Шу ерда ёзувчининг: “Биз Достоевскийга эргашиб “Дунёни гўзаллик қутқаради”, деб такрорлаймиз. Гўзалликни эса муҳаббат яратади. Шундай экан, ишқ-муҳаббатсиз дунёни англаб бўладими? Бу оламни, одамни адабиётсиз, санъатсиз ҳам англаб бўлади дегани эмасми?” (“Ёшлик” журнали. 2011йил. 8-сон) деган фикри ҳикоянинг моҳиятини англаб етишимизга ёрдам беради.
Йўлдош СОЛИЖОНОВ
ГЎЗАЛЛИКНИНГ ТУРФА РАНГЛАРИ
Бир ҳикоя атрофидаги ўйлар
Достоевскийнинг “Гўзаллик дунёни қутқаради”, деган гапи кенг тарқалган ва унинг вазифаси нимадан иборат эканлиги барчага тушунарли. Бироқ дунёни қутқаришга қодир ана шу гўзалликни ким яратади? У ниманинг эвазига дунёга келади? Яралган гўзалликни ким қадрлайди ва асраб қолади? Унга ким ёки нима куч бағишлайди? Дунёни қутқаришга хизмат қиладиган, гўзалликнинг қадрини белгилайдиган бу саволлар кўпинча ҳеч кимнинг хаёлига келмайди. Аслида, гўзалликни яратувчи ҳам, асраб қолувчи ҳам, қадрига етувчи ҳам, аксинча, уни барбод қилувчи ҳам инсоннинг ўзидир. Гўзалликнинг пайдо бўлиши, яшаб қолиши, дунёни жаҳолат ва норасоликдан қутқариш учун кураши, нечоғлиқ қийин ва оғир кечса, унинг йўқолиши ёки қадрсизланиши шунчалик осон ва тез рўй беради. Чунки гўзаллик ниҳоятда нозик ва юпқа бўлади. Унинг йўқолиши эса табиатнинг ҳам, жамиятнинг ҳам инқирозга учрашига олиб келади.
Бундай хилма-хил саволлар ва мулоҳазалар менда истеъдодли ёзувчи Абдуқаюм Йўлдошевнинг “Алвидо, гўзаллик…” деб аталган навбатдаги китобидан жой олган, шу номдаги ҳикояни ўқигандан кейин пайдо бўлди. Чунки унда адиб гўзалликнинг барқарорлигини, куч-қудратини эмас, аксинча, ожизлигини, ўзи тушиб қолган муҳитга мослашишга мажбур бўлганлигини ва бу ҳодисанинг мудҳиш оқибатларга олиб келишини ўкинч билан ҳикоя қилади. Асарда тасвирланишича, исми жисмига мос гўзал Ойсулув тақдир тақозосига кўра, узоқ тоғлик қишлоқдан “чўлнинг қоқ киндигига жойлашган” овулга келин бўлиб тушади. Ойсулув ниҳоятда чиройли, айни чоғда, тили ширин ва одобли эди. Айниқса, Омон тракторчининг: “Эй, аммо-лекин бир қошиқ сув билан ютиб юборса бўларкан-да!” деган қишлоқча таърифидан сўнг, уни кўришга ишқибозлар тағин ҳам кўпаяди. “Ҳатто, айтишларича, баъзи одамлар ишгаям тўғри йўл қолиб, Марварид момонинг уйи ёнидан ўтиб қайтадиган бўлишибди”. Бироқ бу қишлоқдагилар гўзалликдан ҳайратга тушгани билан (чунки бу ерда ҳеч ким унчалик гўзал эмасди-да) уни қадрлашдан йироқ эдилар. Гўзаллик бу қишлоқни аллақачон тарк этган, одамлар ундан маҳрум бўлгандилар.
