Шоир Ҳол Муҳаммад Ҳасанни таваллудининг 60 йиллиги билан қутлаймиз

  Шоир Ҳол Муҳаммад Ҳасан бу йил олтмиш ёшга қадам қўйди. Унинг ўнга яқин китоби чоп қилиниб адабиёт ихлосмандларининг эътиборини қозонган. Биз йил якунида яна бир бор шоирни қутлуғ сана билан муборакбод этамиз.

Қозоқбой ЙЎЛДОШ, Муҳайё ЙЎЛДОШЕВА
ТОҒ ТЎШИДА ЁТАР СУРУВ
ёхуд халқона шеъриятга бир назар

Ўзбек шеърхони кўп йиллар давомида поэтик сўзнинг силлиқ, жарангдор, имкон қадар “адабий” бўлишига обдон кўниктирилган эди. Миллий шеъриятга илк бор Миртемир домла томонидан киритилган жонли сўзлашув унсурларини Т. Сулаймон бир қадар кучлантирди. Ҳ. Худойбердиева, А. Суюн, Р. Мусурмон каби шоирлар ижодида ифоданинг халқчиллиги муайянлашди. Лекин бу шоирларнинг шеъриятида халқнинг руҳиятига хос ўзгачаликни беришга кўпроқ эътибор қаратилар, айрим экзотик сўзларни ҳисобга олмаганда ифода кўпроқ даражада адабий эди. Ҳаёт Шодмон билан Ҳол Муҳаммад Ҳасан шеъриятимизга ишлов берилмаган, силлиқланмаган ўзбек сўзининг табиий стихиясини олиб кирди. Адабийлашмаган, грамматик қоидаларга мувофиқ тарашланмаган, халқ тафаккури ва руҳининг ифодаси бўлган, улус кўнглини бевосита ҳис этиш, миллий хотирани яшартириш хусусиятига эга бу шеърий сўзлар адабиётимизга ўзгача бир эпкин олиб кирди.

Ўз ижоди билан адабиёт ихлосмандлари эътирофини қозониб келаётган шоир Ҳол Муҳаммад Ҳасаннинг “Қадимий қўшиқ” тўплами бутунисича ана шундай шеър¬лардан ташкил топган. Асллик ва бетакрорлик ҳар қандай бадиий яратиқнинг санъатлигини белгилайдиган муҳим омиллардандир. “Қадимий қўшиқ” китобидаги кўпчилик шеърлар асл миллий илдизга эга, қайтарилмас яратиқлар экани билан ажралиб туради. Халқона руҳ ва сўзлашув тили шоир ижодига шунчалар сингишганки, ҳатто мухаммас жанрида битилган “Наврўз” шеърида ҳам шева сўзлари мўл-кўл ишлатилади. “Қўзигуллар мўғжаси мусичалар сирдошими, Бойчечак косасига томган тўрғай кўз ёшими”, “Чучмомо бошидин тушди синиб пушти кўза” каби ифодалар таркибидаги аруз ўлчамларига тушмайдиган “қўзигул”, “мўғжа”, “тўрғай”, “чучмомо”, “кўза” каби туркона сўзлар йилбошини кутаётган элибой ўзбек турмуш тарзи ва руҳий оламининг ҳаққоний манзарасини чизиш имконини берган.

Ҳол Муҳаммад Ҳасан поэтик тасвирга тортган воқелик ва инсон фeъл-атвори, фазилату иллатларига xолис ёндашади. Шу боис шеърларида тасвирланаётган киши табиатининг қабул қилиниши душвор яширин хусусиятлари, фитратининг ичкин жиҳатлари ёрқин гавдаланишига эришади:

Фаросату фаҳмдан йўқ дарак,
Подакалла, товушқон юрак,
Кун кечириб юрган жонсарак,
Ҳар додарни одам санама.

Элибой – чорвадор ўзбек ўз турмуш тарзидан келиб чиқиб, фаросатсиз кимсани “подакалла”, қўрқоқ касларни эса “товушқон юрак” атайди. Топиб қўллангани учун ҳам айни шу икки сўз образнинг моҳиятини очиш ва дидактик йўналишдаги шеър ҳиссийлигини оширишда қўл келган. Ушбу тасвирда одамлик ва одамийлик бобидаги ўзбекча жайдари талаб акс этган. Одамнинг одам бўлолмагани шоирни қийнайди, айни вақтда, “Асли одам ўзи жуда кам, Икки оёқ билан юрса ҳам”, – тарзида элибойларга хос кенглик билан дунёнинг бири камлигини айтиб, ўқирманга таскин бергандай бўлади.

Ҳол Муҳаммад Ҳасан ўзбек руҳиятидаги ўзига хосликларни пухта билади, уларни тўла тасвирлаш учун қандай сўз, восита ва бадиий усуллар қўллаш кераклигини интуитив ҳис қилади. Суйганидан қўлўромол олган йигит ҳолатининг: “Ёр рўмолинг ғижима, Майли, мендан ранжима, Минг йил энди маст этар, Қўлим тиқсам қўнжима” тарзидаги тасвирида шоирнинг шу билгичлиги намоён бўлади. Кутилмаганда кўриниб қолишидан хавотирланиб ошиқ қўлўромолни чўнтаги ёки қўйинга эмас, этиги қўнжига солади. Шундай қилинганда ҳам бехавотир бўлинади, ҳам қиз шаъни ортиқча гап-сўздан асралади. Зотан, дилдорлик кўрсатиб рўмолча бериш − кўнгли борлик аломати. Бу сатрларда миллатимиз аҳлини бошқалардан ажратиб турадиган, жаҳоний глобаллашув шароитида ҳам ўзига хос маънавий қадриятлар яшовчанлигини таъминлайдиган маънавий-маиший омиллар акс этган.

Шоир Ҳ. М. Ҳасан инсон руҳида кечадиган ўзгаришларни жуда ишонарли, таъсирли ва ҳеч кимга ўхшамаган йўсинда тасвирлай олади:

Қалбим қолса қаровсиз,
Урсам бағир тошларга,
Синса қафас кўз юмиб
Бўлиб берсам қушларга.

Поэтик тасвир замзамаси ўқирманни мувозанатдан чиқарар даражада: муҳаббатга тўла қалб суйгили томонидан қаровсиз қолдирилди, шу боис ошиқ бағрини тошларга урди ёки ошиқ қалби бағритошларга урилди, бундан юрак парчаланиб кетди. Халқ ижодида азалдан қуш – жон, юрак эса жон қуши сақланадиган қафас рамзи бўлиб келган. Ошиқ қафасдаги қушни эмас, пораланган юрагини муҳаббатдан бебаҳраларга улашиб, бошқа қушларни озиқлантирмоқчи, уларнинг емагини муҳаббат, манзилини висол, ҳаётини ишқдан иборат қилмоқчи.

Ҳол Муҳаммад Ҳасаннинг шеърларида юртнинг бетакрор табиати, баланд тоғлари, чексиз даштлари, чечакларга тўла қирлари, тупроқли кўчалари, лойсувоқ уйлари, уларда яшовчи тортинчоқ қизлар ва ғужурли йигитлар акс этади. Шоир тасвир талаби билан гоҳ табиатга одам орқали, гоҳ одамга табиат орқали назар ташлайди. Ҳар икки ҳолда ҳам одам руҳияти ва ўзгарувчан кайфиятидаги оний лаҳзаларни муҳрлашга интилади:

Тун. Тоғ тўши. Қушлар тинар.
Салқин-салқин еллар елар.
Минг бир майса мушкидан маст
Майин-майин ҳислар инар.

Бу сатрлардаги “салқин-салқин”, “майин-майин” каби қўшоқ сўзлар тасвир таъсирчанлигини оширади. Шеърий мисралар натижасида ўқирман ҳавонинг салқинлигидан енгил жунжиккандай бўлади. Борлиқ уйқуда, ҳатто қушлар ҳам тинган. Фақат “майин-майин ҳислар ин”иши пароним тарзида қўлланган “елаётган ел”дан ташқари ҳам кимдир бедор, ҳаракатда эканини билдиради. Бундай лаҳзада ел каби бедор ким бўлиши мумкин? Кўнглидан севги жой олган ошиқ-да! Бу уйғоқ жонларнинг ҳар иккисида сархуш: шамол майсалар мушкидан, ошиқ майин ҳислар бўйидан. Иккиси ҳам ўзига не бўлганини аниқ билмайди, аммо кўнгил − фараҳли, ёруғ, ёқимли, ширин туйғуларга тўла. Бу ҳолатларнинг сабаби аён, аммо оқибати қоронғу. Не бўлганда ҳам шу туйғулар:

Тошлар момиқ, тиниқ-тиниқ,
Болиш мисол бошинг ботар.
Қучоқласанг, синиб-синиб…

Булут ёнбошингда ётар – тарзидаги сезимларга асос беради. Севгига маскан кўнгил эгасига тошнинг момиқдай туюлиши, бошга тош эмас, тошга бош ботиши, булутнинг синиб-синиб ёнбошида ётиши ҳеч гап эмас. Бундай кайфиятдаги ошиқ имкони чегара билмайди, унинг қўлидан келмайдиган иш йўқ. Шеърда тоғ тўшида яшайдиган ошиқ йигитнинг ҳолати ҳам ҳаётий реаллиги, ҳам кўтаринки романтикаси билан акс эттирилган.

Адабиёт кўпчилик кўриб турган, аммо яхши тушунолмаган, баъзан тушунса-да охиригача изоҳлай олмайдиган ҳолату моҳиятни англаш ва англатишга уриниш маҳсулидир. Зотан, адабиётнинг бош мояси, яралиш сабаби ва оқибати бўлмиш инсон − сирларга бой мураккаб тилсим. Чин шоирлик ана шу мураккаб яратиқнинг ўзи ҳам билавермайдиган қайсидир жиҳатларини кашф қилишга интилишда белги беради. Ҳол Муҳаммад Ҳасаннинг кўп шеърларини шундай интилишнинг самарали натижаси дейиш мумкин. Шоир шеърларини оламга элибой ўзбек назари билан қарай олмайдиган ўқирманнинг қабул қилиши осон кўчмайди. Шоирнинг: “Кетди ёр омон-омон, Оловланиб, олланиб, Белида қирқта илон, Соқчиликка ёлланиб” сатрларидаги “омон-омон” қўшоқ сўзини англашнинг ўзи ўқирмандан муайян руҳий-маиший хабардорликни талаб этади.

Ўзбек тили сеҳрли, унда сўзгина эмас, ҳар бир товуш маъно ифодалайди. “Кўклам” сўзи асосида “кўк” (осмон), “кўклик”, “кўкариш”, “кўкат”, “кўкаламзор” сўз¬ларининг маъноларига ишора бўлганидек, “қиз” сўзида ҳам табиий равишда қизилликка йўналим бор. Шу боис солланиб юриши айб саналиб, сувда юзгандек текис, майин ҳаракатланиши лозим бўлган ўзбекнинг бўйқизи бегона назардан, айниқса, ошиқ қарашидан “оловланади, олланади”. Дунёда фақат ўзбеккина кийган кийими билан кийинибгина қолмай, ўзининг ижтимоий-маиший мақомини ҳам англатади. Қизил рангли кийим − қизларга махсус. Қизни оловлантираётган қизил либос унинг болаликдан балоғатга ўтгани, аммо ҳали эгали бўлмагани, боши очиқлигини билдиради. Айни шу ифодада оловланиш либосдангина эмас, уятчан шахсият ҳолати ва суйган кўнгил ҳароратидан эканига ҳам ишора бор. Қиз белидаги қирқ илон − қирқта қилиб ўрилган соч бу ҳолатга берилган урғу. Уларнинг юрганда ҳаракатга келиб, илондай биланглаши қизни қўриқлаётган ҳушёр соқчи гўё.

Ҳол Муҳаммад Ҳасан миллий илдизни яхши билиш билан чекланмайди, бошқаларни ҳам бундан баҳраманд қилишга уринади. Унинг битикларидаги “Ёр боради ҳимиллаб”, “Ҳолсирайди кўкайим”, “Ой ойдини сутмикан-ей, Одамкўмир ўтмикан-ей”, “Жумурдағи мойдан”, “Пишкак пишиб кубидан”, “Кармак шимиб ивиган”, “Толтобоқларга қимрон қуй” каби миллий-ҳудудий қимматга эга тушунча ва шевага хос сўзлар кўзни қувонтириб, диққатни тортадиган экзотик безак сифатида эмас, балки бугун амалда бўлган қадрият тарзида қўлланилади. Ҳар бир одам аслида кимлигини, теран этник томирларини унутмаслигини орзулаган шоир: “Бежама тарихингни, Билиб юр йўриғингни”, деб ёзади.

Ҳаракат ҳаёт мавжудлигининг азалий ва абадий қонунидир. Агар ҳаракат тўхтаса, ҳаёт тўхтайди, мувозанат бузилиб, ер ўз ўқидан чиқади.

Шоир инсонлик қиёфасини йўқотиб, тўдага, ҳатто, баъзан подага айланиб бораётган одамлардан ташвишга тушиб, атрофдагиларни ғужурсиз зотлардан эҳтиёт бўлишга чақиради. Элибойларнинг тажрибасига таяниб, бундай кимсаларни таниб олса бўлади, деб ишонади шоир: “Бетутуруқ, зоти пастларнинг Ўнг елкаси қисиқ ҳамиша”. Елка кенглиги − эрлик белгиси. Қилмиши ёвузларда эса эрлик туйғуси камчил.

Бундай бўлмаслиги учун нима қилиш керак, умуман, маънавий инқирознинг олдини олиш, йўқолиб бораётган ор туйғусини тиклаш, шаън муқаддаслигини мунтазам ёдда тутиб яшаш мумкинми? Шоир бу имконли, бунинг учун “Ўсиб қизу улингиз, Узун бўлсин қўлингиз, Тутилмасин тилингиз” ҳамда “Ор оларда қуйилмас, тўнмас, Қайноқ қони бўлсин йигитнинг” деб ҳисоблайди.

