so ben ridir com’i’ v’intrai,
tant’era pien di sonno a quel punto
12 che la verace via abbandonai.

Таржимаси:

Айтолмам у ёнга кирдим қай йўсун,
Ҳақ йўлдан тойганим ўшал маъвода
12 Ғафлат уйқусида эдим бус-бутун.

“Даҳшат” боис гангиган шоир унинг бошланиш ерини билмайди. Бунга сабаб ғафлат уйқуси, Ҳидоят йўлидан ғофилликдир. Бу “Уйқу” “Ўрмон”да Дантенинг Ҳақ манзилига боришига тўсқинлик қилди. У – “Даҳшат”нинг оқибати. Бу “Уйқу”, аниқроғи, “Ғофиллик” “Даҳшат”дан-да даҳшатли. Чунки у нафс орқасида кўпларни маст қилиб, сароб янглиғ алдайди. Шундай эса-да, мазкур “Ғафлат” муваққатдир. Данте аста-секин бундан воқиф бўлди.

Мана, адиб томонидан “Selva” хусусида чиқарилган хулосаларнинг иккинчиси: “Sonno” (“Уйқу”, “Ғафлат”)! Энди у шу тўхтамга таянган ҳолда вазиятдан чиқишга интилди:

Ma poi ch’i’ fui al piè d’un colle giunto,
la dove terminava quella valle
15 che m’avea di paura il cor compunto…

Таржимаси:

Бир дўнглик пойига етдим ҳар ҳолда –
Шунда тугаб эди анов водий ҳам
15 Даҳшат-ла қалбимни этиб афтода – …

II. Халоскор тепалик

Шоир “Valle”ю [“Водий”] “Selva”нинг баридан бир амаллаб чиққач, ўрмон ниҳоясидаги адирга қадам қўйиб, тепага кўтарила бошлади. Шунда Данте “Сўнг кўкка боқдим-у, кўрдим ҳар одам, Ҳар касга йўл аро ҳодий юлдузнинг Нурига чулғанган нишабни шу дам”, дейди:

guardai in alto, e vidi le sue spalle
vestite gia de’ raggi del pianeta
18 che mena dritto altrui per ogne calle.

Сайёра (Қуёш)5 нурлари Данте қалбини ҳам ёритди. Бу ҳолни ёруғликка чиқаётган адиб “Ўшал чоғ сўнмишди бир зум кўнгулнинг Қонли ғарқоби-ла бардавом даҳшат, Не ҳасратда кечгач ҳар они туннинг”, дея таърифлайди:

Allor fu la paura un poco queta
che nel lago del cor m’era durata
21 la notte ch’i’ passai con tanta pieta.

Данте хиёл вақт тин олди. У ниҳоятда толиққан эди. Ана ўша чарчоғу сарсон-саргардонликнинг, руҳий зўриқишнинг оқибати, таъсири энди билинмоқда. Демак, заминдаги ҳаётимиз мана шундай дарбадар кезиш, уқубат чекиш, алданиш ва лекин барибир Ҳақ сари интилишдан иборат экан. Нажот тепалиги бўйлаб аста юқорилаётган шоир шуларни ўйларкан, ўзидаги бу ҳолатни ғарқ бўлишдан қутулишга ўхшатади:

E come quei che con lena affannata
uscito fuor del pelago a la riva
24 si volge a l’acqua perigliosa e guata,..
così l’animo mio, ch’ancor fuggiva,..

Таржимаси:
Ва бўғиқ нафас-ла денгиздан фақат
Соҳилга чиқибоқ қўрқинч сув томон
24 Бурилиб, тик боққан кишидек албат,
Менинг ҳам зор руҳим ошиқиб ҳамон…

Шу тариқа Данте ҳам тубсизликдан чиқиб олди. Бу “Pelago” [“Денгиз”, “Ўпқон”] хилма-хил кўринишли, аммо хира ва алдоқчи дунёнинг сифатларидандир. У осий бандаларни ўз қаърига ютаверади. Тўғри йўлдан адашганлар эса ўша юҳо денгизга ем бўлишларидан, нақадар тубанлашиб кетишганидан бехабардирлар (Ҳа, Дантенинг ғойибона устозларидан бири файласуф Сенека ҳам бежизга “Айримлар зулматга шу қадар ботганларки, ёруғликдаги ҳамма нарсани ноаниқ кўрадилар”,6 дея Помпонийдан иқтибос келтирмаган!). Буни англаб етишганда эса руҳлари танадан айро ҳолда жаҳаннамда азоб чекаётган бўлади. Бироқ жаҳаннамнинг ўша сабабкори – “Paura”, нафсдан пайдо “Sonno” ҳамда шоир хулосаларининг учинчиси саналмиш асосан тунга мансуб гуноҳкорлар – шаҳватпарастлардан қорайган жирканч “Pelago” каби мўъжаз образларнинг умумлашмаси, ўз навбатида дорулфано тимсоли ҳисобланган “Selva” (“Ўрмон”) барчани ҳам маҳв этолмайди. Имони бут бандалар уни енгиб ўтгайлар. Асар қаҳрамони Данте ҳам шулар сафида. У минг машаққат билан чангалзордаги тиканли шохлардан, чирмовуқлардан қутулиб, боя учликда тилга олгани – “La riva”га етди. Ушбу нажоткор “Соҳил” шоир жон-жаҳди-ла тирмашаётган балогардон тепаликнинг рамзидир. Вазифасию хусусиятлари ўша адирга менгзалган “Соҳил” тимсоли “Денгиз”у “Ўпқон”га, яъни ”Pelago”га қарама-қарши туради.

Дантенинг “…con lena affannata Uscito fuor del pelago a la riva…” сатрлари воситасида биз анчадан бери таърифу тавсифини келтираётганимиз макон ва ундан ташқарига чиқиш, тўғрироғи, ХАЛОС БЎЛИШ ҳодисаси7 тасвири ва ғояларининг бундай мураккабу мухтасар хулосаси сингдирилган мисралардаги ана ўша икки логос – “Pelago” ҳамда “Riva” тушунчалари “Бало” ва “Балогардон”ликнинг ҳам символидир. Дантенинг ҳозиргача кечган умри мана шу “Бало” ҳамда қисман “Балогардон”да ўтди. Бу жараённи “… fuor del pelago a la riva…” (“…денгиздан соҳилга…”) жумласи доҳиёна ифодалайди. Хуллас, бу йўл “Pelago”дан унинг муқобили “Riva”га қадар чўзилган.

Умуман, қарама-қаршилик, зидлик ҳосил этган бу каби образлар “Комедия”нинг илк қўшиғида етарлича учрайди:

1. “Oscuro” [“Зим-зиё”] — “De’ raggi del pianeta” [“Сайёра нурлари”]
2. “Amaro” [“Аччиқ”, “Зулмкор”] — “Pianeta” [“Сайёра”]
3. “Valle” [“Водий”] — “Colle” [“Адир”]

Олд қаторларда тилга олинган кучлардан эсон-омон қутулган Данте энди худди Эней ва авлиё Павел каби тану руҳ бирлигида боқий дунёга жўнаши лозим эди (ҳали унинг ўзи бундан бехабар!). Шу асно илоҳий кучлар инояти-ла “риҳлат сўқмоғи”га шоирнинг кўзи тушди. Бу йўл сайёҳнинг сайёраларга – беҳишт кўклари сари боришида кўприк бўлмоғи лозим. Боя бир неча бор таъкидлаганимиз – қазо қилмай турибоқ фано дунёсини тарк этиш тадоригидаги Данте кўзлаган мазкур сўқмоқ аслида ўзи ўрмонда йўқотгани “Verace via” [“Ҳақиқат йўли”]дир:

…si volse a retro a rimirar lo passo
27 che non lasciò già mai persona viva.

Таржимаси:
Юзланмиш ортига йўлин кўргали –
27 Ўтмабдир ҳаргиз ул йўлдан тирик жон.

Айни дамда бир оз тинчланган, бироқ нажотга муҳтож Данте Яратганнинг марҳаматига мушарраф бўлмоқда:

Poi ch’èì posato un poco i corpo lasso,
ripresi via per la piaggia diserta,
30 sì che ‘l piè fermo sempre era ‘l più basso.

Таржимаси:
Ҳорғин вужудим сал тин олгач ҳали,
Хилват ёнбағирдан ўрлайвердим ман
30 Зилдек пойим нуқул тойғанган сари.

III. Уч йиртқич

Айни дамда ўзи қадам қўйган “Passo” [“Одим”, “Кечув”]га – ўткинчи дунё ва боқий олам ўртасидаги кўприкка етиб келгунига қадар анча-мунча балонинг чангалидан чиқа олган Данте барча офатлар даф бўлди деб ўйлаганди. Аммо…

Ed ecco, quasi al cominciar de l’ erta,
una lonza leggera e presta molto,
33 che di pel macolato era coverta;

Таржимаси:
Мана, нишабнинг нақ бошида айнан
Бир қоплон учрамиш чаққону илдам,
33 Чулғаган хол-хол юнг ани тамоман.

Чангалзор касофати буткул тугамаган экан. Ундаги ҳайвонлар – бу дунё иллатлари Ҳақ манзилига боришга монелик қилмоқда. Улардан дастлабкиси эса “Selva oscura”нинг “маҳсул”и, Семирамида, Клеопатра, Ахиллес, Парис, Елена каби жаҳонга донғи таралган шоҳзодаларни ҳам ўз комига тортган шаҳватпарастлик [Бу кишилар шундай гуноҳлари учун дўзахнинг иккинчи қаватида жазоланади (5-қўшиқ)]нинг рамзи, “Pelago”да вужудга келиб, уни макон тутганидан ҳамма ёғи доғ, чиркин махлуқ ягуардир.

Айни шу ҳайвон ром этгувчи ўткир тишу панжалари билан судрайдиган ўша жой – қоп-қора ботқоқлик шу қадар чуқурки, унинг энг теран қаъри албатта жаҳаннамга элтади. Қизиғи, “Pelago”да тубанлашганлар дўзахда кучли шамол дастидан ҳавода хору хас сингари чирпирак бўлиб учиб юради. Ҳа, шундай, қоплонга эргашганлар оний дунёнинг оний лаззати деб боқий дунёнинг боқий азобларига маҳкумдир. Данте эса ўрмоннинг бошқа улкан иллатлари қатори “Қоралик”ни ҳам маънан енгиб ўтганди.

Энди “Selva” сўнгги кучларини ишга солмоқда: моддий дунёнинг моддий кўринишдаги атрибутлари – йиртқич ҳайвонлар ҳидоят сари кетаётган адибни йўлдан уришга уринди. Буни айниқса, “Lonza”, яъники қоплон маълум вақт осонгина уддалади:

e non mi si partia dinanzi al volto,
anzi ‘mpediva tanto il mio cammino,
36 ch‘ì’ fui per ritornar più volte voltò.

Таржимаси:
Кўз олдимдан нари кетмасди ҳеч ҳам,
Йўлимни тўсди ул билъакс шу қадар,
36 Қайтмоққа неча бор чоғланган бўлсам.

Дантенинг гангиб қолишига сабабкор бу қоплон тунда жуда фаол. Чунки унинг “ҳомийлиги”даги зинокорлик кўпроқ қоронғиликка мойил. Айнан шундай пайтларда шаҳвоний нафс бандалари қоп-қора балчиққа беланади. Масалага маънавий-ахлоқий жиҳатдан ёндашсак, шунинг учун ҳам бундайларнинг худди қоплон каби танаю юзини қоп-қора доғ босган. Лекин улар кун ёруғида ўзларини оппоқ, покдомон қилиб кўрсатмоқчи бўлишади. Агар буни эплай олишмаса, ин-инларига кириб кетишади. Мазкур тоифага хос осийликнинг образи саналган “Lonza” ҳам шу ҳолга тушди:

Temp’ era dal principio del mattino,
e‘l sol montava ‘n sù con quelle stelle
39 ch’eran con lui quando l’amor divino
mosse di prima quelle cose belle;..

Таржимаси:
Бўсағада эди шу чоғ тонготар,
Офтоб ҳам юксалмиш юлдузлар бирлан –
39 Анга эш бўлгандир ул ситоралар
Илк дафъа куч олгач илоҳий ишқдан;

Шу топда тангри оламни яратган дамдагидек ҳолатни кўриш мумкин эди8. Ёдингиздадир, Унинг (Халлоқнинг) даракчиси қуёш тепалик чўққисига зиё сочиб, Дантега Ҳақдан илк нишона берганди. Энди эса қоронғи осмон аста-секин мовий тусга кира бошлади. “Айлабдир шунчалик асосу далил Хайрихоҳ умидим холдор йиртқичдан Шул ажиб лаҳзаю дилрабо фасл;” дейди шунда шоир:

…sì ch’a bene sperar m’ era cagione
42 di quella fiera a la gaetta pelle
l’ora del tempo e la dolce stagione;

Шаҳватпарастликка – “Lonza” [“Қоплон”]га нисбатан чексиз нафрат туйган Данте сал олдин ундан қўрққан ҳам эди. Шу бир лаҳзалик саросима, эсанкираш, иштибоҳ охир-оқибат “Даҳшат”га эврилди – виқори-ла таҳлика солувчи арслон пайдо бўлди:

…ma non sì che paura non mi desse
45 la vista che m’apparve d’un leone.

Таржимаси:
Лек бир шер сумбати кўриниб, мани
45 Даҳшат-ла барибир этди-ку азл.

Данте ёруғ дунё – аслида-чи, қоронғи ўрмон, яъни “Selva oscura”нинг қаросидан, шу билан биргаликда ўша чангалзордаги зўравонлик, оқибати эзгин ҳолат, аччиқ хотира, аянчли қисмат бўлгувчи зулм – “Amaro” ҳамда йиртқичларча ёввойилик, тамагирлик тимсоли – “Selvaggio”дан ҳам илгари руҳан устун чиққанди. Олдин чақиртиканаклар, ўтиб бўлмас шох-шаббалар, лабиринтмонанд тор йўллару уларнинг ваҳшатли маҳобати адибга уқубат келтирган эса, шу топда ўша “Даҳшат”нинг умумий жамланмаси – “Leone” [“Арслон”] яна бир бор Дантени ўз комига тортмоқчи. Бу ком олдин зулм кўриб, сўнг ўзи ҳам зулмкорга айланганларни “Pelago”га ўхшаб ютиб юборади. Фақат тафовут шундаки, унинг ниҳояси томуқнинг иккинчи қаватидан ҳам баттарин еттинчи қаватидадир.

Ҳали анча вақтдан кейин ўша рутубатли, мудҳиш жойнинг илк сатҳида ҳодий Вергилий ҳамда Данте Флегетон дарёсининг қайноқ қонли мавжларида қоврилиб азоб чекаётган Александр, Дионисий, Ацолино, Обиццо д’Эсте, Ги де Монфора, Аттила, Пирр, Секст, Риньер де’ Пацци, Риньер Корнето ҳамда шу каби турли золим, қонхўр ҳукмдорларни, қароқчию қотилларни (12-қўшиқ), учинчи сатҳда эса ўтли ёмғир, самум остидаги мағрур Капанейдай тангрига-да беписанд боққан мутакаббирларни учратади (14-қўшиқ). Мазкур гуноҳкор бандалар бир пайтлар ҳозир биз кўраётган ёлдор, мағрур арслоннинг, тўғрироғи, “Paura” [“Даҳшат”]нинг “Ёввойи” чангалига тушиб, “Қоп-қора” ҳиқилдоғига ютилган. Шу бўйи улар марҳумлар руҳини ўзларига мос жойларга ҳукм қилгувчи Миноснинг ихтиёри (5-қўшиқ)га юборилган.

Ҳозир ҳам янги қурбон илинжида арслон шоир томон бостириб келмоқда:

Questi parea che contra me venisse
con la test‘alta e con rabbiosa fame,
48 sì che parea che l’aere ne tremesse.

Таржимаси:
Келибдир гўё у човут солгани
Бошин тик тутганча ютоқиб чунон,
48 Шу боис ҳаво ҳам титрар баайни.

Маълумки, ҳар қандай қон тўкиш, хунрезлик, зулм иродасизлик ва жиловсиз нафс орқасида воқеъдир. “Арслон”га эргашган бешафқат, жоҳил кимсаларнинг ақлини ўғирлаган ана шу манфаату нафс худобехабарлик, ғафлат, “Sonno” (бу тўғрида аввал алоҳида қайд этган эдик!)дир. У ҳам ҳамиша зўравонликка ёвуқ. Маънавий уйқу домидагилар, нуқул жиғилдон ташвишида яшагувчилар қутуриб, ҳайвоний нафсини қондириш мақсадида хундан, ваҳшийликдан тоймайди. Ваҳшат, кибр эса Ҳидоятга интилгувчи қалб учун Даҳшатли Зулмдир.

Мана, ниҳоят, ўша арслоннинг шериги, очкўз, мечкай, “Paura” ёки “Selva” ёхуд дорулфанонинг уч атрибутидан бири, “Selvaggio” [“Ёввойи”], ёруғ оламнинг энг характерли рамзи бўлмиш алдоқчи хира туш – “Sonno”, хуллас, шунинг каби сифатлару хусусиятлар эгаси – “Lupa” [“Бўри”] ҳам Данте қаршисида шай:

Ed una lupa, che di tutte brame
sembiava carca ne la sua magrezza,
51 e molte genti fé già viver grame,..

Таржимаси:
Тағин-чи бир қашқир – нафс сабаб чандон
Кўриниб қоқ суяк, тўзғин рафторда,
51 Кўпларни айлаган хору саргардон…

Бу ҳайвон кўпларни Нафснинг Ёввойи Уйқуси-ла авраб, очофат Чакколарга у дунёда ҳам тақдирдош қилади: дўзахнинг учинчи доирасида баҳайбат очкўз маҳлуқ – кўппак Цербер ҳамда шиддаткор селу ёмғир дастидан уларнинг териси шилинади, ўзлари лойга ботирилади (6-қўшиқ). Ана ўша Церберга ўхшаш “Бўри” эса Данте қалбидаги сўнгги умид учқунини ўчирмоқда:

… questa mi porse tanto di gravezza
con la paura ch‘uscia di sua vista,
54 ch‘io perdei la speranza de l’altezza.

Таржимаси:
Шу махлуқ ҳам этгач мени афтода
Авзойин қопламиш даҳшат-ла ногоҳ,
54 Юксакдан умидим уздим шу топда.

Адиб “Altezza” [“Баландлик”] сари интилмоқда эди. “Юксаклик”ка нисбатан мана шу умид, ишонч, эътиқод уни омон сақлаб келди. Афсуски, “Lupa” айнан “Speranza” [“Умид”]га ҳужум қилди. Данте қалбидаги бу йўқотиш эса давлатманд кишининг бутун бошли хазинасидан, мол-дунёсидан ажрашига баробардир:

E qual i quei che volontieri acquista,
e giugne ‘l tempo che perder lo face,
57 che ‘n tutt ‘i suoi pensier piange e s’attrista;..

Таржимаси:
Зўр бериб зар йиққан қай кимса бир чоғ
Кўрса гар барин бой бермак палласин,
57 Ғамнок ўйлар ичра чеккайдир оҳ-воҳ –

Тама, ҳакалак отган нафс жамики эзгуликнинг душманидир. Айнан унинг “Даҳшат”и “Умид” [“Speranza”]ни маҳв этаёзди. Кейин қарабсизки, кўнгил “Қуёш”и [“Sol”]дан йироқ очкўзликнинг Қаро Денгизи Дантени яна ўша “Selva” кўринишида “ютиб юборди”:

tal mi fece la bestia sanza pace,
che, venendomi ‘ncontro, a poco a poco
60 mi ripigneva la dove ‘l sol tace.

Таржимаси:
Шундай кўйга солди тиймасдан нафсин,
Бақамти келганча йиртқич оҳиста,
60 Қувиб мени нурсиз маъвога тағин.