Бу ҳодиса ёзувчи томонидан табиат ва инсон кўринишларини параллел равишда тасвирлаш орқали янада чуқурлаштирилади. Гўзаллик, аввало, макон билан боғлиқдир. Қаернинг табиати гўзал бўлса, ўша ернинг одамлари ҳам чиройли бўлади. Гарчи батафсил тасвирланмаса-да, Ойсулув тоғдаги қишлоқда туғилиб, табиатнинг сўлим қучоғида вояга етганлиги туфайли чиройли, назокатли ва кўнгли тоза қиз. У келин бўлиб тушган қишлоқ эса сизот сувлари ер сатҳига кўтарилиб, шўрлай бошлаган, ҳосилдорлик камайган, илгари “гуркираб ўсиб турган дарахтлар аста-секин сўла бошлаган” эди. Бу кўриниш қишлоқ аҳолисининг қиёфасига ҳам таъсир этган. Бу ернинг эркаклари дағал, қўпол, фақат ичишу жанжаллашишни билишади. Аёллари эса шаллақи, қўрс, қарғиш билан кун ўтказадилар. Улар: “Чўл шамолида роса қорайган (шунчаки эмас – Й. С.), лаблари, қўллари тарам-тарам ёрилиб кетган (бир озгина эмас – Й. С.), фақат кўз оқигина йилтираб кўриниб” турадиган даражада “чиройли” бўлсалар, Ойсулув, аксинча, “Атлас кўйлак-лозим кийган, ялтираб турган сочи тақимини ўпадиган, оппоқ юзли, киприклари узун-узун, жисми нозиккина” эди.
Бу фарқ уларнинг ташқи кўринишигагина хос бўлмай, ички оламига ҳам дахлдордир. Шаддод, одамнинг юзига тик қараб, терс жавоб берадиган, оғзидан боди кириб, шоди чиқадиган қишлоқ аёлларига зид ўлароқ, Ойсулув уятчан, биров гапирганда, “ерга қараганча ийманиб” туради. У эрига ҳам, бошқаларга ҳам ҳар доим “ердан бошини кўтармасдан” муомала қилади. Эри Муслим камситиб, ҳақорат қилиб гапирганда ҳам, қишлоқ аёлларининг пичинг гапларини эшитса ҳам индамайди. Жуда жонидан ўтганда, бир четга чиқиб юм-юм йиғлаб олади, холос. Гап қайтариш унинг учун уят. Шу боисдан, қишлоқ “аёлларининг шанғи овозда бир-бирини менсимай гаплашишлари, ҳатто беҳаё сўзларни бемалол айтиб ташлашларини кўриб каловланар, бундай маҳаллари киприк қоқмай аёлларга қараб қолар, аммо миқ этиб оғиз очмасди”. Ойсулув она қишлоғининг гўзал табиатидан илҳомланиб, шеър ёзишга ҳам одатланган эди. Аммо бу ерда уни на эри, на бошқа хотинлар тушунмайди. Аксинча, бундан огоҳ бўлган аёллар уни мазах қиладилар. Натижада, Ойсулув шеър дафтарларини тутантириққа бериб қутилади.
Энди, айтинг-чи, жоҳиллик ва қўполлик ҳукмрон бўлган муҳитда гўзаллик нима қила олади? Қанийди, ёнида шундай гўзалга уйланиш бахтидан масрур бўлган эри Муслим турса! Афсуски, на эри, на бошқа биронта одам Ойсулувдаги гўзалликни қадрламади (ҳикоячи-қаҳрамон бундан мустасно.)