Ҳол Муҳаммад Ҳасан шеърлари ўқирманни ўзбекнинг улуғлиги, орини ҳаётидан ортиқ билиши, юксак маънавий-ахлоқий қадриятларга таяниб яшашининг боиси баланд тоғлар, шошқин дарёлар, чексиз далалар, бу масканлардаги ўзига хос удумлар эмасмикан, балки табиат ўз бағридаги одамлар қалбини ҳам ўзидай улуғвор қилар деганга ўхшаш ўйларга толдиради. Шоир шеърларида юрт табиати шундай суратлантириладики, ўқирман руҳияти табиий равишда тозаргандай бўлади. Қуйидаги тасвирга эътибор қилинг:

Тоғ тўшида ётар сурув.
Ой ўтовга ботар. Сурув…
Ит ҳуради тури-иб-туриб.
Ҳеч нарсани бўлмас кўриб.

Бундай жойдаги кишининг ўзи ҳам, ўйлари ҳам тозаради. Майда гаплар, ўткинчи манфаату илинжлар эп кўрилмай қолади. Яшашнинг маъниси бир умр интилинган қулайлик, ҳашаматдан эмас, балки тоза сўз, тоза ўй, тоза амалдан иборат экани туйилади. Сукунат оғушидаги тоғ тўшига қўнган сурув, юксакликдаги ўтов ортига ботиб бораётган ой, сукунат куйини ҳар замонда хизмат юзасидан бузиб турган ит, қоронғидан ҳеч нарсани кўриб бўлмаслиги тасвири киши ҳиссиётини бир неча чандон кучайтириб юборади. Бундай шароитга тушган ёки буни ҳис этган одам ташқи оламдан кўра ўзини, ўз кўнглини текширишга мойил бўлади. Бу саодатга эришган шахс атроф-оламни тинглаб, кўрибгина эмас, туйиб кўпроқ завқланиш мумкин ва зарурлигини англаб етади:

Қаро эди ўша тун
Сочларингдай тим-тим.
Оқарди бир куй маҳзун
Теграмизда лим-лим.

Шунда лабинг қотди тош
Сизиб ўтди қатра ёш
Чимирилар қалам қош –
Қоқ белидан синар ёй.

Тим қаро тун аслида ошиқлар йўлдоши саналади. Халқ достонларида “Ошиқнинг фаҳмидир қоронғи кеча”, дейилиши бежиз эмас. Тунда ошиқ ёр уйига яқинлашиб, кўнглидаги ишқ ўти алангасини бир қадар босиши мумкин. Ўзи учун эмас, бошқалар назари учун яшайдиган ўзбек қизининг шаъни жуда омонат бўлгани боис кундузи у томонга ёвуқлашиб ҳам бўлмайди. Қаро тунда эса ой ва юлдузлардан бўлак гувоҳ йўқ. Балки қиз уйи деразаси олдида, эҳтимол, йигитнинг яқинидадир. Орзиқиб-орзиқиб кутилиб, зўрға эришилган бу фурсатда сўз ортиқча. Сўзлашиш миссияси сўзларга эмас, кўзларга юкланган. Кўзлар сўзлашади, кўзлар орқали, ҳатто аразлашиб қолиш ҳам мумкин. Бунинг устига, атрофда маҳзун мусиқа лим-лим оқмоқда. Сирли бу ҳолат омонат мувозанатни бузди, дилларда янграётган қадим қўшиқ қоқ авжида узилди − “Қоқ белидан синар ёй”. Ўзига-да дахлдор маҳзунлик қиз кўзига ёш келтирди, лаблари қимтилиб, қошлари чимирилди. Қиз кетиб қолишидан хавотирланган йигит лабларида ёлвориш кезинади: “Ёр, юрагим яроли, Кел, бир гурунг қуроли”. Бу сатрлар замиридаги адоқсиз илтижо, ялинч бахмалдай майин “яроли” ҳамда “қуроли” сўзларига жойланган.

Шоир табиат ва инсон бир бутун, бири иккинчисини тўлдиради, табиатнинг хусусияти инсонга, одамнинг яхшию ёмонлиги табиатга таъсир қилади, деб ҳисоблайди. Шу боис инсоннинг энг нозик руҳий ҳолатлари, ичкин туйғулари, ниҳон сирларини табиат манзаралари орқали кўрсатишга интилади. Йигитнинг тун бўйи ухламагани, асли қора кўзлари интизорлик торта-торта янада қорайиб кетганлиги, унинг ҳолига тониғ бўлган тун ошиқ кўзларидан қоралик сўрагани: “Тунлар сиёҳ тилашди-ей, Нигоҳларим силашди-ей”, шаклида ифодаланади. Шоир тундан муроди ҳосил бўлмаган йигитнинг маҳзун ҳолатини “Ҳолсиз тинглар куйларни Тонг” тарзида чизади.

Муайян асарлардаги ҳар қандай тасвир, образ ортида ҳамиша ижодкор шахси туради. Ойдин тун, ошиқ йигит, чўнг қоялар, дарёдил полвон, зоҳиран бепарво қизлар, абгор ошиқ йигитларнинг барчаси аслида Хол Муҳаммад Ҳасан “мен”ларидир. Ҳар бирида шоирнинг муайян бир жиҳати акс этган, уларни, қайсидир маънода, шоирдан “урчиган” яратиқлар дейиш мумкин. Шу боис уларнинг барчасига инсоний шиддат ва кайфият нуқси урган. Шоирнинг феълига хос чин белгилар юққан битиклар ўқирманни юксалтириб, майдаликлардан йи¬роқлатади. Тоза бир қўшиқ сингари кўнгилни поклаб, хотиржам қилади:

Ҳуйёв, ҳуйёв, ҳуй қушлар,
Дайдиблар кетсин дарвишлар.
Ҳуйёларминан овуниб,
Ухлаблар қолсин пиш-пишлаб.

Бу тўртликдаги боласига алла айтаётган ота тасвири кишида ҳавас уйғотади. “Эркакнинг ишими шу?” қабилида лаб буришдан ўзини тияди. Аксинча, отасининг залворли алласи таъсирида унинг ўзидай кескир сўзли ва ўктам бўлиб улғаётган болакайга ҳавас қилади. Ўқирманда, балки, бола онасидан айрилиб қолгандир, деган ўй пайдо бўлиши ҳам мумкин. Отанинг: “Мен-чи, кўзга чизиб олиб кўпкарининг суронин, Найнинг маҳзун ноласини кўксим узра қучоқлаб” тарзидаги андуҳли иқрори унда шундай фикр пайдо бўлишига асос беради.

Бадиий асар жозибасини мавзунинг долзарблиги ҳам, сўзларнинг жарангдорлиги ҳам тайин этмайди. Асарни жозибали қиладиган ягона ва ҳал қилувчи омил бадиий таъсирчанликдир. Ҳол Муҳаммад Ҳасан шеърларида шу омил мавжуд: қаҳрамонларнинг сезимлари юқумли, ички қиёфаси эсда қоладиган тарзда чизилган, шу сабаб ўқирманда жонли одамлар каби таассурот уйғотади. Шоир шева сўзларини қўллаш орқали ўқирман руҳини қўзғаш, унинг мия қобиқларида мудраётган бадиий хотирани уйғотиш ва айни бир маънонинг ўзигагина махсус ифодасини беришга эришади. Шоир сунъий шакл ўйинлари ва ташқаридан эффектли кўринадиган тасвирий замзамаларга берилмайди. Борлиқ ва одам руҳиятини халқ қадимдан қўллаб келган образ ҳамда рамзлар воситасида ифодалаш Ҳол Муҳаммад Ҳасан ижодий услубининг бош белгисидир.

“Қадим қўшиқ” китобидаги кўпчилик битиклар шоир нурафшон дардларининг кўкайидан жой олган ота сўзлар воситасидаги ёғдули ифодасидир. Умидбахш руҳдаги бу шеърлар ўқирманни ўйга толдиради, аммо тушкун ўйлар гирдобига ботирмайди, руҳини безовта этади, лекин озурдажон қилмайди. Одамга енгиллик бағишлаб, унда тахайюл ва тафаккурга рағбат, ёруғ кунларга ишонч уйғотади.

Назар ЭШОНҚУЛ
ИБРАТ КЎЗИ

Халқимиз ниҳоятда истедодли халқ. Адабиёт тарихидан маълумки, шоҳлар, амирлар, беклар, қозилар, саркардалар, ҳаммоллар, навкарлар, нонвойлар ва ҳатто чўпонлардан ҳам шоирлар чиққан. Бу янгилик эмас. Бугун Холмамат Ҳасан деган шоирни адабиётдан озгина хабари бор ҳар бир ўзбек яхши танийди. Унинг Қашқадарё одамлари каби содда, жайдари, халқ ижоди каби ўйноқи ва маънодор шеърлари адабиёт ихлосмандларини мафтун этади. Бироқ Холмамат Ҳасан деган шоир асли республикамизда таниқли ҳуқуқшунослардан бири эканидан кўпчиликнинг хабари бўлмаса керак. Холмамат Ҳасан ҳам ана шу касби бошқа, аммо кўнгли адабиёт билан яшайдиган ижодкорлардан бири.

Адабий жараён жуда шафқатсиз. Унда ўзини тополмаган, ўз қиёфасига эга бўлмаган, бадиий ўзлигини намоён қилолмаган қаламкашлар жуда кўп. Улар умр бўйи шеърга ўхшаган қофияли сатрлар, ҳикояга ўхшаган айтимлар ёзиб ўтишади, аммо адабиётда ўз қиёфаларини топишолмайди. Сабаби улар ўзи яшаётган муҳитни, ўзи илдиз отиб кўкарган заминни, ўзи сув ичган дарёни яхши билишмайди. Холмамат Ҳасаннинг эса бу борада омади чопган: бугунги замонавий шеъриятда Холмамат Ҳасаннинг ҳар бир сатрида, шеъриятида, умуман, бадиий ўзлигида ўзбек халқининг мустаҳкам бўғинларидан бири бўлган қўнғиротларнинг характери, феъл-атвори, сўзлаш усули, кўнгил дунёси ва табийки, қиёфасини кўриб турамиз. Ана шу ўзлик шоирга куч беради, шоир ана шу ўзликдан илҳом олиб, ўзининг адабий қиёфасини яратади. Бу бежиз эмас. Зеро, Х.Ҳасаннинг ўзи қаламга олган ва мадҳ этаётган тоғларнинг, қишлоқнинг, одамларнинг бир қисми: улар ҳақида айтилган ҳар бир сўз Х. Ҳасаннинг ўзига ҳам тааллуқли, унинг шеърларидаги халқнинг қиёфаси Х.Ҳасаннинг назмий қиёфасини ҳам кўрсатиб туради.

Х.Ҳасаннинг таржимаи ҳоли шундан дарак берадики, у адабиётга катта ҳаётий тажриба билан кириб келган.
Х.Ҳасанов 1957 йилда Қашқадарё вилоятидан Мирзачўлни ўзлаштиришга сафарбар қилинган Маҳмуд ака ва Робия опаларнинг хонадонида Сирдарё вилоятида дунёга келди. 4-5 ёшларида кўзлари кўрмай қолади. Бу худди “Сен кўриш учун кўзимни юмдим” деган ҳолатга ўхшайди: қариндошлари ва яқинларининг хотираларида келтирилишича, Х.Ҳасановда ана шу пайтлардан бошлаб шоирлик таъби уйғониб, сўзлардан қофия ясаб гапиришни бошлаган. Маҳмуд ака хонадони шоир етти ёшга етгунча Мирзачўлда яшашади. Кейин 1964 йилда яна она қишлоқларига – Деҳқонобод тумани, Бойқўрғон қишлоғига қайтадилар. Деҳқонобод, Қамаши, Чироқчи туманлари халқ оғзаки ижодига жуда бой ҳудудлардан саналади, бу масканларда ҳали ҳануз хоҳ оилавий, хоҳ жамоавий тадбир бўлсин, бахшилар иштирок этадилар. Шоир ҳам болалигида, унинг дунёни таниши, англаши, халққа, сўзга, ижодга муносабатида бахшилар алоҳида ўрин тутади. Буни унинг шеърлари кўрсатиб турибди. Х. Ҳасанов шеърларидаги бахшиёна оҳанг, бахшиёна мазмунни бошқа бир замонавий шоирдан топиш қийин. Шоирнинг шеърлари тагида бахши овози ва сози эшитилиб туради, шунга кўра айтиш мумкинки, шоир агар ёзма адабиётни тутмаганда ҳам албатта бахшичиликнинг бошини тутарди… Х.Ҳасанов ёзма адабиётга фақат бахшиёна оҳангни эмас, сўзга, образга, метафорага бахшиёна ёндашувни, бахшиёна тасаввурни ҳам олиб кирди.