IV Хайр кучлари

Шоирнинг ўрмондан чиқиши жараёнидаги бир неча қарама-қарши тимсолларга урғу бериб, уларнинг кураши Хайр атрибутларининг фойдасига хизмат қилганини Дантенинг ташқи-моддий ва ички-руҳий ҳолатида кўргандик. Бу кураш энди қуйидаги жуфтликлар аро давом этмоқда:

1 “Paura” [“Даҳшат”] “Speranza” [“Умид”]
2 “Pelago” [“Денгиз”] “Sol” [“Қуёш”]
3 “La notte” [“Тун”] “Mattino” [“Тонг”]
7-терцина 13-терцина

Ушбу кескинликда аввалгидан фарқли тарзда бу гал Хайр кучлари анча заифлашди. Гарчи аллақачон кун чиққан эса-да, зулматга қайта итқитилган Данте учун энди бунинг аҳамияти йўқ. Чунки ҳозир адиб юрагидаги Умид Қуёши сўнай деганди. Ва шу лаҳза-да ўзини “…e li parenti miei furon lombardi, mantoani per patria ambedui. Nacqui sub Iulio, ancor che fosse tardi, e vissi a Roma sotto ‘l buono Augusto nel tempo de li dèì falsi e bugiardi. Poeta fui,…” (таржимаси: “…Падару волидам лангобардлардан, Ватандир Мантуя юрти аларга. Кеч туғилиб Юлий замонида ман, Некбин Август мулки Римда яшадим Пуч, сохта илоҳлар даврида чиндан. Шоир эдим,…) дея танитган элчи, Беатриче томонидан шу ёққа йўлланган даҳонинг руҳи намоён бўлди. Бу Ақлу зако тимсоли Вергилий эди9.

У ўзини “Tu se’ lo mio maestro e ‘l mio autore” (“Сен менинг устозим, адибимсан-ку!”), деб шарафлагувчи Дантега неча-неча жонзотни йўлдан урган ўша қашқирни таърифларкан, нафснинг касофати қандайлигини уқтирди. Пирнинг фикрича, “Lupa”га – очкўзликка фақат мамлакатни бирлаштиргувчи императорлик рамзи – “Veltro” [“Ит”]гина барҳам беради. Унинг тавсифи эса қуйидагича:

Questi non cibera terra né peltro,
ma sapienza, amore e virtute,
105 e sua nazion sara tra feltro e feltro.

Таржимаси:
Бу-чи, на амлок, на зар таъмин туйиб,
Эш бўлгай донишу ишқ, жасоратга,
105 Ўсгай икки намат аро туғилиб.

Яқин орада икки шоир дўзахнинг учинчи қаватидан ўтаётганда эса Чакко Дантега юрт истиқболи ҳақида сўзлаб, огоҳ маъносида шундай дейди:

“…Giusti son due, e non vi sono intesi;
superbia, invidia e avarizia sono
75 le tre faville c’hanno i cuori accesi”
(Inferno, VI)

Таржимаси:
73 “…Икки тақводор бор, уларга аммо10
Ҳеч ким қулоқ солмас. Очкўзлик, Кибр,
Ҳасад – шу уч нарса доим бедаво”.

Мазкур терцинада ифодаланган барча иллатлар – “Superbia” [“Такаббурлик”], “Invidia” [“Ҳасад”] ва “Avarizia” [“Зиқналик, “Суқлик”]нинг символлари “Paura”, “Pelago” ҳамда “Sonno” эканлиги маълум. Буларнинг кушандаси эса Вергилийнинг юқоридаги сўзларида таъкидланган “Sapienza” [“Донолик”], “Amore” [“Муҳаббат”] ва “Virtute” [“Жасорат”]дир.

Барчага аёнки, ҳар қандай зўравонлигу мутакаббирликни ақл ёрдамида енгиш мумкин. Юзи қоралик (шаҳватпарастлик) ва ичи қоралик (адоват) “Amore”га ёт. Тамагирлигу худбинлик ҳам “Virtute” олдида ожиз. Вергилий таъкидлаган “Този ит” [“Veltro”] эса қалбни Муҳаббат-ла тўлдириб, Вергилий ва Дантенинг Ёввойи, Худбин Нафс – Қашқир парчалаб ташлаган ватани, дунё мамлакатларининг гултожи Италияни Донолик ҳамда Жасорат қуввати-ла бирлаштиражак, Ўпқону Даҳшату Ғафлатдан халос этажак:

106 Di quella umile Italia fia salute…

Таржимаси:
106 Шўрлик Италияни бошлар нажотга –

V Луцифер тимсоли

Дантени танг аҳволга солган, Италия равнақи, бирлигига тўғаноқ бўлган “Lupa”нинг икки асосий жиҳати мавжуд – Баднафслик, Тамаю унинг оқибати саналмиш Тарқоқлик, Ноаҳилликнинг сабабкори – Ёввойилик, Ҳайвоний куч. Уларнинг боши ҳам, охири ҳам “Sonno”дир.

Ушбу “Ғафлат” образининг ихчам кўриниши – “Бўри”нинг қолган шериклари бўлмиш “Арслон”у “Қоплон” ҳам қўш хусусиятлардан иборат:

“Leone” – “Кибр” ва “Зулм”;
“Lonza” – “Зино” ҳамда унга унчалик алоқаси йўқ “Ҳасад”.

Айни шу кейинги икки гуноҳни қоралик боғлаб турибди. Уларга йўлиққанларнинг ташию ичи ҳам айнан тундек қоп-қорадир (Қоплон танасини доғ босганини бир эсланг!).

Умуман, Данте йўлиққан “Ўрмон”нинг уч таркибий қисми – “Paura”, “Pelago” ва “Sonno” нафақат йиртқичлар, балки ранглар тимсолида-да зуҳур этган. Жумладан, ҳозиргина тилга олганимиз “Қора” заминнинг энг чуқур туби (Дўзахнинг 9-қавати)да тўнгган бутун ёвузликнинг жамъи бўлмиш Луцифернинг чап юзига чапланган. Иблис юзининг олд томони зулм, хун, тўкилган қондан қизарган, ўнг ёни эса хасислик, очкўзлик, ҳайвоний нафсни билдирувчи оқиш-сарғиш тусда:

… quand‘io vidi tre facce a la sua tresta!
39 L’una dinanzi, e quella era vermiglia;
l’altr‘eran due, che s’aggiugnieno a questa
sovresso ‘l mezzo di ciascuna spalla,
42 e sé giugnieno al loco de la cresta:
e la destra parea tra bianca e gialla;
la sinistra a vedere era tal, quali
45 vegnon di la onde ‘l Nilo s‘avvalla.
(Inferno, XXXIV)

Таржимаси:
Унинг рухсорида ранг эди уч хил,11
Юзин олд томони – қирмизи узор.
40 Икки ён томонда – ранглар муттасил
Чаплашиб, айқашиб кетганди паққос,
Қўрқинч бир шамойил этганди ҳосил.
43 Азозил ўнг юзи оқ-сариққа мос,
Чап юзи бўлса-чи, аҳли Нил мисол
Қорамтир тусдайди – ҳабашларга хос.

Шундай қилиб, бу мулоҳазалар уланиб, қуйидаги ягона фикрга келиб тақалади: Сабаб – “Чангалзор” (бу дунё)нинг таъсири Оқибат – Азозилга довурдир. Данте бу таъсирни ҳар томонлама кўрмай, ҳис қилмай, шунингдек, оралиқдаги Аърофни босиб ўтмай, яна ҳам аниқроқ айтсак, фанодан тўғридан-тўғри Жаннатга, Ҳақ ҳузурига (тепалик орқали осмон ёритқичлари – етти сайёрага) бора олмасди. Шоир аввал бу мубҳам дунёнинг қоронғи сояси тушган ер ости салтанати – Дўзахдаги вазият билан танишиши, танишишгина эмас, уни англаши, ушбу англаш Беатриче турган Жаннатга қадар чўзилган Ҳидоят йўлининг илк босқичи бўлиши лозим эди. Бунинг учун эса халоскор тепаликка чиқишдан воз кечиб, халоскор руҳ кўрсатаётган ва етаклаётган сермашаққат, олис йўлни танламоқ даркор. Айни дамларда Дантени йиртқичлар чангалидан қутқариб, Дўзах ва Аъроф бўйлаб ўтадиган саёҳатда унга йўлбошчилик қилаётган Вергилий шоирга айнан шу нарсани даъват этади:

91 “A te convien tenere altro viaggio”

Таржимаси:
91 “Сенга ўзга йўлдан юрмоқлик раво”

Алалхусус, флоренциялик Данте Алигьери ҳаётининг иккинчи палласига ўтиш олдидан адашиб-гангиб юрган дорулфаною унинг рамзи “Selva” [“Ўрмон”] ҳайвон шаклидаги воқеланишу турли хусусиятларга кўра ихчам образлардан йиғилган ўта йирик образ эса-да, Данте қалби ундан қудратлироқ, теранроқ тимсолдир. Чунки даҳо ижодкор вужудини сиғдира олмаган фоний дунёнинг ўзи шу қалбга бемалол сиғиб, унда инъикос топгандир.

ИККИНЧИ ҚИСМ

ШАХСЛАР ОБРАЗИ

I. Устозлар тимсоли

Александр Македонскийдан устози Аристотелни отаси Филиппдан ҳам устун қўйиши сабабини сўраганларида у шундай жавоб берган экан: “Отам мени осмондан ерга туширди (дунёга келтирди), устозим эса заминдан фалакка кўтарди (руҳан, маънан юксалтирди)”. Дўзах дарвозасидан ичкарига қадам босган Данте Алигьерининг ҳам ўз устозига – Вергилийга нисбатан муҳаббати буюкдир. Шу муҳаббат сабаб илоҳий кучлар айнан ўша Рим шоирини Дантега мадад беришга йўллади. Бу устоз ҳам ўз шогирдини ердан самовотга бошлайди. Фақат бунинг учун дастлаб замин остини кезиб чиқмоқ даркор. Ушбу сафар эса Вергилийнинг пешонасига битилган жой – Лимбодан бошланади. Конструктор Данте бу водийни мантуялик шоир ва унингдек жуда кўплаб устоз алломалар, шунингдек, суюкли қаҳрамонлар учун махсус “бунёд этган”. Бироқ таассуфки, уларнинг бирортаси ҳам христиан эмас. Шу сабаб зиёнсиз эса-да, Дўзахнинг (!) қавати бўлган Лимбога бу зотлар ҳукм қилингандир. Вергилий саёҳат давомида ушбу ҳолни бир неча бор чуқур надомат билан таъкидлайди:

124 Чунки арш хоқони барҳақ халлоққа,
Анинг аҳкомига терслигим учун…
(Дўзах, I);

37 Насорон динини кимки билмади –12
Осийдир бир қадар, мен ҳам ўшандоқ.
Ғоят буюк бўлди бунинг кулфати.
(Дўзах, IV)

Устознинг ушбу изтироблари жаҳаннам азобидан эмас, балки ўз вақтида Ҳақни тўла англамаганлик оқибатида юзага келган виждон азобидандир. Вергилий бундай айблардан шогирднинг холи бўлишига умид қилади, бундан ташқари, ўзларининг шонли йўли Данте фаолиятида давом этишига рағбат билдиради (Антик Греция ва Рим маданияти вориси итальян Ренессанси эканлигини эсланг!). Бу рағбат, бу руҳий қувват самараси нафақат шеърият, фикрлар, ғоялар борасида, қаҳрамон масаласида-да акс этган. Маълумки, Рим салтанати ва итальян диёри куйланган “Энеида” ҳамда “Комедия”нинг муаллифлари бош персонаж сифатида янги эрага асос солувчилар – Эней (Троянинг меросхўри саналмиш Римнинг бунёдкори) ҳамда Данте (Антик Римнинг вориси бўлмиш Италия Ринашиментоси асосчиси)ни танлаганлар. Бу икки қаҳрамон тақдирида яна бир жуда катта ўхшашлик мавжуд. Яъни улар тану руҳлари ажралмаган ҳолда руҳлар дунёсига сайр қилишдек иноятга сазовор бўлишган. “Илоҳий комедия”да Дантенинг бу борада ҳам илионлик паҳлавонга давомчи эканлигига ишора этилган:

13 Сен дейсан, Сильвийлар падари у дам13
Ҳаёт занжиридан бўлмайин халос
Бақо дунёсига қўйганди қадам.
(Дўзах, II)

Лекин эгизлик асосида ҳамиша жуда йирик тафовут ётади: Вергилийнинг “фарзанд”и, аниқроғи, ўзи бўлган Эней ғайридинлиги важидангина Жаннат ёки Аърофда эмас. Бу қусур Данте тақдирида такрорланмагай.

Эней Вергилийнинг ўзи, дедик. Чунки шоҳ қаҳрамон санъаткорнинг қалби марказида вужудга келади. Шоир организмининг бир бутун қисмидир у. “Энеида”даги бу бутунлик (Вергилий + Эней) “Комедия”да иккига ажратилган (Вергилий – Эней) ва лекин барибир ушбу бўлиниш умумий вазиятда конструктор Данте томонидан қайта бирлаштирилган. Яъни Вергилий ҳам, Эней ҳам Лимбога мансубдирлар.

Данте кўп жиҳатдан қадим Рим шоирига ҳамоҳанг бўлса, “Лимбо” деб аталмиш вужуднинг Вергилий қатори бир аъзоси ҳисобланган Ҳомерга шунча зид туради. Авваламбор, қайд этмоқ лозимки, грециялик оқин шоир Дантенинг энг азиз, қадрдон беш устозидан биридир. У – мазкур бешликнинг дастлабки бўғини. Сўнгра Гораций, Овидий, Лукан, ва ниҳоят, Вергилий хамсанинг кейинги қисмларини ташкил қилганлар. Ушбу шонли гуруҳга Данте ўзини ҳам қўшади:

“Ҳаммадан олдинда, қўлида шамшир,14
Рухсори улуғвор, қадами сокин
88 Гомер келар эди, шоирларга пир,
Ортида Гораций – шаддод қаламкаш,
Ундан сўнг Овидий ва Лукан шоир.
91 Бизни туташтирар буюк ном яккаш,..” ;

100 Уларнинг сафига кирганим замон15
Шарафим ошарди менинг тобора.
Сафда мен олтинчи зот эдим, шодон.
(Дўзах, IV)

Эътибор қилинса, Вергилий ва Дантенинг ўзаро бақамти (бешинчи ва олтинчи) эканлиги кўзга ташланади. Бу жиҳат юқорида таъкидлаганимиздек, бу икки ижодкорнинг ниҳоятда яқинлигидан далолатдир. Ушбу буюк сафнинг бошидаги Ҳомер билан охиридаги Данте ўртасида эса масофа кенгайган сари конфликт кучайганидек, кескин бир зиддият юзага келган. Бундай ҳолни албатта, нариги дунёдаги Ҳомер ва Данте эмас, балки кўпроқ ёзувчи Ҳомер ҳамда Данте ўртасида кузатиш мумкин. Қарама-қаршиликларнинг бош сабаби ижодкорларнинг сиёсий қарашлари, аниқроқ айтганда, Трояга муносабатларининг ҳар хиллигидир. Мазкур омилда ҳам муҳим рол ўйновчи – бош қаҳрамон. У ҳам муаллифнинг ўзи16. У ҳам Троя урушида иштирок этган буюк паҳлавон, маъбудзодадир17. Фақат ўша шахснинг Энейдан фарқи шуки, у Илионга қарши курашган (!) ҳамда зинога ботган. Мана шу иккинчи хусусияти учунгина конструктор Данте уни Ҳомердан “айириб”, фаҳшга берилганлар жойлашган иккинчи доирага банди қилган. Бу персонаж “Илиада”да ғазаблари куйланган, шу асарнинг марказида турган Ахиллесдир. Ҳомер томонидан мусбат, Данте тарафидан манфий баҳоланган ана шу нозик товон баҳодир Пир ва Муридни икки қутбга бўлинишга мажбур этган бўлса, уни Троя фатҳига чорлаган айёр Одиссей (Улисс) ҳамда Диомед эса вазиятни янада кескинлаштирган:

55 Йўлбошчим дедики: “Бул икки ўртоқ18
Улисс ва Диомед – гуноҳи ўхшаш,
Энди азоби ҳам бир хилдир, мутлоқ.
58 Асл румликларнинг шаҳрига саркаш
Киритиб қачондир сохта, ёғоч от,
Деворларни бузган ғаюр, тарафкаш.
61 Дейдамия эса чекканча фарёд
Дўзахда балокаш Ахиллни чорлар,
Палладий туфайли ушбу мукофот.
(Дўзах, ХХVI)

Бир вақтлар ҳийла билан ана шу итакалик кимса ҳамда Диомед Ахиллни оқибати ҳалокат бўлган жангга боришга кўндирган, энг даҳшатлиси, Одиссей юнонларга Илионга машъум ёғоч отни киргизишни маслаҳат берган эди. Трояликларнинг тарафдори бўлган Данте икки грек йигитини шу гуноҳлари сабаб Дўзахнинг саккизинчи доирасидаги айёр маслаҳатчилар макони – саккизинчи бўлимга “жойлаштиради”. Бу билан қаноатланмай, “Одиссея” муаллифининг фикрларию у яратган сюжетга терс ўлароқ итальян адиби Улисснинг бу дунёдаги ҳаёти ватанига қайтиб эмас (!), балки пишқирган денгиз тўлқинлари орасида, ғурбатда тугаганини уқтиради (Бу тўғрида Одиссейнинг ўзи нариги дунёда икки саёҳатчига сўзлаб беради). Шу маълумотларнинг ўзиёқ Ахиллеснинг (иккинчи доира) ва, айниқса, Одиссейнинг (саккизинчи доира) даражама-даража илк доирадаги Ҳомердан узоқлаштирилиши билан Дантею даҳо рапсод аро кескин конфликтнинг олий чўққисига етганини кўрсатиши мумкин.

Ёзувчи Данте нигоҳи билан қаралса, Ҳомер – Данте + Вергилий зиддияти қаҳрамонлар тимсолига кўчганда Илионни йўқ қилган Одиссею Диомед ва шу шаҳри азимни итальян тупроғида Рим кўринишида (Рим – иккинчи Троя!) қайта тиклаган Эней, дўст хунини олиш иштиёқи-ла ёнган Ахиллес ҳамда шу туфайли ҳалок этгани трояликларнинг энг забардаст ҳимоячиси Гектор қарама-қаршиликларида намоён бўлади. Тилга олганимиз мазкур келишмовчиликларнинг иккинчиси – Пелейзодаю Приамзоданинг душманлиги фоний дунёда (“Илиада”да) юзага келган эса, бу муносабат боқий дунёда (“Илоҳий комедия”да) бевосита эмаса-да, барибир давом этаётганининг исботи Гекторнинг Ахиллдан юқорида, ўзига нисбатан унчалик хайрихоҳ бўлмаган Ҳомер билан бир масканда туришидир.

Ҳар қандай зиддиятда албатта ҳамфикрлилик учрайди. Ишратпараст Парис (Ҳомернинг унга муносабати маълум)нинг ўзи олиб қочган Елена билан
шаҳватпарастлар қаторида жазоланиши фикримизни тасдиқлайди:

64 Жанглар сабабкори, энг гўзал аёл –19
Елена мановдир…;
67 Бу – Парис…
(Дўзах, V)

Дантенинг Лимбдаги Ҳомер билан эмас (!), балки “Илиада” ва “Одиссея” муаллифи саналган бахши-шоир Ҳомер билан муносабати шундай серқирра ва мураккабдир. Ушбу ҳолнинг субъектлари – Биринчи ва Олтинчи орасида яна тўрт ижодкор бор ҳамда мазкур олтилик номи тартиб бўйича тенг иккига бўлинган ҳолда устма-уст келтирилса, бу сиймолардан ҳаётларининг биринчи палласидаги энг характерли жиҳатлари ўхшаш кишиларнинг уч жуфтлиги таркиб топади:

(1) Ҳомер (2) Гораций (3) Овидий
I II III
(4) Лукан (5) Вергилий (6) Данте

Дастлабки жуфтлик икки грек адиби, кейингиси Август салтанатининг икки энг забардаст санъаткори, сўнггиси эса ғурбатда – Ватан ҳажрида яшаган ва яшажак20 икки шоирдан иборат (изоҳ: қавс ичидаги рақамлар ижодкорнинг олтиликдаги ўрнини англатади).