Мана шу ерда ёзувчи Абдуқаюм Йўлдошевнинг: “Биз Достоевскийга эргашиб “Дунёни гўзаллик қутқаради”, деб такрорлаймиз. Гўзалликни эса муҳаббат яратади. Шундай экан, ишқ-муҳаббатсиз дунёни англаб бўладими? Бу оламни, одамни адабиётсиз, санъатсиз ҳам англаб бўлади дегани эмасми?” (“Ёшлик” журнали. 2011йил. 8-сон) деган фикри ҳикоянинг моҳиятини англаб етишимизга ёрдам беради. Ҳикоядан маълум бўлишича, ҳарбий хизматдан қайтгандан кейиноқ, онаси – Марварид момонинг топганига уйланган Муслим билан Ойсулув ўртасида муҳаббатдан асар ҳам йўқ. Улар тақдирга тан бериб турмуш қуришган, шунчаки эр-хотин, холос. Муслим учун Ойсулув гўзаллик маъбудаси эмас, шунчаки хотин (у янада қўполроқ қилиб “кампир” деб атайди), хизматкор. Шу боис, уни мутлақо менсимайди, дағал муомала қилади, сўкади. Бу қилиғидан ўзи фахрланади ҳам. Чунки унинг назарида эр шунақа бўлиши керак. Муслим фақат ичишни, гап сотишни билади. Унинг учун далада ҳам, уйда ҳам хотини Ойсулув ишлаши керак. Кетмон чопган ҳам, ўт ўрган ҳам, мол-ҳолга қараган ҳам, уй ишларини қилган ҳам шу Ойсулув.
Оқибат шу бўлдики, муҳит ўз исканжасига адашиб тушиб қолган бу гўзалликни емира бошлади. Ҳикоячининг айтишича: “Орадан бир ҳафта ўтар-ўтмас Ойсулув янганинг юз-қўллари қорайиб кетди, лаблари пўрсиллаб ёрилди”. Орадан бир йилга яқин вақт ўтгач эса, “қоп-қорагина, доғ босган муштдай юзини ажин тўрлатган, сочлари тўзиб кетган, эски халат кийган” бақироқ ва шаллақи аёлга айланди-қолди.
Ўйланиб қоламан. Мабодо, ёзувчи “Дунёни гўзаллик қутқаради” деган ақидага амал қилиб, Ойсулувни исёнкор, курашчан образ сифатида тасвирласа бўлмасмиди? Айтайлик, далада қишлоқ аёллари ўртасида чиройли бўлиш тўғрисида суҳбатлар уюштириб, пардоз-андозни ўргатса, шеърларидан ўқиб бериб, уларнинг кўнглини овласа бўларди-ку! Мабодо, ниятига эриша олмаса, исён кўтариб, қишлоғига кетиб қолиши мумкин эди-ку! Шунда, ўша овулда ҳеч йўқ битта одамнинг (эркакми, аёлми – барибир) кўзини очиб кетармиди?..
Ҳа, адабиётнинг имкониятлари кенг… Бироқ чинакам санъаткор ўқувчи ёки мунаққиднинг хоҳиш-истагига қараб қалам тебратмайди. У ҳолда ўзининг ғоявий ниятига етолмайди, ўзлигини бой беради. Мабодо, Абдуқаюм Йўлдошев мен айтгандек йўл тутганида ҳикоя эмас, шунчаки бир мақола ёки очерк ёзган бўларди. Ваҳоланки, муаллифнинг ғоявий нияти биз ўйлагандан бутунлай бошқача ва у катта эстетик ҳамда мантиқий кучга эгадир. Менимча, Ойсулувнинг ўз гўзаллигини қурбон қилиши бақувват миллий илдизига бориб тақалади. Бу илдизларнинг моҳияти ҳикоячи – мен нутқидаги айрим чизгиларда, сўзларнинг матностига яширинган мазмунида сезилади. Дастлаб шунга эътибор бериш лозимки, Ойсулувнинг уятчанлиги, тортинчоқлиги, биров гапирганда қизариши, хижолат чекиши, эрининг юзига тик қарай олмаслиги (энди ҳикояда тасвирланмаган бўлса-да, унинг қайнонаси – Марварид момо олдидаги ҳолатини бир тасаввур қилинг. – Й. С.) қиз оиласида қандай тарбия олганлигини исботлайди. Мусулмон аёлларига ёшлигидан эр – худонинг ердаги сояси, деб уқтирилган. Демак, унинг ота-онаси қиз онгига исломий руҳда тақдирга тан бериш, оилага садоқат, “тош бўлса кемириб, сув келса симириб” сабр-тоқат билан яшаш психологиясини сингдира олишган. Шунинг учун ҳам Ойсулув лом-мим демасдан: дағаллик, қўполлик ва жоҳиллик ҳукм сурган шароитга мослашишга мажбур бўлади. Ваҳоланки, бу муҳитга табиат ҳам дош беролмади. Ёзувчи ҳикоя бошида шўр босган қишлоқдаги дарахтларнинг сўла бошлаганини таъкидлаган бўлса, охирида дарахтлар қуриб қолганлигига ишора қилади. (“Мен чеккароққа, қуриб қолган дарахт ёнига ўтдим”.) Ҳар ҳолда Ойсулув қуриб қолмади, қовжираб бўлса-да, яшашга куч топди!