1964 йил мактабга борган шоир 1974 йилда битирди. Шундан кейин мустақил ҳаёт бошланди: Деҳқонобод тумани “Кўкбулоқ” жамоа хўжалигидаги қурилиш бригадасида ишлади. Ҳарбий хизматга чақирилди. Россиянинг Красноярск ўлкасида икки йил хизмат қилиб қайтгач, яна ишини давом эттирди. Фақат ишлади эмас, одамларни, уларнинг оғриғини-қувончини, ташвиш-ғамини, тўю-томошасини, кўнгил дунёсини яқиндан ўрганди, ана шу қувонч-ташвишлар орасида ўзи ҳам қоврилиб яшади. 1978 йилда, яъни 21 ёшида Тошкент Давлат университетининг ҳуқушунослик факультетига ўқишга кирди. Талабалик йиллари у ўзининг адабиётга бўлган қизиқишини намойиш қила бошлади, “Шўъла” адабий тўгарагига аъзо бўлди, шу йиллари шеърлари газета, журнал ва баёзларда чоп этилди. Университетни битиргач, Қашқадарё вилоятининг турли ташкилотларида, вилоят адлия бошқармасида ҳуқуқшунос, етакчи мутахассис бўлиб ишлади. 1994 йилда Қарши шаҳар суди судьяси, 1997 йилда вилоят суди судьяси вазифаларида ишлади. 2000 йилда Республика Олий судининг судьяси этиб сайланиб, Олий суд Пленуми котиби, ҳарбий ҳайъат раисининг ўринбосари лавозимларида фаолият юритди, 2005 йилда Тошкент шаҳар Жиноят ишлари бўйича Чилонзор туман суди раиси, 2007 йилдан 2012 йилгача Қашқадарё вилоят судининг раиси вазифасида ҳизмат қилди. Айни пайтда Ўзбекистон судьялари ассоциациясида фаолият юритади. Иш фаолияти даврида юздан ортиқ ҳуқуқий-ижтимоий мавзудаги мақолалари, бир неча рисола ва қўлланмалари нашр қилинган. У ўзини ўз касби — ҳуқуқшунослик соҳасига тўлиқ бағишлаган бўлса-да, адабиётни бир зум унутгани йўқ. Адабиёт ва ҳуқуқшунослик Х.Ҳасановнинг ҳамиша икки қаноти бўлди.

Х. Ҳасановнинг иш фаолияти тўлалигича ҳуқуқшунос­лик билан боғлиқ ва у ушбу соҳада катта ишлар қилган бўлса-да, бироқ, охир оқибат мамлакатимизга иқтидорли шоир сифатида танилди.

Х. Ҳасанов дастлабки “Оҳува” деб номланган китобидаёқ истеъдодли ва ўзига хос қарашга эга ижодкор эканини намоён қилди. Дастлабки китобида бошланган шеърларидаги халқона оҳанглардан аста-секин шоирнинг ўз йўли, ўз услуби ўсиб чиқди. Х. Ҳасанов ижоди халқнинг ичида, унинг сўз ишлатишида, халқ кўнглининг пучмоқларида ҳали адабиёт эътибор қаратмаган сўзлар, иборалар, бадиий бўёқлар, семантик ифодалар, ҳис ва туйғулар, образлар, ўхшатишлар, характерлар борлигини шоирона бир завқда намойиш қилгани билан алоҳида ажралиб туради. Шу ўринда шоирнинг қариндошларидан бирининг хотирасини келтириб ўтиш жоизга ўхшайди. Айтилишича, 4-5 ёшлигида нима сабабдандир кўзлари кўрмай қолган Х. Ҳасан Лангар Ота зиёратгоҳини тавоб қилгач, орадан сал ўтмай кўзлари тузалиб кетган экан. Бу сирли ҳодисанинг Х.Ҳасанов ижодига алоқаси бор. Чунки Ҳол Мухаммад Ҳасан бутун ижоди давомида халқимизнинг маънавий сарчашмалари сирини излаб келади. Унинг шеърлари ҳам халқ қадриятлари, фольклори, халқнинг маънавий-куч-қудрати, халқ ибрати, сўз бойлигига, матал-маслаги, сиру-асрорига қилинган зиёратга ўхшайди, фақат бу марта шоир бошқаларнинг — шеърни ўқиганларнинг ибрат кўзини очишни истайди. Бу ҳолат унинг бутун ижодига хос. Бунга сиз шоирнинг шеър ва достонларини ўқигач, яна бир бор амин бўласиз. Ҳол Муҳаммад Ҳасан қаламига мансуб ижод намуналари шоирнинг бугунги замонавий адабиётимиздаги ўзига хос ўрнини ҳамда шахс, инсон, замондош сифатидаги бор қиёфасини намоён қилади.

2017

Ҳол Муҳаммад ҲАСАН
ШЕЪРЛАР

ЎЗБЕКМАН
Қасида

Мен кеча кўз ёрганим йўқ,
Юз минг йиллик ўзбекман.
Тўқсон олти бовли уруғ,
Эллик элли ўзбекман.

Дашти қипчоқ, ўғуз, уйғур,
Ёқут, ҳокос ё бошқур,
Эна бошқа отаси бир
Туркий тилли ўзбекман.

Тангритоғдан то Энасой,
Ҳадди ҳудудсиз олтой.
Отда Оврўпага етган
Далли-ғулли ўзбекман.

Сак, массагет, суғдию хун
Тарихин очмиш у кун,
Алпомишли, Алп Тўнгали,
Атиллали ўзбекман.

Оловпараст – зардушт ўша,
Самандар ҳаққуш ўша,
Муқаннасиз қолган гўша…
Бўрифеълли ўзбекман.

Осий деди, таслим бўлдим,
Бош эгиб муслим бўлдим.
Авлиёлар дўстим бўлди
Кўк саллали ўзбекман.

Кирдикорим илму урфон,
Юзим ёруғ нурафшон,
Замахшарий, Абу Райхон,
Абу Али… ўзбекман.

Масъаласин ечди очун
Хоразмийлар бор учун.
Келди излаб ёпону чин,
Шонли йўлли ўзбекман.

Ал-Фаробий, Ал-Бухорий,
Ан-Насаф, Ат-Термизий,
Ал Фарғоний, Марғиноний…
Улуғ – улли ўзбекман.

Боболарим давра кўрган,
Муҳташам давлат қурган.
Ҳар бегида қўшша қўрғон
Кунгурали, ўзбекман.

Тутилганда Темур номи,
Титрамиш осмон, замин,
Тўтиё босган қадами
Дабдабали, ўзбекман.

Ер тархини чизган ўзим,
Замондан ўзган ўзим,
Кўкдан юлдуз узган ўзим
Узун қўлли ўзбекман.

Сўз лашкари тортди шабгир,
Дунё тан берди охир.
Парчалаб панжаси занжир…
Арслон ёлли ўзбекман.

Ишорамга бўлиб маҳтал
Не юртлар қўйди ҳайкал,
Шоҳид неча зар Тож Маҳал
Олов ҳалли ўзбекман.

Номимга мос феъли-хўйим,
Эггим келмайди бўйин,
Ҳатто оғам, инимга ҳам
Замзамали ўзбекман.

Шул боис учради ғовлар,
Тузоқ қўйди бировлар.
Қонимни ичди не ёвлар,
Нетай, далли ўзбекман.

Кайвонилар эди тарқоқ,
Мақомим бўлди қўрқоқ.
Ўтган, ана юз йилга боқ,
Кам бағалли ўзбекман…

О, уямдан чиқди лочин,
Ёйиб темир қулочин,
Кескирлигин кўрсатди чин,
Мард амалли ўзбекман.

Қайтди яна шавкат-шоним,
Қайта кўпирди қоним,
Қанотида тинч осмоним,
Ҳур Ҳумоли, ўзбекман.

Энди ғаюр йўлим тўсмас,
Муртимни болта кесмас.
Элим-юртим эгали, бас,
Мартабали ўзбекман.

Мен кеча кўз очганим йўқ,
Юз минг йиллик ўзбекман…

 

ВАТАН

Шафақу шафтоли гулидан хушрўй,
андалиб навоси – тилидан хушрўй,
назмгўй хоманинг йўлидан хушрўй
хилқат бор –
Бир азиз. Би-ир азиз…

Замбуруғнинг захира ганжидан ширин,
Аразкаш сулувнинг ранжидан ширин,
Ҳур гўдак «инга»син авжидан ширин
Хилқат бор –
Бир азиз. Би-ир азиз…

Капалак қаноти патидан майин,
оҳунинг, олқорнинг сутидан майин,
чоҳда чоғ кабутар хатидан майин
хилқат бор –
Бир азиз. Би-ир азиз…

Илк розни рад қилган қўшни қизидай,
кўнгилни кўтарган фолбин сўзидай,
дабдуруст очилган басир кўзидай
хилқат бор –
Бир азиз. Би-ир азиз…

Беминнат яширган бор гуноҳимиз –
Бу хилқат – МУҚАДДАС САЖДАГОҲИМИЗ.

БАХШИЁНА

«Жолғиз жилға қумдики,
У нимадир кимдики?».
Чистон

Дўмбира – дилники, дил – забонники,
Куй-қўшиқ – омон-омон замонники.
Уч-тўрт оғиз терма териб айтайин,
Ўтириги чин, эртагу достонники.

Чамбилбел қалъаси – қирқ чилтонники,
Юнус, Мисқол пари – ҳур, ғилмонники.
Қирқ йигит, Соқибулбул, Сардор… қани
Битта Ғирот Гўрўғли султонники.

Ортқанинг норники, нор карвонники
«Танга – топқанники, от – минганники».
Кўпкарида Кўҳна Дунё бековул:
«Югурганникимас, буюрганники».

Чориқ – чўпонники, қўй – қўтонники,
Ганжина – хумники, хум – илонники.
Бойи баён, чори ночор меҳмондир,
Меҳмонхона эса, ҳу… Мезбонники.

Турфа рангдан иккиси инсонники:
Қора – дононики, оқ – нодонники.
Қурту қумурсқадан қидир бошқасин
Қайси жондорники – қайси жонники…

Посра – деҳқонники, дон – хирмонники,
Дўлга тушгани – тош, тегирмонники.
Кутма ризқи насибангдан ортиғин,
Бари неъмат –Улуғ Дастурхонники.

Сирли узук, асли Сулаймонники,
Бугун у – сеники, эрта – меники.
Кун келиб гапингга кирмайди ҳеч ким,
Молу дунё омонат «беш кун»ники.

Дўмбира – куйники , куй – армонники,
Қўшиғим – элники, эл – давронники.
Элим – эл, тилим-тилим-эй ёронлар,
Топқаним «Ёлғончи»да имконники…

Билганим – билдирганим чистонники:
«Неники – не, кимники, Ким – кимники…»

* * *

Онажон, оғзингиз ошга
текканда тишингиз синмиш,
Бу кун ғам лашкари маним
кўксима ханжарин сунмиш,
Кўмирдек тим бошим узра
қайғунинг қорлари қўнмиш,
Томирда қонларим тўнмиш
тилим лол, кўзларим тинмиш,
Э воҳ, не кўргилик кун-бу,
узун кунмиш, куним тунмиш.

Жунунман, ҳасратим ҳар дам
ўзим-ўзимга сўзларман,
Вужуд титрар, дилим идрар,
уним чиқмайди – бўзларман,
Дийда суйи билан тинмай
жигар бағримни тузларман,
Деди ким: “айрилиқ мерос”
Ў, ҳаёт, шунчалар жўнмиш,
Э воҳ, не кўргилик кун-бу
узун кунмиш, куним тунмиш.

“Рўзи насиб илинган ер,
ризқингиз қийди-ку, найлай,
Минг аср оч, тиланган ер,
Сизни еб тўйди-ку, найлай” –

Эгачим оҳ уриб йиғлар
кўкайим куйди-ку, найлай,
Қабрингизда қалтириблар
кенжа синглим – чечак унмиш,
Э воҳ, не кўргулик кун бу,
узун кунмиш, куним тунмиш.

Ичимга ўт кетиб, рўйим
заъфарон барг каби сўлди,
Ғаними ҳол сўраб келди,
орланиб олдида кулдим…
Ҳақнинг ҳукмига ширк билдим,
Ўзига тавбалар қилдим,
Тақдир ўюнига ҳайҳот,
саркаш кўнглим наҳот кўнмиш,
Э воҳ, не кўргулик кун – бу,
Узун кунмиш, куним тунмиш.

ОНАНГ У

Бешигингда боғлиқ ўша
Қўнғироқни чалган илк,
Бошинг узра порлаган шамс-
Ғамар бўлиб кулган илк,
Вужудингга оқ сут ила
Меҳр нурин солган илк –
Чароғбонинг,
каҳкашонинг,
осмонинг – Онанг У.

Илк қадаминг кўзга суртиб,
Кўзмунчоқлар илган жон,
Юзин юлсанг завқинг учун
Қўшилишиб юлган жон,
Қоқилсанг гар, кўксин тўшаб
Бағрин нисор қилган жон –
Нигоҳбонинг,
меҳрибонинг,
посбонинг – Онанг У.

Жонингга жон суниб мудом
Ёнгинангда келган ҳам,
Дилингдаги дарду ғаминг
Элдан бурун билган ҳам,
Рангинг кўриб, ҳолинг сўриб
Хазонсифат сўлган ҳам –
Гулистонинг,
боғистонинг,
боғбонинг – Онанг У.

Ҳам қувончинг, ҳам азобинг
Тенг шерика бўлган кас,
Барча орзу аъмолингни
Зиммасига олган кас,
Умринг ногоҳ, бўлса барбод
Сендан олдин ўлган кас –
Қадрдонинг,
жонажонинг,
онажонинг – Онанг У.

ГЎЗАЛСАН

Оғироёқ аёл, сен
дунёда энг гўзалсан.
Юлдузга тегар илкинг
илкис ойга узалсанг.
Ҳулкар — бўбак, Тарозу —
беланчакка айланар,
Йўргакбоғиш менгзалмиш
Сомон йўлга азалдан…

Оғироёқ аёл, сен
борсан, очун мунаввар.
Офтоб нурин тўкар мўл
замин узра муқаррар.
Орзу ўйларинг эзгу —
санаб энтикар кўзгу,
Ойлар нақадар улкан,
Тунлар сокин нақадар.

Оғироёқ аёл, сен
муаттар гул-анбарсан.
Ўтсан, чўғташир қушсан,
гулханда самандарсан.
Сен борсан — кун тутилмас,
«Қиёмат қойим» бўлмас,
Оламни асрагучи
буюк куч — музаффарсан.

