<
10 апрель — Абдулла Қодирий туғилган кун.

     Ўсиб-улғайиб китобга ташналигим, ишқим, меҳр-муҳаббатим ўсиб борган сари «Абдулла Қодирий…», «Ўтган кунлар…», «Меҳробдан чаён…» деган гаплар қулоғимга тез-тез чалинадиган бўлди…

Одил Ёқубов
АБДУЛЛА ҚОДИРИЙНИ ЎҚИГАНДА

I

    Биринчи дафъа «Ўтган кунлар» тўғрисида, тўғрироғи, Отабек — Кумуш қиссаси ҳақида олти-этти яшар чоғимда дадамлардан эшитганман.
Ўттизинчи йилларнинг ўртаси. Дадам, ўн тўққизинчи йилдан партия аъзоси, катта ишларда ишлаб келган одам, нима учундир, ишдан четлаштирилиб, қишлоққа қайтиб келган пайтлари.
Ҳар оқшом катта меҳмонхонамиз одамга тўлиб кетади. Қўни-қўшнилар, қариндош-уруғлар, қиз-келинчаклар йиғилади. Аксарияти ёшлар. Дадам тахмондаги китоблар орасидан жигарранг жилдли қалин бир китобни олиб секин варақлайди. Мен унинг тиззасига суяниб китобнинг безаклари, ажойиб суратларини томоша қиламан. Бу китоб — «Минг бир кеча»нинг 1905 йили босилган рус нашри (кейинчалик мен бу китобни қанча изламай тополмадим!) эди.
Дадам китобни ўқимайди, бир неча бетини ўйчан варақлайди-да, кейин секин ҳикоя қила бошлайди.
Бу ҳикоялар аксарият тун ярмигача, баъзан хўроз қичқиргунча давом этади, мен ҳам ойимларнинг «ёт» дейишларига қулоқ солмай, мижжа қоқмай эшитаман. Эсимда бор: менга айниқса машҳур сайёҳ Синдбоднинг саргузаштлари хуш ёқиб тушарди.
Шу қиш оқшомларининг бирида дадам қора муқовасининг устига йўл-йўл оқ чизиқ чизилган қалингина бир китоб топиб келди.
Китобнинг биринчи бетида — бошида духоба дўппи, эгнида қора гимнастерка устидан кийилган ола тўн, тўладан келган, учбурчак мўйловли бир одамнинг сурати бор эди.
— Бу — «Ўтган кунлар» деган ўзбекча роман, — деди дадам. — Уни мана шу одам ёзган. Исм-шарифлари Абдулла Қодирий Жулқунбой…
— Жулқунбой? Қозоқми?
— Йўқ, — деди дадам кулиб. — Ўзбек. Жулқунбой бу кишининг тахаллуси. Ёзувчилар баъзан ўз исмларини ўзгартириб, бошқа исм танлашади.
Китоб қўлдан қўлга ўтиб, яна дадамга қайтди. Дадам шошмасдан ўқишга киришди. Мен ҳам «маза қилиб эшитиш» учун дадамнинг тиззасига суяниб, яхшироқ жойлашиб олдим.
Учинчи ё тўртинчи оқшом ярим кечада уйғониб кетсам, китоб ўқилиб бўлган, қиз-жувонлар кўз ёшларини артишиб, пиқ-пиқ йиғлашар, эркаклар оғир сукут сақлашар, дадам эса ёзувчи ҳақида секин ҳикоя қиларди.
Дадамнинг ҳикоясидан эсимда қолганлари шулар:
— Абдулла Қодирий — улкан ёзувчи. Ўзиям ажойиб одам… Ҳукумат унга ҳамма имкониятларни туғдириб берган. Тошкентда унинг катта боғи бор. У ҳар куни эрта саҳар уйғониб ёзишга ўтиради. Чарчаган пайтлари чиқиб, боғда ишлайди.
Йиллар ўтди. Ўсиб-улғайиб китобга ташналигим, ишқим, меҳр-муҳаббатим ўсиб борган сари «Абдулла Қодирий…», «Ўтган кунлар…», «Меҳробдан чаён…» деган гаплар қулоғимга тез-тез чалинадиган бўлди.
1943 йилнинг охирги ойлари, тўққизинчи синфда ўқиб юрган чоғларим.
Бир кун синфимизга янги ўқитувчи — фронтдан ярадор бўлиб қайтган ёшгина йигит кириб келди. У «ҳарбий иш»дан дарс бера бошлади, лекин адабиётга жуда қизиқса керак, ҳар куни бир китоб кўтариб келар, болаларга вазифа топшириб қўйиб, ўзи китоб ўқиб ўтирарди. Лекин бу қанақа китоб эканини ҳеч ким билмас, чунки, аскарият китобларнинг жилди қоғозга ўралган бўларди.
Кунлардан бирида ўқитувчининг укаси, синфдош дўстим мени четга тортиб:
— Кеча акам «Ўтган кунлар»ни топиб келди, — деб қолди. Дарсдан кейин «Ўтган кунлар»ни бир кечага сўраб олиш умидида синфдош оғайним билан бирга уларникига бордим.
Биз борганимизда, домла олдида қаттиқ нон, икки кўзи аллақандай китобда, чой ичиб ўтирарди.
Мен дудуқлана-дудуқлана илтимосимни тушунтира бошлаган эдим, ўқитувчимиз қовоғини солиб:
— «Ўтган кунлар»ни ўқиш мумкин эмас. Билмайсанми? — деди кўзимга тикилиб.
Мен ҳаяжондан энтикиб:
— Мана, сиз ўқияпсиз-ку? — дедим. Ўқитувчининг юзида билинар-билинмас табассум пайдо бўлди.
— Биринчидан, мен ўқитувчиман, ёш бола эмасман, — деди у. — Иккинчидан, мен уни танқидий кўз билан ўқийман.
— Мен ҳам танқидий кўз билан ўқийман. Домлажон, бир кечага бериб туринг. Эрталаб олиб келиб бераман. Ҳеч кимга айтмайман.
Домла сал юмшади, лекин ҳамон бир қарорга келолмай пешонасини ишқади.
— Бир кечада-ку ўқиб тугатолмайсан-а?
— Ўқиб чиқаман, — дедим мен. — Албатта, ўқиб битираман!
Домла кулиб юборди.
— Хўп, майли, аммо ўзинг ҳам дейман… бир ёпишсанг қўймас экансан!
У ўрнидан турди ва токчадаги пиёла-чойнакларнинг орқасига қўл суқиб, қалин сарғиш қоғозга ўралган бир китобни олиб берди.
— Ма, қўйнингга тиқ. Ҳеч ким кўрмасин. Кейин… эртага демайману, индинга олиб келиб бер. Уқдингми?
— Уқдим! — Мен унинг айнаб қолишидан қўрқиб, китобни қўлтиғимга урдиму эшикка отилдим.
Ўша кеча мижжа қоқмадим. Тонг пайти охирги саҳифани ўқиб бўлдим. Китобни ёпиб боққа чиқдим.
Хўроз учинчи марта қичқирган. Япроқлари тўкилиб, яланғоч бўлиб қолган боғда шабада бебошлик қилади, кекса ўриклар, ичлари ковак олмалар ҳазин чийиллайди, нола қилади, олча ниҳоллари, ёш олхўрилар юз муқомга тушиб эгилиб-эшилади.
Мен юзимни шабадага тутиб боғда узоқ айланаман. Кўз ёшларимни артмай, ҳўнг-ҳўнг йиғлайман…
Ўша маҳалгача ҳеч бир китоб мени шу қадар ларзага солмагандир. Гўё Отабек менинг ўз акам. Кумуш эса ўз келинойимдай уларнинг тақдирига ич-ичимдан куюнаман, изтироб чекаман. Адабий «сир»лардан бехабар: «Аттанг, шу хўракни Зайнабга топширмай, Ўзбек ойим ўзи қилганда-ку, бундай бўлмас эди!» деб афсус чекаман… Айни замонда кўнглимда ҳеч бир ғубор, ёмон асорат йўқ…
Бошларига кўп мусибат тушган, кўп довул ва бўронлардан ўтиб чиниққан одамлар ҳар қандай фожиага ҳам мардоновор туриб берадилар, сабот ва олижанобликни қўлдан бой бермайдилар. Шунинг учун уларнинг фожиаси сизни эзмайди, балки сабот ва матонатга ўргатади, олижаноблик ва мусаффоликка чорлайди, шунинг учун ҳам сиз Отелло билан Дездемонанинг фожиали тақдирига кўз ёши тўкаркансиз, бу кўз ёшлар қалбингиздаги ҳамма ғуборларни ювиб ташлагандай бўлади, ўзингизни аллақандай софроқ ҳис этасиз, қалбингиз одамларга ҳамдардлик, ҳамжиҳат бўлиш, яхшилик қилиш истаги билан тўлиб-тошади… Отабек — Кумуш фожиаси ҳам назаримда, менга ҳаётнинг теран ва чигал томонларини кўрсатган, мен гўё беш-олти ёш улғайган, айни замонда дилимга аллақандай ҳазин ва ёруғ нур қуйилган эди…
Кўп йиллар ўтди. Мен ҳам адабиёт майдонига кириб, яхши-ёмон бир-иккита асар ёздим. Бу пайтларга келиб «Ўтган кунлар»ни қайта ўқиб чиқдим. Бу сафар китобнинг кўп фазилатлари билан бирга айрим заиф томонлари |иам кўзимга чалинди. Лекин улғайганда олган таассуротларим ҳақиқатга қанчалик яқин бўлмасин, китоб устида кўз ёш тўкиб тонг оттирган ўша дамларим, эрта саҳар ҳувиллаб қолган боққа чиқиб, танҳо кезган пайтларим сира-сира эсимда чиқмайди…
Бу воқеадан кейин сал ўтмай, ҳалиги ўқитувчимиз вафот этди. Ярадор бўлгани етмагандай, фронтда ўпкасини совуқ урган экан, кўкламга чиқмасданоқ узилди.
Яна бир-икки ой ўтди. Қишлоқда бирга тепишиб ўсган дўстларим фронтга жўнайдиган бўлиб қолишди. Гарчанд, мен бир ёш кичик бўлсам ҳам, дўстларимдан айрилишга, улардан қолиб қишлоқда юришга виждоним ёр бермади-ю, ариза бериб ихтиёрий равишда урушга кетадиган бўлдим.
Эртага жўнаймиз деган куни кечқурун мен марҳум ўқитувчимизнинг уйига бордим ва унинг укаидан «Ўтган кунлар»ни беришини илтимос қилдим.
Урушга кетаётган одамнинг илтимосини қайтариш қийин. Ўқитувчимнинг укаси қийналиб бўлса ҳам китобни берди.
Мен уни қопдаги талқон, туршак ва қаттиқ нонлар орасига солиб, орқалаб олдим.
Биз қишлоқдан бир йўла қирқ чоғли йигит чақирилган эдик. Бир-икки ойдан кейин бўлиниб-бўлиниб ўн чоғли йигит қолдик. Минг тўққиз юз қирқ бешинчи йилнинг ёзида шу ўн чоғли йигит фалакнинг гардиши билан Мўғулистон даштларига бориб тушдик.
Қаёққа қараманг бепоён дашт. Тап-тақир жигарранг адирлар. Каламуш илма-тешик қилиб ташлаган ясси қирлар. Кундуз жазирама иссиқдан кирадиган жой тополмайсиз, кечаси эса сел ёғади, совуқан тишлар шақ-шақ қилади…
Биз олис-олисларда қолган она юртни, дўппи билан сув ичган булоқларни, тиззадан тупроқ кечиб юрган қишлоқ кўчаларини соғинамиз. Дўппи-дўппи ўрик териб қизларга тутган чоғларимиз, пода кутиб ўмбалоқ отиб ўйнаган сойликлар, сув сепишиб чўмилишган анҳорлар кўз олдимиздан кетмайди. Кечалари даштдаги чайлаларда бир-биримизнинг пинжимизга суқулишиб ётарканмиз, қишлоқ қизларининг мулойим чеҳраларини, ҳазин ва шўх лапарларини қўмсаймиз, қўмсаймизу бутун вужудимиз билан киндик қонимиз тўкилган она тупроққа талпинамиз… Ана шундай пайтларда, буюм халтамни очиб, ўқ-дори, қаттиқ нон ва консерва қутилар орасида ётган «Ўтган кунлар»ни оламан. У соғинган қалбларимизга аллақандай таскин беради, ташна дилларимизни нима биландир қондиргандай бўлади. Биз Отабек — Кумуш саргузаштининг мунгли ва ёруғ саҳифаларини қайта-қайта ўқирканмиз, гўё суюкли қишлоғимизга бориб келгандай, қариндош-уруғ, ёр-биродарларимиз билан дийдор кўришгандай бўламиз… Нур билан йўғрилган севги са
ҳифалари эса… ўз севгилиларимизни эслатади. Биз гўё олис-олисларда қолган қишлоқ қизларини кўргандай, уларнинг шўх қилиқлари, ҳазил-мутойибалари, куй ва қўшиқларини эшитгандай бўламиз… Ҳа, халқимизнинг баъзи иллатларини шафқатсиз фош этган, айни замонда энг яхши урф-одатларини, ўзига хос фазилатларини ажиб бир шоирона муҳаббат билан тараннум этган бу улкан асар белимизга қувват, кўнглимизга далда берар эди. Шунинг учун ҳам мен бу китоб ва уни яратган буюк инсон олдида ҳамиша бош эгаман, қўлим кўксимда, ҳамиша таъзим қиламан.