Дарвоқе, яшашга иштиёқ китобдан жой олган барча асарларнинг туб моҳиятига тегишлидир. Абдуқаюм Йўлдошев ҳамма нарсадан, ҳатто, ўлим, айрилиқ, дағаллик сингари ҳодисалардан ҳам гўзалликка хос рангларни қидиради. Масалан, қизи Олиянинг вафотидан сўнг уй-жойи ука-сингиллари ва ўйнаши Исроил ўртасида талаш бўлганидан, дили ранжиган Солиҳа кампирнинг ҳужрасига келиб, тоат-ибодат қилгач, худодан ўзига ўлим тилаши ва нияти мустажоб бўлгани, одамнинг қадри мол-мулк олдида икки пул бўлганлигига қарши исённинг гўзал кўриниши эмасми?! Ёки етти яшар қизчаси олдида хўрланиб, калтак еган Нўъмонжоннинг “безори”лиги одамлар ишончсизлиги ҳамда менсимаслигига қарши гўзал исён эмасми? Эҳтимол, экстрасенс Эржигитнинг (“Юракдаги из” қиссаси) қилмишидан пушаймон бўлиб, ўзини ўлимга маҳкум этиши, барбод бўлган гўзаллик олдидаги тазаррусидир?
Ёзувчи асарларидаги персонажларни ҳам гўзалликка муносабатига қараб бир неча гуруҳга ажратиш мумкин. Масалан, адибнинг биргина “Муаммо борми?” сарлавҳали ҳикоясининг ўзида гўзалликка муносабат билдирувчи ва уни қабул қилувчи одамларнинг тўрт хил тоифасини учратамиз. “Компьютер дастурчилари танловида ютиб, Европа мамлакатларидан бирига саёҳат йўлланмасига эга бўлган” Икром нуқтаи назари орқали дастлаб ташқи ва ички гўзаллик манзаралари ифодаланади. Чет элда: “… Ҳаммаёқ ям-яшил. Йўллар ойнадай текис. Чанг, ғубор кўринмайди”. Табиатидаги бу гўзалликка яраша яна: “Бу мамлакатда бир-бирларига мутлақо бегона одамлар кўча-кўйда, дўконда, истироҳат боғларида, иш жойларида, қўйингки, ҳамма-ҳамма жойда бир-бирларига табассум билан қарашар, бир-бирларига меҳрибонлик билан муомала” қилишар экан. Аммо, Икром яна шуни сездики, бу ташқи гўзаллик бари сунъий, сохта, табассумлари чин юракдан эмас, “гўё одамлар юзларига табассумдан ниқоб осиб олишгандек” туйилади. Лекин сохта бўлса-да, бундай муносабатни ўз ҳамюртларида кўрмагани учун, барибир, Икромга ёқди ва юртига қайтгач, ҳаммага – танишми, нотанишми – жилмайиб, табассум билан қарашни одат қилди. Афсуски, бу табассуми учун олган жавоби ҳақорат ва камситиш бўлди. Биттагина табассум билан қараб, худди чет элда эшитганидек: “Муаммо борми?” деб сўраган аёл эса ўғри бўлиб чиқди.