Сен парисан, гирдингда
Ҳурлар дурдай тизилган.
Тонглар отар жилмайсанг,
Эсар сабо сузилсанг…
Куйсан, қўшиқ созда сен,
Ҳамиша эъзозда сен,
Мадҳ этишга арзийсан
Шоҳбайтлик бир ғазалсан.

Оғироёқ аёл, сен
гўзалсан, чин гўзалсан.

ТОПАЖАКСАН

Ўзингни топажаксан, кўзингга қараб юрсанг,
Юзингни топажаксан, сўзингга қараб юрсанг.
Тузинг ҳалол, изинг пок, ўрнинг аниқ, қадринг нақд –
Ўғлингга қараб юрсанг, қизингга қараб юрсанг.

ОР

Элибойлар уй сирин қўрга чиқиб кенгашмас,
Бўйни синиб кетсаям эл ичида, энгашмас.
Оти ўлиб мабодо ярим йўлда қолсада,
Кетар пою пиёда, бировларга мингашмас.

ТИЛАК

Ҳар киши ўссин, улғайсин, ўғил-қизи одам бўлсин.
Кўкарсин, кўкрагин керсин, кенгфеъл, кенгқадам бўлсин.

Ўчоқда ўчмасин ўти, нокасга чиқмасин оти,
Топгани тўйларга кетиб, дастурхони бекам бўлсин.

Қатордан ўрнин қидирсин, боқиб қўл бармоқларига,
Тўртовидан зиёдроғу, майли, бировдан кам бўлсин.

Мардлик мақоми-чун минбар ёхуд майдон эмас даркор,
Сўзида собиту содиқ, синовда серчидам бўлсин.

Ожизга оға бўлсин у, такаббур олдида кибор,
Эзгулик эътирофида иши алифрақам бўлсин.

Кўтарсин, кўзга суртсин то кўҳна юрт тупроғи гардин,
Элин тили, тутуми, эътиқодига маҳкам бўлсин.

Аждоди авлиё ўтган авлод комил бўлур, албат,
Оққан ариқ оқар нақли Ҳол, ҳамиша ҳамдам бўлсин.

МУСИЧА

Мусича мўй келтирур,
Беҳиштдан бўй келтирур.
Инига ун сепса ким,
Мўл ризқи рў(й) келтирур.

Мусича мўй келтирур,
Бўй қизга тўй келтирур.
Қўраларин тўлдириб,
Қуйруқли қўй келтирур.

Мусича мўй келтирур,
Кўнгилга ўй келтирур.
Кафтида дон тутса ким,
Кетмас обрўй келтирур.

Мусича мўй келтирур,
«Куку»лаб куй келтирур.
Куйиб юрган йигитга
Бир парирўй келтирур.

Мусича мўй келтирур.
Уйларга тўй келтирур…

СEҲР

Тоғлар тўшига чиқсанг бас,
Улар паст кетишга қўймас.
Сеҳрлаб қўяр, сеҳрлаб,
Бундай ҳилқатни ким суймас.

Каклиги какир-какирлаб,
Кийик улоғи дикирлаб,
Қўшиқлар айтиб қайнайди
Булоғи биқир-биқирлаб.

Бурганлари бўй таратар,
Шувоғи танни яйратар,
Нар беданадай сайратар
Кавраги касир-касирлаб.

Туманли товлар – ўтовлар,
Тўзғитиб тибит собовлар.
Оқ қосабали момолар
Сирлашар пичир-пичирлаб.

Камарда зовлар, унгурлар,
Тош кўчса ёмон гумбурлар.
Аъзои бадан жимирлар
Юраклар дукур-дукурлаб.

Қотларда ўтлар олқори,
Қояда қийғир патлари.
Сув сачратар санглоқлари
Биргина сўзни зикрлаб.

Дараси – дарё ўраси,
Шаропаси – шаршараси
Йўнар қиловли қиррасин
Қайроқтошлари тўғирлаб…

Ҳайдар кокулли шамоллар
Ях чўққиларни «ёмон»лар.
Ҳуччига учар хаёллар
Чукрилар тотин ўғирлаб.

Туятобоннинг таъми хуш,
Томирин кавлар каламуш.
Нимага урди кирпи ниш
Андизлар шитир-шитирлаб?

Тошбақа тошга пусиниб
Гўлликка солар ўзини.
Қидирар ризқи рўзини
Қурту қумурсқа қимирлаб.

Кўзлар қамашар кўркидан,
Дўлана, учқат, зиркидан.
Абрик ифори бургида
Арчалар шохи ғичирлаб.

Чакамук, ҳулули пишган,
Айиқлар ейишга тушган,
Замбурлар чиппа ёпишган
Куйлашиб «минғир-минғир» лаб.

Қуённинг қавми товушқон,
Суғурга юмрон туғишган.
Тулкиман този қувишган
Тишлари такир-такирлаб.

Тунлари тўлин ойни кўр,
Минг қўйли манов бойни кўр.
Чилдирма чалиб тўкар қўр
Юлдузлар бижир-бижирлаб.

Жумурда қорин мойлари,
Ғорда сақлангич жойлари,
Бойбича келинойлари
Кубилар пишар гусирлаб.

Қишини кузга муҳрлаб
Баҳор ҳам борар охирлаб.
Таърифга бошқа Ҳолим йўқ
Тилимни тийгум «узр»лаб.

Сеҳрлаб қўйди-да сеҳрлаб…

ЎЛАН

Отам от сурган адирлар –
Қирлар жон қадар қадрли.
Дўмбирасига жўр бўлиб,
Ўланлар айтсам арзийди.

Ойлардин ойдин ўйлари,
Карвонлар кутган бойлари.
Ордона қолди ўтган сўнг
Туялар оққан сойлари.

Туялар боқсам «ҳала»лаб,
Олдимга солсам галалаб.
Урсам норининг бўйнига,
Ўлсам парининг қўйнида.

Ойнинг қўтонлаб оғиши,
Ойда бир ёмғир ёғиши,
Қўрани нурга белабди
Тўлнинг суртери туғиши.

Газалар боши қораймиш,
Даҳналар оғзи тораймиш,
Бослиғиб чиққан бойбича
Тушларин йўлга йўраймиш.

Ярқировуқ ярқираса,
Бориблар ҳолин сўрасам.
Соғинганини билдириб,
Жобсорлар очиб қараса.

Сочбовларини сочоқлаб,
Жўмалагини мунчоқлаб,
Чошгоҳда ўтар отарга
Қўшкадисини қучоқлаб.

Кийган ҳаққари ковуши,
Тошларга тегиб товуши.
Зовларни олар забтига
«Чирий»лаб чибич соғиши.

Кўганда габа қўзилар,
Ийдириб бўйни чўзилар.
Жамрашганида манграшиб,
Эмача бовринг эзилар.

Қоғаноқ, гилагай ичиб,
Жегда – кебанагин ечиб,
Чўлиғи чалар сибизиқ
Масирқаб, дунёдан кечиб.

Бир тутам соқол иякда
Така ториғар киякда.
«Бобов»ларингни бас қил-эй,
Ҳали сенга рўз қаёқда.

Ҳаволар ёғар тов-товға,
Туялар келар мотовға.
Муртини суртиб «бой» ота,
Кириблар ке-этди ўтовга…

ТEНГЛАМА

Кимки бахтсиз – эрур серхотир,
(касрин тортиб яшар одамлар)
Ёди йўқлар бутун – бахтлидир,
Вақт – Ҳакам ҳисобланса гар.

Занглаб ётган ўқдир – хотира
(ё қора кун маҳражи – заҳар
Ёхуд илдиз чиқарган яра) –
Вақт – Малҳам ҳисобланса гар.

Лолга суврат, кўздир басирга
(юрак ҳайдолмаган хира қон
Оқиб келар милён асрдан) –
Вақт – Рақам ҳисобланса гар.

Демак, эҳтимолда турмас Бахт –
Хотирага терс – кўпайгич сон.
Мавҳумотнинг исботидир Вақт,
Дунё – бир кам ҳисобланса гар.

СИБИЗИҚ

Бойбувамнинг қизи – Сулув,
Исмидан ҳам ўзи сулув.
Карашмали қарашлари
Кўнглимга солар кўп ғулу.

Сулувнинг ёши ўн бешда,
Энг, ёқолари чимкешта.
Қўлим узатсам қунишар,
Қарчиғайдан ҳурккан қушдай.

Қуралайди кўз, қош… сулув,
Кўксида муздан тош, Сулув.
Тошбағирлиги майлику,
Тойдан асов – бебош, Сулув.

Сулувни сойга эндирсам,
Ҳарсангтошларга миндирсам.
Сибизиғамга сел қилиб,
Келинликларга кўндирсам…

Осмондаги, ҳой, Ой сулув,
Юлдузларингни ёй сулув.
Бу дунёларда бормикан
Мендан ҳам ўтган бой, Сулув.

Сулув, сулувим, жон Сулув.

БОЙБИЧА

Боғчасида бойбича
Сайр этар ўз зайлича.
Қушчага айлансаму
Сайрасам уча-уча:

– Бойбича, ай, бойбича,
Бўзами бу кўзача…
Эсим оғиб бородур,
Сувсаблар ича-ича.

Бойбича, ҳей, бойбича,
Ҳозир кундузми, кеча?
Ақлу ҳушдан адашдим
Қуёш неча, ой неча?

Бойбича-эй, бойбича,
Раҳминг келмайди ҳеч-а.
Наззора қилсанг нетар
Бир бора ўздан кеча…

Бойбича, жон, бойбича,
Қушга карам қил пича.
Пойингни тавоф этсин
Тузоғин еча. Еча…

Бойбича, воҳ, бойбича,
Ўзим тўқ, кўзим оч-а.
Кўз олдингда жон берай
Кўзангни қуча-қуча.

Бойбича, оҳ, бойбича…

ШУВИЛЛАК

Шувиллагим шувиллар,
Овози гув-гувиллар.
Товушидан олар тин
Олис-яқин овуллар.

Тинглар дара, унгир-ғор,
Тоғ тўшида тўнгган қор,
Жунбишдаги ҳар жондор,
Жўр бўлишар увиллаб.

Зовлардан садо қайтар,
Қосаға қўшиқ айтар,
Чалсам қайта ва қайта
Ичим бўшар ҳувиллаб.

Шувиллагим шувиллар,
Зомбирлар зув-зувиллар.
Сақлаёлмай сирларин
Гуллаб қўяди гуллар.

Тошдан тошга сачрар сув,
Арча бургин тўкар дув,
Бўй тарқатиб чарчар, ҳув
Шамол – кенжа довулга…

Оқ ўтовдан бир оққиз,
Чиқар оғзида саққиз.
Ўн етти ё ўн саккиз…
Бир-бир босиб ҳимиллар.

ҚИЗ ҚЎШИҒИ

Бек боласи бетайин
Эса эна, нетайин.
Қулоғим қонатканин
Қандаям унутайин.

Овулни оралатиб,
Ўтовдан мўралатиб,
Саман отин силайди
Юрагим яралатиб.

Бўйи бўйимдан ўтди,
Бир ўй ўйимдан ўтди.
Бир овуз гап қотолмай
Тилин чайнади, ютди.

Бек боласи бетайин,
Садағаси кетайин.
Тушунмайди ичимди –
Ё синайди атайин.

Синасин-а синасин
(Итам бир пас тин осин).
Ҳайит ўтиб кетган сўнг
Ўзи қўйсин хинасин…

Дарди дагар гўшида,
Гўшидамас, тўшида.
Кунлар солай бошига
Ҳар кун кириб тушига.

Бек боласи бетайин,
Гунайидан ўтайин.
«Ўпка-гина» гинамди
Олиб ортга отайин.

Бўз-бўзгина, бўзгина,
Чалай чанқовузгина.
Гумон тарқаб тумандай,
Тўйлар бўсин тезгина.

Бек боласи бўз бола,
Қурғур қийғиркўз бола.
Кутиб кўзи тўрт бўлди
Нетай, мендай қиз бола.

Бек боласи бетайин,
Садағаси кетайин.

ТЎРТЛИКЛАР

* * *

Эр кишининг эркалиги кучдадир.
Белин букар кушандаси учтадир.
Боши учун етар баъзан бири ҳам:
Бири намдир, бири ғамдир, бири кам…

* * *

Минг йиллардан бери жўрам Исоқ Тўра
Шеър қадрига кўпроқ етар мендан кўра.
Кўзларидан кўрса бўлар юрагини
Ҳар сония виждонидан сўраб урар.

* * *

Юзда ҳам ёшларни кўрса,
юзингиз ёришиб турсин,
Кўрольмасдан кампирингиз
кунора уришиб турсин.

* * *

Қўшнилар киришиб турсин,
лабларин буришиб турсин,
Ичингиз юришиб турсин –
ишингиз юришиб турсин.

SHOIR HOL MUHAMMAD HASANNI TAVALLUDINING 60 YILLIGI BILAN QUTLAYMIZ

Shoir Hol Muhammad Hasan bu yil oltmish yoshga qadam qo‘ydi. Uning o‘nga yaqin kitobi chop qilinib adabiyot ixlosmandlarining e’tiborini qozongan. Biz yil yakunida yana bir bor shoirni qutlug‘ sana bilan muborakbod etamiz.