II

   Бугун, бир неча йилдан кейин, «Ўтган кунлар»ни қайта қўлга олдим.
Энди, ёзувчилик «сирлари»ни озми-кўпми ўрганганимдан кейин, романнинг бутун реалистик кучи ва кишини ром қилувчи гўзаллиги ҳам, характерларнинг бетакрор миллий колорити ҳам, шу билан бирга реалистик услубда ёзилган ва бугунги китобхон учун сунъийдек туюладиган айрим саҳифалар ҳам кўзимга ташланади.
Масалан, ҳаётда кўп нарсани кўриб чиниққан, тажриба орттирган Отабекдай йигитнинг худди ёш бир ўспириндай Кумушга ошиқ бўлганини ҳаммадан яшириб, кечалари тўлғаниб чиқишлари, айниқса оддий хизматкор Ҳасанали ундан яшириқча совчига боришлари, ниҳоят бу сирлардан бехабар Кумушнинг никоҳ кечаси: «Сиз ўшами?» деб «кутилмаган бахт»га муяссар бўлиши… бунинг ҳаммаси китобхонга асарнинг таъсир кучини ошириш учун, «эффект» учун қилинган, яъни, бошқача қилиб айтганда — «ясалгандек туюлади». Назаримда, романнинг «Ҳукмнома» боби, Кумуш жаллод қўлига топширилган Отабек билан Қутидорни хат воситаси билан дор тагидан қайтариб, қутқариб қолиши ҳам эртаклардаги воқеаларга ўхшаб кетади. Лекин қизиқ: романни дастлаб ўқиган ўн олти-ўн етти ёшимдаку, бу нарсаларни билмас эдим, бироқ нега ҳозир, ёзувчилик «сирлари»ни оз-моз билганим ҳолда, сунъийликни сезганим ҳолда «Ўтган кунлар» ҳануз мени ҳаяжонга солади, чексиз завқ беради, титратади?..
Китобни очаман. «Жодугар ҳинди» деган бобни ўқий бошлайман. Ўзбек ойимнинг ғалати гаплари, Ҳасаналига човут қилишлари, Кумушнинг ҳийлакорликлари ҳақидаги таъналарини ўқиб, қотиб-қотиб куламан, куламану тўсатдан бу хотин менга жуда таниш эканини ҳис этаман. Мен бу хотинни — бир маҳалнинг ўзида ҳам меҳрибон, ҳам шафқатсиз, бир қарашда жуда ўктам бўлса-да, аслида ниҳоятда софдил, «думбул табиат» бу аёлни болалигимдан бери танийман. Мен уни ҳар бир қишлоқда, ҳар бир маҳаллада кўрганман. Ҳар бир маҳалла, ҳар бир қишлоқнинг ўз Ўзбек ойими бор, ёзувчи айтгандай, буларсиз на тўй ўтади, на аза! Ҳатто эркаклар ҳам уларнинг маслаҳатисиз иш қилишмайди!
Менинг учун Ўзбек ойим «Ўтган кунлар»даги энг ҳаётий, энг жонли, энг мукаммал образлардан бири! Бу образ Абдулла Қодирийнинг улкан реалист ёзувчи эканлигидан далолат беради. Романга ниҳоятда ҳаётий бир руҳ киритади. Гарчи, эпизодик бўлса-да, Азизбек, Мусулмонқул чўлоқ ва Хушрўйбиби тўғрисида ҳам худди шу гапни айтиш мумкин. Романда бу образлар бўлмасин-чи ёки улар сал бошқачароқ, майинроқ бўёқлар билан чизилган бўлсин-чи, Отабек — Кумуш фожиаси эҳтимол оддий мелодраматик бир воқеага айланиб қоларди!..

* * *

 «Ўтган кунлар»нинг «Қудаларни кутиб олиш» бобида шундай бир жумла бор: «Кумуш салом берди ва қўлидаги паранжисини ерга ташлади, югуриб келиб ўзини Ўзбек ойимнинг қучоғига отди. Ўзбек ойим ҳам уни маҳкам сиқиб қучоқлаб олган, юзидан шап-шап ўпиб, айланиб, ўргилар ва тикилиб-тикилиб нима учундир йиғлар эди…»
Гарчи ёзувчи бу ўринда «нима учундир» сўзини ишлатса ҳам, китобхон Ўзбек ойимнинг «нима учун йиғлашини» жуда яхши тушунади.
Ўзбек ойимдай содда ва софдил аёл Кумушнинг гўзаллигини, унинг бўлакча жозибасини, тортинчоқ, уятчан табассумини кўрганида ўзининг ноҳақлигини, унга нисбатан қилган адолатсизликларини, уни бахтсиз қилиб қўйганини тушунмаслиги мумкин эмас эди. Ўзбек ойим, соддадил аёлларга хос бир сезгирлик билан буни тушунган ва ўз қилмишидан пушаймон бўлиб, кўз ёши тўкар ва бу билан Кумушдан кечирим сўрар эди…
Бир китобхон сифатида буни мен ҳам сезаман ва беихтиёр кўзимга ёш оламан… Ёзувчининг маҳорати деб, ўз қаҳрамонининг дилини билиши деб — мана буни айтадилар!..

* * *

 Одатда, Кумушнинг ўлими тўғрисида, тўғрироғи китобхон буни сеза бошлаши ҳақида гап кетганда Зайнаб билан Хушрўйбибининг суҳбатини, баъзан Отабекнинг тушини эслайдилар. Лекин мен бу фожиани Кумушнинг Тошкентта келиши тасвирланган саҳифаларданоқ ҳис этаман.
Бу саҳифаларни — романнинг энг тиниқ, энг ажойиб жойлари деса бўлади. Қудаларнинг кутиб олиниши, яна тўғрироғи Юсуфбек ҳожининг Ўзбек ойим ва Отабек билан, Отабекнинг эса Зайнаб билан суҳбати, сўнг қудалар зиёфати, Отабек билан Кумушнинг яширинча учрашуви, Кумушнинг сўз ўйинлари, ёлғиз қолган икки кундошнинг аччиқ кинояларга тўла сўзлашуви, ниҳоят, Офтоб ойим билан Кумушнинг видолашув кечалари шундай зўр реалистик бўёқлар билан чизилганки, сиз ҳар бир одамни кўриб турасиз, гўё бу суҳбатларда иштирок этасиз, дам куласиз, дам ачинасиз, дам маъюс туйғуларга чўмасиз. Айни замонда, ҳар бир қаҳрамоннинг дард-ҳасратини, ўйларини, улар сизга ўхшаган оддий одамлар эканини чуқурроқ тушунасиз. Бу саҳифалар фақат улуғ ёувчиларгагина муяссар бўладиган бўлакча бир куч билан ёзилган, қандайдир куз офтобидай тиниқ ва илиқ нурга йўғрилган. Лекин куз қанчалик илиқ бўлмасин, келаётган қишнинг дараги сезилгандай бу саҳифаларда ҳам бўлажак фожианинг совуқ нафаси
сезилиб туради. Гарчанд ёзувчи келажакда рўй берадиган фожиа ҳақида бир оғиз бир нима демаса-да, сиз буни негадир сезасиз, худди инсон ўзини кутаётган бахт ва бахтсизликни олдиндан сезганидек, ёмон бир нарсалар рўй беришини олдиндан ҳис қиласиз. Шунинг учун ҳам бу саҳифалар сизни тиниқ ва ҳазин куйдай титратади. Сиз баъзан куласиз, баъзан жилмаясиз, лекин юрагингизни чулғаб олган ғамгин туйғудан қутулолмайсиз.
Мен ўз бошимдан кечирган арзимас тажрибамдан биламан: китобхонни бу куйларга солиш, бўлғувси бўронларнинг совуқ нафасини олдиндан билдириш унча-мунча талантга муяссар бўлавермайди!..