Данте вақтинчалик қўшилгани “давраи сарвар”дан ажралгач, Вергилий уни тобора ичкарига етаклаб бораверади. Шунда Дантенинг ҳушёр кўзи қияликда биз ҳали буюк Александрнинг устози сифатида таъкидлаганимиз даҳо файласуфга тушади. Худди Ҳомерга бир қанча шоирлар ҳамроҳ бўлганидек, ушбу зот ҳам Платон, Сократ, Демокрит, Анаксагор, Фалес, Диоген, Зенон, Эмпедокл, Гераклит, Сенека ва ҳоказо файласуфлар, фан арбобларига бошдир. Аристотелнинг сафдошлари шунчалар кўпки, Данте улардан яна Диоскорид, Туллий, Лин, Орфей, Эвклид, Гален, Гиппократ, Ибн Сино, Ибн Рушдларнигина тилга олади.

Дўзах муқаддимасидаги мўъжазгина Лимбнинг ички қисми олис ўтмишда яшаган зотлар билан ана шунингдек шарафланган, музайян бўлган. Улар ниҳоятда кўп эса-да, бу шахслар (тўғрироғи, уларнинг руҳи) конструктор Дантенинг лойиҳаси бўйича учта катта гуруҳга бўлиниб, системалаштирилган. Унга кўра, биринчи гуруҳ бадиий адабиёт намояндалари (Ҳомердан Вергилийгача), иккинчи гуруҳ давлат ва сиёсат арбобларию саркардалар (Энею Гектордан Салоҳиддингача) ҳамда охирги гуруҳ фозиллар (файласуфлар ва фан арбоблари)дан таркиб топган.

Эътибор қилинса, гуруҳдан гуруҳга ўтилиши баробарида аъзолар (персонажлар) сони кўпайиб борувчи мазкур тизимда Дантенинг ватандошлари анча катта бўғинни (айниқса, сиёсат вакиллари орасида) эгаллаган. Лекин булар ичида тириклик чоғида ўзаро мураккаб муносабатда бўлганлари ҳам бор. Юлий Цезарь – Марция жуфтлиги бунга очиқ намунадир. Ўз навбатида бу ҳол конструкторнинг қарама-қарши тушунчалар, ҳодисалар (жумладан, империя ва республика тузумлари)ни уйғунлаштириш, гармония яратиш техникасини юксак даражада эгаллаганига яна бир далилдир.

Маълумки, Марция буюк императорнинг танқидчиси, ҳурлик, республикачилик тарафдори Катоннинг рафиқаси эди. Анчадан кейин шоирларимиз Аърофга боришганда Рим Республикасининг атоқли арбоби, “истагани озодлик” бўлган ва шу орзу сабаб ўзини ўлдирган, натижада конструктор Данте томонидан Аъроф соқчиси қилиб “тайинланган” айни шу Кичик Катонга Вергилий шундай дейди:

“…ma son del cerchio ove son li occhi casti
79 di Marzia tua, che ‘n vista ancor ti priega,.. ;

grazie riporterò di te a lei,
84 se d’esser mentovato là giù degni”.
(Purgatorio, I)

Таржимаси:
78 “…Жойим Марцияга яқиндир зеро.21
Марция сен учун оҳ чекар тўлиқ. ;

83 …Марция қошида мен то
Сенинг ҳам шарафинг айлайин баён”.

Биз бу маълумотлар асосида бир-бирига зид идеология вакиллари ҳам битта доирадан жой олиши мумкинлиги, нариги дунёнинг турли қисмлари аро мантиқий боғланиш мавжудлиги, асосийси, инсон ҳаётининг биринчи ярмида қандай яшагани, нимага интилгани иккинчи қисмда бош таъсир манбаи бўлиши – дорулбақо дорулфано учун кўзгу эканлиги ҳақидаги тўхтамга келамиз.

Ушбу хулосани қувватлантириб, имонга айлантирмоқ мақсадида Дўзахнинг қолган саккиз доирасини анализ ва синтез қилишдан олдин Лимбо водийси тўғрисидаги фикрларимизни умумлаштирсак. “Дўзахдаги жаннат” деб ҳам, “бегуноҳ гуноҳкорлар макони” деб-да таърифласак бўладиган мазкур икки қисмли (ташини чўқинтирилмаган болалар ва уларнинг оналари, ичкарисини эса боя айтганларимиз – ғайринасроний буюклар макон тутган) ҳудуд биз анча олдин таҳлил қилган, Данте ёруғ дунёдалигида қоронғи ўрмон қаъридан тирмашиб чиққан халоскор тепаликнинг кўп томонлама муқобилидир.

Таъкидлаш жоизки, ўша адирлик итальян шоирига фоний дунёдаги ҳаётини тугаллаш йўлидаги ИЛК ҚАДАМ эди. Бу водий эса боқий оламга сафар учун худди унингдек МУҚАДДИМАдир. Унисию буниси – Дантенинг муваққат манзили. Тепаликдан Қоплону Арслону Бўри сайёҳни ҳайдаб, даҳшатли чангалзорга қайтарганидек, кейинги оламда ҳам Данте Лимбодан ана ўша махлуқлар таъсирида гуноҳ қилганлар “жойлаштирилган” қаватларга томон тубанлашмоққа мажбур. Хуллас, умумий жиҳатдан олиб қарасак, Лимбо Дўзахнинг ўзга доиралардан кескин тафовутли, конструктор махсус бино этган қаватидир.

II. Уч йиртқичнинг ҳар бирига алоҳида
мансуб гуноҳкорлар

Икковлон Лимбодан пастга юриб, Қоплон бандалари бўлмиш зинокорлар қаватига (ўткинчи дунёда ҳам Дантега даставвал қоплон дуч келганди!) тушишди:

Intesi ch’a così fatto tormento
enno dannati i peccator carnali,
39 che la ragion sommettono al talento.
(Inferno, V)

Таржимаси:
37 Оломонга боқиб, билдимки аниқ:22
Бу ерда ақл ила инсофдан кечиб
Зинога берилган кимсалар тўлиқ.

Улар орасида илгари таҳлилдан ўтказганимиз “Жанглар сабабкори, энг гўзал аёл” – Елена, Ахиллес ва унинг қотили Парисдан ташқари яна Сихей, Бобил маликаси Семирамида, Миср маликаси Клеопатра ҳам бор. Довруғи жаҳонни тутган ушбу ҳукмдорлардан бўлак бир жуфтлик ҳам борки, Дўзах даҳшатларига ҳали кўникмаган Данте уларнинг шарҳи ғами боис йиқилиб, ҳушидан кетди.

Ўша гуноҳкорлардан бири ўзининг По дарёси бўйидаги жойда туғилганидан тортиб ёнида турган Паоло исмли йигитни севиб қолишигача, шу боис зино йўлига киришларию ўзларининг ўлдирилишигача ниҳоятда таъсирли ҳикоя қилиши шоирни шундай ҳолга солди. “Ишқ бу – фақат ишқни чорловчи туйғу,..”, “Етди бошимизга муҳаббат – бало,..”23 дея ҳасрат қилаётган Франческа да Риминининг нолалари таъсирида Данте устоз Вергилийга дейди:

Quando rispuosi, cominciai:“Oh lasso,
quanti dolci pensier, quanto disio
114 menò costoro al doloroso passo!”
(Inferno, V)

Таржимаси:
112 “Бирор кимса ҳеч билганмикин,24
Уларни қандайин пок, ширин хаёл
Бу аччиқ қисматга олиб келганин?!”

Шу топда Данте шуурида бир-бирига номувофиқ фикрлар тўқнашарди. Наҳотки энг буюк, муқаддас туйғу оқибати шундай аянчли, наҳотки муҳаббат учун қилинган гуноҳ гуноҳ саналса, деган ўйлар шоирни қаттиқ изтиробга соларди. Унинг онгу тафаккуридаги ушбу алғов-далғовликнинг сабаби шуки, ҳали сайёҳ Данте ёзувчи Дантенинг мақсад доим ҳам воситани оқлайвермайди, ҳар қандай сабаб оқибат учун баҳона бўлмас, қабилидаги фикрига келмаганди. Албатта, Данте ўзидан бир ярим асрча кейин яшаган Никколо Макиавелли эмас. Шу боис илоҳиёт қонунларини бузмоқ нафақат Паоло ва Франческадек оддий бандалар, балки Ахиллес, Клеопатра кабилар учун-да осийлик эканлиги конструктор Данте қурган бинонинг тарҳига сингдирилган.

Шундай қилиб, “Lonza” [“Қоплон”], аниқроғи “Pelago”нинг бир хусусиятига мубталоларга алоҳида қават ажратилганлигини кўрдик. Унинг иккинчи функцияси – адоват учун эса махсус макон йўқ. У саккизинчи доирадагиларнинг қилмишларида зоҳир. Яъни қинғиркўнгиллик билан нафсу ёввойилик йиғиндиси бўлмиш “Sonno”нинг қўшилмаси янги бир гуноҳни – Фирибни келтириб чиқарди. Лекин ҳали Данте Вергилий ҳамроҳлигида саккизинчи қаватга етганича йўқ. Унинг даҳшатию ваҳшатига дош бермоқ учун итальян шоири очкўзлар, хасислару исрофгарлар маҳкум учинчи ҳамда тўртинчи доираларнинг синовидан ўтмоғи шарт. Чунки Цербер панжасидагилар ҳам, бекордан-бекорга харсанг жилдириб юрганлар ҳам тириклигида Бўрининг комига тушишган. Бундан Данте муҳим хулосалар чиқарди, тажриба орттирди.

Ўша чоғда, яъни тўртинчи қаватни кузатаётиб икки гуруҳ оломонга нигоҳи тушганда Данте шу зиқналар ва исрофгарлар орасида йирик дин пешволари-да борлигига гувоҳ бўлди:

Questi fuor cherci, che non han coperchio
piloso al capo, e papi e cardinali,
48 in cui usa avarizia il suo soperchio”.
(Inferno, VII)

Таржимаси:
46 Анов тепакаллар ўзгача жаҳдда,25
Зиқналик бобида тенгсиз қурумсоқ
Кардинал бу ерда, бу ерда – папа”.

Ушбу маълумотлар Дўзах структурасининг бешдан икки (соф ҳолда учдан икки) қисмини англаши учун шоирга етарли бўлди. Соф кўринишда Луцифер чуқурлигининг мағзига тўлиқ етмоқ эса бешинчи доирадан бошланди. Чунки Стигий ботқоқлигини қамраб олган бу ҳудуддан то еттинчи қаватга қадар “Paura”нинг Даҳшати – “Leone” [“Арслон”] нафаси ҳукмрон. Ўзига хос мазкур “ҳокимият”нинг тузилмаси эса қуйидагича: бешинчи қисмда ботқоқда беланиб жазоланаётган Филиппо Арженти ва шунга ўхшаш баджаҳллар, олтинчида илоҳга шак келтирган мағрурлар – Эпикур, папа Анастасий, Фарината дельи Уберти, Кавальканте Кавальканти ва ҳоказолар унинг “фуқаро”лари бўлса, ботқоқликка Флегий, даҳрийлар ёнаётган Дит шаҳрига уч қасоскор эриний (Тисифона, Мегера, Аленто) “ҳоким” (яъни соқчи).

Агар диққат қилинса, Стикснинг зулмкорлар, Дитнинг эса илоҳиётга менсимай, димоғдорлик билан қараганлар учун мўлжаллангани англашилади (Зулм ва Мағрурлик “Paura”нинг хусусиятлари эканлиги ёдингиздадир?!). Ушбу тоифаларнинг фақат жазоланишигина қарама-қарши воситалар орқалидир. Аржентию унинг уришқоқ ҳамтовоқлари Стикс сувларида адойи тамом бўлиши ҳамда еретикларнинг ўтда куйдирилиши ҳодисалари шуни кўрсатмоқда. Боз устига, иккинчи тоифа қисматидаги азоб янада азобли. Уларнинг баъзилари бу ҳолатни ҳаётларининг биринчи палласи охирида ҳам бошдан ўтказган (яъни инквизиция томонидан худосизлар сифатида оловда ёндирилган). Шундай эса-да, флоренциялик гибеллин Фаринатага ҳеч бир ўт писанд эмас, чунки унинг қалби оташдан яралган (Луцифернинг олд юзи оловранг-қирмизи эканлигини эсланг!):

Ed el mi disse:“Volgiti! Che fai?
Vedi là Farinata che s’è dritto:
33 da la cintola in sù tutto ‘l vedrai”.
Io avea gia il mio viso nel suo fitto;
ed el s’ergea col petto e con la fronte
36 com’avesse l’inferno a gran dispitto.
(Inferno, X)

Таржимаси:
31 Устозим дедики: “Қўрқма, боқ қараб,26
Бўй кўрсатган сенга Фарината бу,
Ярим танаси-ла аён, муқарраб”.
34 Тикилиб турардим энди рўбарў,
Қоматин ғоз тутиб, Дўзахни гўё
Истеҳзоси билан ёритарди у!

Бешинчи ва олтинчи доиралардаги чўккан (намдан торайган) ҳамда мана шу бўй чўзган (юқори ҳароратдан кенгайган) вужудлар босқичма-босқич еттинчи айлана маҳбусларига кўприк бўлди:

(5) Баджаҳллар, золимлар
(6) Шаккок калондимоғлар ———————————— Арслонга эргашганлар
(7) Зўравону зулмкорлар

Изоҳ: қавс ичидаги рақамлар қаватларнинг тартибини билдиради.

Бунда охирги босқич ҳисобланган еттинчи қават бир мунча мураккабдир. Унинг уч бўлаги зўравонликнинг уч хил кўринишига аталган. Бу тўғрида Вергилий Дантега қуйидагича уқтиради:

onde omicide e ciascun che mal fiere,
guastatori e predon, tutti tormenta
39 lo giron primo per diverse schiere.
Puote omo avere in sé man violenta
e ne’ suoi beni; e però nel secondo
42 giron convien che sanza pro si penta
qualunque priva sé del vostro mondo,
biscazza e fonde la sua facultade,
45 e piange la dov’esser de’ giocondo.
Puossi far forza nella deitade,
col cor negando e bestemmiando quella,
48 e spregiando natura e sua bontade;
e però lo minor giron suggella
del segno suo e Soddoma e Caorsa
51 e chi, spregiando Dio col cor, favella.
La frode, ond’ogne coscienza è morsa,..
(Inferno, XI)

Таржимаси:
37 Зоҳир минтақада қотил, аҳли хун,27
Ўғри, йўлтўсару қароқчи – бари
Саф-басаф бўлиниб тентирар бетин.
40 Ит қавмида кетган бул баъзилари,
Қасд қилган ўзига; савоби абас.
Кўз ташлагин ўрта минтақа сари:
43 У ерда жамики ношукур, нокас.
Қиморбоз, исрофгар олган йиғилиб,
Йўқотган ўзлигин, оқибати паст.
46 Койиш етказарлар тангрига нолиб,
Диллари эгридир уларнинг тамом,
Яратганни мудом юрарлар яниб.
49 Минтақа ортида Каорсо, Содом –
Балохўрлар аҳли ўтда чекар оҳ,
Ёнар шикоятчи осийлар бадном.
52 Фирибдан ҳамма ҳам хабардор, огоҳ…

Устоз таърифидаги бу доиранинг дастлабки бўлими юқорида айтилганидек, ўз яқинларига ва уларнинг мулкига тажовуз қилган қотиллар, қароқчилар, золим ҳукмдорлар (Фессалия шоҳи Александр, Сиракуза тирани Дионисий, Обиццо д’Эсте, Аттила, Секст, Пирр, Риньер де’ Пацци, Риньер Корнето ва ҳоказолар)дан тўлган. Ушбу талончилар, босқинчилар бировларнинг молию жонига қасдлашгани сабабли қайноқ Флегетоннинг мавжларида қоврилади. Лекин уларнинг гуноҳи ўз жонию мулкига қасд этган Пьер делла Винья, Лано, Жакомо да Сант-Андреа кабилар ёки учинчи бўлинмадаги Капаней ва унинг шериклари бўлмиш худобезорилар (тангрига саркашлик қилганлар), табиат қонунларига хилоф ишлар билан шуғулланган гомосексуалистлар – Гвидо Гверра, Теггьяйо Альдобранди, Якопо Рустикуччилар, хилқату санъатни таҳқирловчи судхўрларнинг осийлиги олдида бирмунча енгилдир. Афсуски, булар сафида Дантенинг ёшликдаги устози, лотин тили муаллими Брунетто Латини ҳам бор. Шундай эса-да, шоир унга ҳурмат билан дейди:

ché ‘n la mente m’è fitta, e or m’accora,
la cara e buona imagine paterna
84 di voi quando nel mondo ad ora ad ora
m’insegnavate come l’uom s’etterna:
e quant’io l’abbia in grado, mentr’io vivo
87 convien che ne la mia lingua si scerna.
(Inferno, XV)

Таржимаси:
82 Сизнинг қутлуғ номни асрагай юрак,28
Боқий ҳаёт йўлин неча бор такрор
Англатган, уқтирган устозсиз бешак.
85 Ажиб суратингиз дилда барқарор;
Сизнинг хотирангиз фоний дунёда
Калом ва сўз билан этгум бахтиёр.

Сэр Брунеттонинг айтишича, ҳали ҳаёт чоғи у каби илм-фаннинг донгдор кишиси бўлган грамматик Присциан, ҳуқуқшунос Франциск Аккурсий, руҳоний Андреа де’ Моццилар ҳам шу қисматга – еттинчи доиранинг учинчи бўлимига банди. Ҳа, илму урфон вакилларининг-да бадахлоқ эканлиги нақадар даҳшат! Устознинг қилмиши, тақдири борасида шогирд (сайёҳ Данте) бирор баҳо беришга-да ожиз. Фақат конструктор Дантегина уни аёвсиз тарзда еттинчи айлананинг энг чуқур жойларидан бирига “қўндирган” ва энди ана ўша маконларни умумий  хулосавий манзара кўринишида ифодаласак:

Биринчи бўлинма
(Ўзгалар ҳаёти ва мулкига тажовуз қилганлар)
|
Иккинчи бўлинма
(Ўзларининг ҳаёти ва мулкига қасд этганлар)
|
Учинчи бўлинма
(Худо, табиат ва санъат қонунларига зўравонлик қилганлар)

Бешинчи ва олтинчи доирадагилар каби жаҳлга эрк берган, “Leone” [“Арслон”]дан мутакаббирлигу қон тўкиш, куч ишлатишни ўрганган осийлардан иборат еттинчи қаватнинг ушбу умумий чизмаси зўравонлик ҳодисасининг тадрижий йўсинда ўсиши (тепадан қуйига томон йўналишда эса чуқурлашиши)ни акс эттиради.

Бундай мураккаблик, бундай даражаланиш саккизинчи доира учун ҳам хос ҳамда бу ҳол олдинги қисмдан уч баробар юқоридир. Ва ниҳоят, Дантею Вергилий мана шу ўн бўлакли ҳудудга етиб келишди. Энди италиялик шоир унинг даҳшатию ваҳшатига дош бера олади.

III. Икки йиртқичнинг омихтасига мансуб
гуноҳкорлар

Аёнки, қораю оқиш-сарғиш ранг аралаштирилса, ола-була тус ҳосил бўлади. Худди шу каби саккизинчи айлана ҳам “Pelago” ва “Sonno” — “Қоплон” ва “Бўри” — Қинғиркўнгиллик ва Ёввойиликнинг қўшилмасидир (Биз буни олдин ҳам таъкидлагандик). Ундан пайдо янги ҳосила эса Фириб саналади. Яъни Данте томонидан “Ёвуз ғор” дея аталган қават алдоқчилар, низо уруғини сочувчиларнинг фаолият миқёсига биноан аста-секин ўсиб, қуюқ тусга киргучи манзарасига объектдир.

Бу маконнинг моҳияти унинг илк ҳадидаёқ англашилади: синглиси Гизолабеллани Феррара ҳокими, айни вақтда еттинчи қаватнинг дастлабки бўлинмасида жазоланаётган – Флегетоннинг қайноқ сувларида адо бўлаётган (12-қўшиқ) Обиццо д’Эстега ўйнашликка мажбурлаган Венедико Каччанемико, Гипсипилани ва рафиқаси Медеяни алдаган Ясон шу ернинг “фуқаро”ларидир.