Qozoqboy YO‘LDOSH, Muhayyo YO‘LDOSHЕVA
TOG‘ TO‘SHIDA YOTAR SURUV
yoxud xalqona she’riyatga bir nazar

O‘zbek she’rxoni ko‘p yillar davomida poetik so‘zning silliq, jarangdor, imkon qadar “adabiy” bo‘lishiga obdon ko‘niktirilgan edi. Milliy she’riyatga ilk bor Mirtemir domla tomonidan kiritilgan jonli so‘zlashuv unsurlarini T. Sulaymon bir qadar kuchlantirdi. H. Xudoyberdiyeva, A. Suyun, R. Musurmon kabi shoirlar ijodida ifodaning xalqchilligi muayyanlashdi. Lekin bu shoirlarning she’riyatida xalqning ruhiyatiga xos o‘zgachalikni berishga ko‘proq e’tibor qaratilar, ayrim ekzotik so‘zlarni hisobga olmaganda ifoda ko‘proq darajada adabiy edi. Hayot Shodmon bilan Hol Muhammad Hasan she’riyatimizga ishlov berilmagan, silliqlanmagan o‘zbek so‘zining tabiiy stixiyasini olib kirdi. Adabiylashmagan, grammatik qoidalarga muvofiq tarashlanmagan, xalq tafakkuri va ruhining ifodasi bo‘lgan, ulus ko‘nglini bevosita his etish, milliy xotirani yashartirish xususiyatiga ega bu she’riy so‘zlar adabiyotimizga o‘zgacha bir epkin olib kirdi.

O‘z ijodi bilan adabiyot ixlosmandlari e’tirofini qozonib kelayotgan shoir Hol Muhammad Hasanning “Qadimiy qo‘shiq” to‘plami butunisicha ana shunday she’r¬lardan tashkil topgan. Asllik va betakrorlik har qanday badiiy yaratiqning san’atligini belgilaydigan muhim omillardandir. “Qadimiy qo‘shiq” kitobidagi ko‘pchilik she’rlar asl milliy ildizga ega, qaytarilmas yaratiqlar ekani bilan ajralib turadi. Xalqona ruh va so‘zlashuv tili shoir ijodiga shunchalar singishganki, hatto muxammas janrida bitilgan “Navro‘z” she’rida ham sheva so‘zlari mo‘l-ko‘l ishlatiladi. “Qo‘zigullar mo‘g‘jasi musichalar sirdoshimi, Boychechak kosasiga tomgan to‘rg‘ay ko‘z yoshimi”, “Chuchmomo boshidin tushdi sinib pushti ko‘za” kabi ifodalar tarkibidagi aruz o‘lchamlariga tushmaydigan “qo‘zigul”, “mo‘g‘ja”, “to‘rg‘ay”, “chuchmomo”, “ko‘za” kabi turkona so‘zlar yilboshini kutayotgan eliboy o‘zbek turmush tarzi va ruhiy olamining haqqoniy manzarasini chizish imkonini bergan.

Hol Muhammad Hasan poetik tasvirga tortgan voqelik va inson fe’l-atvori, fazilatu illatlariga xolis yondashadi. Shu bois she’rlarida tasvirlanayotgan kishi tabiatining qabul qilinishi dushvor yashirin xususiyatlari, fitratining ichkin jihatlari yorqin gavdalanishiga erishadi:

Farosatu fahmdan yo‘q darak,
Podakalla, tovushqon yurak,
Kun kechirib yurgan jonsarak,
Har dodarni odam sanama.

Eliboy – chorvador o‘zbek o‘z turmush tarzidan kelib chiqib, farosatsiz kimsani “podakalla”, qo‘rqoq kaslarni esa “tovushqon yurak” ataydi. Topib qo‘llangani uchun ham ayni shu ikki so‘z obrazning mohiyatini ochish va didaktik yo‘nalishdagi she’r hissiyligini oshirishda qo‘l kelgan. Ushbu tasvirda odamlik va odamiylik bobidagi o‘zbekcha jaydari talab aks etgan. Odamning odam bo‘lolmagani shoirni qiynaydi, ayni vaqtda, “Asli odam o‘zi juda kam, Ikki oyoq bilan yursa ham”, – tarzida eliboylarga xos kenglik bilan dunyoning biri kamligini aytib, o‘qirmanga taskin berganday bo‘ladi.

Hol Muhammad Hasan o‘zbek ruhiyatidagi o‘ziga xosliklarni puxta biladi, ularni to‘la tasvirlash uchun qanday so‘z, vosita va badiiy usullar qo‘llash kerakligini intuitiv his qiladi. Suyganidan qo‘lo‘romol olgan yigit holatining: “Yor ro‘moling g‘ijima, Mayli, mendan ranjima, Ming yil endi mast etar, Qo‘lim tiqsam qo‘njima” tarzidagi tasvirida shoirning shu bilgichligi namoyon bo‘ladi. Kutilmaganda ko‘rinib qolishidan xavotirlanib oshiq qo‘lo‘romolni cho‘ntagi yoki qo‘yinga emas, etigi qo‘njiga soladi. Shunday qilinganda ham bexavotir bo‘linadi, ham qiz sha’ni ortiqcha gap-so‘zdan asraladi. Zotan, dildorlik ko‘rsatib ro‘molcha berish − ko‘ngli borlik alomati. Bu satrlarda millatimiz ahlini boshqalardan ajratib turadigan, jahoniy globallashuv sharoitida ham o‘ziga xos ma’naviy qadriyatlar yashovchanligini ta’minlaydigan ma’naviy-maishiy omillar aks etgan.

Shoir H. M. Hasan inson ruhida kechadigan o‘zgarishlarni juda ishonarli, ta’sirli va hech kimga o‘xshamagan yo‘sinda tasvirlay oladi:

Qalbim qolsa qarovsiz,
Ursam bag‘ir toshlarga,
Sinsa qafas ko‘z yumib
Bo‘lib bersam qushlarga.

Poetik tasvir zamzamasi o‘qirmanni muvozanatdan chiqarar darajada: muhabbatga to‘la qalb suygili tomonidan qarovsiz qoldirildi, shu bois oshiq bag‘rini toshlarga urdi yoki oshiq qalbi bag‘ritoshlarga urildi, bundan yurak parchalanib ketdi. Xalq ijodida azaldan qush – jon, yurak esa jon qushi saqlanadigan qafas ramzi bo‘lib kelgan. Oshiq qafasdagi qushni emas, poralangan yuragini muhabbatdan bebahralarga ulashib, boshqa qushlarni oziqlantirmoqchi, ularning yemagini muhabbat, manzilini visol, hayotini ishqdan iborat qilmoqchi.

Hol Muhammad Hasanning she’rlarida yurtning betakror tabiati, baland tog‘lari, cheksiz dashtlari, chechaklarga to‘la qirlari, tuproqli ko‘chalari, loysuvoq uylari, ularda yashovchi tortinchoq qizlar va g‘ujurli yigitlar aks etadi. Shoir tasvir talabi bilan goh tabiatga odam orqali, goh odamga tabiat orqali nazar tashlaydi. Har ikki holda ham odam ruhiyati va o‘zgaruvchan kayfiyatidagi oniy lahzalarni muhrlashga intiladi:

Tun. Tog‘ to‘shi. Qushlar tinar.
Salqin-salqin yellar yelar.
Ming bir maysa mushkidan mast
Mayin-mayin hislar inar.

Bu satrlardagi “salqin-salqin”, “mayin-mayin” kabi qo‘shoq so‘zlar tasvir ta’sirchanligini oshiradi. She’riy misralar natijasida o‘qirman havoning salqinligidan yengil junjikkanday bo‘ladi. Borliq uyquda, hatto qushlar ham tingan. Faqat “mayin-mayin hislar in”ishi paronim tarzida qo‘llangan “yelayotgan yel”dan tashqari ham kimdir bedor, harakatda ekanini bildiradi. Bunday lahzada yel kabi bedor kim bo‘lishi mumkin? Ko‘nglidan sevgi joy olgan oshiq-da! Bu uyg‘oq jonlarning har ikkisida sarxush: shamol maysalar mushkidan, oshiq mayin hislar bo‘yidan. Ikkisi ham o‘ziga ne bo‘lganini aniq bilmaydi, ammo ko‘ngil − farahli, yorug‘, yoqimli, shirin tuyg‘ularga to‘la. Bu holatlarning sababi ayon, ammo oqibati qorong‘u. Ne bo‘lganda ham shu tuyg‘ular:

Toshlar momiq, tiniq-tiniq,
Bolish misol boshing botar.
Quchoqlasang, sinib-sinib…

Bulut yonboshingda yotar – tarzidagi sezimlarga asos beradi. Sevgiga maskan ko‘ngil egasiga toshning momiqday tuyulishi, boshga tosh emas, toshga bosh botishi, bulutning sinib-sinib yonboshida yotishi hech gap emas. Bunday kayfiyatdagi oshiq imkoni chegara bilmaydi, uning qo‘lidan kelmaydigan ish yo‘q. She’rda tog‘ to‘shida yashaydigan oshiq yigitning holati ham hayotiy realligi, ham ko‘tarinki romantikasi bilan aks ettirilgan.

Adabiyot ko‘pchilik ko‘rib turgan, ammo yaxshi tushunolmagan, ba’zan tushunsa-da oxirigacha izohlay olmaydigan holatu mohiyatni anglash va anglatishga urinish mahsulidir. Zotan, adabiyotning bosh moyasi, yaralish sababi va oqibati bo‘lmish inson − sirlarga boy murakkab tilsim. Chin shoirlik ana shu murakkab yaratiqning o‘zi ham bilavermaydigan qaysidir jihatlarini kashf qilishga intilishda belgi beradi. Hol Muhammad Hasanning ko‘p she’rlarini shunday intilishning samarali natijasi deyish mumkin. Shoir she’rlarini olamga eliboy o‘zbek nazari bilan qaray olmaydigan o‘qirmanning qabul qilishi oson ko‘chmaydi. Shoirning: “Ketdi yor omon-omon, Olovlanib, ollanib, Belida qirqta ilon, Soqchilikka yollanib” satrlaridagi “omon-omon” qo‘shoq so‘zini anglashning o‘zi o‘qirmandan muayyan ruhiy-maishiy xabardorlikni talab etadi.

O‘zbek tili sehrli, unda so‘zgina emas, har bir tovush ma’no ifodalaydi. “Ko‘klam” so‘zi asosida “ko‘k” (osmon), “ko‘klik”, “ko‘karish”, “ko‘kat”, “ko‘kalamzor” so‘z¬larining ma’nolariga ishora bo‘lganidek, “qiz” so‘zida ham tabiiy ravishda qizillikka yo‘nalim bor. Shu bois sollanib yurishi ayb sanalib, suvda yuzgandek tekis, mayin harakatlanishi lozim bo‘lgan o‘zbekning bo‘yqizi begona nazardan, ayniqsa, oshiq qarashidan “olovlanadi, ollanadi”. Dunyoda faqat o‘zbekkina kiygan kiyimi bilan kiyinibgina qolmay, o‘zining ijtimoiy-maishiy maqomini ham anglatadi. Qizil rangli kiyim − qizlarga maxsus. Qizni olovlantirayotgan qizil libos uning bolalikdan balog‘atga o‘tgani, ammo hali egali bo‘lmagani, boshi ochiqligini bildiradi. Ayni shu ifodada olovlanish libosdangina emas, uyatchan shaxsiyat holati va suygan ko‘ngil haroratidan ekaniga ham ishora bor. Qiz belidagi qirq ilon − qirqta qilib o‘rilgan soch bu holatga berilgan urg‘u. Ularning yurganda harakatga kelib, ilonday bilanglashi qizni qo‘riqlayotgan hushyor soqchi go‘yo.

Hol Muhammad Hasan milliy ildizni yaxshi bilish bilan cheklanmaydi, boshqalarni ham bundan bahramand qilishga urinadi. Uning bitiklaridagi “Yor boradi himillab”, “Holsiraydi ko‘kayim”, “Oy oydini sutmikan-yey, Odamko‘mir o‘tmikan-yey”, “Jumurdag‘i moydan”, “Pishkak pishib kubidan”, “Karmak shimib ivigan”, “Toltoboqlarga qimron quy” kabi milliy-hududiy qimmatga ega tushuncha va shevaga xos so‘zlar ko‘zni quvontirib, diqqatni tortadigan ekzotik bezak sifatida emas, balki bugun amalda bo‘lgan qadriyat tarzida qo‘llaniladi. Har bir odam aslida kimligini, teran etnik tomirlarini unutmasligini orzulagan shoir: “Bejama tarixingni, Bilib yur yo‘rig‘ingni”, deb yozadi.

Harakat hayot mavjudligining azaliy va abadiy qonunidir. Agar harakat to‘xtasa, hayot to‘xtaydi, muvozanat buzilib, yer o‘z o‘qidan chiqadi.

Shoir insonlik qiyofasini yo‘qotib, to‘daga, hatto, ba’zan podaga aylanib borayotgan odamlardan tashvishga tushib, atrofdagilarni g‘ujursiz zotlardan ehtiyot bo‘lishga chaqiradi. Eliboylarning tajribasiga tayanib, bunday kimsalarni tanib olsa bo‘ladi, deb ishonadi shoir: “Betuturuq, zoti pastlarning O‘ng yelkasi qisiq hamisha”. Yelka kengligi − erlik belgisi. Qilmishi yovuzlarda esa erlik tuyg‘usi kamchil.

Bunday bo‘lmasligi uchun nima qilish kerak, umuman, ma’naviy inqirozning oldini olish, yo‘qolib borayotgan or tuyg‘usini tiklash, sha’n muqaddasligini muntazam yodda tutib yashash mumkinmi? Shoir bu imkonli, buning uchun “O‘sib qizu ulingiz, Uzun bo‘lsin qo‘lingiz, Tutilmasin tilingiz” hamda “Or olarda quyilmas, to‘nmas, Qaynoq qoni bo‘lsin yigitning” deb hisoblaydi.

Hol Muhammad Hasan she’rlari o‘qirmanni o‘zbekning ulug‘ligi, orini hayotidan ortiq bilishi, yuksak ma’naviy-axloqiy qadriyatlarga tayanib yashashining boisi baland tog‘lar, shoshqin daryolar, cheksiz dalalar, bu maskanlardagi o‘ziga xos udumlar emasmikan, balki tabiat o‘z bag‘ridagi odamlar qalbini ham o‘ziday ulug‘vor qilar deganga o‘xshash o‘ylarga toldiradi. Shoir she’rlarida yurt tabiati shunday suratlantiriladiki, o‘qirman ruhiyati tabiiy ravishda tozarganday bo‘ladi. Quyidagi tasvirga e’tibor qiling:

Tog‘ to‘shida yotar suruv.
Oy o‘tovga botar. Suruv…
It huradi turi-ib-turib.
Hech narsani bo‘lmas ko‘rib.