* * *

 Юқорида мен Отабек билан Кумушнинг илк учрашуви сал сунъийроқ туюлади деган эдим. Лекин мана, кўп йиллик айрилиқ, ҳижрон доғлари ва висол орзусида ўтган машъум йиллардан кейин улар яна учрашадилар…
Ўртача ёзувчининг қалами остида мелодраматик саҳнага айланиши мумкин бўлган бу лавҳа шундай нозик бир дид, шундай шафқатсиз реалистик бўёқлар билан тасвир қилинганки, мен бу эпизодни романнинг энг зўр жойларидан бири деб ҳисоблайман!
Мана, ўша учрашув, яна ўша икки суюшган қалб, лекин бу сафар илк муҳаббатнинг тотли нафасига маст бўлиб, ўзларини йўқотиб қўйган икки ёш эмас, балки ҳаёт синовларида чиниққан, кўп бўрон ва довуллардан ўтиб, ўзларини тутиб олган икки оқил одам учрашади!
«…Отабек кавушини даҳлизга ечди-да, уй бўйича бир-икки қайта юринди ва энтикиб нафас олди. Шу вақт тахмонга осилган кирпўш ўз-ўзидан қимирлагандек бўлди. Бу қимирлашни Отабек пайқамади. Ҳалиги қимирлаган кирпўш бирдан очилиб кетиб Отабек чўчиди… Биров тахмондан унга қараб кулимсирар эди…
Отабек титрар эди. Бир оздан кейин иккиси ҳам ўзларини бирмунча тўхтатдилар-да, бир-бирларига томон юришиб келдилар ва сўзсизгина қучоқлашдилар…»
Қаранг: қаҳрамонлар на оҳ-воҳ чекишади, на уч йиллик азоб-уқубатларини эслаб кўз ёши тўкишади, на бир-биридан ўпкалашади!
Рост, Кумуш кўзига ёш олади, лекин бу — кулги аралаш тўкилган ёш эди. Сўнг… қандайдир маъюс бир нурга йўғрилган қочириқлар, ҳазил-мутойибалар бошланади:
«— Сиз… қочқоқсиз! — деди Кумуш.
— Сиз…
— Мен?
— Сиз қувлоқсиз!
— Ажаб қиламан! — деди Кумуш ва шапалоғи билан эрининг юзига секингина уриб қўйди.
— Бу ёққа ҳам…
— У ёққа Зайнаб урсин!
— Зайнабнинг… уришга ҳаққи йўқ! Кумушнинг кўзида ҳалигача кўрилмаган бир шодлик ўйнади.
— Тўғри айтасизми?
— Тўғри айтаман!
— Мана бўлмаса! — деди Кумуш. Отабекнинг иккинчи юзини ҳам силагандек қилиб қўйди. Яна кулимсирашиб, термилишиб қолдилар…»
Бу маъюс ва ёруғ кулимсирашларида, нозик қочириқларда айтилмаган, айтилишнинг ҳожати ҳам бўлмаган қанча-қанча дарду алам, меҳру оқибат, соғинган юракларнинг талпиниши, ҳарорати, ҳаяжони, нидоси бор!..
«Ёзувчи бу лавҳада нозик дид ва меъёрни бирор жойда ҳам йўқотмайди, бутун бир саҳнада битта ҳам ортиқча сўз йўқ.
«Кумуш яна бир кулиб қарагандан кейин уйдан чиқди. Отабек энди тамом ўзини босиб олган, эндиги юрак уриши фақат ҳалиги фаришта томонга ошиқишгина эди».
Ёзувчи учун бундай нозик жойдан «эсон-омон ўтиб олиш» — қил кўприкдан ўтиб олишдай гап!

* * *

Ҳар бир ёзувчи яхши билади: кўп кишилар иштирок этадиган саҳналарни ёзиш, айниқса қийин бўлади. Эҳтимол, шунинг учундир, ҳар сафар романнинг «Қудаларни кутиб олиш» деган, айниқса «Зимдан адоват» деган саҳифаларини ўқиганимда ёзувчига таҳсин айтаман.
Бу саҳифаларда қатнашган тўққиз хотиннинг бирортаси ҳам «сояда» қолмайди, уларнинг ҳар бири китобхоннинг кўз олдида туради. Бу саҳнада Ўзбек ойимнинг соддалиги ва думбуллиги, Офтоб ойимнинг босиқлиги ва оқиллиги, Кумушнинг уятчанлиги ва самимийлиги, Зайнабнинг ҳасадгўйлиги, Хушрўйбибининг золимлиги ва муғамбирлиги, қуда томонларнинг адовати, ҳаммаси шундоқ «лўп» этиб кўринади.
Ўзбек аёлларининг ўзига хос виқор ва соддаликлари, иззат-икромлари, ажойиб сўз ўйинлари, нозик қочириқлари, коса тагига ним коса яшариб гапиришлари-чи?
Ёзувчи бу бобда моҳир шахматчига ўхшайди, шатранжнинг бирорта донаси ҳам «четда» қолмайди, унинг қўл остида ҳаммаси ўйнайди, айни замонда бу ўйин ички бир драматизмга тўла. Шу бобда биз кундош билан учрашган Кумушнинг изтиробларинигина эмас, биринчи марта Зайнаб ҳам тирик жон эканини, у ҳам чуқур кечинмаларга қодир эканини чуқурроқ ҳис қиламиз.