Иккинчи ҳадда хушомадгўйлар, тилёғламачилар (Оқ гвельфлар партияси аъзоси бўлган Алессио Интерминелли, бузуқи Фаида ва бошқалар) нажасга булғанса, кейингисида черковни талаш учун ёлғоннинг ҳар қандай усулини қўллаган папа Николай III (яқин келажакда унинг қаторига папа Бонифаций VIII ва папа Климент V лар қўшилажак. Умуман, худонинг ердаги элчиси ҳисобланган, аслида муқаддас даргоҳни булғовчи бундай папалар Дўзахда ҳаммаси бўлиб учта – тўртинчи қаватдаги папа, олтинчидаги папа Анастасий ва ана ўша Николай III) ҳамда қатор черков суллоҳлари чуқурчаларда оёғи осмонга қилиб боғланган ва уларни аланга куйдиради. Тўртинчи ҳад эса ҳар турли астрологу фолбинлар – Амфиарай, Тиресий, Бонатти, Азденте, Микеле Скотто, Арунс кабиларга макон. Улар ичида Эврипил ва айниқса, Манто характерли. Чунки булар буюк устоз  Вергилийнинг ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ. Рим шоирининг ўзи Дантега эслатади:

sì ch’a pena rimaser per le cune –
augure, e diede ‘l punto con Calcanta
111 in Aulide a tagliar la prima fune.
Euripilo ebbe nome, e così ‘l canta
l’alta mia tragedìa in alcun loco:
114 ben lo sai tu che la sai tutta quanta.
(Inferno, XX)

Таржимаси:
109 Юнонларнинг боши осилиб қуйи29
Гўдакдан бошқа эр қолмаган маҳал
Каромат қилган у ўтирган кўйи.
112 Ўша Эврипилдир! Эсларсан тугал,
Унга бахш этганман энг юксак ашъор,
Унга фожиамда қўйганман ҳайкал.

Арунснинг қизи бўлса Вергилийнинг она шаҳрига асос солиниши тарихига алоқадор. Яъни Мантуя шаҳри унинг қабри теварагида барпо этилган ва ушбу кент номи ҳам айнан Манто исмидан келиб чиққан. Яна бир қизиқ жиҳат шуки, бу тоифа “ҳунарманд”ларнинг калласи касбларига мос равишда танага терс қилинган. Ана шунингдек ғаройиб, айни пайтда, ниҳоятда оғир жазо пастга тушилган сари худди тортишиш кучидай ортаверади. Бешинчи ҳад ҳам бундан мустасно эмас. Унда порахўрлар, қаллоблар (Бонтуро Датти, роҳиб Гомита, Микеле Цанке кабилар) мум ҳовузда қайнайди.

Улар шу даражада айёрки, ҳатто ҳавзани қўриқлаб, маҳкумларга тинчлик бермаётган иблисларга Чамполо дегани фириб бериб қочади. Бироқ унинг кирдикорларидан болоньялик Каталано ва Лодеринго, Каиафаларнинг буқаламунлиги, риёкорлиги (олтинчи жарлик), Ванни Фуччи, Как, Аньель, Пуччоларнинг талончилиги, ўғрилиги (еттинчи ҳад), Одиссею Диомед, Гвидо да Монтефельтронинг қинғир маслаҳатлари (саккизинчи ҳад) залворлироқдир. Бундай ҳийлакорлик, бундай фирибгарлик нифоққа ҳам олиб келган (“Pelago”нинг иккинчи хусусияти – Адоват таҳлил қилинаётган доирадагилар қилмишларида зоҳир эканлигини илгари айтгандик): инглиз қироли Генрих II билан унинг ўғли орасига низо солган, Дўзахда эса калласини кўтариб олган провансал шоири Бертран де Борн, арбобларни бир-бирига қарама-қарши қилиб қўйган Пьер да Медичина, шунингдек, Курион, Моска, Жери дель Белло кабилар навбатма-навбат иблиснинг шамширидан зарба еб, иккига бўлинади, жароҳат битгач, бундай жазо такрорланаверади.

Кўриниб турибдики, жазо ҳам ушбу маҳбусларнинг хусусиятига мос. Жаллодликнинг мазкур ўзига хос “намуна”сини кузатгач, Фирибнинг энг олий (энг тубан) тури – сохтакорлик (сохта металл яратувчи алхимиклар, бировларнинг қиёфасига кириб, тақлид қилувчилар, сохта пул ясовчилар, ёлғончи-туҳматчилар)дан огоҳ этмоқ мақсадида Вергилий шогирдини ўнинчи ҳадга бошлади. Данте у ерни ҳам босиб ўтгач, градономия шаклидаги бутун бошли қават ҳақида қуйидаги хулосага келди:

Нафсу Ёввойилик + Адоват = Фириб, яъни (а+b) c = аc+bc.

IV. Учала йиртқичнинг омихтасига мансуб
гуноҳкорлар

Ҳозир Қоплон ва Бўри бирлашди (L+L=LL). Агар бунга Арслон ҳам қўшилса, нима бўлади (LL+L=?)? Унда жамики гуноҳларнинг энг буюги юз кўрсатади. Ушбу гуноҳи кабира эса оламнинг энг чуқур қаъридадир. Ўша чуқурликда – кўз ёши дарёси Коцитда қариндошларига хиёнат қилганлар (Каин қисмида), ватани ва маслакдошларини сотганлар (Антенорда), дўстлари ва яқинларига беоқибат кимсалар (Толомеяда) тўнггандир.
Хиёнаткорлар қавати айнан шу йўсин табақаланиб, охири Жудеккада тугайди. Чунки Илоҳиёт ва Инсоният душманлари – Юлий Цезарнинг қотиллари бўлмиш Брут ва Кассий, Исога сотқинлик қилган Иудаю барча ёвузликлар манбаи, тангрига қарши чиққан Луцифердан ҳам ўтказиб мудҳишроқ гуноҳ қилиш мумкин эмас. Дўзах айни шу ерда ниҳоя топади. Жаҳаннамнинг мазкур ўзагини Данте қуйидагича умумлаштиради:

Нафсу Ёввойилик + Адоват = Фириб
+
Мағрурлигу Зўравонлик
=
Хиёнат ёки (аc+bc)(d+e) = (аd+ае)(bd+bе)(cd+cе) ёхуд (“Lupa” + “Lonza”) “Leone” = LUCIFERO

ХОТИМА

Флоренциялик Данте Алигьери устози Вергилий раҳнамолигида Дўзахнинг барча қаватларини кезиб чиқиб, Аърофга йўл олди. Авваламбор, шоир Лимбонинг Минос томонидан гуноҳлар тақсимланадиган қолган саккиз доира (иккинчидан то тўққизинчигача)дан кескин фарқ қилишини (унинг жазолаш механизми эмаслигини) англади. Ушбу жараёнда Дўзах “фуқаро”лари (бизнинг тил билан айтганда, асар қаҳрамонлари, персонажлар, шахслар)нинг айримлари турли жиҳатлар (бир-бирига қарама-қарши қўйиш, зидлаш ва ёки аксинча, бир сафга қўйиш) бўйича таҳлил этилди. Ҳаётларининг биринчи палласида “эккан” “дарахт”ларининг “мева”сини иккинчи паллада тотиётган бу персонажлар умумий тарзда яна қуйидагича таснифланиши мумкин:

I Афсонавий шахслар (Ахиллес, Антей, Эфиальт ва ҳоказо)
II Дантегача яшаган тарихий шахслар (Ҳомер, Аристотель каби алломалардан тортиб, Николай III, Фридрих II, Кассий, Брут, Дионисийдек дин ва давлат арбоблари)
III Данте даври (XIII-XIV асрлар)да яшаган (Бонтуро Датти, Фарината, Алессио Интерминелли, шу жумладан, шоирнинг шахсан ўзи таниган Брунетто Латини, Ванни Фуччи ва бошқалар) ҳамда асар ёзилаётганда ҳали барҳаёт бўлган (Альбериго, Бранка д’Оря, Микеле Цанке) италияликлар.

Агар персонажлар Данте томонидан хайрихоҳлик, нохайрихоҳлик ва нафрат билан ёндашилган образлар кўринишида ажратилса, Франческа ва Паоло, Фарината, Жери дель Белло, устозлар – Брунетто Латини, Ҳомер, Овидий ҳамда бутун бошли Лимбо аҳолиси дастлабки гуруҳни ташкил этади. Иккинчи гуруҳга эса жуда кўп маҳкумлар, шу жумладан, Тиресий, Капаней, Немврод, Каталано, Лодеринголар мансуб. Итальян адибининг бор нафрати эса Ф. Арженти, В. Фуччи, Бокка дельи Абати, ва айниқса, Кассий, Брут, Иуда, Луциферга қаратилгандир.

Шундай қилиб, Данте Вергилий ёрдамида Дўзах “фуқаро”ларини учратиб, уларнинг баъзилари билан суҳбатлашиб, баҳслашиб, Аъроф ва Жаннатга йўл олмоқда ҳамда бундай ҳол боқий оламнинг ўша масканларида ҳам давом этажак. Гарчи Purgatorio ва Paradisoда шахслар, ҳодисалар бошқача тасвирланиб, ўзгача таҳлилу талқин қилинса-да, бутун “Комедия” учун умумий, марказий қаҳрамон(лар) мавжуд. Бу(лар) – нариги дунё конструкциясини яратган конструктор Данте, ўша қурилмани бизга тасвирлаб берувчи ровий Данте ва ниҳоят, бутун олам моҳиятини секин-аста англагувчи сайёҳ Данте.

ИЗОҲЛАР

1. Достоннинг аслиятидан олинган парчалар http://www.liberliber.it/biblioteca/a/alighieri/ladivinacommedia/html /index.htm сайтидан олинган.
2. Ушбу тадқиқотда асарнинг Рустам Ибрагимов ўгирган 1-қўшиғидан, Абдулла Орипов томонидан қилинган таржимадан эса кейинги қўшиқлар таҳлили учун фойдаланилди.
3. “Комедия” трагедия билан бошланган. Валерий Брюсов бу ҳақда шундай ёзганди: “Комедия” Данте – подлинная “трагедия”, заканчивающаяся если не смертью героя (почему автор и назвал ее “комедией”), то его исчезновением в предельном, сверхземном величии” (Дантовские чтения. “Данте – путешественник по загробью” – М.: Наука,1971. – 229.).
4. Маълумки, “Комедия” архитектоникасида “уч” рақами кўп тушунчаларни англатади. Поэманинг уч қисмдан иборатлиги; унда уч охират дунёси (Дўзах, Аъроф, Жаннат)нинг тасвирлангани, ҳар бир салтанатнинг тўққиз, яъни учта учга ажратилгани: Дўзахда тўққиз (3х3) доира, Аърофда кириш қисми, етти қаватли тоғ ва замин Эрами (1+7+1=9), Жаннатда етти сайёра сфераси, ҳаракатсиз юлдузлар осмони ва primum mobile (7+1+1=9) акс этгани, кириш қисми истисно қилинганда ҳар бир кантика ўттиз уч (3х10+3=33) қўшиқдан таркиб топгани, нариги дунёда уч йўлбошчи (Вергилий, Беатриче, ҳазрат Бернард) ҳамроҳлик қилиши, муқаддимада Дантенинг йўлини уч ҳайвон (бўри, қоплон, шер) тўсиши, Дитда уч фуриянинг учраши, Луцифернинг уч юзли эканлиги, Жаннатда уч муқаддас аёл билан юзлашув ва ниҳоят, достоннинг ҳар банди учлик шеър (терцина)дан тузилганлиги шулар жумласидандир.
5. Птолемей назариясига таянган шоир Қуёшни ҳаракатсиз Ер атрофида айланувчи сайёралардан бири деб ҳисобган.
6. Сенека Луций Анней. Мактублар // Жаҳон адабиёти, 2005, ноябрь, 110-бет.
7. Данте ўзининг “Зиёфат” трактати ва Кан Гранде делла Скалага ёзган хатида бадиий асарни тўрт хил ғоя – сўзма-сўз, аллегорик, ахлоқий ҳамда анагогик маъно жиҳатидан шарҳлаш мумкинлигини таъкидлаган. Буларга мисол тариқасида эса Библияда айнан халос ҳодисаси тавсифланган қуйидаги парчадан фойдаланган:
“In exitu Israel de Aegypto, domus Iacob de populo barbaro…” Таржимаси: “Исроил Мисрни, Ёқуб хонадони эса бегона халқни тарк айлаганда…”, яъни яҳудий халқи Миср фиръавни зулмидан қутулиб, озодликка чиққанда…” Ушбу парчанинг аллегорик маъносида гап Халос ҳақида кетмоқда. Ахлоқий маъноси руҳларнинг осийликдан йироқлашиб, Илоҳга яқинлашишини англатади. Анагогик ғояси эса “Муқаддас руҳларнинг ҳозирги гуноҳкор ҳолидан абадий шарафли эркинликка “ўтиши”дир.
8. Христиан асотирларига кўра, худо дунёни айни шундай паллада, яъни баҳор чоғи Қуёш Қўй юлдуз туркуми ҳудудидан ўтадиган пайтда яратиб, офтоб нурлари билан самони ҳаракатга келтирган экан.
9. Мағрурлик, Адоват, Очкўзлик символлари “Арслон”, “Қоплон”, “Бўри” каби ҳайвонлар бўлса, уларга қарама-қарши тарзда Вергилий – “Ақл” тимсоли, Дантенинг Жаннатдаги раҳбонлари – Беатриче ва авлиё Бернардлар эса “Муҳаббат” [“Amore”] ҳамда “Жасорат” [“Virtute”] рамзидир.
10. Орипов Абдулла. Танланган асарлар. 3-жилд. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2001 йил, 33-бет.
11. Ўша китоб. 172-бет.
12. Ўша китоб. 22-бет.
13. Ўша китоб. 11-бет.
14, 15. Ўша китоб. 24-бет.
16. Маълумки, Ахиллес – “Илиада”нинг бош қаҳрамони. “Энеида”да Вергилий Эней тимсоли орқали гавдаланганидек, Ҳомер ҳам ўз асаридаги ўша Пелейзода воситасида “ўзи”ни ифодалаган. В. Брюсов бу ҳақда шундай ёзган: “…Есть ли в Ахилле Гомер, мы не знаем; в Энее явно проступает и сам Вергилий; Вертер – часть Гете, как Евгений Онегин – часть Пушкина; а “подросток”, хотя в повести он “я” (как в “Божественной Комедии” Данте тоже – “я”), – лишь в малой степени Достоевский…” (Дантовские чтения. Данте – путешественник по загробью. – Москва.: Наука, 1971. – 229.)
17. Эней маъбуда Афродита (Венера)нинг фарзанди бўлгани каби Ахилл ҳам илоҳадан – Фетидадан туғилгандир.
18. Ўша китоб. 132-бет.
19. Ўша китоб. 28-бет.
20. Достоннинг дастлабки қисмлари ёзилаётганда (1300 йил) ҳали Данте Флоренциядан қувғин қилинмаганди. 1302 йилга келибгина шу воқеа рўй берди.
21. Орипов Абдулла. Адолат кўзгуси. – Т.: Адолат, 2005 йил, 334-бет.
22. Орипов Абдулла. Танланган асарлар. 3-жилд. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2001 йил, 27-бет.
23, 24. Ўша китоб 29-бет.
25. Ўша китоб. 36-бет.
26. Ўша китоб. 51-бет.
27. Ўша китоб. 56-57-бетлар.
28. Ўша китоб. 77-78-бетлар.
29. Ўша китоб. 103-бет.

E’tiboringizga havola etilayotgan kichik tadqiqotda ulug‘ italyan adibi Dante Aligyeri (1265-1321) qalamiga mansub “Ilohiy komediya” dostonining “Do‘zax” kantikasidagi obrazlar turli jihatlarga ko‘ra tahlil etilgan.Shuningdek, sahifada “Ilohiy komediya”ning Abdulla Oripov tarjimasida mutolaa qilishingiz mumkin.

Rustam IBRAGIMOV
“ILOHIY KOMЕDIYA”DA TIMSOLLAR TALQINI
(«DO‘ZAX» QISMI MISOLIDA)

Dante Aligeri (ital. Dante Alighieri; may 1265, Florensiya — 13/14 sentyabr 1321, Ravenna) — italyan shoiri. Kech o‘rta asrlar madaniyatining sintezi berilgan “Ilohiy komediya« yaratuvchisi. Dastlabki »Yangi hayot« (1292) asari sevgilisi Beatrichega bag‘ishlangan sonetlardan va nasriy lavhalardan iborat. 1290 yillar oxirida hukmron gvelflar partiyasi ”oqlar“ va ”qoralar“ga ajralib chiqqach, Florensiyada hokimiyat ”qoralar“ qo‘liga o‘tadi. O‘sha paytda Rimda bo‘lgan ”oqlar“ vakili Dantening mol-mulki musodara etilib, o‘zi o‘limga hukm etiladi. Shundan keyin Dante Florensiyadan chiqib ketadi (1302) va umrining oxirigacha darbadarlikda yashaydi, siyosat bilan shug‘ullanmaydi. Dante falsafiy ruhdagi »Bazm« (1308), »Monarxiya haqida« (1313), »Yer va suv haqida« (1320) risolalarida gumanistik qarashlarni ilgari suradi, davrning muhim ijtimoiy-axloqiy muammolariga javob izlaydi. Jumladan, »Monarxiya haqida” asarida Dante butun jahon monarxiyasini yer yuzidagi odamlarning farovonligini ta’minlaydigan adolatli davlat shakli sifatida himoya qiladi.

«Komediya» Dante ijodining cho‘qqisidir (1307—1321). Keyinchalik Boccaccio unga «Ilohiy» epitetini bergan. Dante vafotidan so‘ng qo‘shilgan “ilohiy” so‘zi shoir ijodi muxlislari tomonidan asarning badiiy jihatdan yuksakligini ifodalash uchun qo‘llanilgan. Doston 3 qism («Do‘zax», «A’rof», «Jannat») dan iborat. Har bir qismda 33 ta qo‘shiq bor. Doston Dantening shoir Vergiliy yetakchiligida u dunyoga sayohati tarzida yozilgan. Bu shakl Sharq obidasi «Me’rojnoma» syujetini eslatadi. «Komediya» an’anaviy diniy syujet asosida bo‘lsada, undagi gumanizm mag‘zini real dunyodagi insonlar hayoti tashkil etadi. Dante asarda insoniyat tarixining turli davrlarida yashagan kishilarning murakkab falsafiy qarashlariga munosabatini bildiradi. «Komediya»ning «Do‘zax» qismidagi 4 qo‘shiqda jahonning buyuk donishmandlari Demokrit, Fales, Geraklit, Evklid, Ptolemey, Gippokratlar qatorida Sharqning ulug‘ mutafakkirlari Ibn Sino va Ibn Rushdlar tilga olinagan. Qo‘shiqda qadimiy Turon podshosining qizi, afsonaviy baliq tanli sarkarda ayol Semiramida, Misr malikasi Kleopatra faoliyatiga munosabat bildiriladi. «A’rof»da massagetlar malikasi To‘maris qahramonligi tasvirlangan. «Ilohiy komediya» badiiy yuksak bo‘lishi bilan birga, kishilik jamiyati taraqqiyotida yig‘ilgan bilimlarning boy xazinasidir. Dante Sharq va G‘arb tafakkuri mevalarini omuxta etgan. Muallif Sharq donishmandlari Ibn Sino, Al-Farg‘oniy, Muhammad al-Xorazmiy va boshqalarning asarlaridan foydalangan.

Dante asarlari jahon xalqlarining ko‘pgina tillariga tarjima qilingan. «Ilohiy komediya» dostonining «Do‘zax» qismi o‘zbek tilida Abdulla Oripov tarjimasida nashr etilgan (1978).

BIRINCHI QISM

RAMZIY OBRAZLAR

I. O‘rmon (foniy dunyo) va uning atributlari

Aksar diniy ta’limotlarning nuqtai nazari bo‘yicha inson umri foniy va boqiy deb atalmish ikki dunyo – ikki bosqichdan iborat. Shunga ko‘ra barchamiz qachondir albatta ikkinchi dunyoga – dorulbaqoga rihlat qilamiz. Ana shundagina qanday yashaganimiz, aslida kim bo‘lganimizni o‘zimiz to‘la anglab yetamiz. “Komediya”ning dahshatli changalzor changaliga tushib qolgan bosh qahramoni Dante ham bundan mustasno emas edi:

Nel mezzo del cammin di nostra vita…1

Tarjimasi:
Umrimiz sarhadin o‘rta sahnida…2

Shoir yorug‘ olamni tark etish arafasida. Lekin bu vaqtinchalik holdir. Chunki Dantega ruhi tanasini tark etmay turiboq dorulbaqoga borish imkoni berilgan, shuning uchun u o‘zga bandalardan farqli tarzda mazkur “sayohat”dan yana bu dunyoga qayta olardi. Ammo qaytishi va so‘ngra haqiqatda jon taslim qilishidan keyingi hayoti umrining uchinchi hamda to‘rtinchi pallasi bo‘lmaydi. Boisi har ikki olamning eng umumiy mohiyatini anglaydigan Dante uchun ular shunchaki takror, xolos.