Bunday joydagi kishining o‘zi ham, o‘ylari ham tozaradi. Mayda gaplar, o‘tkinchi manfaatu ilinjlar ep ko‘rilmay qoladi. Yashashning ma’nisi bir umr intilingan qulaylik, hashamatdan emas, balki toza so‘z, toza o‘y, toza amaldan iborat ekani tuyiladi. Sukunat og‘ushidagi tog‘ to‘shiga qo‘ngan suruv, yuksaklikdagi o‘tov ortiga botib borayotgan oy, sukunat kuyini har zamonda xizmat yuzasidan buzib turgan it, qorong‘idan hech narsani ko‘rib bo‘lmasligi tasviri kishi hissiyotini bir necha chandon kuchaytirib yuboradi. Bunday sharoitga tushgan yoki buni his etgan odam tashqi olamdan ko‘ra o‘zini, o‘z ko‘nglini tekshirishga moyil bo‘ladi. Bu saodatga erishgan shaxs atrof-olamni tinglab, ko‘ribgina emas, tuyib ko‘proq zavqlanish mumkin va zarurligini anglab yetadi:

Qaro edi o‘sha tun
Sochlaringday tim-tim.
Oqardi bir kuy mahzun
Tegramizda lim-lim.

Shunda labing qotdi tosh
Sizib o‘tdi qatra yosh
Chimirilar qalam qosh –
Qoq belidan sinar yoy.

Tim qaro tun aslida oshiqlar yo‘ldoshi sanaladi. Xalq dostonlarida “Oshiqning fahmidir qorong‘i kecha”, deyilishi bejiz emas. Tunda oshiq yor uyiga yaqinlashib, ko‘nglidagi ishq o‘ti alangasini bir qadar bosishi mumkin. O‘zi uchun emas, boshqalar nazari uchun yashaydigan o‘zbek qizining sha’ni juda omonat bo‘lgani bois kunduzi u tomonga yovuqlashib ham bo‘lmaydi. Qaro tunda esa oy va yulduzlardan bo‘lak guvoh yo‘q. Balki qiz uyi derazasi oldida, ehtimol, yigitning yaqinidadir. Orziqib-orziqib kutilib, zo‘rg‘a erishilgan bu fursatda so‘z ortiqcha. So‘zlashish missiyasi so‘zlarga emas, ko‘zlarga yuklangan. Ko‘zlar so‘zlashadi, ko‘zlar orqali, hatto arazlashib qolish ham mumkin. Buning ustiga, atrofda mahzun musiqa lim-lim oqmoqda. Sirli bu holat omonat muvozanatni buzdi, dillarda yangrayotgan qadim qo‘shiq qoq avjida uzildi − “Qoq belidan sinar yoy”. O‘ziga-da daxldor mahzunlik qiz ko‘ziga yosh keltirdi, lablari qimtilib, qoshlari chimirildi. Qiz ketib qolishidan xavotirlangan yigit lablarida yolvorish kezinadi: “Yor, yuragim yaroli, Kel, bir gurung quroli”. Bu satrlar zamiridagi adoqsiz iltijo, yalinch baxmalday mayin “yaroli” hamda “quroli” so‘zlariga joylangan.

Shoir tabiat va inson bir butun, biri ikkinchisini to‘ldiradi, tabiatning xususiyati insonga, odamning yaxshiyu yomonligi tabiatga ta’sir qiladi, deb hisoblaydi. Shu bois insonning eng nozik ruhiy holatlari, ichkin tuyg‘ulari, nihon sirlarini tabiat manzaralari orqali ko‘rsatishga intiladi. Yigitning tun bo‘yi uxlamagani, asli qora ko‘zlari intizorlik torta-torta yanada qorayib ketganligi, uning holiga tonig‘ bo‘lgan tun oshiq ko‘zlaridan qoralik so‘ragani: “Tunlar siyoh tilashdi-yey, Nigohlarim silashdi-yey”, shaklida ifodalanadi. Shoir tundan murodi hosil bo‘lmagan yigitning mahzun holatini “Holsiz tinglar kuylarni Tong” tarzida chizadi.

Muayyan asarlardagi har qanday tasvir, obraz ortida hamisha ijodkor shaxsi turadi. Oydin tun, oshiq yigit, cho‘ng qoyalar, daryodil polvon, zohiran beparvo qizlar, abgor oshiq yigitlarning barchasi aslida Xol Muhammad Hasan “men”laridir. Har birida shoirning muayyan bir jihati aks etgan, ularni, qaysidir ma’noda, shoirdan “urchigan” yaratiqlar deyish mumkin. Shu bois ularning barchasiga insoniy shiddat va kayfiyat nuqsi urgan. Shoirning fe’liga xos chin belgilar yuqqan bitiklar o‘qirmanni yuksaltirib, maydaliklardan yi¬roqlatadi. Toza bir qo‘shiq singari ko‘ngilni poklab, xotirjam qiladi:

Huyyov, huyyov, huy qushlar,
Daydiblar ketsin darvishlar.
Huyyolarminan ovunib,
Uxlablar qolsin pish-pishlab.

Bu to‘rtlikdagi bolasiga alla aytayotgan ota tasviri kishida havas uyg‘otadi. “Erkakning ishimi shu?” qabilida lab burishdan o‘zini tiyadi. Aksincha, otasining zalvorli allasi ta’sirida uning o‘ziday keskir so‘zli va o‘ktam bo‘lib ulg‘ayotgan bolakayga havas qiladi. O‘qirmanda, balki, bola onasidan ayrilib qolgandir, degan o‘y paydo bo‘lishi ham mumkin. Otaning: “Men-chi, ko‘zga chizib olib ko‘pkarining suronin, Nayning mahzun nolasini ko‘ksim uzra quchoqlab” tarzidagi anduhli iqrori unda shunday fikr paydo bo‘lishiga asos beradi.

Badiiy asar jozibasini mavzuning dolzarbligi ham, so‘zlarning jarangdorligi ham tayin etmaydi. Asarni jozibali qiladigan yagona va hal qiluvchi omil badiiy ta’sirchanlikdir. Hol Muhammad Hasan she’rlarida shu omil mavjud: qahramonlarning sezimlari yuqumli, ichki qiyofasi esda qoladigan tarzda chizilgan, shu sabab o‘qirmanda jonli odamlar kabi taassurot uyg‘otadi. Shoir sheva so‘zlarini qo‘llash orqali o‘qirman ruhini qo‘zg‘ash, uning miya qobiqlarida mudrayotgan badiiy xotirani uyg‘otish va ayni bir ma’noning o‘zigagina maxsus ifodasini berishga erishadi. Shoir sun’iy shakl o‘yinlari va tashqaridan effektli ko‘rinadigan tasviriy zamzamalarga berilmaydi. Borliq va odam ruhiyatini xalq qadimdan qo‘llab kelgan obraz hamda ramzlar vositasida ifodalash Hol Muhammad Hasan ijodiy uslubining bosh belgisidir.

“Qadim qo‘shiq” kitobidagi ko‘pchilik bitiklar shoir nurafshon dardlarining ko‘kayidan joy olgan ota so‘zlar vositasidagi yog‘duli ifodasidir. Umidbaxsh ruhdagi bu she’rlar o‘qirmanni o‘yga toldiradi, ammo tushkun o‘ylar girdobiga botirmaydi, ruhini bezovta etadi, lekin ozurdajon qilmaydi. Odamga yengillik bag‘ishlab, unda taxayyul va tafakkurga rag‘bat, yorug‘ kunlarga ishonch uyg‘otadi.

Nazar ESHONQUL
IBRAT KO‘ZI

Xalqimiz nihoyatda istedodli xalq. Adabiyot tarixidan ma’lumki, shohlar, amirlar, beklar, qozilar, sarkardalar, hammollar, navkarlar, nonvoylar va hatto cho‘ponlardan ham shoirlar chiqqan. Bu yangilik emas. Bugun Xolmamat Hasan degan shoirni adabiyotdan ozgina xabari bor har bir o‘zbek yaxshi taniydi. Uning Qashqadaryo odamlari kabi sodda, jaydari, xalq ijodi kabi o‘ynoqi va ma’nodor she’rlari adabiyot ixlosmandlarini maftun etadi. Biroq Xolmamat Hasan degan shoir asli respublikamizda taniqli huquqshunoslardan biri ekanidan ko‘pchilikning xabari bo‘lmasa kerak. Xolmamat Hasan ham ana shu kasbi boshqa, ammo ko‘ngli adabiyot bilan yashaydigan ijodkorlardan biri.

Adabiy jarayon juda shafqatsiz. Unda o‘zini topolmagan, o‘z qiyofasiga ega bo‘lmagan, badiiy o‘zligini namoyon qilolmagan qalamkashlar juda ko‘p. Ular umr bo‘yi she’rga o‘xshagan qofiyali satrlar, hikoyaga o‘xshagan aytimlar yozib o‘tishadi, ammo adabiyotda o‘z qiyofalarini topisholmaydi. Sababi ular o‘zi yashayotgan muhitni, o‘zi ildiz otib ko‘kargan zaminni, o‘zi suv ichgan daryoni yaxshi bilishmaydi. Xolmamat Hasanning esa bu borada omadi chopgan: bugungi zamonaviy she’riyatda Xolmamat Hasanning har bir satrida, she’riyatida, umuman, badiiy o‘zligida o‘zbek xalqining mustahkam bo‘g‘inlaridan biri bo‘lgan qo‘ng‘irotlarning xarakteri, fe’l-atvori, so‘zlash usuli, ko‘ngil dunyosi va tabiyki, qiyofasini ko‘rib turamiz. Ana shu o‘zlik shoirga kuch beradi, shoir ana shu o‘zlikdan ilhom olib, o‘zining adabiy qiyofasini yaratadi. Bu bejiz emas. Zero, X.Hasanning o‘zi qalamga olgan va madh etayotgan tog‘larning, qishloqning, odamlarning bir qismi: ular haqida aytilgan har bir so‘z X. Hasanning o‘ziga ham taalluqli, uning she’rlaridagi xalqning qiyofasi X.Hasanning nazmiy qiyofasini ham ko‘rsatib turadi.

X.Hasanning tarjimai holi shundan darak beradiki, u adabiyotga katta hayotiy tajriba bilan kirib kelgan.
X.Hasanov 1957 yilda Qashqadaryo viloyatidan Mirzacho‘lni o‘zlashtirishga safarbar qilingan Mahmud aka va Robiya opalarning xonadonida Sirdaryo viloyatida dunyoga keldi. 4-5 yoshlarida ko‘zlari ko‘rmay qoladi. Bu xuddi “Sen ko‘rish uchun ko‘zimni yumdim” degan holatga o‘xshaydi: qarindoshlari va yaqinlarining xotiralarida keltirilishicha, X.Hasanovda ana shu paytlardan boshlab shoirlik ta’bi uyg‘onib, so‘zlardan qofiya yasab gapirishni boshlagan. Mahmud aka xonadoni shoir yetti yoshga yetguncha Mirzacho‘lda yashashadi. Keyin 1964 yilda yana ona qishloqlariga – Dehqonobod tumani, Boyqo‘rg‘on qishlog‘iga qaytadilar. Dehqonobod, Qamashi, Chiroqchi tumanlari xalq og‘zaki ijodiga juda boy hududlardan sanaladi, bu maskanlarda hali hanuz xoh oilaviy, xoh jamoaviy tadbir bo‘lsin, baxshilar ishtirok etadilar. Shoir ham bolaligida, uning dunyoni tanishi, anglashi, xalqqa, so‘zga, ijodga munosabatida baxshilar alohida o‘rin tutadi. Buni uning she’rlari ko‘rsatib turibdi. X. Hasanov she’rlaridagi baxshiyona ohang, baxshiyona mazmunni boshqa bir zamonaviy shoirdan topish qiyin. Shoirning she’rlari tagida baxshi ovozi va sozi eshitilib turadi, shunga ko‘ra aytish mumkinki, shoir agar yozma adabiyotni tutmaganda ham albatta baxshichilikning boshini tutardi… X.Hasanov yozma adabiyotga faqat baxshiyona ohangni emas, so‘zga, obrazga, metaforaga baxshiyona yondashuvni, baxshiyona tasavvurni ham olib kirdi.