III

   Бугун «Меҳробдан чаён»ни қайта ўқиб чиқдим. Роман ғалати таассурот қолдирди менда.
Китобни очишим биланоқ фақат Абдулла Қодирийгагина хос бўлган бўлакча бир миллий руҳ, илиқлик, самимият ва меҳр юрагимни жиз эттириб, дилимни равшан қилди.
Романнинг илк саҳифаларида ёзувчи менга, лабида табассум, суюкли фарзандларининг ўйинини кузатиб, уларнинг шўхлик ва эркаликларидан завқланиб, айвонда чой ичиб ўтирган меҳрибон отага ўхшаб кўринди. Ота ўз фарзандларининг фақат фазилатларинигина эмас, уларнинг камчилик ва нуқсонларини ҳам кўради, лекин меҳрибон, вазмин одам, уларни қаттиқ койиб кўнгилларини оғритгиси келмайди. Рост, тўнғич ўғли Маҳдумнинг баъзи қилиқлари отанинг ғашини келтиради, лекин аклли одам, ўғлининг хатти-ҳаракатларидан дарғазаб бўлиб гапирса, дастурхон атрофида ўтирган ҳамсуҳбатларининг (китобхонларнинг) таъбини тирриқ қилишини билади, шунинг учун ҳам тўнғич фарзанди ҳақида дам юмшоқ кулиб, дам билинар-билинмас истеҳзо билан гапиради. Ўхтин-ўхтин, Маҳдум ҳаддидан ошиб кетган пайтлардагина, меҳрибон падарнинг кўзида ўт чақнайди, бироқ нима бўлганда ҳам пуштикамаридан бўлган фарзанди эмасми, қаҳри ғазаби дарҳол сўниб, ташвиш ва изтиробга айланади. Лекин Анвар — Раъно достонига ўтиши би
лан ёзувчи худди суюкли кенжатойлари ҳақида гапираётган отани эсга солади. Ҳар бир ота ўз кенжатойларининг нуқсонларини кўрмаганидек, Қодирий ҳам аввалбошда энг суюкли қаҳрамонларининг камчиликларини кўрмайди, унинг ҳикояси хиёл майинлашади, овозида эркалаш оҳанглари пайдо бўлади.
«Раъно яна бир неча ғужумларни териб узатди.
— Қани юмушингиз?
— Сенда нима юмуш бўлсин, Раъно? Ҳар кунги ўзинг билган гап… сўзлашиб ўлтирамиз; узум тўкилса, менга териб берасан, деб чақирган эдим.
— Дадам хуфтандан қайтиб қолади. Гапингиз бўлмаса, мен кетаман.
— Хуфтан ҳали ўқилган эмас, азон ҳозир айтилди. Башарти дадамиз хуфтанни ўқимай келиб қолса, бунинг ҳийласи осон: дарров анави гулнинг тагига яширинамиз!
— Башарти дадам бизни қидириб, гулнинг тагидан топса, нима қиламиз?
— Нима қилар эдик?.. Сен уйингга кетасан, мен бўлсам меҳмонхонага.
— Икковингиз гулнинг тагида нима қилиб ўлтирган эдингиз, деб сўраса, нима жавоб берамиз?
— Ўзимиз ўлтирган эдик, деймиз.
— Нима учун, деса-чи?
— Қизингиз уялгани учун, деймиз…»
Раъно-ку, майли, ёш бир қизча, лекин Мирзабоши лавозимига кўтарилган Анвардай йигитнинг «дарров анави гулнинг тагига яширинамиз» деб гапириши… жуда ғалати туюлади. Рост, муҳаббат, бу улуғ инсоний туйғу, баъзан катта одамни ҳам ёш болага айлантириб қўяди, лекин, ҳар ҳолда, бундай саҳна ва бундай тасвирлар ёзувчининг ўз қаҳрамонларига ўзгача меҳридан далолат беради. Шу саҳнанинг охирида Анвар Раънодан тўйга розилик олади:
«— Чинингми?
— Чиним!
— Хўп бўлгай. Мен, эртага, тўйимиз кўкламга бўлсин деб жавоб айтаман… Ерлар кўк гиламлар билан безалганда, ҳар тарафни бинафша чечаклари босган, қушлар уя қайғусини чекканда биз ҳам тўй қилармиз, чимилдиқда бахт созини тинглаб, истиқбол куйини куйлармиз… Шундайми, Раъно?
— Шундай…
— Ундан сўнг менинг оғушимда шунинг цингари даданг келиб қолишидан қўрқиб, киши қўлига тушган қуш боласидек типирчиламассан. Шу ҳуснинг, шу малоҳатинг ва шу латофатинг билан тамом меники бўларсан, шундайми?»
Албатта мен, оддий китобхон, ўша оқшом Раънодан илк бўса олган Анварнинг ҳолатига тушуниб турибман. Бу маъсуд дамларда унинг кўнглидан худди шу гаплар ўтганига, дилида худди шу туйғулар жўш урганига ишонаман, лекин буни Раънога айтиши, айниқса шундай ширин-шакар сўзлар, чиройли иборалар би-лан ифода қилиши… Менга сал «ғалатироқ» туюлади… Лекин қизиқ: бу саҳналарда жиндек центименталликка йўл қўйган ёзувчи Анвар — Раъно фожиаси тасвирланган саҳифаларда, сарой ҳаётига бағишланган бобларда шафқатсиз реалистик услуби билан ҳайратга солади кишини!
Раънога фотиҳа ўқилиб, Маҳдум буни «истиқболнинг хайрли фоли, файзи илоҳий», деб қувонган куннинг эртасига Анвар бу мудҳиш хабарни эшитади ва сўнгга марта Раъноларникига боради.
«Вақт намозшомдан оққан… Шом намозини ўқиб қайтган Махдум меҳмонхонанинг эшигини очиқ кўради. Анварнинг келганини фаҳмлаб, у билан қўришишни истамай ё истаса ҳам нимадандир ҳадиксираб, тўғри ичкарига ўтади. Йиғидан киприклари терилиб, чуқур андиша ичида бошини қуйи солган Нигор ойим ош кўтариб меҳмонхонага киради ва Анварнинг:
— Нега йиғлайсиз?.. Сиз шундай бўлсин деганмидингиз? — деган гапларига жавоб бермай, йиғлаган кўйи меҳмонхонадан чиқиб кетади…
«…Анвар ошдан бир-икки луқма олиб, қўлини артди, сандал кўрпасини бағрига тортиб, кучли ва узун тин олди.
Чироғпоядаги шам бедиллар юрагидек титраб, меҳмонхонани аранг ёритар, шамнинг титроғи билан кўзини бир нуқтага тиккан Анварнинг ҳозирги хаёлчан юзи ҳам қалтирагандай кўринар эди. Меҳмонхона тип-тинч, фақат бу тинчликни ташқаридан ёққан ёмғирнинг кучсиз шитирлаши, ўқтин-ўқтин қўзғалиб қўйган шамолнинг даричага келиб урилиши ва аллақайси том бошидаги бир мушукнинг мовлаган товуши бузар эди…»
Бу ердаги ҳар бир сўз, ҳар бир детал — ярим қоронғи меҳмонхонадаги ўлик сукунат, ёмғирнинг шитирлаши, томдаги мушукнинг мовлаши, ҳаммаси Анварнинг юрагидаги туғённи ифода қилади, ёзувчи унинг руҳий ҳолатини тасвирлаб ўтирмайди, чунки бу ҳолатни битта гап билан: «Чироғпоядаги бедиллар юрагидек титраган шам ёруғида Анварнинг хаёлчан юзи ҳам қалтирагандай кўринар эди», деган биттагина жумлада ифода қила олган… Орадан бир пиёла чой ичиш фурсати кечганда… Меҳмонхонанинг даҳлизида, қўлида чойдиш, Раъно кўринди. «Икки кўзи қип-қизариб, қовоқлари шишиб, кўпчиган, юзида ҳам зўриқиш аломати бор эди. Ерга қараган ҳолда озқ чойдишни Анварнинг ёнига келтириб қўйди, токчадаги пиёлани олиб чойдишдаги чой билна чайқади, пиёлани сочиқлагач, яна чайиб иккисини Анварнинг ёнига сурди ва бирдан ўкраб юзини танча устига қўйди…»
Тасвирнинг шафқатсизлигини сезяпсизми? Ёзувчи Раънонинг йиғисини кўрсатишга ошиқмайди, аксинча, унинг ҳар бир ҳаракатини энг майда тафсилотлари билан кўрсатишга тиришади, лекин ажабо, ёзувчи Раънонинг кечинмаларини тасвирламаса ҳам сиз унинг тўлиб-тошиб турганини аниқ ҳис қиласиз, унинг хатти-ҳаракатларини кузатар экансиз, юрагини ларзага солган туғён тобора ортиб бораётганини ва пировард портлашини сезиб турасиз, шунинг учун ҳам ниҳоят ўпкаси тўлиб «бирдан ўкраб танча устига бош қўйганида» беихтиёр кўзингизга ёш оласиз…
Бу саҳнада Анвар билан Раъно сизнинг кўз олдингизда камида ўн ёш улғаяди. Севикли қаҳрамонларининг бошига тушган мусибатни улкан реалистларга хос бир шафқатсизлик билан тасвирларкан, ёзувчи Маҳдумни ҳам аямайди. Романнинг бошида унинг баъзи қилиқлари ҳақида мулойим кулимсираб гапирган адиб, бу бобда, ўғлининг пасткаш хатти-ҳаракатларини билиб қолган адолатли отадай уни аёвсиз жазолайди.
Кечқурун шом намозидан қайтаётгандаёқ Анвар келганини пайқаган Маҳдум икки дилпоранинг мунгли суҳбатини бўлиб меҳмонхонага кириб келади. Кечагина Анвар Мирзабоши лавозимига кўтарилганда тўйни тезлатиш тараддудига тушиб қолган одам, бугун Анварга ҳатто салом ҳам бермайди. Чунки кеча бизда табассум уйғотган хасислиги бугун, хонга қайната бўлиш бахти олдида, саройдан келадиган олтинлар олдида пасткашликка, чинакам разолатга айланади.
«Ичкарига кир, Раъно, бевақт бу ерда нима қилиб ўтирибсан?»
Бу гап Анварнинг, фақат Анвар эмас, китобхоннинг ҳам вужудини «ғизз» эттириб юборади. Романнинг бошида Маҳдумнинг қилиқлари ва зиқналикларини кулимсираб кузатган китобхоннинг қалбида энди жирканч ва нафрат уйғонади. Бу нафратни ҳаммадан кўра Раъно яхши ифода қилади. Кечагина укаси билан «Лой ўйнаб» юрган қиз, шу топда отасининг бутун шафқатсизлигини, бемеҳр, бағритош бир одам эканлигини дил-дилидан ҳис этади ва ғазабдан титраб:
«Андишасиз!» — деб хитоб қилади. Бу худди сизнинг кўнглингиздаги гап! Шунинг учун ҳам Раъно кўзига жиққа ёш олиб, меҳмонхонадан чиқаркан, қалбингизда унга нисбатан бўлакча бир меҳр ва ҳурмат уйғонади.
«Меҳробдан чаён»нинг энг зўр жойларидан бири хон ҳарами ва қирқ қизлар ҳаётига бағишланган саҳифаларидир.
Адабиётимизда хон ҳарамига тушган бахти қора қизлар ҳақида анча-мунча асарлар бор. Бу асарларнинг ҳаммаси бир-бирини такрорлайди, камбағал деҳқоннинг сулув қизи бўлади. У холасинингми, аммасинингми ўғлини яхши кўради. Лекин хондан қарздор бўлиб қолган камбағал деҳқон қарзини тўлай олмайди-ю, унинг эвазига қизини хонга тортиқ қилишга мажбур бўлади. Севгилисидан жудо бўлган бечора қиз, хон саройида ҳижрон доғида ёна-ёна охири сил касалига учраб ўлади… Худди шундай ҳикоя «Меҳробдан чаён»да ҳам бор. Лекин бу ҳикоядан ҳам кўра қирқ қизларнинг кундалик ҳаётини тасвирлаган саҳифалар даҳшатга солади кишини.
Ҳарамга келтирилган кунлари бир-икки кеча хоннинг «илтифотига сазовор бўлиб», кейин ўз ҳолига ташлаб қўйилган бу чиройли, соғлом қизлар тўрт девор ичида ўзларини қаёққа уришни билишмай тўлғанишади, зерикканларидан, азбаройи димиққанларидан ҳарамга кириб келган ҳар бир одамга ёпишишади, уни эрмак қилишади. Лекин ҳарамнинг дарвозаси қулф, эркак зоти у ёқда турсин унга кирадиган аёллар ҳам саноқли. Шунинг учун ҳам Гулшаннинг ҳарамга келиши канизлар учун катта ҳодиса, эрмак, ҳатто байрам, шунинг учун ҳам ҳовли юзида копток ўйнаб, яланг оёқ, яланг бош қувлашиб юрган қизлар уни кўриб олдига югуришади, кулги ва қийқириқ билан қарши олишади:
«Эсонмисиз!… Эрингиз ўлмадими? Шаҳар йигитлари омонми?» — деб ҳазиллашишади. Гулшаннинг: «Бўлди, бўлди! Шўх байтал ўлгурлар!» деган хитобига: «Тўқ байтал! Тўқ байтал!» деб тегажоқлик қилишади. Кейин уни ҳам ўйинга тортишади ва Гулшан ютқизганда «хих, эшагим!» дейишиб, орқаси яғир бўлгунча устига минишиб ўйнашади. Кечаси эса базм қуришиб, мунгли лапарлар айтишади. Лекин ҳар бири бир йигитни бахтли қиладиган бу мазлумаларнинг гўзал баз-мини тўрт девордан бошқа ким кўради, шўх ва ғамгин лапарлари қайси йигитни шайдо қилади?.. Иўқ, бу гўзал базмни, тўрт девор орасига қамалган парилар ўйинини уларнинг ўзларидан бошқа ҳеч ким томоша қилолмайди. Шунинг учун ҳам бу лапар ва ўйинлар қизларнинг дилини баттар қитиқлаб, ушалмас орзулари чинакам изтиробга айланади, шунинг учун ҳам базмдан кейин аламзада қизларнинг ҳазил-мутойибалари дағаллашади, «кўйлак ечар, иштон солар» каби шарм-ҳаёсиз ўйинлар бошланади.
Биринчи қарашда бир оз «яланғоч» туюлган бу саҳна хон саройида сил бўлиб ўлган қизлар ҳақидаги ҳар қанақа ҳикоядан ҳам қаттиқроқ таъсир этади кишига. Бу саҳифалар сизни титратмай иложи йўқ, чунки шафқатсиз реалистик куч билан ёзилган бу саҳналарда инсоннинг энг улуғ фожиаси — муҳаббат ва она бўлиш бахтидан умрбод маҳрум бўлган аёллар фожиаси бор.
«Меҳробдан чаён»ни бир неча марта ўқиганим ҳолда унинг «Қизиқлар» деган бобини фақат бир марта ўқидим.
Билмадим, эҳтимол бу бобдаги қизиқларнинг қизиқчилиги ва аскияларини «эшитиб» завқланадиганлар бўлса бордир, лекин мен «томоғи остидаги чўғир қовундек бўқоқ ғовлаб ётган мулла Бахтиёрни, кир яктагидан бадани кўринган, бир қўли билан елкасини қашиб, иккинчиси билан иштонбоғини ушлаб олган Баҳром қизиқни» кўз олдимга келтирганимда мен бу аскиялардан эмас, ёзувчининг сатирик қудратидан қойил қолдим. Чунки «бурни ўрнида юқорига қараб қурбақа ўрмалаган махлуқнинг» ташқи қиёфасидан, хунуклик ва ифлосликда бир-биридан ўтган бу қизиқларнинг: «Бир пой кафшни еб қўйибсизлар-ку» ёки: «Бўқоғингга кафшнинг ўкчаси тиқилиб қолипти-ку!» ёки: «Сингли талоқ битни қочирдим-да!» каби «аскиялар»ни ўқиганда: наҳот шундай «қизиқчи»ликдан завқ олган Худоёрхондай примитив одам Ўрта Осиёдай катта бир ўлкани ўн йиллар давомида идора қилган бўлса?! — деган ўйга борасан. Бу ўй даҳшатта солади кишини. Ёзувчининг асл мақсади ҳам китобхонда худди шу фикрни уйғотиш бўлса керак.

* * *

Китобни ёпиб узоқ ўйга толаман: бу улкан ёзувчи ҳаёт бўлганда адабиётимиз яна қандай дурдоналар билан бойир эди?

1969 йил

Bugun «Mehrobdan chayon»ni qayta o‘qib chiqdim. Roman g‘alati taassurot qoldirdi menda. Kitobni ochishim bilanoq faqat Abdulla Qodiriygagina xos bo‘lgan bo‘lakcha bir milliy ruh, iliqlik, samimiyat va mehr yuragimni jiz ettirib, dilimni ravshan qildi.