Roviy Dante avvaliga zamon to‘g‘risida ma’lumot bergach, tersinaning qolgan misralarida makonga to‘xtaladi:

... mi ritrovai per una selva oscura
3 ché la diritta via era smarrita.
(Inferno, I)

Tarjimasi:
Zimiston o‘rmonga yuzlashdim nogoh,
3 Nechukkim rost yo‘l ham yitmishdi bunda.

Shoir zaminiy umri adog‘ida shunday joyga keldiki, u yer qop-qorong‘i, yurishga yo‘li yo‘q changalzor edi. Bu aslida yovuzlikdan tun tusini olgan, gunohlardan, razolatdan to‘lib, Haq manzili bekilgan o‘tkinchi dunyoning majoziy tasviri bo‘lib, dorulfano – quyuq o‘rmonzorni, undagi kechmishini
o‘ylashning o‘zi Dante uchun maholdir.

“Andin so‘zlamak-ku dushvordir, evoh,
Shu mudhish, yovvoyi, shu bo‘g‘iq o‘rmon
Yana dahshat solur xayolan andog‘!”

deya nola qiladi shunda jafokash:

Ahi quanto a dir qual era è cosa dura
esta selva selvaggia e aspra e forte
6 che nel pensier rinova la paura!

“Qorong‘i” [“Oscuro”] va “Yovvoyi” [“Selvaggio”] changalzor xotirasi bugun ham dilni xuftonu kishini odamovi qiladi. Chunki besh kunlik dunyoning eng mudhish, eng chirkin timsoli bo‘lmish o‘sha ma’vo uchun aynan zim-ziyo va yovvoyilarcha xudbinlik xosdir. O‘z navbatida “Selva” [“O‘rmon”]ning bunday xususiyatlari Dantening yaqin-orada adog‘iga yetguvchi zaminiy umri haqida xulosalar chiqarishni taqozo etardi. Shu xulosalardan dastlabkisi esa birgina metaforada ifodalangan – “La Paura”, ya’ni “Dahshat”! “Komediya” muqaddimasi aynan shunday dahshatdan, shunday tragediyadan iborat3.

Mazkur qo‘rqinch timsol ijodkor tashxisi jarayonida yana bir qirrasini ayon qildi: “Ajaldan qolishmas zahri ham chunon; Lek bunda uchramish xayr vasfi-chun Bo‘lak ko‘rganlarim so‘ylayin shu on”, deyiladi navbatdagi tersinada:

Tant’è amara che poco è più morte;
ma per trattar del ben ch’i’ vi trovai,
9 dirò de l’altre cose ch’i’ v’ho scorte.

Endi “Dahshat” [“Paura”]ning uchinchi, asosiy funksiyasi shakllandi – “Qorong‘ilik” va “Yovvoyilik” “Amaro”ni keltirib chiqardi. Shunday qilib, bizga “O‘rmon”ning quyidagi uch4 atributi ma’lum: “Oscuro” [“Qorong‘i”], “Selvaggio” [“Yovvoyi”] hamda “Amaro” [“Zahri qotil”, “Zulmkor”].
Shunga ko‘ra, zulmat hayvoniy tamaga sabab, u esa o‘z navbatida zolimlikka doyadir:

“Qora” — “Yovvoyi” — “Zulmkor”

Biz esa Danteni tinglashda davom etamiz:

Io non so ben ridir com’i’ v’intrai,
tant’era pien di sonno a quel punto
12 che la verace via abbandonai.

Tarjimasi:

Aytolmam u yonga kirdim qay yo‘sun,
Haq yo‘ldan toyganim o‘shal ma’voda
12 G‘aflat uyqusida edim bus-butun.

“Dahshat” bois gangigan shoir uning boshlanish yerini bilmaydi. Bunga sabab g‘aflat uyqusi, Hidoyat yo‘lidan g‘ofillikdir. Bu “Uyqu” “O‘rmon”da Dantening Haq manziliga borishiga to‘sqinlik qildi. U – “Dahshat”ning oqibati. Bu “Uyqu”, aniqrog‘i, “G‘ofillik” “Dahshat”dan-da dahshatli. Chunki u nafs orqasida ko‘plarni mast qilib, sarob yanglig‘ aldaydi. Shunday esa-da, mazkur “G‘aflat” muvaqqatdir. Dante asta-sekin bundan voqif bo‘ldi.

Mana, adib tomonidan “Selva” xususida chiqarilgan xulosalarning ikkinchisi: “Sonno” (“Uyqu”, “G‘aflat”)! Endi u shu to‘xtamga tayangan holda vaziyatdan chiqishga intildi:

Ma poi ch’i’ fui al piè d’un colle giunto,
la dove terminava quella valle
15 che m’avea di paura il cor compunto…

Tarjimasi:

Bir do‘nglik poyiga yetdim har holda –
Shunda tugab edi anov vodiy ham
15 Dahshat-la qalbimni etib aftoda – …

II. Xaloskor tepalik

Shoir “Valle”yu [“Vodiy”] “Selva”ning baridan bir amallab chiqqach, o‘rmon nihoyasidagi adirga qadam qo‘yib, tepaga ko‘tarila boshladi. Shunda Dante “So‘ng ko‘kka boqdim-u, ko‘rdim har odam, Har kasga yo‘l aro hodiy yulduzning Nuriga chulg‘angan nishabni shu dam”, deydi:

guardai in alto, e vidi le sue spalle
vestite gia de’ raggi del pianeta
18 che mena dritto altrui per ogne calle.

Sayyora (Quyosh)5 nurlari Dante qalbini ham yoritdi. Bu holni yorug‘likka chiqayotgan adib “O‘shal chog‘ so‘nmishdi bir zum ko‘ngulning Qonli g‘arqobi-la bardavom dahshat, Ne hasratda kechgach har oni tunning”, deya ta’riflaydi:

Allor fu la paura un poco queta
che nel lago del cor m’era durata
21 la notte ch’i’ passai con tanta pieta.

Dante xiyol vaqt tin oldi. U nihoyatda toliqqan edi. Ana o‘sha charchog‘u sarson-sargardonlikning, ruhiy zo‘riqishning oqibati, ta’siri endi bilinmoqda. Demak, zamindagi hayotimiz mana shunday darbadar kezish, uqubat chekish, aldanish va lekin baribir Haq sari intilishdan iborat ekan. Najot tepaligi bo‘ylab asta yuqorilayotgan shoir shularni o‘ylarkan, o‘zidagi bu holatni g‘arq bo‘lishdan qutulishga o‘xshatadi:

E come quei che con lena affannata
uscito fuor del pelago a la riva
24 si volge a l’acqua perigliosa e guata,..
così l’animo mio, ch’ancor fuggiva,..

Tarjimasi:
Va bo‘g‘iq nafas-la dengizdan faqat
Sohilga chiqiboq qo‘rqinch suv tomon
24 Burilib, tik boqqan kishidek albat,
Mening ham zor ruhim oshiqib hamon…

Shu tariqa Dante ham tubsizlikdan chiqib oldi. Bu “Pelago” [“Dengiz”, “O‘pqon”] xilma-xil ko‘rinishli, ammo xira va aldoqchi dunyoning sifatlaridandir. U osiy bandalarni o‘z qa’riga yutaveradi. To‘g‘ri yo‘ldan adashganlar esa o‘sha yuho dengizga yem bo‘lishlaridan, naqadar tubanlashib ketishganidan bexabardirlar (Ha, Dantening g‘oyibona ustozlaridan biri faylasuf Seneka ham bejizga “Ayrimlar zulmatga shu qadar botganlarki, yorug‘likdagi hamma narsani noaniq ko‘radilar”,6 deya Pomponiydan iqtibos keltirmagan!). Buni anglab yetishganda esa ruhlari tanadan ayro holda jahannamda azob chekayotgan bo‘ladi. Biroq jahannamning o‘sha sababkori – “Paura”, nafsdan paydo “Sonno” hamda shoir xulosalarining uchinchisi sanalmish asosan tunga mansub gunohkorlar – shahvatparastlardan qoraygan jirkanch “Pelago” kabi mo‘’jaz obrazlarning umumlashmasi, o‘z navbatida dorulfano timsoli hisoblangan “Selva” (“O‘rmon”) barchani ham mahv etolmaydi. Imoni but bandalar uni yengib o‘tgaylar. Asar qahramoni Dante ham shular safida. U ming mashaqqat bilan changalzordagi tikanli shoxlardan, chirmovuqlardan qutulib, boya uchlikda tilga olgani – “La riva”ga yetdi. Ushbu najotkor “Sohil” shoir jon-jahdi-la tirmashayotgan balogardon tepalikning ramzidir. Vazifasiyu xususiyatlari o‘sha adirga mengzalgan “Sohil” timsoli “Dengiz”u “O‘pqon”ga, ya’ni ”Pelago”ga qarama-qarshi turadi.

Dantening “…con lena affannata Uscito fuor del pelago a la riva…” satrlari vositasida biz anchadan beri ta’rifu tavsifini keltirayotganimiz makon va undan tashqariga chiqish, to‘g‘rirog‘i, XALOS BO‘LISH hodisasi7 tasviri va g‘oyalarining bunday murakkabu muxtasar xulosasi singdirilgan misralardagi ana o‘sha ikki logos – “Pelago” hamda “Riva” tushunchalari “Balo” va “Balogardon”likning ham simvolidir. Dantening hozirgacha kechgan umri mana shu “Balo” hamda qisman “Balogardon”da o‘tdi. Bu jarayonni “… fuor del pelago a la riva…” (“…dengizdan sohilga…”) jumlasi dohiyona ifodalaydi. Xullas, bu yo‘l “Pelago”dan uning muqobili “Riva”ga qadar cho‘zilgan.

Umuman, qarama-qarshilik, zidlik hosil etgan bu kabi obrazlar “Komediya”ning ilk qo‘shig‘ida yetarlicha uchraydi:

1. “Oscuro” [“Zim-ziyo”] — “De’ raggi del pianeta” [“Sayyora nurlari”]
2. “Amaro” [“Achchiq”, “Zulmkor”] — “Pianeta” [“Sayyora”]
3. “Valle” [“Vodiy”] — “Colle” [“Adir”]

Old qatorlarda tilga olingan kuchlardan eson-omon qutulgan Dante endi xuddi Eney va avliyo Pavel kabi tanu ruh birligida boqiy dunyoga jo‘nashi lozim edi (hali uning o‘zi bundan bexabar!). Shu asno ilohiy kuchlar inoyati-la “rihlat so‘qmog‘i”ga shoirning ko‘zi tushdi. Bu yo‘l sayyohning sayyoralarga – behisht ko‘klari sari borishida ko‘prik bo‘lmog‘i lozim. Boya bir necha bor ta’kidlaganimiz – qazo qilmay turiboq fano dunyosini tark etish tadorigidagi Dante ko‘zlagan mazkur so‘qmoq aslida o‘zi o‘rmonda yo‘qotgani “Verace via” [“Haqiqat yo‘li”]dir:

…si volse a retro a rimirar lo passo
27 che non lasciò già mai persona viva.

Tarjimasi:
Yuzlanmish ortiga yo‘lin ko‘rgali –
27 O‘tmabdir hargiz ul yo‘ldan tirik jon.

Ayni damda bir oz tinchlangan, biroq najotga muhtoj Dante Yaratganning marhamatiga musharraf bo‘lmoqda:

Poi ch’èì posato un poco i corpo lasso,
ripresi via per la piaggia diserta,
30 sì che ‘l piè fermo sempre era ‘l più basso.

Tarjimasi:
Horg‘in vujudim sal tin olgach hali,
Xilvat yonbag‘irdan o‘rlayverdim man
30 Zildek poyim nuqul toyg‘angan sari.

III. Uch yirtqich

Ayni damda o‘zi qadam qo‘ygan “Passo” [“Odim”, “Kechuv”]ga – o‘tkinchi dunyo va boqiy olam o‘rtasidagi ko‘prikka yetib kelguniga qadar ancha-muncha baloning changalidan chiqa olgan Dante barcha ofatlar daf bo‘ldi deb o‘ylagandi. Ammo…

Ed ecco, quasi al cominciar de l’ erta,
una lonza leggera e presta molto,
33 che di pel macolato era coverta;

Tarjimasi:
Mana, nishabning naq boshida aynan
Bir qoplon uchramish chaqqonu ildam,
33 Chulg‘agan xol-xol yung ani tamoman.

Changalzor kasofati butkul tugamagan ekan. Undagi hayvonlar – bu dunyo illatlari Haq manziliga borishga monelik qilmoqda. Ulardan dastlabkisi esa “Selva oscura”ning “mahsul”i, Semiramida, Kleopatra, Axilles, Paris, Yelena kabi jahonga dong‘i taralgan shohzodalarni ham o‘z komiga tortgan shahvatparastlik [Bu kishilar shunday gunohlari uchun do‘zaxning ikkinchi qavatida jazolanadi (5-qo‘shiq)]ning ramzi, “Pelago”da vujudga kelib, uni makon tutganidan hamma yog‘i dog‘, chirkin maxluq yaguardir.

Ayni shu hayvon rom etguvchi o‘tkir tishu panjalari bilan sudraydigan o‘sha joy – qop-qora botqoqlik shu qadar chuqurki, uning eng teran qa’ri albatta jahannamga eltadi. Qizig‘i, “Pelago”da tubanlashganlar do‘zaxda kuchli shamol dastidan havoda xoru xas singari chirpirak bo‘lib uchib yuradi. Ha, shunday, qoplonga ergashganlar oniy dunyoning oniy lazzati deb boqiy dunyoning boqiy azoblariga mahkumdir. Dante esa o‘rmonning boshqa ulkan illatlari qatori “Qoralik”ni ham ma’nan yengib o‘tgandi.

Endi “Selva” so‘nggi kuchlarini ishga solmoqda: moddiy dunyoning moddiy ko‘rinishdagi atributlari – yirtqich hayvonlar hidoyat sari ketayotgan adibni yo‘ldan urishga urindi. Buni ayniqsa, “Lonza”, ya’niki qoplon ma’lum vaqt osongina uddaladi:

e non mi si partia dinanzi al volto,
anzi ‘mpediva tanto il mio cammino,
36 ch‘ì’ fui per ritornar più volte voltò.

Tarjimasi:
Ko‘z oldimdan nari ketmasdi hech ham,
Yo‘limni to‘sdi ul bil’aks shu qadar,
36 Qaytmoqqa necha bor chog‘langan bo‘lsam.

Dantening gangib qolishiga sababkor bu qoplon tunda juda faol. Chunki uning “homiyligi”dagi zinokorlik ko‘proq qorong‘ilikka moyil. Aynan shunday paytlarda shahvoniy nafs bandalari qop-qora balchiqqa belanadi. Masalaga ma’naviy-axloqiy jihatdan yondashsak, shuning uchun ham bundaylarning xuddi qoplon kabi tanayu yuzini qop-qora dog‘ bosgan. Lekin ular kun yorug‘ida o‘zlarini oppoq, pokdomon qilib ko‘rsatmoqchi bo‘lishadi. Agar buni eplay olishmasa, in-inlariga kirib ketishadi. Mazkur toifaga xos osiylikning obrazi sanalgan “Lonza” ham shu holga tushdi:

Temp’ era dal principio del mattino,
e‘l sol montava ‘n sù con quelle stelle
39 ch’eran con lui quando l’amor divino
mosse di prima quelle cose belle;..

Tarjimasi:
Bo‘sag‘ada edi shu chog‘ tongotar,
Oftob ham yuksalmish yulduzlar birlan –
39 Anga esh bo‘lgandir ul sitoralar
Ilk daf’a kuch olgach ilohiy ishqdan;

Shu topda tangri olamni yaratgan damdagidek holatni ko‘rish mumkin edi8. Yodingizdadir, Uning (Xalloqning) darakchisi quyosh tepalik cho‘qqisiga ziyo sochib, Dantega Haqdan ilk nishona bergandi. Endi esa qorong‘i osmon asta-sekin moviy tusga kira boshladi. “Aylabdir shunchalik asosu dalil Xayrixoh umidim xoldor yirtqichdan Shul ajib lahzayu dilrabo fasl;” deydi shunda shoir:

…sì ch’a bene sperar m’ era cagione
42 di quella fiera a la gaetta pelle
l’ora del tempo e la dolce stagione;

Shahvatparastlikka – “Lonza” [“Qoplon”]ga nisbatan cheksiz nafrat tuygan Dante sal oldin undan qo‘rqqan ham edi. Shu bir lahzalik sarosima, esankirash, ishtiboh oxir-oqibat “Dahshat”ga evrildi – viqori-la tahlika soluvchi arslon paydo bo‘ldi:

…ma non sì che paura non mi desse
45 la vista che m’apparve d’un leone.

Tarjimasi:
Lek bir sher sumbati ko‘rinib, mani
45 Dahshat-la baribir etdi-ku azl.

Dante yorug‘ dunyo – aslida-chi, qorong‘i o‘rmon, ya’ni “Selva oscura”ning qarosidan, shu bilan birgalikda o‘sha changalzordagi zo‘ravonlik, oqibati ezgin holat, achchiq xotira, ayanchli qismat bo‘lguvchi zulm – “Amaro” hamda yirtqichlarcha yovvoyilik, tamagirlik timsoli – “Selvaggio”dan ham ilgari ruhan ustun chiqqandi. Oldin chaqirtikanaklar, o‘tib bo‘lmas shox-shabbalar, labirintmonand tor yo‘llaru ularning vahshatli mahobati adibga uqubat keltirgan esa, shu topda o‘sha “Dahshat”ning umumiy jamlanmasi – “Leone” [“Arslon”] yana bir bor Danteni o‘z komiga tortmoqchi. Bu kom oldin zulm ko‘rib, so‘ng o‘zi ham zulmkorga aylanganlarni “Pelago”ga o‘xshab yutib yuboradi. Faqat tafovut shundaki, uning nihoyasi tomuqning ikkinchi qavatidan ham battarin yettinchi qavatidadir.

Hali ancha vaqtdan keyin o‘sha rutubatli, mudhish joyning ilk sathida hodiy Vergiliy hamda Dante Flegeton daryosining qaynoq qonli mavjlarida qovrilib azob chekayotgan Aleksandr, Dionisiy, Asolino, Obisso d’Este, Gi de Monfora, Attila, Pirr, Sekst, Rinyer de’ Passi, Rinyer Korneto hamda shu kabi turli zolim, qonxo‘r hukmdorlarni, qaroqchiyu qotillarni (12-qo‘shiq), uchinchi sathda esa o‘tli yomg‘ir, samum ostidagi mag‘rur Kapaneyday tangriga-da bepisand boqqan mutakabbirlarni uchratadi (14-qo‘shiq). Mazkur gunohkor bandalar bir paytlar hozir biz ko‘rayotgan yoldor, mag‘rur arslonning, to‘g‘rirog‘i, “Paura” [“Dahshat”]ning “Yovvoyi” changaliga tushib, “Qop-qora” hiqildog‘iga yutilgan. Shu bo‘yi ular marhumlar ruhini o‘zlariga mos joylarga hukm qilguvchi Minosning ixtiyori (5-qo‘shiq)ga yuborilgan.

Hozir ham yangi qurbon ilinjida arslon shoir tomon bostirib kelmoqda:

Questi parea che contra me venisse
con la test‘alta e con rabbiosa fame,
48 sì che parea che l’aere ne tremesse.

Tarjimasi:
Kelibdir go‘yo u chovut solgani
Boshin tik tutgancha yutoqib chunon,
48 Shu bois havo ham titrar baayni.