1964 yil maktabga borgan shoir 1974 yilda bitirdi. Shundan keyin mustaqil hayot boshlandi: Dehqonobod tumani “Ko‘kbuloq” jamoa xo‘jaligidagi qurilish brigadasida ishladi. Harbiy xizmatga chaqirildi. Rossiyaning Krasnoyarsk o‘lkasida ikki yil xizmat qilib qaytgach, yana ishini davom ettirdi. Faqat ishladi emas, odamlarni, ularning og‘rig‘ini-quvonchini, tashvish-g‘amini, to‘yu-tomoshasini, ko‘ngil dunyosini yaqindan o‘rgandi, ana shu quvonch-tashvishlar orasida o‘zi ham qovrilib yashadi. 1978 yilda, ya’ni 21 yoshida Toshkent Davlat universitetining huqushunoslik fakultetiga o‘qishga kirdi. Talabalik yillari u o‘zining adabiyotga bo‘lgan qiziqishini namoyish qila boshladi, “Sho‘la” adabiy to‘garagiga a’zo bo‘ldi, shu yillari she’rlari gazeta, jurnal va bayozlarda chop etildi. Universitetni bitirgach, Qashqadaryo viloyatining turli tashkilotlarida, viloyat adliya boshqarmasida huquqshunos, yetakchi mutaxassis bo‘lib ishladi. 1994 yilda Qarshi shahar sudi sudyasi, 1997 yilda viloyat sudi sudyasi vazifalarida ishladi. 2000 yilda Respublika Oliy sudining sudyasi etib saylanib, Oliy sud Plenumi kotibi, harbiy hay’at raisining o‘rinbosari lavozimlarida faoliyat yuritdi, 2005 yilda Toshkent shahar Jinoyat ishlari bo‘yicha Chilonzor tuman sudi raisi, 2007 yildan 2012 yilgacha Qashqadaryo viloyat sudining raisi vazifasida hizmat qildi. Ayni paytda O‘zbekiston sudyalari assotsiatsiyasida faoliyat yuritadi. Ish faoliyati davrida yuzdan ortiq huquqiy-ijtimoiy mavzudagi maqolalari, bir necha risola va qo‘llanmalari nashr qilingan. U o‘zini o‘z kasbi — huquqshunoslik sohasiga to‘liq bag‘ishlagan bo‘lsa-da, adabiyotni bir zum unutgani yo‘q. Adabiyot va huquqshunoslik X.Hasanovning hamisha ikki qanoti bo‘ldi.

X. Hasanovning ish faoliyati to‘laligicha huquqshunos­lik bilan bog‘liq va u ushbu sohada katta ishlar qilgan bo‘lsa-da, biroq, oxir oqibat mamlakatimizga iqtidorli shoir sifatida tanildi.

X. Hasanov dastlabki “Ohuva” deb nomlangan kitobidayoq iste’dodli va o‘ziga xos qarashga ega ijodkor ekanini namoyon qildi. Dastlabki kitobida boshlangan she’rlaridagi xalqona ohanglardan asta-sekin shoirning o‘z yo‘li, o‘z uslubi o‘sib chiqdi. X. Hasanov ijodi xalqning ichida, uning so‘z ishlatishida, xalq ko‘nglining puchmoqlarida hali adabiyot e’tibor qaratmagan so‘zlar, iboralar, badiiy bo‘yoqlar, semantik ifodalar, his va tuyg‘ular, obrazlar, o‘xshatishlar, xarakterlar borligini shoirona bir zavqda namoyish qilgani bilan alohida ajralib turadi. Shu o‘rinda shoirning qarindoshlaridan birining xotirasini keltirib o‘tish joizga o‘xshaydi. Aytilishicha, 4-5 yoshligida nima sababdandir ko‘zlari ko‘rmay qolgan X. Hasan Langar Ota ziyoratgohini tavob qilgach, oradan sal o‘tmay ko‘zlari tuzalib ketgan ekan. Bu sirli hodisaning X.Hasanov ijodiga aloqasi bor. Chunki Hol Muxammad Hasan butun ijodi davomida xalqimizning ma’naviy sarchashmalari sirini izlab keladi. Uning she’rlari ham xalq qadriyatlari, folklori, xalqning ma’naviy-kuch-qudrati, xalq ibrati, so‘z boyligiga, matal-maslagi, siru-asroriga qilingan ziyoratga o‘xshaydi, faqat bu marta shoir boshqalarning — she’rni o‘qiganlarning ibrat ko‘zini ochishni istaydi. Bu holat uning butun ijodiga xos. Bunga siz shoirning she’r va dostonlarini o‘qigach, yana bir bor amin bo‘lasiz. Hol Muhammad Hasan qalamiga mansub ijod namunalari shoirning bugungi zamonaviy adabiyotimizdagi o‘ziga xos o‘rnini hamda shaxs, inson, zamondosh sifatidagi bor qiyofasini namoyon qiladi.

2017

Hol Muhammad HASAN
SHE’RLAR

O‘ZBЕKMAN
Qasida

Men kecha ko‘z yorganim yo‘q,
Yuz ming yillik o‘zbekman.
To‘qson olti bovli urug‘,
Ellik elli o‘zbekman.

Dashti qipchoq, o‘g‘uz, uyg‘ur,
Yoqut, hokos yo boshqur,
Ena boshqa otasi bir
Turkiy tilli o‘zbekman.

Tangritog‘dan to Enasoy,
Haddi hududsiz oltoy.
Otda Ovro‘paga yetgan
Dalli-g‘ulli o‘zbekman.

Sak, massaget, sug‘diyu xun
Tarixin ochmish u kun,
Alpomishli, Alp To‘ngali,
Atillali o‘zbekman.

Olovparast – zardusht o‘sha,
Samandar haqqush o‘sha,
Muqannasiz qolgan go‘sha…
Bo‘rife’lli o‘zbekman.

Osiy dedi, taslim bo‘ldim,
Bosh egib muslim bo‘ldim.
Avliyolar do‘stim bo‘ldi
Ko‘k sallali o‘zbekman.

Kirdikorim ilmu urfon,
Yuzim yorug‘ nurafshon,
Zamaxshariy, Abu Rayxon,
Abu Ali… o‘zbekman.

Mas’alasin yechdi ochun
Xorazmiylar bor uchun.
Keldi izlab yoponu chin,
Shonli yo‘lli o‘zbekman.

Al-Farobiy, Al-Buxoriy,
An-Nasaf, At-Termiziy,
Al Farg‘oniy, Marg‘inoniy…
Ulug‘ – ulli o‘zbekman.

Bobolarim davra ko‘rgan,
Muhtasham davlat qurgan.
Har begida qo‘shsha qo‘rg‘on
Kungurali, o‘zbekman.

Tutilganda Temur nomi,
Titramish osmon, zamin,
To‘tiyo bosgan qadami
Dabdabali, o‘zbekman.

Yer tarxini chizgan o‘zim,
Zamondan o‘zgan o‘zim,
Ko‘kdan yulduz uzgan o‘zim
Uzun qo‘lli o‘zbekman.

So‘z lashkari tortdi shabgir,
Dunyo tan berdi oxir.
Parchalab panjasi zanjir…
Arslon yolli o‘zbekman.

Ishoramga bo‘lib mahtal
Ne yurtlar qo‘ydi haykal,
Shohid necha zar Toj Mahal
Olov halli o‘zbekman.

Nomimga mos fe’li-xo‘yim,
Eggim kelmaydi bo‘yin,
Hatto og‘am, inimga ham
Zamzamali o‘zbekman.

Shul bois uchradi g‘ovlar,
Tuzoq qo‘ydi birovlar.
Qonimni ichdi ne yovlar,
Netay, dalli o‘zbekman.

Kayvonilar edi tarqoq,
Maqomim bo‘ldi qo‘rqoq.
O‘tgan, ana yuz yilga boq,
Kam bag‘alli o‘zbekman…

O, uyamdan chiqdi lochin,
Yoyib temir qulochin,
Keskirligin ko‘rsatdi chin,
Mard amalli o‘zbekman.

Qaytdi yana shavkat-shonim,
Qayta ko‘pirdi qonim,
Qanotida tinch osmonim,
Hur Humoli, o‘zbekman.

Endi g‘ayur yo‘lim to‘smas,
Murtimni bolta kesmas.
Elim-yurtim egali, bas,
Martabali o‘zbekman.

Men kecha ko‘z ochganim yo‘q,
Yuz ming yillik o‘zbekman…

VATAN

Shafaqu shaftoli gulidan xushro‘y,
andalib navosi – tilidan xushro‘y,
nazmgo‘y xomaning yo‘lidan xushro‘y
xilqat bor –
Bir aziz. Bi-ir aziz…

Zamburug‘ning zaxira ganjidan shirin,
Arazkash suluvning ranjidan shirin,
Hur go‘dak «inga»sin avjidan shirin
Xilqat bor –
Bir aziz. Bi-ir aziz…

Kapalak qanoti patidan mayin,
ohuning, olqorning sutidan mayin,
chohda chog‘ kabutar xatidan mayin
xilqat bor –
Bir aziz. Bi-ir aziz…

Ilk rozni rad qilgan qo‘shni qiziday,
ko‘ngilni ko‘targan folbin so‘ziday,
dabdurust ochilgan basir ko‘ziday
xilqat bor –
Bir aziz. Bi-ir aziz…

Beminnat yashirgan bor gunohimiz –
Bu xilqat – MUQADDAS SAJDAGOHIMIZ.

BAXSHIYONA

«Jolg‘iz jilg‘a qumdiki,
U nimadir kimdiki?».
Chiston

Do‘mbira – dilniki, dil – zabonniki,
Kuy-qo‘shiq – omon-omon zamonniki.
Uch-to‘rt og‘iz terma terib aytayin,
O‘tirigi chin, ertagu dostonniki.

Chambilbel qal’asi – qirq chiltonniki,
Yunus, Misqol pari – hur, g‘ilmonniki.
Qirq yigit, Soqibulbul, Sardor… qani
Bitta G‘irot Go‘ro‘g‘li sultonniki.

Ortqaning norniki, nor karvonniki
«Tanga – topqanniki, ot – minganniki».
Ko‘pkarida Ko‘hna Dunyo bekovul:
«Yugurgannikimas, buyurganniki».

Choriq – cho‘ponniki, qo‘y – qo‘tonniki,
Ganjina – xumniki, xum – ilonniki.
Boyi bayon, chori nochor mehmondir,
Mehmonxona esa, hu… Mezbonniki.

Turfa rangdan ikkisi insonniki:
Qora – dononiki, oq – nodonniki.
Qurtu qumursqadan qidir boshqasin
Qaysi jondorniki – qaysi jonniki…

Posra – dehqonniki, don – xirmonniki,
Do‘lga tushgani – tosh, tegirmonniki.
Kutma rizqi nasibangdan ortig‘in,
Bari ne’mat –Ulug‘ Dasturxonniki.

Sirli uzuk, asli Sulaymonniki,
Bugun u – seniki, erta – meniki.
Kun kelib gapingga kirmaydi hech kim,
Molu dunyo omonat «besh kun»niki.

Do‘mbira – kuyniki , kuy – armonniki,
Qo‘shig‘im – elniki, el – davronniki.
Elim – el, tilim-tilim-ey yoronlar,
Topqanim «Yolg‘onchi»da imkonniki…

Bilganim – bildirganim chistonniki:
«Neniki – ne, kimniki, Kim – kimniki…»

* * *

Onajon, og‘zingiz oshga
tekkanda tishingiz sinmish,
Bu kun g‘am lashkari manim
ko‘ksima xanjarin sunmish,
Ko‘mirdek tim boshim uzra
qayg‘uning qorlari qo‘nmish,
Tomirda qonlarim to‘nmish
tilim lol, ko‘zlarim tinmish,
E voh, ne ko‘rgilik kun-bu,
uzun kunmish, kunim tunmish.

Jununman, hasratim har dam
o‘zim-o‘zimga so‘zlarman,
Vujud titrar, dilim idrar,
unim chiqmaydi – bo‘zlarman,
Diyda suyi bilan tinmay
jigar bag‘rimni tuzlarman,
Dedi kim: “ayriliq meros”
O‘, hayot, shunchalar jo‘nmish,
E voh, ne ko‘rgilik kun-bu
uzun kunmish, kunim tunmish.

“Ro‘zi nasib ilingan yer,
rizqingiz qiydi-ku, naylay,
Ming asr och, tilangan yer,
Sizni yeb to‘ydi-ku, naylay” –

Egachim oh urib yig‘lar
ko‘kayim kuydi-ku, naylay,
Qabringizda qaltiriblar
kenja singlim – chechak unmish,
E voh, ne ko‘rgulik kun bu,
uzun kunmish, kunim tunmish.

Ichimga o‘t ketib, ro‘yim
za’faron barg kabi so‘ldi,
G‘animi hol so‘rab keldi,
orlanib oldida kuldim…
Haqning hukmiga shirk bildim,
O‘ziga tavbalar qildim,
Taqdir o‘yuniga hayhot,
sarkash ko‘nglim nahot ko‘nmish,
E voh, ne ko‘rgulik kun – bu,
Uzun kunmish, kunim tunmish.

ONANG U

Beshigingda bog‘liq o‘sha
Qo‘ng‘iroqni chalgan ilk,
Boshing uzra porlagan shams-
G‘amar bo‘lib kulgan ilk,
Vujudingga oq sut ila
Mehr nurin solgan ilk –
Charog‘boning,
kahkashoning,
osmoning – Onang U.

Ilk qadaming ko‘zga surtib,
Ko‘zmunchoqlar ilgan jon,
Yuzin yulsang zavqing uchun
Qo‘shilishib yulgan jon,
Qoqilsang gar, ko‘ksin to‘shab
Bag‘rin nisor qilgan jon –
Nigohboning,
mehriboning,
posboning – Onang U.

Joningga jon sunib mudom
Yonginangda kelgan ham,
Dilingdagi dardu g‘aming
Eldan burun bilgan ham,
Ranging ko‘rib, holing so‘rib
Xazonsifat so‘lgan ham –
Gulistoning,
bog‘istoning,
bog‘boning – Onang U.

Ham quvonching, ham azobing
Teng sherika bo‘lgan kas,
Barcha orzu a’molingni
Zimmasiga olgan kas,
Umring nogoh, bo‘lsa barbod
Sendan oldin o‘lgan kas –
Qadrdoning,
jonajoning,
onajoning – Onang U.

GO‘ZALSAN

Og‘iroyoq ayol, sen
dunyoda eng go‘zalsan.
Yulduzga tegar ilking
ilkis oyga uzalsang.
Hulkar — bo‘bak, Tarozu —
belanchakka aylanar,
Yo‘rgakbog‘ish mengzalmish
Somon yo‘lga azaldan…

Og‘iroyoq ayol, sen
borsan, ochun munavvar.
Oftob nurin to‘kar mo‘l
zamin uzra muqarrar.
Orzu o‘ylaring ezgu —
sanab entikar ko‘zgu,
Oylar naqadar ulkan,
Tunlar sokin naqadar.