Odil Yoqubov
ABDULLA QODIRIYNI O’QIGANDA

I

Birinchi daf’a «O’tgan kunlar» to‘g‘risida, to‘g‘rirog‘i, Otabek — Kumush qissasi haqida olti-etti yashar chog‘imda dadamlardan eshitganman.
O’ttizinchi yillarning o‘rtasi. Dadam, o‘n to‘qqizinchi yildan partiya a’zosi, katta ishlarda ishlab kelgan odam, nima uchundir, ishdan chetlashtirilib, qishloqqa qaytib kelgan paytlari.
Har oqshom katta mehmonxonamiz odamga to‘lib ketadi. Qo‘ni-qo‘shnilar, qarindosh-urug‘lar, qiz-kelinchaklar yig‘iladi. Aksariyati yoshlar. Dadam taxmondagi kitoblar orasidan jigarrang jildli qalin bir kitobni olib sekin varaqlaydi. Men uning tizzasiga suyanib kitobning bezaklari, ajoyib suratlarini tomosha qilaman. Bu kitob — «Ming bir kecha»ning 1905 yili bosilgan rus nashri (keyinchalik men bu kitobni qancha izlamay topolmadim!) edi.
Dadam kitobni o‘qimaydi, bir necha betini o‘ychan varaqlaydi-da, keyin sekin hikoya qila boshlaydi.
Bu hikoyalar aksariyat tun yarmigacha, ba’zan xo‘roz qichqirguncha davom etadi, men ham oyimlarning «yot» deyishlariga quloq solmay, mijja qoqmay eshitaman. Esimda bor: menga ayniqsa mashhur sayyoh Sindbodning sarguzashtlari xush yoqib tushardi.
Shu qish oqshomlarining birida dadam qora muqovasining ustiga yo‘l-yo‘l oq chiziq chizilgan qalingina bir kitob topib keldi.
Kitobning birinchi betida — boshida duxoba do‘ppi, egnida qora gimnasterka ustidan kiyilgan ola to‘n, to‘ladan kelgan, uchburchak mo‘ylovli bir odamning surati bor edi.
— Bu — «O’tgan kunlar» degan o‘zbekcha roman, — dedi dadam. — Uni mana shu odam yozgan. Ism-shariflari Abdulla Qodiriy Julqunboy…
— Julqunboy? Qozoqmi?
— Yo‘q, — dedi dadam kulib. — O’zbek. Julqunboy bu kishining taxallusi. Yozuvchilar ba’zan o‘z ismlarini o‘zgartirib, boshqa ism tanlashadi.
Kitob qo‘ldan qo‘lga o‘tib, yana dadamga qaytdi. Dadam shoshmasdan o‘qishga kirishdi. Men ham «maza qilib eshitish» uchun dadamning tizzasiga suyanib, yaxshiroq joylashib oldim.
Uchinchi yo to‘rtinchi oqshom yarim kechada uyg‘onib ketsam, kitob o‘qilib bo‘lgan, qiz-juvonlar ko‘z yoshlarini artishib, piq-piq yig‘lashar, erkaklar og‘ir sukut saqlashar, dadam esa yozuvchi haqida sekin hikoya qilardi.
Dadamning hikoyasidan esimda qolganlari shular:
— Abdulla Qodiriy — ulkan yozuvchi. O’ziyam ajoyib odam… Hukumat unga hamma imkoniyatlarni tug‘dirib bergan. Toshkentda uning katta bog‘i bor. U har kuni erta sahar uyg‘onib yozishga o‘tiradi. Charchagan paytlari chiqib, bog‘da ishlaydi.
Yillar o‘tdi. O’sib-ulg‘ayib kitobga tashnaligim, ishqim, mehr-muhabbatim o‘sib borgan sari «Abdulla Qodiriy…», «O’tgan kunlar…», «Mehrobdan chayon…» degan gaplar qulog‘imga tez-tez chalinadigan bo‘ldi.
1943 yilning oxirgi oylari, to‘qqizinchi sinfda o‘qib yurgan chog‘larim.
Bir kun sinfimizga yangi o‘qituvchi — frontdan yarador bo‘lib qaytgan yoshgina yigit kirib keldi. U «harbiy ish»dan dars bera boshladi, lekin adabiyotga juda qiziqsa kerak, har kuni bir kitob ko‘tarib kelar, bolalarga vazifa topshirib qo‘yib, o‘zi kitob o‘qib o‘tirardi. Lekin bu qanaqa kitob ekanini hech kim bilmas, chunki, askariyat kitoblarning jildi qog‘ozga o‘ralgan bo‘lardi.
Kunlardan birida o‘qituvchining ukasi, sinfdosh do‘stim meni chetga tortib:
— Kecha akam «O’tgan kunlar»ni topib keldi, — deb qoldi. Darsdan keyin «O’tgan kunlar»ni bir kechaga so‘rab olish umidida sinfdosh og‘aynim bilan birga ularnikiga bordim.
Biz borganimizda, domla oldida qattiq non, ikki ko‘zi allaqanday kitobda, choy ichib o‘tirardi.
Men duduqlana-duduqlana iltimosimni tushuntira boshlagan edim, o‘qituvchimiz qovog‘ini solib:
— «O’tgan kunlar»ni o‘qish mumkin emas. Bilmaysanmi? — dedi ko‘zimga tikilib.
Men hayajondan entikib:
— Mana, siz o‘qiyapsiz-ku? — dedim. O’qituvchining yuzida bilinar-bilinmas tabassum paydo bo‘ldi.
— Birinchidan, men o‘qituvchiman, yosh bola emasman, — dedi u. — Ikkinchidan, men uni tanqidiy ko‘z bilan o‘qiyman.
— Men ham tanqidiy ko‘z bilan o‘qiyman. Domlajon, bir kechaga berib turing. Ertalab olib kelib beraman. Hech kimga aytmayman.
Domla sal yumshadi, lekin hamon bir qarorga kelolmay peshonasini ishqadi.
— Bir kechada-ku o‘qib tugatolmaysan-a?
— O’qib chiqaman, — dedim men. — Albatta, o‘qib bitiraman!
Domla kulib yubordi.
— Xo‘p, mayli, ammo o‘zing ham deyman… bir yopishsang qo‘ymas ekansan!
U o‘rnidan turdi va tokchadagi piyola-choynaklarning orqasiga qo‘l suqib, qalin sarg‘ish qog‘ozga o‘ralgan bir kitobni olib berdi.
— Ma, qo‘yningga tiq. Hech kim ko‘rmasin. Keyin… ertaga demaymanu, indinga olib kelib ber. Uqdingmi?
— Uqdim! — Men uning aynab qolishidan qo‘rqib, kitobni qo‘ltig‘imga urdimu eshikka otildim.
O’sha kecha mijja qoqmadim. Tong payti oxirgi sahifani o‘qib bo‘ldim. Kitobni yopib boqqa chiqdim.
Xo‘roz uchinchi marta qichqirgan. Yaproqlari to‘kilib, yalang‘och bo‘lib qolgan bog‘da shabada beboshlik qiladi, keksa o‘riklar, ichlari kovak olmalar hazin chiyillaydi, nola qiladi, olcha nihollari, yosh olxo‘rilar yuz muqomga tushib egilib-eshiladi.
Men yuzimni shabadaga tutib bog‘da uzoq aylanaman. Ko‘z yoshlarimni artmay, ho‘ng-ho‘ng yig‘layman…
O’sha mahalgacha hech bir kitob meni shu qadar larzaga solmagandir. Go‘yo Otabek mening o‘z akam. Kumush esa o‘z kelinoyimday ularning taqdiriga ich-ichimdan kuyunaman, iztirob chekaman. Adabiy «sir»lardan bexabar: «Attang, shu xo‘rakni Zaynabga topshirmay, O’zbek oyim o‘zi qilganda-ku, bunday bo‘lmas edi!» deb afsus chekaman… Ayni zamonda ko‘nglimda hech bir g‘ubor, yomon asorat yo‘q…
Boshlariga ko‘p musibat tushgan, ko‘p dovul va bo‘ronlardan o‘tib chiniqqan odamlar har qanday fojiaga ham mardonovor turib beradilar, sabot va olijanoblikni qo‘ldan boy bermaydilar. Shuning uchun ularning fojiasi sizni ezmaydi, balki sabot va matonatga o‘rgatadi, olijanoblik va musaffolikka chorlaydi, shuning uchun ham siz Otello bilan Dezdemonaning fojiali taqdiriga ko‘z yoshi to‘karkansiz, bu ko‘z yoshlar qalbingizdagi hamma g‘uborlarni yuvib tashlaganday bo‘ladi, o‘zingizni allaqanday sofroq his etasiz, qalbingiz odamlarga hamdardlik, hamjihat bo‘lish, yaxshilik qilish istagi bilan to‘lib-toshadi… Otabek — Kumush fojiasi ham nazarimda, menga hayotning teran va chigal tomonlarini ko‘rsatgan, men go‘yo besh-olti yosh ulg‘aygan, ayni zamonda dilimga allaqanday hazin va yorug‘ nur quyilgan edi…
Ko‘p yillar o‘tdi. Men ham adabiyot maydoniga kirib, yaxshi-yomon bir-ikkita asar yozdim. Bu paytlarga kelib «O’tgan kunlar»ni qayta o‘qib chiqdim. Bu safar kitobning ko‘p fazilatlari bilan birga ayrim zaif tomonlari |iam ko‘zimga chalindi. Lekin ulg‘ayganda olgan taassurotlarim haqiqatga qanchalik yaqin bo‘lmasin, kitob ustida ko‘z yosh to‘kib tong ottirgan o‘sha damlarim, erta sahar huvillab qolgan boqqa chiqib, tanho kezgan paytlarim sira-sira esimda chiqmaydi…
Bu voqeadan keyin sal o‘tmay, haligi o‘qituvchimiz vafot etdi. Yarador bo‘lgani yetmaganday, frontda o‘pkasini sovuq urgan ekan, ko‘klamga chiqmasdanoq uzildi.
Yana bir-ikki oy o‘tdi. Qishloqda birga tepishib o‘sgan do‘stlarim frontga jo‘naydigan bo‘lib qolishdi. Garchand, men bir yosh kichik bo‘lsam ham, do‘stlarimdan ayrilishga, ulardan qolib qishloqda yurishga vijdonim yor bermadi-yu, ariza berib ixtiyoriy ravishda urushga ketadigan bo‘ldim.
Ertaga jo‘naymiz degan kuni kechqurun men marhum o‘qituvchimizning uyiga bordim va uning ukaidan «O’tgan kunlar»ni berishini iltimos qildim.
Urushga ketayotgan odamning iltimosini qaytarish qiyin. O’qituvchimning ukasi qiynalib bo‘lsa ham kitobni berdi.
Men uni qopdagi talqon, turshak va qattiq nonlar orasiga solib, orqalab oldim.
Biz qishloqdan bir yo‘la qirq chog‘li yigit chaqirilgan edik. Bir-ikki oydan keyin bo‘linib-bo‘linib o‘n chog‘li yigit qoldik. Ming to‘qqiz yuz qirq beshinchi yilning yozida shu o‘n chog‘li yigit falakning gardishi bilan Mo‘g‘uliston dashtlariga borib tushdik.
Qayoqqa qaramang bepoyon dasht. Tap-taqir jigarrang adirlar. Kalamush ilma-teshik qilib tashlagan yassi qirlar. Kunduz jazirama issiqdan kiradigan joy topolmaysiz, kechasi esa sel yog‘adi, sovuqan tishlar shaq-shaq qiladi…
Biz olis-olislarda qolgan ona yurtni, do‘ppi bilan suv ichgan buloqlarni, tizzadan tuproq kechib yurgan qishloq ko‘chalarini sog‘inamiz. Do‘ppi-do‘ppi o‘rik terib qizlarga tutgan chog‘larimiz, poda kutib o‘mbaloq otib o‘ynagan soyliklar, suv sepishib cho‘milishgan anhorlar ko‘z oldimizdan ketmaydi. Kechalari dashtdagi chaylalarda bir-birimizning pinjimizga suqulishib yotarkanmiz, qishloq qizlarining muloyim chehralarini, hazin va sho‘x laparlarini qo‘msaymiz, qo‘msaymizu butun vujudimiz bilan kindik qonimiz to‘kilgan ona tuproqqa talpinamiz… Ana shunday paytlarda, buyum xaltamni ochib, o‘q-dori, qattiq non va konserva qutilar orasida yotgan «O’tgan kunlar»ni olaman. U sog‘ingan qalblarimizga allaqanday taskin beradi, tashna dillarimizni nima bilandir qondirganday bo‘ladi. Biz Otabek — Kumush sarguzashtining mungli va yorug‘ sahifalarini qayta-qayta o‘qirkanmiz, go‘yo suyukli qishlog‘imizga borib kelganday, qarindosh-urug‘, yor-birodarlarimiz bilan diydor ko‘rishganday bo‘lamiz… Nur bilan yo‘g‘rilgan sevgi sahifalari esa… o‘z sevgililarimizni eslatadi. Biz go‘yo olis-olislarda qolgan qishloq qizlarini ko‘rganday, ularning sho‘x qiliqlari, hazil-mutoyibalari, kuy va qo‘shiqlarini eshitganday bo‘lamiz… Ha, xalqimizning ba’zi illatlarini shafqatsiz fosh etgan, ayni zamonda eng yaxshi urf-odatlarini, o‘ziga xos fazilatlarini ajib bir shoirona muhabbat bilan tarannum etgan bu ulkan asar belimizga quvvat, ko‘nglimizga dalda berar edi. Shuning uchun ham men bu kitob va uni yaratgan buyuk inson oldida hamisha bosh egaman, qo‘lim ko‘ksimda, hamisha ta’zim qilaman.