Бугина эмас, балки тўпламга киритилган ўн етти ҳикоянинг ҳар бири ўқувчини мушоҳадага ундайди ва, табиий, ахлоқий, маънавий, маданий гўзаллигини шахсий манфаати йўлида қурбон қиладиган, керак бўлса, ундан жирканишгача борувчи табақаларнинг асл қиёфасини фош қилади. Ёзувчи “Алвидо, гўзаллик…” ҳикоясида шўролар даврида кўп йиллар ҳукмронлик қилиб, инсонни ҳақиқий гўзалликдан маҳрум этган: “Гўзалликнинг манбаи меҳнатдадир”, деган ақидага ҳам тузатиш киритади. Ўзи учун эмас, кўпчилик учун жамоа хўжалигида қилинган мажбурий меҳнат Ойсулувдек нозик ва маъсума аёл гўзаллигини барбод қилди. Гўзаллик қадрланган жойида азиздир. У қўллаб-қувватланса, униб-ўсиши, яшнаши учун шароит яратиб берилсагина камолга етади. Муаллифнинг асари сўнгида ҳикоячи тилидан: “Ойсулув янгани ким, кимлар шу кўйга солди? Наҳот, наҳот, энди бир инсоннинг умри шу билан ўтиб кетса?..” дея қилган нидоси бизни ўйлашга ундаб, кўнглимизни безовта қилади.
Манба: “Шарқ юлдузи”, 2012–1
Абдуқаюм ЙЎЛДОШ
АЛВИДО, ГЎЗАЛЛИК
Абдуқаюм Йўлдош 1962 йил 29 февралда Самарқанд вилоятининг Қўшработ туманида туғилган.Тошкент Политехника институтини (ҳозирги Техника университети) битирган (1985). «Қаро кўзим. Шайх ур-раис» (1990), «Сунбуланинг илк шанбаси» (1998), «Тимсоҳнинг кўз ёшлари» (2003), «Парвоз» (2004), «Бир тун ва бир умр» (2007) каби китоблари нашр этилган.Р. Бредбери, А. Кристи, Ф. Браун, Э. Поттер ҳикояларини, Е. Березиковнинг «Буюк Темур» романини (Ҳ. Шайхов билан ҳамкорликда), П. Шермухамедовнинг «Буюк Хоразмий» романларини ўзбекчага таржима қилган. «Шуҳрат» медали билан тақдирланган (1999).
Саксонинчи йилларнинг охирлари эди.
Саҳро охир-оқибат барибир яна саҳрога айланади, деган гапда ҳақиқат унсурлари бор шекилли, кейинги йилларда чўлнинг қоқ киндигига жойлашган қишлоғимиздан файз кетди. Бу нарса аввало ҳосилдорлик пасайиб кетганида кўринди. Кейин эса гуркираб ўсиб турган дарахтлар аста-секин сўла бошлади.
Кексалар сизот сувининг ер сатҳига кўтарила бошлаганини айтишди. Дар-ҳақиқат, айниқса куз пайтлари ер усти худди туз сепиб чиқилгандай оқариб қоларди. Хуллас, ер шўрламоқда эди.
Овулимиз уч-тўрт йил ичида анча ҳувиллаб қолди. Сармояси борлар шаҳарга кўчиб кетишди, эплаганлар эса яна тоғдаги асл қишлоғимизга. Уйлар нархи ҳам бирдан арзон бўлиб қолди.
Шу зайлда тирикчилигимиз аста-секин, анчайин зерикарли тарзда ўтиб бормоқда эди. Мен тезроқ мактабни битиришни ва бирон институтга киришни, ишқилиб, бир амаллаб қишлоқдан чиқиб кетишни орзу қилиб юрардим.
Овулимизнинг аксарият эркаклари ичишни яхши кўришар, шу сабаблими тўйлар жанжалсиз ўтмасди; аёллари эса кун бўйи мол-ҳол ташвиши билан банд эдилар. Кечқурунлари, телевизорда бирон бачкана, узундан узоқ сериал бўлиб қолсагина кўпчилик дастурхон атрофида ўтириб, шуни томоша қилишарди.