Ma’lumki, har qanday qon to‘kish, xunrezlik, zulm irodasizlik va jilovsiz nafs orqasida voqe’dir. “Arslon”ga ergashgan beshafqat, johil kimsalarning aqlini o‘g‘irlagan ana shu manfaatu nafs xudobexabarlik, g‘aflat, “Sonno” (bu to‘g‘rida avval alohida qayd etgan edik!)dir. U ham hamisha zo‘ravonlikka yovuq. Ma’naviy uyqu domidagilar, nuqul jig‘ildon tashvishida yashaguvchilar quturib, hayvoniy nafsini qondirish maqsadida xundan, vahshiylikdan toymaydi. Vahshat, kibr esa Hidoyatga intilguvchi qalb uchun Dahshatli Zulmdir.

Mana, nihoyat, o‘sha arslonning sherigi, ochko‘z, mechkay, “Paura” yoki “Selva” yoxud dorulfanoning uch atributidan biri, “Selvaggio” [“Yovvoyi”], yorug‘ olamning eng xarakterli ramzi bo‘lmish aldoqchi xira tush – “Sonno”, xullas, shuning kabi sifatlaru xususiyatlar egasi – “Lupa” [“Bo‘ri”] ham Dante qarshisida shay:

Ed una lupa, che di tutte brame
sembiava carca ne la sua magrezza,
51 e molte genti fé già viver grame,..

Tarjimasi:
Tag‘in-chi bir qashqir – nafs sabab chandon
Ko‘rinib qoq suyak, to‘zg‘in raftorda,
51 Ko‘plarni aylagan xoru sargardon…

Bu hayvon ko‘plarni Nafsning Yovvoyi Uyqusi-la avrab, ochofat Chakkolarga u dunyoda ham taqdirdosh qiladi: do‘zaxning uchinchi doirasida bahaybat ochko‘z mahluq – ko‘ppak Serber hamda shiddatkor selu yomg‘ir dastidan ularning terisi shilinadi, o‘zlari loyga botiriladi (6-qo‘shiq). Ana o‘sha Serberga o‘xshash “Bo‘ri” esa Dante qalbidagi so‘nggi umid uchqunini o‘chirmoqda:

… questa mi porse tanto di gravezza
con la paura ch‘uscia di sua vista,
54 ch‘io perdei la speranza de l’altezza.

Tarjimasi:
Shu maxluq ham etgach meni aftoda
Avzoyin qoplamish dahshat-la nogoh,
54 Yuksakdan umidim uzdim shu topda.

Adib “Altezza” [“Balandlik”] sari intilmoqda edi. “Yuksaklik”ka nisbatan mana shu umid, ishonch, e’tiqod uni omon saqlab keldi. Afsuski, “Lupa” aynan “Speranza” [“Umid”]ga hujum qildi. Dante qalbidagi bu yo‘qotish esa davlatmand kishining butun boshli xazinasidan, mol-dunyosidan ajrashiga barobardir:

E qual i quei che volontieri acquista,
e giugne ‘l tempo che perder lo face,
57 che ‘n tutt ‘i suoi pensier piange e s’attrista;..

Tarjimasi:
Zo‘r berib zar yiqqan qay kimsa bir chog‘
Ko‘rsa gar barin boy bermak pallasin,
57 G‘amnok o‘ylar ichra chekkaydir oh-voh –

Tama, hakalak otgan nafs jamiki ezgulikning dushmanidir. Aynan uning “Dahshat”i “Umid” [“Speranza”]ni mahv etayozdi. Keyin qarabsizki, ko‘ngil “Quyosh”i [“Sol”]dan yiroq ochko‘zlikning Qaro Dengizi Danteni yana o‘sha “Selva” ko‘rinishida “yutib yubordi”:

tal mi fece la bestia sanza pace,
che, venendomi ‘ncontro, a poco a poco
60 mi ripigneva la dove ‘l sol tace.

Tarjimasi:
Shunday ko‘yga soldi tiymasdan nafsin,
Baqamti kelgancha yirtqich ohista,
60 Quvib meni nursiz ma’voga tag‘in.

IV. Xayr kuchlari

Shoirning o‘rmondan chiqishi jarayonidagi bir necha qarama-qarshi timsollarga urg‘u berib, ularning kurashi Xayr atributlarining foydasiga xizmat qilganini Dantening tashqi-moddiy va ichki-ruhiy holatida ko‘rgandik. Bu kurash endi quyidagi juftliklar aro davom etmoqda:

1 “Paura” [“Dahshat”] “Speranza” [“Umid”]
2 “Pelago” [“Dengiz”] “Sol” [“Quyosh”]
3 “La notte” [“Tun”] “Mattino” [“Tong”]
7-tersina 13-tersina

Ushbu keskinlikda avvalgidan farqli tarzda bu gal Xayr kuchlari ancha zaiflashdi. Garchi allaqachon kun chiqqan esa-da, zulmatga qayta itqitilgan Dante uchun endi buning ahamiyati yo‘q. Chunki hozir adib yuragidagi Umid Quyoshi so‘nay degandi. Va shu lahza-da o‘zini “…e li parenti miei furon lombardi, mantoani per patria ambedui. Nacqui sub Iulio, ancor che fosse tardi, e vissi a Roma sotto ‘l buono Augusto nel tempo de li dèì falsi e bugiardi. Poeta fui,…” (tarjimasi: “…Padaru volidam langobardlardan, Vatandir Mantuya yurti alarga. Kech tug‘ilib Yuliy zamonida man, Nekbin Avgust mulki Rimda yashadim Puch, soxta ilohlar davrida chindan. Shoir edim,…) deya tanitgan elchi, Beatriche tomonidan shu yoqqa yo‘llangan dahoning ruhi namoyon bo‘ldi. Bu Aqlu zako timsoli Vergiliy edi9.

U o‘zini “Tu se’ lo mio maestro e ‘l mio autore” (“Sen mening ustozim, adibimsan-ku!”), deb sharaflaguvchi Dantega necha-necha jonzotni yo‘ldan urgan o‘sha qashqirni ta’riflarkan, nafsning kasofati qandayligini uqtirdi. Pirning fikricha, “Lupa”ga – ochko‘zlikka faqat mamlakatni birlashtirguvchi imperatorlik ramzi – “Veltro” [“It”]gina barham beradi. Uning tavsifi esa quyidagicha:

Questi non cibera terra né peltro,
ma sapienza, amore e virtute,
105 e sua nazion sara tra feltro e feltro.

Tarjimasi:
Bu-chi, na amlok, na zar ta’min tuyib,
Esh bo‘lgay donishu ishq, jasoratga,
105 O‘sgay ikki namat aro tug‘ilib.

Yaqin orada ikki shoir do‘zaxning uchinchi qavatidan o‘tayotganda esa Chakko Dantega yurt istiqboli haqida so‘zlab, ogoh ma’nosida shunday deydi:

“…Giusti son due, e non vi sono intesi;
superbia, invidia e avarizia sono
75 le tre faville c’hanno i cuori accesi”
(Inferno, VI)

Tarjimasi:
73 “…Ikki taqvodor bor, ularga ammo10
Hech kim quloq solmas. Ochko‘zlik, Kibr,
Hasad – shu uch narsa doim bedavo”.

Mazkur tersinada ifodalangan barcha illatlar – “Superbia” [“Takabburlik”], “Invidia” [“Hasad”] va “Avarizia” [“Ziqnalik, “Suqlik”]ning simvollari “Paura”, “Pelago” hamda “Sonno” ekanligi ma’lum. Bularning kushandasi esa Vergiliyning yuqoridagi so‘zlarida ta’kidlangan “Sapienza” [“Donolik”], “Amore” [“Muhabbat”] va “Virtute” [“Jasorat”]dir.

Barchaga ayonki, har qanday zo‘ravonligu mutakabbirlikni aql yordamida yengish mumkin. Yuzi qoralik (shahvatparastlik) va ichi qoralik (adovat) “Amore”ga yot. Tamagirligu xudbinlik ham “Virtute” oldida ojiz. Vergiliy ta’kidlagan “Tozi it” [“Veltro”] esa qalbni Muhabbat-la to‘ldirib, Vergiliy va Dantening Yovvoyi, Xudbin Nafs – Qashqir parchalab tashlagan vatani, dunyo mamlakatlarining gultoji Italiyani Donolik hamda Jasorat quvvati-la birlashtirajak, O‘pqonu Dahshatu G‘aflatdan xalos etajak:

106 Di quella umile Italia fia salute…

Tarjimasi:
106 Sho‘rlik Italiyani boshlar najotga –

V Lutsifer timsoli

Danteni tang ahvolga solgan, Italiya ravnaqi, birligiga to‘g‘anoq bo‘lgan “Lupa”ning ikki asosiy jihati mavjud – Badnafslik, Tamayu uning oqibati sanalmish Tarqoqlik, Noahillikning sababkori – Yovvoyilik, Hayvoniy kuch. Ularning boshi ham, oxiri ham “Sonno”dir.

Ushbu “G‘aflat” obrazining ixcham ko‘rinishi – “Bo‘ri”ning qolgan sheriklari bo‘lmish “Arslon”u “Qoplon” ham qo‘sh xususiyatlardan iborat:

“Leone” – “Kibr” va “Zulm”;
“Lonza” – “Zino” hamda unga unchalik aloqasi yo‘q “Hasad”.

Ayni shu keyingi ikki gunohni qoralik bog‘lab turibdi. Ularga yo‘liqqanlarning tashiyu ichi ham aynan tundek qop-qoradir (Qoplon tanasini dog‘ bosganini bir eslang!).

Umuman, Dante yo‘liqqan “O‘rmon”ning uch tarkibiy qismi – “Paura”, “Pelago” va “Sonno” nafaqat yirtqichlar, balki ranglar timsolida-da zuhur etgan. Jumladan, hozirgina tilga olganimiz “Qora” zaminning eng chuqur tubi (Do‘zaxning 9-qavati)da to‘nggan butun yovuzlikning jam’i bo‘lmish Lutsiferning chap yuziga chaplangan. Iblis yuzining old tomoni zulm, xun, to‘kilgan qondan qizargan, o‘ng yoni esa xasislik, ochko‘zlik, hayvoniy nafsni bildiruvchi oqish-sarg‘ish tusda:

… quand‘io vidi tre facce a la sua tresta!
39 L’una dinanzi, e quella era vermiglia;
l’altr‘eran due, che s’aggiugnieno a questa
sovresso ‘l mezzo di ciascuna spalla,
42 e sé giugnieno al loco de la cresta:
e la destra parea tra bianca e gialla;
la sinistra a vedere era tal, quali
45 vegnon di la onde ‘l Nilo s‘avvalla.
(Inferno, XXXIV)

Tarjimasi:
Uning ruxsorida rang edi uch xil,11
Yuzin old tomoni – qirmizi uzor.
40 Ikki yon tomonda – ranglar muttasil
Chaplashib, ayqashib ketgandi paqqos,
Qo‘rqinch bir shamoyil etgandi hosil.
43 Azozil o‘ng yuzi oq-sariqqa mos,
Chap yuzi bo‘lsa-chi, ahli Nil misol
Qoramtir tusdaydi – habashlarga xos.

Shunday qilib, bu mulohazalar ulanib, quyidagi yagona fikrga kelib taqaladi: Sabab – “Changalzor” (bu dunyo)ning ta’siri Oqibat – Azozilga dovurdir. Dante bu ta’sirni har tomonlama ko‘rmay, his qilmay, shuningdek, oraliqdagi A’rofni bosib o‘tmay, yana ham aniqroq aytsak, fanodan to‘g‘ridan-to‘g‘ri Jannatga, Haq huzuriga (tepalik orqali osmon yoritqichlari – yetti sayyoraga) bora olmasdi. Shoir avval bu mubham dunyoning qorong‘i soyasi tushgan yer osti saltanati – Do‘zaxdagi vaziyat bilan tanishishi, tanishishgina emas, uni anglashi, ushbu anglash Beatriche turgan Jannatga qadar cho‘zilgan Hidoyat yo‘lining ilk bosqichi bo‘lishi lozim edi. Buning uchun esa xaloskor tepalikka chiqishdan voz kechib, xaloskor ruh ko‘rsatayotgan va yetaklayotgan sermashaqqat, olis yo‘lni tanlamoq darkor. Ayni damlarda Danteni yirtqichlar changalidan qutqarib, Do‘zax va A’rof bo‘ylab o‘tadigan sayohatda unga yo‘lboshchilik qilayotgan Vergiliy shoirga aynan shu narsani da’vat etadi:

91 “A te convien tenere altro viaggio”

Tarjimasi:
91 “Senga o‘zga yo‘ldan yurmoqlik ravo”

Alalxusus, florensiyalik Dante Aligyeri hayotining ikkinchi pallasiga o‘tish oldidan adashib-gangib yurgan dorulfanoyu uning ramzi “Selva” [“O‘rmon”] hayvon shaklidagi voqelanishu turli xususiyatlarga ko‘ra ixcham obrazlardan yig‘ilgan o‘ta yirik obraz esa-da, Dante qalbi undan qudratliroq, teranroq timsoldir. Chunki daho ijodkor vujudini sig‘dira olmagan foniy dunyoning o‘zi shu qalbga bemalol sig‘ib, unda in’ikos topgandir.

IKKINCHI QISM

SHAXSLAR OBRAZI

I. Ustozlar timsoli

Aleksandr Makedonskiydan ustozi Aristotelni otasi Filippdan ham ustun qo‘yishi sababini so‘raganlarida u shunday javob bergan ekan: “Otam meni osmondan yerga tushirdi (dunyoga keltirdi), ustozim esa zamindan falakka ko‘tardi (ruhan, ma’nan yuksaltirdi)”. Do‘zax darvozasidan ichkariga qadam bosgan Dante Aligyerining ham o‘z ustoziga – Vergiliyga nisbatan muhabbati buyukdir. Shu muhabbat sabab ilohiy kuchlar aynan o‘sha Rim shoirini Dantega madad berishga yo‘lladi. Bu ustoz ham o‘z shogirdini yerdan samovotga boshlaydi. Faqat buning uchun dastlab zamin ostini kezib chiqmoq darkor. Ushbu safar esa Vergiliyning peshonasiga bitilgan joy – Limbodan boshlanadi. Konstruktor Dante bu vodiyni mantuyalik shoir va uningdek juda ko‘plab ustoz allomalar, shuningdek, suyukli qahramonlar uchun maxsus “bunyod etgan”. Biroq taassufki, ularning birortasi ham xristian emas. Shu sabab ziyonsiz esa-da, Do‘zaxning (!) qavati bo‘lgan Limboga bu zotlar hukm qilingandir. Vergiliy sayohat davomida ushbu holni bir necha bor chuqur nadomat bilan ta’kidlaydi:

124 Chunki arsh xoqoni barhaq xalloqqa,
Aning ahkomiga tersligim uchun…
(Do‘zax, I);

37 Nasoron dinini kimki bilmadi –12
Osiydir bir qadar, men ham o‘shandoq.
G‘oyat buyuk bo‘ldi buning kulfati.
(Do‘zax, IV)

Ustozning ushbu iztiroblari jahannam azobidan emas, balki o‘z vaqtida Haqni to‘la anglamaganlik oqibatida yuzaga kelgan vijdon azobidandir. Vergiliy bunday ayblardan shogirdning xoli bo‘lishiga umid qiladi, bundan tashqari, o‘zlarining shonli yo‘li Dante faoliyatida davom etishiga rag‘bat bildiradi (Antik Gretsiya va Rim madaniyati vorisi italyan Renessansi ekanligini eslang!). Bu rag‘bat, bu ruhiy quvvat samarasi nafaqat she’riyat, fikrlar, g‘oyalar borasida, qahramon masalasida-da aks etgan. Ma’lumki, Rim saltanati va italyan diyori kuylangan “Eneida” hamda “Komediya”ning mualliflari bosh personaj sifatida yangi eraga asos soluvchilar – Eney (Troyaning merosxo‘ri sanalmish Rimning bunyodkori) hamda Dante (Antik Rimning vorisi bo‘lmish Italiya Rinashimentosi asoschisi)ni tanlaganlar. Bu ikki qahramon taqdirida yana bir juda katta o‘xshashlik mavjud. Ya’ni ular tanu ruhlari ajralmagan holda ruhlar dunyosiga sayr qilishdek inoyatga sazovor bo‘lishgan. “Ilohiy komediya”da Dantening bu borada ham ilionlik pahlavonga davomchi ekanligiga ishora etilgan:

13 Sen deysan, Silviylar padari u dam13
Hayot zanjiridan bo‘lmayin xalos
Baqo dunyosiga qo‘ygandi qadam.
(Do‘zax, II)

Lekin egizlik asosida hamisha juda yirik tafovut yotadi: Vergiliyning “farzand”i, aniqrog‘i, o‘zi bo‘lgan Eney g‘ayridinligi vajidangina Jannat yoki A’rofda emas. Bu qusur Dante taqdirida takrorlanmagay.

Eney Vergiliyning o‘zi, dedik. Chunki shoh qahramon san’atkorning qalbi markazida vujudga keladi. Shoir organizmining bir butun qismidir u. “Eneida”dagi bu butunlik (Vergiliy + Eney) “Komediya”da ikkiga ajratilgan (Vergiliy – Eney) va lekin baribir ushbu bo‘linish umumiy vaziyatda konstruktor Dante tomonidan qayta birlashtirilgan. Ya’ni Vergiliy ham, Eney ham Limboga mansubdirlar.

Dante ko‘p jihatdan qadim Rim shoiriga hamohang bo‘lsa, “Limbo” deb atalmish vujudning Vergiliy qatori bir a’zosi hisoblangan Homerga shuncha zid turadi. Avvalambor, qayd etmoq lozimki, gretsiyalik oqin shoir Dantening eng aziz, qadrdon besh ustozidan biridir. U – mazkur beshlikning dastlabki bo‘g‘ini. So‘ngra Goratsiy, Ovidiy, Lukan, va nihoyat, Vergiliy xamsaning keyingi qismlarini tashkil qilganlar. Ushbu shonli guruhga Dante o‘zini ham qo‘shadi:

“Hammadan oldinda, qo‘lida shamshir,14
Ruxsori ulug‘vor, qadami sokin
88 Gomer kelar edi, shoirlarga pir,
Ortida Goratsiy – shaddod qalamkash,
Undan so‘ng Ovidiy va Lukan shoir.
91 Bizni tutashtirar buyuk nom yakkash,..” ;

100 Ularning safiga kirganim zamon15
Sharafim oshardi mening tobora.
Safda men oltinchi zot edim, shodon.
(Do‘zax, IV)

E’tibor qilinsa, Vergiliy va Dantening o‘zaro baqamti (beshinchi va oltinchi) ekanligi ko‘zga tashlanadi. Bu jihat yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu ikki ijodkorning nihoyatda yaqinligidan dalolatdir. Ushbu buyuk safning boshidagi Homer bilan oxiridagi Dante o‘rtasida esa masofa kengaygan sari konflikt kuchayganidek, keskin bir ziddiyat yuzaga kelgan. Bunday holni albatta, narigi dunyodagi Homer va Dante emas, balki ko‘proq yozuvchi Homer hamda Dante o‘rtasida kuzatish mumkin. Qarama-qarshiliklarning bosh sababi ijodkorlarning siyosiy qarashlari, aniqroq aytganda, Troyaga munosabatlarining har xilligidir. Mazkur omilda ham muhim rol o‘ynovchi – bosh qahramon. U ham muallifning o‘zi16. U ham Troya urushida ishtirok etgan buyuk pahlavon, ma’budzodadir17. Faqat o‘sha shaxsning Eneydan farqi shuki, u Ilionga qarshi kurashgan (!) hamda zinoga botgan. Mana shu ikkinchi xususiyati uchungina konstruktor Dante uni Homerdan “ayirib”, fahshga berilganlar joylashgan ikkinchi doiraga bandi qilgan. Bu personaj “Iliada”da g‘azablari kuylangan, shu asarning markazida turgan Axillesdir. Homer tomonidan musbat, Dante tarafidan manfiy baholangan ana shu nozik tovon bahodir Pir va Muridni ikki qutbga bo‘linishga majbur etgan bo‘lsa, uni Troya fathiga chorlagan ayyor Odissey (Uliss) hamda Diomed esa vaziyatni yanada keskinlashtirgan:

55 Yo‘lboshchim dediki: “Bul ikki o‘rtoq18
Uliss va Diomed – gunohi o‘xshash,
Endi azobi ham bir xildir, mutloq.
58 Asl rumliklarning shahriga sarkash
Kiritib qachondir soxta, yog‘och ot,
Devorlarni buzgan g‘ayur, tarafkash.
61 Deydamiya esa chekkancha faryod
Do‘zaxda balokash Axillni chorlar,
Palladiy tufayli ushbu mukofot.
(Do‘zax, XXVI)

Bir vaqtlar hiyla bilan ana shu itakalik kimsa hamda Diomed Axillni oqibati halokat bo‘lgan jangga borishga ko‘ndirgan, eng dahshatlisi, Odissey yunonlarga Ilionga mash’um yog‘och otni kirgizishni maslahat bergan edi. Troyaliklarning tarafdori bo‘lgan Dante ikki grek yigitini shu gunohlari sabab Do‘zaxning sakkizinchi doirasidagi ayyor maslahatchilar makoni – sakkizinchi bo‘limga “joylashtiradi”. Bu bilan qanoatlanmay, “Odisseya” muallifining fikrlariyu u yaratgan syujetga ters o‘laroq italyan adibi Ulissning bu dunyodagi hayoti vataniga qaytib emas (!), balki pishqirgan dengiz to‘lqinlari orasida, g‘urbatda tugaganini uqtiradi (Bu to‘g‘rida Odisseyning o‘zi narigi dunyoda ikki sayohatchiga so‘zlab beradi). Shu ma’lumotlarning o‘ziyoq Axillesning (ikkinchi doira) va, ayniqsa, Odisseyning (sakkizinchi doira) darajama-daraja ilk doiradagi Homerdan uzoqlashtirilishi bilan Danteyu daho rapsod aro keskin konfliktning oliy cho‘qqisiga yetganini ko‘rsatishi mumkin.