II

    Bugun, bir necha yildan keyin, «O’tgan kunlar»ni qayta qo‘lga oldim.
Endi, yozuvchilik «sirlari»ni ozmi-ko‘pmi o‘rganganimdan keyin, romanning butun realistik kuchi va kishini rom qiluvchi go‘zalligi ham, xarakterlarning betakror milliy koloriti ham, shu bilan birga realistik uslubda yozilgan va bugungi kitobxon uchun sun’iydek tuyuladigan ayrim sahifalar ham ko‘zimga tashlanadi.
Masalan, hayotda ko‘p narsani ko‘rib chiniqqan, tajriba orttirgan Otabekday yigitning xuddi yosh bir o‘spirinday Kumushga oshiq bo‘lganini hammadan yashirib, kechalari to‘lg‘anib chiqishlari, ayniqsa oddiy xizmatkor Hasanali undan yashiriqcha sovchiga borishlari, nihoyat bu sirlardan bexabar Kumushning nikoh kechasi: «Siz o‘shami?» deb «kutilmagan baxt»ga muyassar bo‘lishi… buning hammasi kitobxonga asarning ta’sir kuchini oshirish uchun, «effekt» uchun qilingan, ya’ni, boshqacha qilib aytganda — «yasalgandek tuyuladi». Nazarimda, romanning «Hukmnoma» bobi, Kumush jallod qo‘liga topshirilgan Otabek bilan Qutidorni xat vositasi bilan dor tagidan qaytarib, qutqarib qolishi ham ertaklardagi voqealarga o‘xshab ketadi. Lekin qiziq: romanni dastlab o‘qigan o‘n olti-o‘n yetti yoshimdaku, bu narsalarni bilmas edim, biroq nega hozir, yozuvchilik «sirlari»ni oz-moz bilganim holda, sun’iylikni sezganim holda «O’tgan kunlar» hanuz meni hayajonga soladi, cheksiz zavq beradi, titratadi?..
Kitobni ochaman. «Jodugar hindi» degan bobni o‘qiy boshlayman. O’zbek oyimning g‘alati gaplari, Hasanaliga chovut qilishlari, Kumushning hiylakorliklari haqidagi ta’nalarini o‘qib, qotib-qotib kulaman, kulamanu to‘satdan bu xotin menga juda tanish ekanini his etaman. Men bu xotinni — bir mahalning o‘zida ham mehribon, ham shafqatsiz, bir qarashda juda o‘ktam bo‘lsa-da, aslida nihoyatda sofdil, «dumbul tabiat» bu ayolni bolaligimdan beri taniyman. Men uni har bir qishloqda, har bir mahallada ko‘rganman. Har bir mahalla, har bir qishloqning o‘z O’zbek oyimi bor, yozuvchi aytganday, bularsiz na to‘y o‘tadi, na aza! Hatto erkaklar ham ularning maslahatisiz ish qilishmaydi!
Mening uchun O’zbek oyim «O’tgan kunlar»dagi eng hayotiy, eng jonli, eng mukammal obrazlardan biri! Bu obraz Abdulla Qodiriyning ulkan realist yozuvchi ekanligidan dalolat beradi. Romanga nihoyatda hayotiy bir ruh kiritadi. Garchi, epizodik bo‘lsa-da, Azizbek, Musulmonqul cho‘loq va Xushro‘ybibi to‘g‘risida ham xuddi shu gapni aytish mumkin. Romanda bu obrazlar bo‘lmasin-chi yoki ular sal boshqacharoq, mayinroq bo‘yoqlar bilan chizilgan bo‘lsin-chi, Otabek — Kumush fojiasi ehtimol oddiy melodramatik bir voqeaga aylanib qolardi!..

* * *

«O’tgan kunlar»ning «Qudalarni kutib olish» bobida shunday bir jumla bor: «Kumush salom berdi va qo‘lidagi paranjisini yerga tashladi, yugurib kelib o‘zini O’zbek oyimning quchog‘iga otdi. O’zbek oyim ham uni mahkam siqib quchoqlab olgan, yuzidan shap-shap o‘pib, aylanib, o‘rgilar va tikilib-tikilib nima uchundir yig‘lar edi…»
Garchi yozuvchi bu o‘rinda «nima uchundir» so‘zini ishlatsa ham, kitobxon O’zbek oyimning «nima uchun yig‘lashini» juda yaxshi tushunadi.
O’zbek oyimday sodda va sofdil ayol Kumushning go‘zalligini, uning bo‘lakcha jozibasini, tortinchoq, uyatchan tabassumini ko‘rganida o‘zining nohaqligini, unga nisbatan qilgan adolatsizliklarini, uni baxtsiz qilib qo‘yganini tushunmasligi mumkin emas edi. O’zbek oyim, soddadil ayollarga xos bir sezgirlik bilan buni tushungan va o‘z qilmishidan pushaymon bo‘lib, ko‘z yoshi to‘kar va bu bilan Kumushdan kechirim so‘rar edi…
Bir kitobxon sifatida buni men ham sezaman va beixtiyor ko‘zimga yosh olaman… Yozuvchining mahorati deb, o‘z qahramonining dilini bilishi deb — mana buni aytadilar!..

* * *

Odatda, Kumushning o‘limi to‘g‘risida, to‘g‘rirog‘i kitobxon buni seza boshlashi haqida gap ketganda Zaynab bilan Xushro‘ybibining suhbatini, ba’zan Otabekning tushini eslaydilar. Lekin men bu fojiani Kumushning Toshkentta kelishi tasvirlangan sahifalardanoq his etaman.
Bu sahifalarni — romanning eng tiniq, eng ajoyib joylari desa bo‘ladi. Qudalarning kutib olinishi, yana to‘g‘rirog‘i Yusufbek hojining O’zbek oyim va Otabek bilan, Otabekning esa Zaynab bilan suhbati, so‘ng qudalar ziyofati, Otabek bilan Kumushning yashirincha uchrashuvi, Kumushning so‘z o‘yinlari, yolg‘iz qolgan ikki kundoshning achchiq kinoyalarga to‘la so‘zlashuvi, nihoyat, Oftob oyim bilan Kumushning vidolashuv kechalari shunday zo‘r realistik bo‘yoqlar bilan chizilganki, siz har bir odamni ko‘rib turasiz, go‘yo bu suhbatlarda ishtirok etasiz, dam kulasiz, dam achinasiz, dam ma’yus tuyg‘ularga cho‘masiz. Ayni zamonda, har bir qahramonning dard-hasratini, o‘ylarini, ular sizga o‘xshagan oddiy odamlar ekanini chuqurroq tushunasiz. Bu sahifalar faqat ulug‘ youvchilargagina muyassar bo‘ladigan bo‘lakcha bir kuch bilan yozilgan, qandaydir kuz oftobiday tiniq va iliq nurga yo‘g‘rilgan. Lekin kuz qanchalik iliq bo‘lmasin, kelayotgan qishning daragi sezilganday bu sahifalarda ham bo‘lajak fojianing sovuq nafasi sezilib turadi. Garchand yozuvchi kelajakda ro‘y beradigan fojia haqida bir og‘iz bir nima demasa-da, siz buni negadir sezasiz, xuddi inson o‘zini kutayotgan baxt va baxtsizlikni oldindan sezganidek, yomon bir narsalar ro‘y berishini oldindan his qilasiz. Shuning uchun ham bu sahifalar sizni tiniq va hazin kuyday titratadi. Siz ba’zan kulasiz, ba’zan jilmayasiz, lekin yuragingizni chulg‘ab olgan g‘amgin tuyg‘udan qutulolmaysiz.
Men o‘z boshimdan kechirgan arzimas tajribamdan bilaman: kitobxonni bu kuylarga solish, bo‘lg‘uvsi bo‘ronlarning sovuq nafasini oldindan bildirish uncha-muncha talantga muyassar bo‘lavermaydi!..