Мана шундай икки томчи сув янглиғ бир хил ўтиб бораётган кунларимиздан бирида овулимизда яқинда армиядан қайтган Муслим ака уйланди. Тўйда одатдагидек молдай тўйиб ичиб олган эркаклар жанжал қилишди, аёллар уй-уйларига нарса ташишди.
Муслим аканинг ушоқдайгина онаси, биз ҳаммамиз Марварид момо деб чақирадиган кампир болаларга бир белбоғ парварда сочқи қилди. Сўнг, бунга қаноат ҳосил қилмади шекилли, ичкаридан уч-тўртта катта-катта бўлак нов-вот қанд олиб чиқиб улашди. Болаларга худо бериб қолди.
Ишқилиб, тўй ўтди.
Авжи ёз, далада иш қайнаган пайт эди. Биз пахта ичидан бери келмасдик ҳисоб. Ана шунда аввал далада ишлаётган чопиқчилар орасида, ундан аввалроқ эса овулда Марварид момонинг янги туширган келини беҳад сулувлиги хусусида гап-сўзлар ўрмалаб қолди. Ҳатто жўшиб кетган Омон тракторчи «Эй, аммо-лекин бир қошиқ сув билан ютиб юборса бўларкан-да», дебди. Бу мақтовга келинчакни кўриб келганларнинг ҳайрати қўшилди. Ҳатто айтишларича, баъзи одамлар ишгаям тўғри йўл қолиб, Марварид момонинг уйи ёнидан ўтиб қайтадиган бўлишибди. Бола-бақра-ку, бу ҳовлидан бери келмасмиш ҳисоб.
Лоф ҳам эви билан-да, деб юравердик. Аммо тез орада бу келинчакнинг гўзаллигию тили ширинлиги хусусидаги эътирофлар шу қадар кўпайиб кетдики, биз ҳам беихтиёр бу ерда бир гап бор деган хулосага келдик. Ахир, шамол бўлмаса дарахтнинг учи қимирлармиди.
Чўл шамолида роса қорайган, лаблари, қўллари тарам-тарам ёрилиб кетган, фақат кўз оқигина йилтираб кўриниб турган қишлоқ аёллари янги келинчакнинг ҳусни ҳақидаги шивир-шивирларга ғайирлик билан қарашар, баъзи шарттакилари эса «Бу нозик ойимча биз билан бир ҳафта кетмон кўтариб ишласин, ана ундан кейин кўрамиз аҳволини» дейишарди.
Аёллар башорат қилишган экан. Тўйдан кейин орадан икки ҳафта ўтар-ўтмас Муслим ака хотинини чопиққа чиқарди. Шунда биз кўрдик, дарҳақиқат, келинчак жуда чиройли эди. Исмиям жисмига монанд: Ойсулув. Атлас кўйлак-лозим кийган, ялтираб турган сочи тақимини ўпадиган, оппоқ юзли, киприклари узун-узун, жисми нозиккина бу аёлни болалар негадир «Кумуш чеча» деб чақиришарди. Ўзиям кинодаги Кумушга жуда ўхшаб кетарди-да…
Ойсулув янга ерга қараганча ийманиб турарди. Шунда Муслим ака залворли кетмонни хотинига тутқазди ва атай қаттиқ овозда деди:
— Шу кетмон энди сеники, кампир. Эл қатори ишла, элдан қолма. Иложи бўлса ишга эрта келиб, кеч қайт.
Кетмон чиндан ҳам оғир эди. Ойсулув янга ердан бошини кўтармасдан кетмонни оларкан биз унинг янада нозик, озғин ва оппоқ қўлларини кўрдик ва беихтиёр «ув-в» деб юбордик: бу қўллар кетмон учун яратилмаганди.