Og‘iroyoq ayol, sen
muattar gul-anbarsan.
O‘tsan, cho‘g‘tashir qushsan,
gulxanda samandarsan.
Sen borsan — kun tutilmas,
«Qiyomat qoyim» bo‘lmas,
Olamni asraguchi
buyuk kuch — muzaffarsan.

Sen parisan, girdingda
Hurlar durday tizilgan.
Tonglar otar jilmaysang,
Esar sabo suzilsang…
Kuysan, qo‘shiq sozda sen,
Hamisha e’zozda sen,
Madh etishga arziysan
Shohbaytlik bir g‘azalsan.

Og‘iroyoq ayol, sen
go‘zalsan, chin go‘zalsan.

TOPAJAKSAN

O‘zingni topajaksan, ko‘zingga qarab yursang,
Yuzingni topajaksan, so‘zingga qarab yursang.
Tuzing halol, izing pok, o‘rning aniq, qadring naqd –
O‘g‘lingga qarab yursang, qizingga qarab yursang.

OR

Eliboylar uy sirin qo‘rga chiqib kengashmas,
Bo‘yni sinib ketsayam el ichida, engashmas.
Oti o‘lib mabodo yarim yo‘lda qolsada,
Ketar poyu piyoda, birovlarga mingashmas.

TILAK

Har kishi o‘ssin, ulg‘aysin, o‘g‘il-qizi odam bo‘lsin.
Ko‘karsin, ko‘kragin kersin, kengfe’l, kengqadam bo‘lsin.

O‘choqda o‘chmasin o‘ti, nokasga chiqmasin oti,
Topgani to‘ylarga ketib, dasturxoni bekam bo‘lsin.

Qatordan o‘rnin qidirsin, boqib qo‘l barmoqlariga,
To‘rtovidan ziyodrog‘u, mayli, birovdan kam bo‘lsin.

Mardlik maqomi-chun minbar yoxud maydon emas darkor,
So‘zida sobitu sodiq, sinovda serchidam bo‘lsin.

Ojizga og‘a bo‘lsin u, takabbur oldida kibor,
Ezgulik e’tirofida ishi alifraqam bo‘lsin.

Ko‘tarsin, ko‘zga surtsin to ko‘hna yurt tuprog‘i gardin,
Elin tili, tutumi, e’tiqodiga mahkam bo‘lsin.

Ajdodi avliyo o‘tgan avlod komil bo‘lur, albat,
Oqqan ariq oqar naqli Hol, hamisha hamdam bo‘lsin.

MUSICHA

Musicha mo‘y keltirur,
Behishtdan bo‘y keltirur.
Iniga un sepsa kim,
Mo‘l rizqi ro‘(y) keltirur.

Musicha mo‘y keltirur,
Bo‘y qizga to‘y keltirur.
Qo‘ralarin to‘ldirib,
Quyruqli qo‘y keltirur.

Musicha mo‘y keltirur,
Ko‘ngilga o‘y keltirur.
Kaftida don tutsa kim,
Ketmas obro‘y keltirur.

Musicha mo‘y keltirur,
«Kuku»lab kuy keltirur.
Kuyib yurgan yigitga
Bir pariro‘y keltirur.

Musicha mo‘y keltirur.
Uylarga to‘y keltirur…

SEHR

Tog‘lar to‘shiga chiqsang bas,
Ular past ketishga qo‘ymas.
Sehrlab qo‘yar, sehrlab,
Bunday hilqatni kim suymas.

Kakligi kakir-kakirlab,
Kiyik ulog‘i dikirlab,
Qo‘shiqlar aytib qaynaydi
Bulog‘i biqir-biqirlab.

Burganlari bo‘y taratar,
Shuvog‘i tanni yayratar,
Nar bedanaday sayratar
Kavragi kasir-kasirlab.

Tumanli tovlar – o‘tovlar,
To‘zg‘itib tibit sobovlar.
Oq qosabali momolar
Sirlashar pichir-pichirlab.

Kamarda zovlar, ungurlar,
Tosh ko‘chsa yomon gumburlar.
A’zoi badan jimirlar
Yuraklar dukur-dukurlab.

Qotlarda o‘tlar olqori,
Qoyada qiyg‘ir patlari.
Suv sachratar sangloqlari
Birgina so‘zni zikrlab.

Darasi – daryo o‘rasi,
Sharopasi – sharsharasi
Yo‘nar qilovli qirrasin
Qayroqtoshlari to‘g‘irlab…

Haydar kokulli shamollar
Yax cho‘qqilarni «yomon»lar.
Huchchiga uchar xayollar
Chukrilar totin o‘g‘irlab.

Tuyatobonning ta’mi xush,
Tomirin kavlar kalamush.
Nimaga urdi kirpi nish
Andizlar shitir-shitirlab?

Toshbaqa toshga pusinib
Go‘llikka solar o‘zini.
Qidirar rizqi ro‘zini
Qurtu qumursqa qimirlab.

Ko‘zlar qamashar ko‘rkidan,
Do‘lana, uchqat, zirkidan.
Abrik ifori burgida
Archalar shoxi g‘ichirlab.

Chakamuk, hululi pishgan,
Ayiqlar yeyishga tushgan,
Zamburlar chippa yopishgan
Kuylashib «ming‘ir-ming‘ir» lab.

Quyonning qavmi tovushqon,
Sug‘urga yumron tug‘ishgan.
Tulkiman tozi quvishgan
Tishlari takir-takirlab.

Tunlari to‘lin oyni ko‘r,
Ming qo‘yli manov boyni ko‘r.
Childirma chalib to‘kar qo‘r
Yulduzlar bijir-bijirlab.

Jumurda qorin moylari,
G‘orda saqlangich joylari,
Boybicha kelinoylari
Kubilar pishar gusirlab.

Qishini kuzga muhrlab
Bahor ham borar oxirlab.
Ta’rifga boshqa Holim yo‘q
Tilimni tiygum «uzr»lab.

Sehrlab qo‘ydi-da sehrlab…

O‘LAN

Otam ot surgan adirlar –
Qirlar jon qadar qadrli.
Do‘mbirasiga jo‘r bo‘lib,
O‘lanlar aytsam arziydi.

Oylardin oydin o‘ylari,
Karvonlar kutgan boylari.
Ordona qoldi o‘tgan so‘ng
Tuyalar oqqan soylari.

Tuyalar boqsam «hala»lab,
Oldimga solsam galalab.
Ursam norining bo‘yniga,
O‘lsam parining qo‘ynida.

Oyning qo‘tonlab og‘ishi,
Oyda bir yomg‘ir yog‘ishi,
Qo‘rani nurga belabdi
To‘lning surteri tug‘ishi.

Gazalar boshi qoraymish,
Dahnalar og‘zi toraymish,
Boslig‘ib chiqqan boybicha
Tushlarin yo‘lga yo‘raymish.

Yarqirovuq yarqirasa,
Boriblar holin so‘rasam.
Sog‘inganini bildirib,
Jobsorlar ochib qarasa.

Sochbovlarini sochoqlab,
Jo‘malagini munchoqlab,
Choshgohda o‘tar otarga
Qo‘shkadisini quchoqlab.

Kiygan haqqari kovushi,
Toshlarga tegib tovushi.
Zovlarni olar zabtiga
«Chiriy»lab chibich sog‘ishi.

Ko‘ganda gaba qo‘zilar,
Iydirib bo‘yni cho‘zilar.
Jamrashganida mangrashib,
Emacha bovring ezilar.

Qog‘anoq, gilagay ichib,
Jegda – kebanagin yechib,
Cho‘lig‘i chalar sibiziq
Masirqab, dunyodan kechib.

Bir tutam soqol iyakda
Taka torig‘ar kiyakda.
«Bobov»laringni bas qil-ey,
Hali senga ro‘z qayoqda.

Havolar yog‘ar tov-tovg‘a,
Tuyalar kelar motovg‘a.
Murtini surtib «boy» ota,
Kiriblar ke-etdi o‘tovga…

TENGLAMA

Kimki baxtsiz – erur serxotir,
(kasrin tortib yashar odamlar)
Yodi yo‘qlar butun – baxtlidir,
Vaqt – Hakam hisoblansa gar.

Zanglab yotgan o‘qdir – xotira
(yo qora kun mahraji – zahar
Yoxud ildiz chiqargan yara) –
Vaqt – Malham hisoblansa gar.

Lolga suvrat, ko‘zdir basirga
(yurak haydolmagan xira qon
Oqib kelar milyon asrdan) –
Vaqt – Raqam hisoblansa gar.

Demak, ehtimolda turmas Baxt –
Xotiraga ters – ko‘paygich son.
Mavhumotning isbotidir Vaqt,
Dunyo – bir kam hisoblansa gar.

SIBIZIQ

Boybuvamning qizi – Suluv,
Ismidan ham o‘zi suluv.
Karashmali qarashlari
Ko‘nglimga solar ko‘p g‘ulu.

Suluvning yoshi o‘n beshda,
Eng, yoqolari chimkeshta.
Qo‘lim uzatsam qunishar,
Qarchig‘aydan hurkkan qushday.

Quralaydi ko‘z, qosh… suluv,
Ko‘ksida muzdan tosh, Suluv.
Toshbag‘irligi mayliku,
Toydan asov – bebosh, Suluv.

Suluvni soyga endirsam,
Harsangtoshlarga mindirsam.
Sibizig‘amga sel qilib,
Kelinliklarga ko‘ndirsam…

Osmondagi, hoy, Oy suluv,
Yulduzlaringni yoy suluv.
Bu dunyolarda bormikan
Mendan ham o‘tgan boy, Suluv.

Suluv, suluvim, jon Suluv.

BOYBICHA

Bog‘chasida boybicha
Sayr etar o‘z zaylicha.
Qushchaga aylansamu
Sayrasam ucha-ucha:

– Boybicha, ay, boybicha,
Bo‘zami bu ko‘zacha…
Esim og‘ib borodur,
Suvsablar icha-icha.

Boybicha, hey, boybicha,
Hozir kunduzmi, kecha?
Aqlu hushdan adashdim
Quyosh necha, oy necha?

Boybicha-ey, boybicha,
Rahming kelmaydi hech-a.
Nazzora qilsang netar
Bir bora o‘zdan kecha…

Boybicha, jon, boybicha,
Qushga karam qil picha.
Poyingni tavof etsin
Tuzog‘in yecha. Yecha…

Boybicha, voh, boybicha,
O‘zim to‘q, ko‘zim och-a.
Ko‘z oldingda jon beray
Ko‘zangni qucha-qucha.

Boybicha, oh, boybicha…

SHUVILLAK

Shuvillagim shuvillar,
Ovozi guv-guvillar.
Tovushidan olar tin
Olis-yaqin ovullar.

Tinglar dara, ungir-g‘or,
Tog‘ to‘shida to‘nggan qor,
Junbishdagi har jondor,
Jo‘r bo‘lishar uvillab.

Zovlardan sado qaytar,
Qosag‘a qo‘shiq aytar,
Chalsam qayta va qayta
Ichim bo‘shar huvillab.

Shuvillagim shuvillar,
Zombirlar zuv-zuvillar.
Saqlayolmay sirlarin
Gullab qo‘yadi gullar.

Toshdan toshga sachrar suv,
Archa burgin to‘kar duv,
Bo‘y tarqatib charchar, huv
Shamol – kenja dovulga…

Oq o‘tovdan bir oqqiz,
Chiqar og‘zida saqqiz.
O‘n yetti yo o‘n sakkiz…
Bir-bir bosib himillar.

QIZ QO‘SHIG‘I

Bek bolasi betayin
Esa ena, netayin.
Qulog‘im qonatkanin
Qandayam unutayin.

Ovulni oralatib,
O‘tovdan mo‘ralatib,
Saman otin silaydi
Yuragim yaralatib.

Bo‘yi bo‘yimdan o‘tdi,
Bir o‘y o‘yimdan o‘tdi.
Bir ovuz gap qotolmay
Tilin chaynadi, yutdi.

Bek bolasi betayin,
Sadag‘asi ketayin.
Tushunmaydi ichimdi –
Yo sinaydi atayin.

Sinasin-a sinasin
(Itam bir pas tin osin).
Hayit o‘tib ketgan so‘ng
O‘zi qo‘ysin xinasin…

Dardi dagar go‘shida,
Go‘shidamas, to‘shida.
Kunlar solay boshiga
Har kun kirib tushiga.

Bek bolasi betayin,
Gunayidan o‘tayin.
«O‘pka-gina» ginamdi
Olib ortga otayin.

Bo‘z-bo‘zgina, bo‘zgina,
Chalay chanqovuzgina.
Gumon tarqab tumanday,
To‘ylar bo‘sin tezgina.

Bek bolasi bo‘z bola,
Qurg‘ur qiyg‘irko‘z bola.
Kutib ko‘zi to‘rt bo‘ldi
Netay, menday qiz bola.

Bek bolasi betayin,
Sadag‘asi ketayin.

TO‘RTLIKLAR

* * *

Er kishining erkaligi kuchdadir.
Belin bukar kushandasi uchtadir.
Boshi uchun yetar ba’zan biri ham:
Biri namdir, biri g‘amdir, biri kam…

* * *

Ming yillardan beri jo‘ram Isoq To‘ra
She’r qadriga ko‘proq yetar mendan ko‘ra.
Ko‘zlaridan ko‘rsa bo‘lar yuragini
Har soniya vijdonidan so‘rab urar.

* * *

Yuzda ham yoshlarni ko‘rsa,
yuzingiz yorishib tursin,
Ko‘rolmasdan kampiringiz
kunora urishib tursin.

* * *

Qo‘shnilar kirishib tursin,
lablarin burishib tursin,
Ichingiz yurishib tursin –
ishingiz yurishib tursin.