* * *

Yuqorida men Otabek bilan Kumushning ilk uchrashuvi sal sun’iyroq tuyuladi degan edim. Lekin mana, ko‘p yillik ayriliq, hijron dog‘lari va visol orzusida o‘tgan mash’um yillardan keyin ular yana uchrashadilar…
O’rtacha yozuvchining qalami ostida melodramatik sahnaga aylanishi mumkin bo‘lgan bu lavha shunday nozik bir did, shunday shafqatsiz realistik bo‘yoqlar bilan tasvir qilinganki, men bu epizodni romanning eng zo‘r joylaridan biri deb hisoblayman!
Mana, o‘sha uchrashuv, yana o‘sha ikki suyushgan qalb, lekin bu safar ilk muhabbatning totli nafasiga mast bo‘lib, o‘zlarini yo‘qotib qo‘ygan ikki yosh emas, balki hayot sinovlarida chiniqqan, ko‘p bo‘ron va dovullardan o‘tib, o‘zlarini tutib olgan ikki oqil odam uchrashadi!
«…Otabek kavushini dahlizga yechdi-da, uy bo‘yicha bir-ikki qayta yurindi va entikib nafas oldi. Shu vaqt taxmonga osilgan kirpo‘sh o‘z-o‘zidan qimirlagandek bo‘ldi. Bu qimirlashni Otabek payqamadi. Haligi qimirlagan kirpo‘sh birdan ochilib ketib Otabek cho‘chidi… Birov taxmondan unga qarab kulimsirar edi…
Otabek titrar edi. Bir ozdan keyin ikkisi ham o‘zlarini birmuncha to‘xtatdilar-da, bir-birlariga tomon yurishib keldilar va so‘zsizgina quchoqlashdilar…»
Qarang: qahramonlar na oh-voh chekishadi, na uch yillik azob-uqubatlarini eslab ko‘z yoshi to‘kishadi, na bir-biridan o‘pkalashadi!
Rost, Kumush ko‘ziga yosh oladi, lekin bu — kulgi aralash to‘kilgan yosh edi. So‘ng… qandaydir ma’yus bir nurga yo‘g‘rilgan qochiriqlar, hazil-mutoyibalar boshlanadi:
«— Siz… qochqoqsiz! — dedi Kumush.
— Siz…
— Men?
— Siz quvloqsiz!
— Ajab qilaman! — dedi Kumush va shapalog‘i bilan erining yuziga sekingina urib qo‘ydi.
— Bu yoqqa ham…
— U yoqqa Zaynab ursin!
— Zaynabning… urishga haqqi yo‘q! Kumushning ko‘zida haligacha ko‘rilmagan bir shodlik o‘ynadi.
— To‘g‘ri aytasizmi?
— To‘g‘ri aytaman!
— Mana bo‘lmasa! — dedi Kumush. Otabekning ikkinchi yuzini ham silagandek qilib qo‘ydi. Yana kulimsirashib, termilishib qoldilar…»
Bu ma’yus va yorug‘ kulimsirashlarida, nozik qochiriqlarda aytilmagan, aytilishning hojati ham bo‘lmagan qancha-qancha dardu alam, mehru oqibat, sog‘ingan yuraklarning talpinishi, harorati, hayajoni, nidosi bor!..
«Yozuvchi bu lavhada nozik did va me’yorni biror joyda ham yo‘qotmaydi, butun bir sahnada bitta ham ortiqcha so‘z yo‘q.
«Kumush yana bir kulib qaragandan keyin uydan chiqdi. Otabek endi tamom o‘zini bosib olgan, endigi yurak urishi faqat haligi farishta tomonga oshiqishgina edi».
Yozuvchi uchun bunday nozik joydan «eson-omon o‘tib olish» — qil ko‘prikdan o‘tib olishday gap!

* * *

Har bir yozuvchi yaxshi biladi: ko‘p kishilar ishtirok etadigan sahnalarni yozish, ayniqsa qiyin bo‘ladi. Ehtimol, shuning uchundir, har safar romanning «Qudalarni kutib olish» degan, ayniqsa «Zimdan adovat» degan sahifalarini o‘qiganimda yozuvchiga tahsin aytaman.
Bu sahifalarda qatnashgan to‘qqiz xotinning birortasi ham «soyada» qolmaydi, ularning har biri kitobxonning ko‘z oldida turadi. Bu sahnada O’zbek oyimning soddaligi va dumbulligi, Oftob oyimning bosiqligi va oqilligi, Kumushning uyatchanligi va samimiyligi, Zaynabning hasadgo‘yligi, Xushro‘ybibining zolimligi va mug‘ambirligi, quda tomonlarning adovati, hammasi shundoq «lo‘p» etib ko‘rinadi.
O’zbek ayollarining o‘ziga xos viqor va soddaliklari, izzat-ikromlari, ajoyib so‘z o‘yinlari, nozik qochiriqlari, kosa tagiga nim kosa yasharib gapirishlari-chi?
Yozuvchi bu bobda mohir shaxmatchiga o‘xshaydi, shatranjning birorta donasi ham «chetda» qolmaydi, uning qo‘l ostida hammasi o‘ynaydi, ayni zamonda bu o‘yin ichki bir dramatizmga to‘la. Shu bobda biz kundosh bilan uchrashgan Kumushning iztiroblarinigina emas, birinchi marta Zaynab ham tirik jon ekanini, u ham chuqur kechinmalarga qodir ekanini chuqurroq his qilamiz.