Yozuvchi Dante nigohi bilan qaralsa, Homer – Dante + Vergiliy ziddiyati qahramonlar timsoliga ko‘chganda Ilionni yo‘q qilgan Odisseyu Diomed va shu shahri azimni italyan tuprog‘ida Rim ko‘rinishida (Rim – ikkinchi Troya!) qayta tiklagan Eney, do‘st xunini olish ishtiyoqi-la yongan Axilles hamda shu tufayli halok etgani troyaliklarning eng zabardast himoyachisi Gektor qarama-qarshiliklarida namoyon bo‘ladi. Tilga olganimiz mazkur kelishmovchiliklarning ikkinchisi – Peleyzodayu Priamzodaning dushmanligi foniy dunyoda (“Iliada”da) yuzaga kelgan esa, bu munosabat boqiy dunyoda (“Ilohiy komediya”da) bevosita emasa-da, baribir davom etayotganining isboti Gektorning Axilldan yuqorida, o‘ziga nisbatan unchalik xayrixoh bo‘lmagan Homer bilan bir maskanda turishidir.

Har qanday ziddiyatda albatta hamfikrlilik uchraydi. Ishratparast Paris (Homerning unga munosabati ma’lum)ning o‘zi olib qochgan Yelena bilan
shahvatparastlar qatorida jazolanishi fikrimizni tasdiqlaydi:

64 Janglar sababkori, eng go‘zal ayol –19
Yelena manovdir…;
67 Bu – Paris…
(Do‘zax, V)

Dantening Limbdagi Homer bilan emas (!), balki “Iliada” va “Odisseya” muallifi sanalgan baxshi-shoir Homer bilan munosabati shunday serqirra va murakkabdir. Ushbu holning subyektlari – Birinchi va Oltinchi orasida yana to‘rt ijodkor bor hamda mazkur oltilik nomi tartib bo‘yicha teng ikkiga bo‘lingan holda ustma-ust keltirilsa, bu siymolardan hayotlarining birinchi pallasidagi eng xarakterli jihatlari o‘xshash kishilarning uch juftligi tarkib topadi:

(1) Homer (2) Goratsiy (3) Ovidiy
I II III
(4) Lukan (5) Vergiliy (6) Dante

Dastlabki juftlik ikki grek adibi, keyingisi Avgust saltanatining ikki eng zabardast san’atkori, so‘nggisi esa g‘urbatda – Vatan hajrida yashagan va yashajak20 ikki shoirdan iborat (izoh: qavs ichidagi raqamlar ijodkorning oltilikdagi o‘rnini anglatadi).

Dante vaqtinchalik qo‘shilgani “davrai sarvar”dan ajralgach, Vergiliy uni tobora ichkariga yetaklab boraveradi. Shunda Dantening hushyor ko‘zi qiyalikda biz hali buyuk Aleksandrning ustozi sifatida ta’kidlaganimiz daho faylasufga tushadi. Xuddi Homerga bir qancha shoirlar hamroh bo‘lganidek, ushbu zot ham Platon, Sokrat, Demokrit, Anaksagor, Fales, Diogen, Zenon, Empedokl, Geraklit, Seneka va hokazo faylasuflar, fan arboblariga boshdir. Aristotelning safdoshlari shunchalar ko‘pki, Dante ulardan yana Dioskorid, Tulliy, Lin, Orfey, Evklid, Galen, Gippokrat, Ibn Sino, Ibn Rushdlarnigina tilga oladi.

Do‘zax muqaddimasidagi mo‘’jazgina Limbning ichki qismi olis o‘tmishda yashagan zotlar bilan ana shuningdek sharaflangan, muzayyan bo‘lgan. Ular nihoyatda ko‘p esa-da, bu shaxslar (to‘g‘rirog‘i, ularning ruhi) konstruktor Dantening loyihasi bo‘yicha uchta katta guruhga bo‘linib, sistemalashtirilgan. Unga ko‘ra, birinchi guruh badiiy adabiyot namoyandalari (Homerdan Vergiliygacha), ikkinchi guruh davlat va siyosat arboblariyu sarkardalar (Eneyu Gektordan Salohiddingacha) hamda oxirgi guruh fozillar (faylasuflar va fan arboblari)dan tarkib topgan.

E’tibor qilinsa, guruhdan guruhga o‘tilishi barobarida a’zolar (personajlar) soni ko‘payib boruvchi mazkur tizimda Dantening vatandoshlari ancha katta bo‘g‘inni (ayniqsa, siyosat vakillari orasida) egallagan. Lekin bular ichida tiriklik chog‘ida o‘zaro murakkab munosabatda bo‘lganlari ham bor. Yuliy Sezar – Marsiya juftligi bunga ochiq namunadir. O‘z navbatida bu hol konstruktorning qarama-qarshi tushunchalar, hodisalar (jumladan, imperiya va respublika tuzumlari)ni uyg‘unlashtirish, garmoniya yaratish texnikasini yuksak darajada egallaganiga yana bir dalildir.

Ma’lumki, Marsiya buyuk imperatorning tanqidchisi, hurlik, respublikachilik tarafdori Katonning rafiqasi edi. Anchadan keyin shoirlarimiz A’rofga borishganda Rim Respublikasining atoqli arbobi, “istagani ozodlik” bo‘lgan va shu orzu sabab o‘zini o‘ldirgan, natijada konstruktor Dante tomonidan A’rof soqchisi qilib “tayinlangan” ayni shu Kichik Katonga Vergiliy shunday deydi:

“…ma son del cerchio ove son li occhi casti
79 di Marzia tua, che ‘n vista ancor ti priega,.. ;

grazie riporterò di te a lei,
84 se d’esser mentovato là giù degni”.
(Purgatorio, I)

Tarjimasi:
78 “…Joyim Marsiyaga yaqindir zero.21
Marsiya sen uchun oh chekar to‘liq. ;

83 …Marsiya qoshida men to
Sening ham sharafing aylayin bayon”.

Biz bu ma’lumotlar asosida bir-biriga zid ideologiya vakillari ham bitta doiradan joy olishi mumkinligi, narigi dunyoning turli qismlari aro mantiqiy bog‘lanish mavjudligi, asosiysi, inson hayotining birinchi yarmida qanday yashagani, nimaga intilgani ikkinchi qismda bosh ta’sir manbai bo‘lishi – dorulbaqo dorulfano uchun ko‘zgu ekanligi haqidagi to‘xtamga kelamiz.

Ushbu xulosani quvvatlantirib, imonga aylantirmoq maqsadida Do‘zaxning qolgan sakkiz doirasini analiz va sintez qilishdan oldin Limbo vodiysi to‘g‘risidagi fikrlarimizni umumlashtirsak. “Do‘zaxdagi jannat” deb ham, “begunoh gunohkorlar makoni” deb-da ta’riflasak bo‘ladigan mazkur ikki qismli (tashini cho‘qintirilmagan bolalar va ularning onalari, ichkarisini esa boya aytganlarimiz – g‘ayrinasroniy buyuklar makon tutgan) hudud biz ancha oldin tahlil qilgan, Dante yorug‘ dunyodaligida qorong‘i o‘rmon qa’ridan tirmashib chiqqan xaloskor tepalikning ko‘p tomonlama muqobilidir.

Ta’kidlash joizki, o‘sha adirlik italyan shoiriga foniy dunyodagi hayotini tugallash yo‘lidagi ILK QADAM edi. Bu vodiy esa boqiy olamga safar uchun xuddi uningdek MUQADDIMAdir. Unisiyu bunisi – Dantening muvaqqat manzili. Tepalikdan Qoplonu Arslonu Bo‘ri sayyohni haydab, dahshatli changalzorga qaytarganidek, keyingi olamda ham Dante Limbodan ana o‘sha maxluqlar ta’sirida gunoh qilganlar “joylashtirilgan” qavatlarga tomon tubanlashmoqqa majbur. Xullas, umumiy jihatdan olib qarasak, Limbo Do‘zaxning o‘zga doiralardan keskin tafovutli, konstruktor maxsus bino etgan qavatidir.

II. Uch yirtqichning har biriga alohida
mansub gunohkorlar

Ikkovlon Limbodan pastga yurib, Qoplon bandalari bo‘lmish zinokorlar qavatiga (o‘tkinchi dunyoda ham Dantega dastavval qoplon duch kelgandi!) tushishdi:

Intesi ch’a così fatto tormento
enno dannati i peccator carnali,
39 che la ragion sommettono al talento.
(Inferno, V)

Tarjimasi:
37 Olomonga boqib, bildimki aniq:22
Bu yerda aql ila insofdan kechib
Zinoga berilgan kimsalar to‘liq.

Ular orasida ilgari tahlildan o‘tkazganimiz “Janglar sababkori, eng go‘zal ayol” – Yelena, Axilles va uning qotili Parisdan tashqari yana Sixey, Bobil malikasi Semiramida, Misr malikasi Kleopatra ham bor. Dovrug‘i jahonni tutgan ushbu hukmdorlardan bo‘lak bir juftlik ham borki, Do‘zax dahshatlariga hali ko‘nikmagan Dante ularning sharhi g‘ami bois yiqilib, hushidan ketdi.

O‘sha gunohkorlardan biri o‘zining Po daryosi bo‘yidagi joyda tug‘ilganidan tortib yonida turgan Paolo ismli yigitni sevib qolishigacha, shu bois zino yo‘liga kirishlariyu o‘zlarining o‘ldirilishigacha nihoyatda ta’sirli hikoya qilishi shoirni shunday holga soldi. “Ishq bu – faqat ishqni chorlovchi tuyg‘u,..”, “Yetdi boshimizga muhabbat – balo,..”23 deya hasrat qilayotgan Francheska da Riminining nolalari ta’sirida Dante ustoz Vergiliyga deydi:

Quando rispuosi, cominciai:“Oh lasso,
quanti dolci pensier, quanto disio
114 menò costoro al doloroso passo!”
(Inferno, V)

Tarjimasi:
112 “Biror kimsa hech bilganmikin,24
Ularni qandayin pok, shirin xayol
Bu achchiq qismatga olib kelganin?!”

Shu topda Dante shuurida bir-biriga nomuvofiq fikrlar to‘qnashardi. Nahotki eng buyuk, muqaddas tuyg‘u oqibati shunday ayanchli, nahotki muhabbat uchun qilingan gunoh gunoh sanalsa, degan o‘ylar shoirni qattiq iztirobga solardi. Uning ongu tafakkuridagi ushbu alg‘ov-dalg‘ovlikning sababi shuki, hali sayyoh Dante yozuvchi Dantening maqsad doim ham vositani oqlayvermaydi, har qanday sabab oqibat uchun bahona bo‘lmas, qabilidagi fikriga kelmagandi. Albatta, Dante o‘zidan bir yarim asrcha keyin yashagan Nikkolo Makiavelli emas. Shu bois ilohiyot qonunlarini buzmoq nafaqat Paolo va Francheskadek oddiy bandalar, balki Axilles, Kleopatra kabilar uchun-da osiylik ekanligi konstruktor Dante qurgan binoning tarhiga singdirilgan.

Shunday qilib, “Lonza” [“Qoplon”], aniqrog‘i “Pelago”ning bir xususiyatiga mubtalolarga alohida qavat ajratilganligini ko‘rdik. Uning ikkinchi funksiyasi – adovat uchun esa maxsus makon yo‘q. U sakkizinchi doiradagilarning qilmishlarida zohir. Ya’ni qing‘irko‘ngillik bilan nafsu yovvoyilik yig‘indisi bo‘lmish “Sonno”ning qo‘shilmasi yangi bir gunohni – Firibni keltirib chiqardi. Lekin hali Dante Vergiliy hamrohligida sakkizinchi qavatga yetganicha yo‘q. Uning dahshatiyu vahshatiga dosh bermoq uchun italyan shoiri ochko‘zlar, xasislaru isrofgarlar mahkum uchinchi hamda to‘rtinchi doiralarning sinovidan o‘tmog‘i shart. Chunki Serber panjasidagilar ham, bekordan-bekorga xarsang jildirib yurganlar ham tirikligida Bo‘rining komiga tushishgan. Bundan Dante muhim xulosalar chiqardi, tajriba orttirdi.

O‘sha chog‘da, ya’ni to‘rtinchi qavatni kuzatayotib ikki guruh olomonga nigohi tushganda Dante shu ziqnalar va isrofgarlar orasida yirik din peshvolari-da borligiga guvoh bo‘ldi:

Questi fuor cherci, che non han coperchio
piloso al capo, e papi e cardinali,
48 in cui usa avarizia il suo soperchio”.
(Inferno, VII)

Tarjimasi:
46 Anov tepakallar o‘zgacha jahdda,25
Ziqnalik bobida tengsiz qurumsoq
Kardinal bu yerda, bu yerda – papa”.

Ushbu ma’lumotlar Do‘zax strukturasining beshdan ikki (sof holda uchdan ikki) qismini anglashi uchun shoirga yetarli bo‘ldi. Sof ko‘rinishda Lutsifer chuqurligining mag‘ziga to‘liq yetmoq esa beshinchi doiradan boshlandi. Chunki Stigiy botqoqligini qamrab olgan bu hududdan to yettinchi qavatga qadar “Paura”ning Dahshati – “Leone” [“Arslon”] nafasi hukmron. O‘ziga xos mazkur “hokimiyat”ning tuzilmasi esa quyidagicha: beshinchi qismda botqoqda belanib jazolanayotgan Filippo Arjenti va shunga o‘xshash badjahllar, oltinchida ilohga shak keltirgan mag‘rurlar – Epikur, papa Anastasiy, Farinata deli Uberti, Kavalkante Kavalkanti va hokazolar uning “fuqaro”lari bo‘lsa, botqoqlikka Flegiy, dahriylar yonayotgan Dit shahriga uch qasoskor eriniy (Tisifona, Megera, Alento) “hokim” (ya’ni soqchi).

Agar diqqat qilinsa, Stiksning zulmkorlar, Ditning esa ilohiyotga mensimay, dimog‘dorlik bilan qaraganlar uchun mo‘ljallangani anglashiladi (Zulm va Mag‘rurlik “Paura”ning xususiyatlari ekanligi yodingizdadir?!). Ushbu toifalarning faqat jazolanishigina qarama-qarshi vositalar orqalidir. Arjentiyu uning urishqoq hamtovoqlari Stiks suvlarida adoyi tamom bo‘lishi hamda yeretiklarning o‘tda kuydirilishi hodisalari shuni ko‘rsatmoqda. Boz ustiga, ikkinchi toifa qismatidagi azob yanada azobli. Ularning ba’zilari bu holatni hayotlarining birinchi pallasi oxirida ham boshdan o‘tkazgan (ya’ni inkvizitsiya tomonidan xudosizlar sifatida olovda yondirilgan). Shunday esa-da, florensiyalik gibellin Farinataga hech bir o‘t pisand emas, chunki uning qalbi otashdan yaralgan (Lutsiferning old yuzi olovrang-qirmizi ekanligini eslang!):

Ed el mi disse:“Volgiti! Che fai?
Vedi là Farinata che s’è dritto:
33 da la cintola in sù tutto ‘l vedrai”.
Io avea gia il mio viso nel suo fitto;
ed el s’ergea col petto e con la fronte
36 com’avesse l’inferno a gran dispitto.
(Inferno, X)

Tarjimasi:
31 Ustozim dediki: “Qo‘rqma, boq qarab,26
Bo‘y ko‘rsatgan senga Farinata bu,
Yarim tanasi-la ayon, muqarrab”.
34 Tikilib turardim endi ro‘baro‘,
Qomatin g‘oz tutib, Do‘zaxni go‘yo
Istehzosi bilan yoritardi u!

Beshinchi va oltinchi doiralardagi cho‘kkan (namdan toraygan) hamda mana shu bo‘y cho‘zgan (yuqori haroratdan kengaygan) vujudlar bosqichma-bosqich yettinchi aylana mahbuslariga ko‘prik bo‘ldi:

(5) Badjahllar, zolimlar
(6) Shakkok kalondimog‘lar ———————————— Arslonga ergashganlar
(7) Zo‘ravonu zulmkorlar

Izoh: qavs ichidagi raqamlar qavatlarning tartibini bildiradi.

Bunda oxirgi bosqich hisoblangan yettinchi qavat bir muncha murakkabdir. Uning uch bo‘lagi zo‘ravonlikning uch xil ko‘rinishiga atalgan. Bu to‘g‘rida Vergiliy Dantega quyidagicha uqtiradi:

onde omicide e ciascun che mal fiere,
guastatori e predon, tutti tormenta
39 lo giron primo per diverse schiere.
Puote omo avere in sé man violenta
e ne’ suoi beni; e però nel secondo
42 giron convien che sanza pro si penta
qualunque priva sé del vostro mondo,
biscazza e fonde la sua facultade,
45 e piange la dov’esser de’ giocondo.
Puossi far forza nella deitade,
col cor negando e bestemmiando quella,
48 e spregiando natura e sua bontade;
e però lo minor giron suggella
del segno suo e Soddoma e Caorsa
51 e chi, spregiando Dio col cor, favella.
La frode, ond’ogne coscienza è morsa,..
(Inferno, XI)

Tarjimasi:
37 Zohir mintaqada qotil, ahli xun,27
O‘g‘ri, yo‘lto‘saru qaroqchi – bari
Saf-basaf bo‘linib tentirar betin.
40 It qavmida ketgan bul ba’zilari,
Qasd qilgan o‘ziga; savobi abas.
Ko‘z tashlagin o‘rta mintaqa sari:
43 U yerda jamiki noshukur, nokas.
Qimorboz, isrofgar olgan yig‘ilib,
Yo‘qotgan o‘zligin, oqibati past.
46 Koyish yetkazarlar tangriga nolib,
Dillari egridir ularning tamom,
Yaratganni mudom yurarlar yanib.
49 Mintaqa ortida Kaorso, Sodom –
Baloxo‘rlar ahli o‘tda chekar oh,
Yonar shikoyatchi osiylar badnom.
52 Firibdan hamma ham xabardor, ogoh…

Ustoz ta’rifidagi bu doiraning dastlabki bo‘limi yuqorida aytilganidek, o‘z yaqinlariga va ularning mulkiga tajovuz qilgan qotillar, qaroqchilar, zolim hukmdorlar (Fessaliya shohi Aleksandr, Sirakuza tirani Dionisiy, Obisso d’Este, Attila, Sekst, Pirr, Rinyer de’ Passi, Rinyer Korneto va hokazolar)dan to‘lgan. Ushbu talonchilar, bosqinchilar birovlarning moliyu joniga qasdlashgani sababli qaynoq Flegetonning mavjlarida qovriladi. Lekin ularning gunohi o‘z joniyu mulkiga qasd etgan Pyer della Vinya, Lano, Jakomo da Sant-Andrea kabilar yoki uchinchi bo‘linmadagi Kapaney va uning sheriklari bo‘lmish xudobezorilar (tangriga sarkashlik qilganlar), tabiat qonunlariga xilof ishlar bilan shug‘ullangan gomoseksualistlar – Gvido Gverra, Teggyayo Aldobrandi, Yakopo Rustikuchchilar, xilqatu san’atni tahqirlovchi sudxo‘rlarning osiyligi oldida birmuncha yengildir. Afsuski, bular safida Dantening yoshlikdagi ustozi, lotin tili muallimi Brunetto Latini ham bor. Shunday esa-da, shoir unga hurmat bilan deydi:

ché ‘n la mente m’è fitta, e or m’accora,
la cara e buona imagine paterna
84 di voi quando nel mondo ad ora ad ora
m’insegnavate come l’uom s’etterna:
e quant’io l’abbia in grado, mentr’io vivo
87 convien che ne la mia lingua si scerna.
(Inferno, XV)

Tarjimasi:
82 Sizning qutlug‘ nomni asragay yurak,28
Boqiy hayot yo‘lin necha bor takror
Anglatgan, uqtirgan ustozsiz beshak.
85 Ajib suratingiz dilda barqaror;
Sizning xotirangiz foniy dunyoda
Kalom va so‘z bilan etgum baxtiyor.