III

   Bugun «Mehrobdan chayon»ni qayta o‘qib chiqdim. Roman g‘alati taassurot qoldirdi menda.
Kitobni ochishim bilanoq faqat Abdulla Qodiriygagina xos bo‘lgan bo‘lakcha bir milliy ruh, iliqlik, samimiyat va mehr yuragimni jiz ettirib, dilimni ravshan qildi.
Romanning ilk sahifalarida yozuvchi menga, labida tabassum, suyukli farzandlarining o‘yinini kuzatib, ularning sho‘xlik va erkaliklaridan zavqlanib, ayvonda choy ichib o‘tirgan mehribon otaga o‘xshab ko‘rindi. Ota o‘z farzandlarining faqat fazilatlarinigina emas, ularning kamchilik va nuqsonlarini ham ko‘radi, lekin mehribon, vazmin odam, ularni qattiq koyib ko‘ngillarini og‘ritgisi kelmaydi. Rost, to‘ng‘ich o‘g‘li Mahdumning ba’zi qiliqlari otaning g‘ashini keltiradi, lekin aklli odam, o‘g‘lining xatti-harakatlaridan darg‘azab bo‘lib gapirsa, dasturxon atrofida o‘tirgan hamsuhbatlarining (kitobxonlarning) ta’bini tirriq qilishini biladi, shuning uchun ham to‘ng‘ich farzandi haqida dam yumshoq kulib, dam bilinar-bilinmas istehzo bilan gapiradi. O’xtin-o‘xtin, Mahdum haddidan oshib ketgan paytlardagina, mehribon padarning ko‘zida o‘t chaqnaydi, biroq nima bo‘lganda ham pushtikamaridan bo‘lgan farzandi emasmi, qahri g‘azabi darhol so‘nib, tashvish va iztirobga aylanadi. Lekin Anvar — Ra’no dostoniga o‘tishi bilan yozuvchi xuddi suyukli kenjatoylari haqida gapirayotgan otani esga soladi. Har bir ota o‘z kenjatoylarining nuqsonlarini ko‘rmaganidek, Qodiriy ham avvalboshda eng suyukli qahramonlarining kamchiliklarini ko‘rmaydi, uning hikoyasi xiyol mayinlashadi, ovozida erkalash ohanglari paydo bo‘ladi.
«Ra’no yana bir necha g‘ujumlarni terib uzatdi.
— Qani yumushingiz?
— Senda nima yumush bo‘lsin, Ra’no? Har kungi o‘zing bilgan gap… so‘zlashib o‘ltiramiz; uzum to‘kilsa, menga terib berasan, deb chaqirgan edim.
— Dadam xuftandan qaytib qoladi. Gapingiz bo‘lmasa, men ketaman.
— Xuftan hali o‘qilgan emas, azon hozir aytildi. Basharti dadamiz xuftanni o‘qimay kelib qolsa, buning hiylasi oson: darrov anavi gulning tagiga yashirinamiz!
— Basharti dadam bizni qidirib, gulning tagidan topsa, nima qilamiz?
— Nima qilar edik?.. Sen uyingga ketasan, men bo‘lsam mehmonxonaga.
— Ikkovingiz gulning tagida nima qilib o‘ltirgan edingiz, deb so‘rasa, nima javob beramiz?
— O’zimiz o‘ltirgan edik, deymiz.
— Nima uchun, desa-chi?
— Qizingiz uyalgani uchun, deymiz…»
Ra’no-ku, mayli, yosh bir qizcha, lekin Mirzaboshi lavozimiga ko‘tarilgan Anvarday yigitning «darrov anavi gulning tagiga yashirinamiz» deb gapirishi… juda g‘alati tuyuladi. Rost, muhabbat, bu ulug‘ insoniy tuyg‘u, ba’zan katta odamni ham yosh bolaga aylantirib qo‘yadi, lekin, har holda, bunday sahna va bunday tasvirlar yozuvchining o‘z qahramonlariga o‘zgacha mehridan dalolat beradi. Shu sahnaning oxirida Anvar Ra’nodan to‘yga rozilik oladi:
«— Chiningmi?
— Chinim!
— Xo‘p bo‘lgay. Men, ertaga, to‘yimiz ko‘klamga bo‘lsin deb javob aytaman… Yerlar ko‘k gilamlar bilan bezalganda, har tarafni binafsha chechaklari bosgan, qushlar uya qayg‘usini chekkanda biz ham to‘y qilarmiz, chimildiqda baxt sozini tinglab, istiqbol kuyini kuylarmiz… Shundaymi, Ra’no?
— Shunday…
— Undan so‘ng mening og‘ushimda shuning singari dadang kelib qolishidan qo‘rqib, kishi qo‘liga tushgan qush bolasidek tipirchilamassan. Shu husning, shu malohating va shu latofating bilan tamom meniki bo‘larsan, shundaymi?»
Albatta men, oddiy kitobxon, o‘sha oqshom Ra’nodan ilk bo‘sa olgan Anvarning holatiga tushunib turibman. Bu ma’sud damlarda uning ko‘nglidan xuddi shu gaplar o‘tganiga, dilida xuddi shu tuyg‘ular jo‘sh urganiga ishonaman, lekin buni Ra’noga aytishi, ayniqsa shunday shirin-shakar so‘zlar, chiroyli iboralar bi-lan ifoda qilishi… Menga sal «g‘alatiroq» tuyuladi… Lekin qiziq: bu sahnalarda jindek sentimentallikka yo‘l qo‘ygan yozuvchi Anvar — Ra’no fojiasi tasvirlangan sahifalarda, saroy hayotiga bag‘ishlangan boblarda shafqatsiz realistik uslubi bilan hayratga soladi kishini!
Ra’noga fotiha o‘qilib, Mahdum buni «istiqbolning xayrli foli, fayzi ilohiy», deb quvongan kunning ertasiga Anvar bu mudhish xabarni eshitadi va so‘ngga marta Ra’nolarnikiga boradi.
«Vaqt namozshomdan oqqan… Shom namozini o‘qib qaytgan Maxdum mehmonxonaning eshigini ochiq ko‘radi. Anvarning kelganini fahmlab, u bilan qo‘rishishni istamay yo istasa ham nimadandir hadiksirab, to‘g‘ri ichkariga o‘tadi. Yig‘idan kipriklari terilib, chuqur andisha ichida boshini quyi solgan Nigor oyim osh ko‘tarib mehmonxonaga kiradi va Anvarning:
— Nega yig‘laysiz?.. Siz shunday bo‘lsin deganmidingiz? — degan gaplariga javob bermay, yig‘lagan ko‘yi mehmonxonadan chiqib ketadi…
«…Anvar oshdan bir-ikki luqma olib, qo‘lini artdi, sandal ko‘rpasini bag‘riga tortib, kuchli va uzun tin oldi.
Chirog‘poyadagi sham bedillar yuragidek titrab, mehmonxonani arang yoritar, shamning titrog‘i bilan ko‘zini bir nuqtaga tikkan Anvarning hozirgi xayolchan yuzi ham qaltiraganday ko‘rinar edi. Mehmonxona tip-tinch, faqat bu tinchlikni tashqaridan yoqqan yomg‘irning kuchsiz shitirlashi, o‘qtin-o‘qtin qo‘zg‘alib qo‘ygan shamolning darichaga kelib urilishi va allaqaysi tom boshidagi bir mushukning movlagan tovushi buzar edi…»
Bu yerdagi har bir so‘z, har bir detal — yarim qorong‘i mehmonxonadagi o‘lik sukunat, yomg‘irning shitirlashi, tomdagi mushukning movlashi, hammasi Anvarning yuragidagi tug‘yonni ifoda qiladi, yozuvchi uning ruhiy holatini tasvirlab o‘tirmaydi, chunki bu holatni bitta gap bilan: «Chirog‘poyadagi bedillar yuragidek titragan sham yorug‘ida Anvarning xayolchan yuzi ham qaltiraganday ko‘rinar edi», degan bittagina jumlada ifoda qila olgan… Oradan bir piyola choy ichish fursati kechganda… Mehmonxonaning dahlizida, qo‘lida choydish, Ra’no ko‘rindi. «Ikki ko‘zi qip-qizarib, qovoqlari shishib, ko‘pchigan, yuzida ham zo‘riqish alomati bor edi. Yerga qaragan holda ozq choydishni Anvarning yoniga keltirib qo‘ydi, tokchadagi piyolani olib choydishdagi choy bilna chayqadi, piyolani sochiqlagach, yana chayib ikkisini Anvarning yoniga surdi va birdan o‘krab yuzini tancha ustiga qo‘ydi…»
Tasvirning shafqatsizligini sezyapsizmi? Yozuvchi Ra’noning yig‘isini ko‘rsatishga oshiqmaydi, aksincha, uning har bir harakatini eng mayda tafsilotlari bilan ko‘rsatishga tirishadi, lekin ajabo, yozuvchi Ra’noning kechinmalarini tasvirlamasa ham siz uning to‘lib-toshib turganini aniq his qilasiz, uning xatti-harakatlarini kuzatar ekansiz, yuragini larzaga solgan tug‘yon tobora ortib borayotganini va pirovard portlashini sezib turasiz, shuning uchun ham nihoyat o‘pkasi to‘lib «birdan o‘krab tancha ustiga bosh qo‘yganida» beixtiyor ko‘zingizga yosh olasiz…
Bu sahnada Anvar bilan Ra’no sizning ko‘z oldingizda kamida o‘n yosh ulg‘ayadi. Sevikli qahramonlarining boshiga tushgan musibatni ulkan realistlarga xos bir shafqatsizlik bilan tasvirlarkan, yozuvchi Mahdumni ham ayamaydi. Romanning boshida uning ba’zi qiliqlari haqida muloyim kulimsirab gapirgan adib, bu bobda, o‘g‘lining pastkash xatti-harakatlarini bilib qolgan adolatli otaday uni ayovsiz jazolaydi.
Kechqurun shom namozidan qaytayotgandayoq Anvar kelganini payqagan Mahdum ikki dilporaning mungli suhbatini bo‘lib mehmonxonaga kirib keladi. Kechagina Anvar Mirzaboshi lavozimiga ko‘tarilganda to‘yni tezlatish taraddudiga tushib qolgan odam, bugun Anvarga hatto salom ham bermaydi. Chunki kecha bizda tabassum uyg‘otgan xasisligi bugun, xonga qaynata bo‘lish baxti oldida, saroydan keladigan oltinlar oldida pastkashlikka, chinakam razolatga aylanadi.
«Ichkariga kir, Ra’no, bevaqt bu yerda nima qilib o‘tiribsan?»
Bu gap Anvarning, faqat Anvar emas, kitobxonning ham vujudini «g‘izz» ettirib yuboradi. Romanning boshida Mahdumning qiliqlari va ziqnaliklarini kulimsirab kuzatgan kitobxonning qalbida endi jirkanch va nafrat uyg‘onadi. Bu nafratni hammadan ko‘ra Ra’no yaxshi ifoda qiladi. Kechagina ukasi bilan «Loy o‘ynab» yurgan qiz, shu topda otasining butun shafqatsizligini, bemehr, bag‘ritosh bir odam ekanligini dil-dilidan his etadi va g‘azabdan titrab:
«Andishasiz!» — deb xitob qiladi. Bu xuddi sizning ko‘nglingizdagi gap! Shuning uchun ham Ra’no ko‘ziga jiqqa yosh olib, mehmonxonadan chiqarkan, qalbingizda unga nisbatan bo‘lakcha bir mehr va hurmat uyg‘onadi.
«Mehrobdan chayon»ning eng zo‘r joylaridan biri xon harami va qirq qizlar hayotiga bag‘ishlangan sahifalaridir.
Adabiyotimizda xon haramiga tushgan baxti qora qizlar haqida ancha-muncha asarlar bor. Bu asarlarning hammasi bir-birini takrorlaydi, kambag‘al dehqonning suluv qizi bo‘ladi. U xolasiningmi, ammasiningmi o‘g‘lini yaxshi ko‘radi. Lekin xondan qarzdor bo‘lib qolgan kambag‘al dehqon qarzini to‘lay olmaydi-yu, uning evaziga qizini xonga tortiq qilishga majbur bo‘ladi. Sevgilisidan judo bo‘lgan bechora qiz, xon saroyida hijron dog‘ida yona-yona oxiri sil kasaliga uchrab o‘ladi… Xuddi shunday hikoya «Mehrobdan chayon»da ham bor. Lekin bu hikoyadan ham ko‘ra qirq qizlarning kundalik hayotini tasvirlagan sahifalar dahshatga soladi kishini.
Haramga keltirilgan kunlari bir-ikki kecha xonning «iltifotiga sazovor bo‘lib», keyin o‘z holiga tashlab qo‘yilgan bu chiroyli, sog‘lom qizlar to‘rt devor ichida o‘zlarini qayoqqa urishni bilishmay to‘lg‘anishadi, zerikkanlaridan, azbaroyi dimiqqanlaridan haramga kirib kelgan har bir odamga yopishishadi, uni ermak qilishadi. Lekin haramning darvozasi qulf, erkak zoti u yoqda tursin unga kiradigan ayollar ham sanoqli. Shuning uchun ham Gulshanning haramga kelishi kanizlar uchun katta hodisa, ermak, hatto bayram, shuning uchun ham hovli yuzida koptok o‘ynab, yalang oyoq, yalang bosh quvlashib yurgan qizlar uni ko‘rib oldiga yugurishadi, kulgi va qiyqiriq bilan qarshi olishadi:
«Esonmisiz!… Eringiz o‘lmadimi? Shahar yigitlari omonmi?» — deb hazillashishadi. Gulshanning: «Bo‘ldi, bo‘ldi! Sho‘x baytal o‘lgurlar!» degan xitobiga: «To‘q baytal! To‘q baytal!» deb tegajoqlik qilishadi. Keyin uni ham o‘yinga tortishadi va Gulshan yutqizganda «xix, eshagim!» deyishib, orqasi yag‘ir bo‘lguncha ustiga minishib o‘ynashadi. Kechasi esa bazm qurishib, mungli laparlar aytishadi. Lekin har biri bir yigitni baxtli qiladigan bu mazlumalarning go‘zal baz-mini to‘rt devordan boshqa kim ko‘radi, sho‘x va g‘amgin laparlari qaysi yigitni shaydo qiladi?.. Io‘q, bu go‘zal bazmni, to‘rt devor orasiga qamalgan parilar o‘yinini ularning o‘zlaridan boshqa hech kim tomosha qilolmaydi. Shuning uchun ham bu lapar va o‘yinlar qizlarning dilini battar qitiqlab, ushalmas orzulari chinakam iztirobga aylanadi, shuning uchun ham bazmdan keyin alamzada qizlarning hazil-mutoyibalari dag‘allashadi, «ko‘ylak yechar, ishton solar» kabi sharm-hayosiz o‘yinlar boshlanadi.
Birinchi qarashda bir oz «yalang‘och» tuyulgan bu sahna xon saroyida sil bo‘lib o‘lgan qizlar haqidagi har qanaqa hikoyadan ham qattiqroq ta’sir etadi kishiga. Bu sahifalar sizni titratmay iloji yo‘q, chunki shafqatsiz realistik kuch bilan yozilgan bu sahnalarda insonning eng ulug‘ fojiasi — muhabbat va ona bo‘lish baxtidan umrbod mahrum bo‘lgan ayollar fojiasi bor.
«Mehrobdan chayon»ni bir necha marta o‘qiganim holda uning «Qiziqlar» degan bobini faqat bir marta o‘qidim.
Bilmadim, ehtimol bu bobdagi qiziqlarning qiziqchiligi va askiyalarini «eshitib» zavqlanadiganlar bo‘lsa bordir, lekin men «tomog‘i ostidagi cho‘g‘ir qovundek bo‘qoq g‘ovlab yotgan mulla Baxtiyorni, kir yaktagidan badani ko‘ringan, bir qo‘li bilan yelkasini qashib, ikkinchisi bilan ishtonbog‘ini ushlab olgan Bahrom qiziqni» ko‘z oldimga keltirganimda men bu askiyalardan emas, yozuvchining satirik qudratidan qoyil qoldim. Chunki «burni o‘rnida yuqoriga qarab qurbaqa o‘rmalagan maxluqning» tashqi qiyofasidan, xunuklik va ifloslikda bir-biridan o‘tgan bu qiziqlarning: «Bir poy kafshni yeb qo‘yibsizlar-ku» yoki: «Bo‘qog‘ingga kafshning o‘kchasi tiqilib qolipti-ku!» yoki: «Singli taloq bitni qochirdim-da!» kabi «askiyalar»ni o‘qiganda: nahot shunday «qiziqchi»likdan zavq olgan Xudoyorxonday primitiv odam O’rta Osiyoday katta bir o‘lkani o‘n yillar davomida idora qilgan bo‘lsa?! — degan o‘yga borasan. Bu o‘y dahshatta soladi kishini. Yozuvchining asl maqsadi ham kitobxonda xuddi shu fikrni uyg‘otish bo‘lsa kerak.

* * *

Kitobni yopib uzoq o‘yga tolaman: bu ulkan yozuvchi hayot bo‘lganda adabiyotimiz yana qanday durdonalar bilan boyir edi?

1969 yil