Ser Brunettoning aytishicha, hali hayot chog‘i u kabi ilm-fanning dongdor kishisi bo‘lgan grammatik Prissian, huquqshunos Fransisk Akkursiy, ruhoniy Andrea de’ Mossilar ham shu qismatga – yettinchi doiraning uchinchi bo‘limiga bandi. Ha, ilmu urfon vakillarining-da badaxloq ekanligi naqadar dahshat! Ustozning qilmishi, taqdiri borasida shogird (sayyoh Dante) biror baho berishga-da ojiz. Faqat konstruktor Dantegina uni ayovsiz tarzda yettinchi aylananing eng chuqur joylaridan biriga “qo‘ndirgan” va endi ana o‘sha makonlarni umumiy xulosaviy manzara ko‘rinishida ifodalasak:

Birinchi bo‘linma
(O‘zgalar hayoti va mulkiga tajovuz qilganlar)
|
Ikkinchi bo‘linma
(O‘zlarining hayoti va mulkiga qasd etganlar)
|
Uchinchi bo‘linma
(Xudo, tabiat va san’at qonunlariga zo‘ravonlik qilganlar)

Beshinchi va oltinchi doiradagilar kabi jahlga erk bergan, “Leone” [“Arslon”]dan mutakabbirligu qon to‘kish, kuch ishlatishni o‘rgangan osiylardan iborat yettinchi qavatning ushbu umumiy chizmasi zo‘ravonlik hodisasining tadrijiy yo‘sinda o‘sishi (tepadan quyiga tomon yo‘nalishda esa chuqurlashishi)ni aks ettiradi.

Bunday murakkablik, bunday darajalanish sakkizinchi doira uchun ham xos hamda bu hol oldingi qismdan uch barobar yuqoridir. Va nihoyat, Danteyu Vergiliy mana shu o‘n bo‘lakli hududga yetib kelishdi. Endi italiyalik shoir uning dahshatiyu vahshatiga dosh bera oladi.

III. Ikki yirtqichning omixtasiga mansub
gunohkorlar

Ayonki, qorayu oqish-sarg‘ish rang aralashtirilsa, ola-bula tus hosil bo‘ladi. Xuddi shu kabi sakkizinchi aylana ham “Pelago” va “Sonno” — “Qoplon” va “Bo‘ri” — Qing‘irko‘ngillik va Yovvoyilikning qo‘shilmasidir (Biz buni oldin ham ta’kidlagandik). Undan paydo yangi hosila esa Firib sanaladi. Ya’ni Dante tomonidan “Yovuz g‘or” deya atalgan qavat aldoqchilar, nizo urug‘ini sochuvchilarning faoliyat miqyosiga binoan asta-sekin o‘sib, quyuq tusga kirguchi manzarasiga obyektdir.

Bu makonning mohiyati uning ilk hadidayoq anglashiladi: singlisi Gizolabellani Ferrara hokimi, ayni vaqtda yettinchi qavatning dastlabki bo‘linmasida jazolanayotgan – Flegetonning qaynoq suvlarida ado bo‘layotgan (12-qo‘shiq) Obisso d’Estega o‘ynashlikka majburlagan Venediko Kachchanemiko, Gipsipilani va rafiqasi Medeyani aldagan Yason shu yerning “fuqaro”laridir.

Ikkinchi hadda xushomadgo‘ylar, tilyog‘lamachilar (Oq gvelflar partiyasi a’zosi bo‘lgan Alessio Interminelli, buzuqi Faida va boshqalar) najasga bulg‘ansa, keyingisida cherkovni talash uchun yolg‘onning har qanday usulini qo‘llagan papa Nikolay III (yaqin kelajakda uning qatoriga papa Bonifatsiy VIII va papa Kliment V lar qo‘shilajak. Umuman, xudoning yerdagi elchisi hisoblangan, aslida muqaddas dargohni bulg‘ovchi bunday papalar Do‘zaxda hammasi bo‘lib uchta – to‘rtinchi qavatdagi papa, oltinchidagi papa Anastasiy va ana o‘sha Nikolay III) hamda qator cherkov sullohlari chuqurchalarda oyog‘i osmonga qilib bog‘langan va ularni alanga kuydiradi. To‘rtinchi had esa har turli astrologu folbinlar – Amfiaray, Tiresiy, Bonatti, Azdente, Mikele Skotto, Aruns kabilarga makon. Ular ichida Evripil va ayniqsa, Manto xarakterli. Chunki bular buyuk ustoz Vergiliyning hayoti va ijodi bilan bog‘liq. Rim shoirining o‘zi Dantega eslatadi:

sì ch’a pena rimaser per le cune –
augure, e diede ‘l punto con Calcanta
111 in Aulide a tagliar la prima fune.
Euripilo ebbe nome, e così ‘l canta
l’alta mia tragedìa in alcun loco:
114 ben lo sai tu che la sai tutta quanta.
(Inferno, XX)

Tarjimasi:
109 Yunonlarning boshi osilib quyi29
Go‘dakdan boshqa er qolmagan mahal
Karomat qilgan u o‘tirgan ko‘yi.
112 O‘sha Evripildir! Eslarsan tugal,
Unga baxsh etganman eng yuksak ash’or,
Unga fojiamda qo‘yganman haykal.

Arunsning qizi bo‘lsa Vergiliyning ona shahriga asos solinishi tarixiga aloqador. Ya’ni Mantuya shahri uning qabri tevaragida barpo etilgan va ushbu kent nomi ham aynan Manto ismidan kelib chiqqan. Yana bir qiziq jihat shuki, bu toifa “hunarmand”larning kallasi kasblariga mos ravishda tanaga ters qilingan. Ana shuningdek g‘aroyib, ayni paytda, nihoyatda og‘ir jazo pastga tushilgan sari xuddi tortishish kuchiday ortaveradi. Beshinchi had ham bundan mustasno emas. Unda poraxo‘rlar, qalloblar (Bonturo Datti, rohib Gomita, Mikele Sanke kabilar) mum hovuzda qaynaydi.

Ular shu darajada ayyorki, hatto havzani qo‘riqlab, mahkumlarga tinchlik bermayotgan iblislarga Champolo degani firib berib qochadi. Biroq uning kirdikorlaridan bolonyalik Katalano va Loderingo, Kaiafalarning buqalamunligi, riyokorligi (oltinchi jarlik), Vanni Fuchchi, Kak, Anyel, Puchcholarning talonchiligi, o‘g‘riligi (yettinchi had), Odisseyu Diomed, Gvido da Montefeltroning qing‘ir maslahatlari (sakkizinchi had) zalvorliroqdir. Bunday hiylakorlik, bunday firibgarlik nifoqqa ham olib kelgan (“Pelago”ning ikkinchi xususiyati – Adovat tahlil qilinayotgan doiradagilar qilmishlarida zohir ekanligini ilgari aytgandik): ingliz qiroli Genrix II bilan uning o‘g‘li orasiga nizo solgan, Do‘zaxda esa kallasini ko‘tarib olgan provansal shoiri Bertran de Born, arboblarni bir-biriga qarama-qarshi qilib qo‘ygan Pyer da Medichina, shuningdek, Kurion, Moska, Jeri del Bello kabilar navbatma-navbat iblisning shamshiridan zarba yeb, ikkiga bo‘linadi, jarohat bitgach, bunday jazo takrorlanaveradi.

Ko‘rinib turibdiki, jazo ham ushbu mahbuslarning xususiyatiga mos. Jallodlikning mazkur o‘ziga xos “namuna”sini kuzatgach, Firibning eng oliy (eng tuban) turi – soxtakorlik (soxta metall yaratuvchi alximiklar, birovlarning qiyofasiga kirib, taqlid qiluvchilar, soxta pul yasovchilar, yolg‘onchi-tuhmatchilar)dan ogoh etmoq maqsadida Vergiliy shogirdini o‘ninchi hadga boshladi. Dante u yerni ham bosib o‘tgach, gradonomiya shaklidagi butun boshli qavat haqida quyidagi xulosaga keldi:

Nafsu Yovvoyilik + Adovat = Firib, ya’ni (a+b) c = ac+bc.

IV. Uchala yirtqichning omixtasiga mansub
gunohkorlar

Hozir Qoplon va Bo‘ri birlashdi (L+L=LL). Agar bunga Arslon ham qo‘shilsa, nima bo‘ladi (LL+L=?)? Unda jamiki gunohlarning eng buyugi yuz ko‘rsatadi. Ushbu gunohi kabira esa olamning eng chuqur qa’ridadir. O‘sha chuqurlikda – ko‘z yoshi daryosi Kotsitda qarindoshlariga xiyonat qilganlar (Kain qismida), vatani va maslakdoshlarini sotganlar (Antenorda), do‘stlari va yaqinlariga beoqibat kimsalar (Tolomeyada) to‘nggandir.
Xiyonatkorlar qavati aynan shu yo‘sin tabaqalanib, oxiri Judekkada tugaydi. Chunki Ilohiyot va Insoniyat dushmanlari – Yuliy Sezarning qotillari bo‘lmish Brut va Kassiy, Isoga sotqinlik qilgan Iudayu barcha yovuzliklar manbai, tangriga qarshi chiqqan Lutsiferdan ham o‘tkazib mudhishroq gunoh qilish mumkin emas. Do‘zax ayni shu yerda nihoya topadi. Jahannamning mazkur o‘zagini Dante quyidagicha umumlashtiradi:

Nafsu Yovvoyilik + Adovat = Firib
+
Mag‘rurligu Zo‘ravonlik
=
Xiyonat yoki (ac+bc)(d+e) = (ad+aye)(bd+be)(cd+ce) yoxud (“Lupa” + “Lonza”) “Leone” = LUCIFERO

XOTIMA

Florensiyalik Dante Aligyeri ustozi Vergiliy rahnamoligida Do‘zaxning barcha qavatlarini kezib chiqib, A’rofga yo‘l oldi. Avvalambor, shoir Limboning Minos tomonidan gunohlar taqsimlanadigan qolgan sakkiz doira (ikkinchidan to to‘qqizinchigacha)dan keskin farq qilishini (uning jazolash mexanizmi emasligini) angladi. Ushbu jarayonda Do‘zax “fuqaro”lari (bizning til bilan aytganda, asar qahramonlari, personajlar, shaxslar)ning ayrimlari turli jihatlar (bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish, zidlash va yoki aksincha, bir safga qo‘yish) bo‘yicha tahlil etildi. Hayotlarining birinchi pallasida “ekkan” “daraxt”larining “meva”sini ikkinchi pallada totiyotgan bu personajlar umumiy tarzda yana quyidagicha tasniflanishi mumkin:

I Afsonaviy shaxslar (Axilles, Antey, Efialt va hokazo)
II Dantegacha yashagan tarixiy shaxslar (Homer, Aristotel kabi allomalardan tortib, Nikolay III, Fridrix II, Kassiy, Brut, Dionisiydek din va davlat arboblari)
III Dante davri (XIII-XIV asrlar)da yashagan (Bonturo Datti, Farinata, Alessio Interminelli, shu jumladan, shoirning shaxsan o‘zi tanigan Brunetto Latini, Vanni Fuchchi va boshqalar) hamda asar yozilayotganda hali barhayot bo‘lgan (Alberigo, Branka d’Orya, Mikele Sanke) italiyaliklar.

Agar personajlar Dante tomonidan xayrixohlik, noxayrixohlik va nafrat bilan yondashilgan obrazlar ko‘rinishida ajratilsa, Francheska va Paolo, Farinata, Jeri del Bello, ustozlar – Brunetto Latini, Homer, Ovidiy hamda butun boshli Limbo aholisi dastlabki guruhni tashkil etadi. Ikkinchi guruhga esa juda ko‘p mahkumlar, shu jumladan, Tiresiy, Kapaney, Nemvrod, Katalano, Loderingolar mansub. Italyan adibining bor nafrati esa F. Arjenti, V. Fuchchi, Bokka deli Abati, va ayniqsa, Kassiy, Brut, Iuda, Lutsiferga qaratilgandir.

Shunday qilib, Dante Vergiliy yordamida Do‘zax “fuqaro”larini uchratib, ularning ba’zilari bilan suhbatlashib, bahslashib, A’rof va Jannatga yo‘l olmoqda hamda bunday hol boqiy olamning o‘sha maskanlarida ham davom etajak. Garchi Purgatorio va Paradisoda shaxslar, hodisalar boshqacha tasvirlanib, o‘zgacha tahlilu talqin qilinsa-da, butun “Komediya” uchun umumiy, markaziy qahramon(lar) mavjud. Bu(lar) – narigi dunyo konstruksiyasini yaratgan konstruktor Dante, o‘sha qurilmani bizga tasvirlab beruvchi roviy Dante va nihoyat, butun olam mohiyatini sekin-asta anglaguvchi sayyoh Dante.

IZOHLAR

1. Dostonning asliyatidan olingan parchalar http://www.liberliber.it/biblioteca/a/alighieri/la… /index.htm saytidan olingan.
2. Ushbu tadqiqotda asarning Rustam Ibragimov o‘girgan 1-qo‘shig‘idan, Abdulla Oripov tomonidan qilingan tarjimadan esa keyingi qo‘shiqlar tahlili uchun foydalanildi.
3. “Komediya” tragediya bilan boshlangan. Valeriy Bryusov bu haqda shunday yozgandi: “Komediya” Dante – podlinnaya “tragediya”, zakanchivayuщayasya yesli ne smertyu geroya (pochemu avtor i nazval yee “komediyey”), to yego ischeznoveniyem v predelnom, sverxzemnom velichii” (Dantovskiye chteniya. “Dante – puteshestvennik po zagrobyu” – M.: Nauka,1971. – 229.).
4. Ma’lumki, “Komediya” arxitektonikasida “uch” raqami ko‘p tushunchalarni anglatadi. Poemaning uch qismdan iboratligi; unda uch oxirat dunyosi (Do‘zax, A’rof, Jannat)ning tasvirlangani, har bir saltanatning to‘qqiz, ya’ni uchta uchga ajratilgani: Do‘zaxda to‘qqiz (3×3) doira, A’rofda kirish qismi, yetti qavatli tog‘ va zamin Erami (1+7+1=9), Jannatda yetti sayyora sferasi, harakatsiz yulduzlar osmoni va primum mobile (7+1+1=9) aks etgani, kirish qismi istisno qilinganda har bir kantika o‘ttiz uch (3×10+3=33) qo‘shiqdan tarkib topgani, narigi dunyoda uch yo‘lboshchi (Vergiliy, Beatriche, hazrat Bernard) hamrohlik qilishi, muqaddimada Dantening yo‘lini uch hayvon (bo‘ri, qoplon, sher) to‘sishi, Ditda uch furiyaning uchrashi, Lutsiferning uch yuzli ekanligi, Jannatda uch muqaddas ayol bilan yuzlashuv va nihoyat, dostonning har bandi uchlik she’r (tersina)dan tuzilganligi shular jumlasidandir.
5. Ptolemey nazariyasiga tayangan shoir Quyoshni harakatsiz Yer atrofida aylanuvchi sayyoralardan biri deb hisobgan.
6. Seneka Lutsiy Anney. Maktublar // Jahon adabiyoti, 2005, noyabr, 110-bet.
7. Dante o‘zining “Ziyofat” traktati va Kan Grande della Skalaga yozgan xatida badiiy asarni to‘rt xil g‘oya – so‘zma-so‘z, allegorik, axloqiy hamda anagogik ma’no jihatidan sharhlash mumkinligini ta’kidlagan. Bularga misol tariqasida esa Bibliyada aynan xalos hodisasi tavsiflangan quyidagi parchadan foydalangan:
“In exitu Israel de Aegypto, domus Iacob de populo barbaro…” Tarjimasi: “Isroil Misrni, Yoqub xonadoni esa begona xalqni tark aylaganda…”, ya’ni yahudiy xalqi Misr fir’avni zulmidan qutulib, ozodlikka chiqqanda…” Ushbu parchaning allegorik ma’nosida gap Xalos haqida ketmoqda. Axloqiy ma’nosi ruhlarning osiylikdan yiroqlashib, Ilohga yaqinlashishini anglatadi. Anagogik g‘oyasi esa “Muqaddas ruhlarning hozirgi gunohkor holidan abadiy sharafli erkinlikka “o‘tishi”dir.
8. Xristian asotirlariga ko‘ra, xudo dunyoni ayni shunday pallada, ya’ni bahor chog‘i Quyosh Qo‘y yulduz turkumi hududidan o‘tadigan paytda yaratib, oftob nurlari bilan samoni harakatga keltirgan ekan.
9. Mag‘rurlik, Adovat, Ochko‘zlik simvollari “Arslon”, “Qoplon”, “Bo‘ri” kabi hayvonlar bo‘lsa, ularga qarama-qarshi tarzda Vergiliy – “Aql” timsoli, Dantening Jannatdagi rahbonlari – Beatriche va avliyo Bernardlar esa “Muhabbat” [“Amore”] hamda “Jasorat” [“Virtute”] ramzidir.
10. Oripov Abdulla. Tanlangan asarlar. 3-jild. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2001 yil, 33-bet.
11. O‘sha kitob. 172-bet.
12. O‘sha kitob. 22-bet.
13. O‘sha kitob. 11-bet.
14, 15. O‘sha kitob. 24-bet.
16. Ma’lumki, Axilles – “Iliada”ning bosh qahramoni. “Eneida”da Vergiliy Eney timsoli orqali gavdalanganidek, Homer ham o‘z asaridagi o‘sha Peleyzoda vositasida “o‘zi”ni ifodalagan. V. Bryusov bu haqda shunday yozgan: “…Yest li v Axille Gomer, mы ne znayem; v Eneye yavno prostupayet i sam Vergiliy; Verter – chast Gete, kak Yevgeniy Onegin – chast Pushkina; a “podrostok”, xotya v povesti on “ya” (kak v “Bojestvennoy Komedii” Dante toje – “ya”), – lish v maloy stepeni Dostoyevskiy…” (Dantovskiye chteniya. Dante – puteshestvennik po zagrobyu. – Moskva.: Nauka, 1971. – 229.)
17. Eney ma’buda Afrodita (Venera)ning farzandi bo‘lgani kabi Axill ham ilohadan – Fetidadan tug‘ilgandir.
18. O‘sha kitob. 132-bet.
19. O‘sha kitob. 28-bet.
20. Dostonning dastlabki qismlari yozilayotganda (1300 yil) hali Dante Florensiyadan quvg‘in qilinmagandi. 1302 yilga kelibgina shu voqea ro‘y berdi.
21. Oripov Abdulla. Adolat ko‘zgusi. – T.: Adolat, 2005 yil, 334-bet.
22. Oripov Abdulla. Tanlangan asarlar. 3-jild. – T.: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 2001 yil, 27-bet.
23, 24. O‘sha kitob 29-bet.
25. O‘sha kitob. 36-bet.
26. O‘sha kitob. 51-bet.
27. O‘sha kitob. 56-57-betlar.
28. O‘sha kitob. 77-78-betlar.
29. O‘sha kitob. 103-bet.

Abdulla Oripov. Tanlangan Asarlar. 3-Jild. Tarjimalar by Khurshid Davron on Scribd