Муслим ака бир қадам олдинга чиқди ва қўлларини белига тираганча хотинига дағдаға қилди:
— Бу ер сенинг тоғдаги қишлоғинг эмас, эй, пахта қўй эмас, қирда юриб ўзидан ўзи ўсавермайди. Қийинчиликка чидаб ишласанг ишлаганинг, бўлмаса ўзингдан кўр, эй…
Шу йўл билан хотин зотини менсимаслигини ҳамманинг кўз олдида исботлаган Муслим ака гердайиб шийпон томон йўл олди.
Ойсулув янга ҳадиксираб кетмонни қўлига олди, сўнг биз томонга жовдираб қаради. Биз индамай ишга киришдик.
Э, худойим, табиат Ойсулув янгани бунчалар нозик қилиб яратган экан-а! Бамисоли кетмон кўтарса бас, бутун вужуди шувиллаб тўкилиб кетадигандай.
Ойсулув янга кетмонни уқувсизлик билан ушлаганча бизнинг қаторимизга кирди. Ҳа, кетмонни ҳам билган чопсин экан. Янгада на куч бор эди, на маҳорат: кетмонни бегона ўтга тўғри мўлжаллаб уролмас, бунинг устига зарбаси жуда кучсиз эди. Ҳалидан буён янгани ғайирлик билан кўз қирларини ташлаб келинчакни кузатиб турган қишлоқ аёллари пичинг гап қилишга ўтиб кетишди:
— Опамлар бир умр қўлларини совуқ сувга урмаган шекилли… Чўлга бориб, кенг уйнинг келинчаги бўли-иб ўтираман деб ўйлаган-да… Кетмон чопиш нон е-еб ўтириш эмас…
Мен шу томонга қарадим ва Ойсулув янга хижолатдан қизариб-бўзариб, бўғриққанча кучаниб кетмонни кўтараётганини кўрдим. Яна бир қараганимда янганинг кўзларига жиқ-жиқ ёш тўлган эди…
Одатдаги ишимизга киришиб кетдик.
Ногаҳон янга қаттиқ инграб юборганини эшитдим. Ялт этиб қарадим. Ойсулув янга оёғини чопиб олган эди. Бу қандай содир бўлган, тасаввур этолмадим, аммо янга оёғини чопиб олгани рост эди. Афтидан янга сал каттароқ бегона ўт — шўрани бир оёғи билан босиб туриб, сўнг кетмон урган шекилли. Хайриятки, зарба кучсиз бўлган. Озгина қон чиқди, холос. Янга нон тугиб келган белбоғни олиб, оёғини маҳкам боғлади. Сўнг оқсоқлана-оқсоқлана ишини давом эттирди. Мен нимадир баҳона қилиб янгага яқин келдим ва у кишидан келаётган нафис бўйдан бошим айланиб кетди.
Қаердан эшитгани номаълум, бир пайт кўзлари қонталаш Муслим ака ўшшайиб келиб қолди ва узоқдан туриб хотинига қараб бақирди:
— Кўзингга қараб ишласанг ўласанми, эй…
Шу билан ўз бурчимни адо этдим деб ўйлади шекилли, Муслим ака яна шийпонга, ичишни давом эттиришга кетди.
Бундай разм солсам букчайиб, кичкинагина жувонга айланиб қолган Ойсулув янга пиқ-пиқ йиғлаяпти ва кўз ёшларини бировга кўрсатмаслик учун бўлса керак зўр бериб кетмон чопаяпти.
Ҳали айтганимдай, далада шароит оғир, ичимлик суви йўқ эди. Шу сабабли биз ўзимизча «лоток» деб атайдиган бетон ариқдан оқадиган бўтана сувдан ичишга мажбур эдик.
Мана шундай сувдан бориб ичдик. Анча орқада қолиб кетган Ойсулув янгага қизиб кетган алюминий идишда бироз сув олиб келдик. Кўзлари қизариб, қабоқлари шишиб кетган янга идишдаги бўтана сувга қараб ҳайрон бўлиб қолди. Буни кўрган чопиқчи аёллардан бири шанғиллади:
— Арпа емас отлар ҳам ажриқларга зор бўлар. Биз бундан ҳам баттарини ичганмиз, келин, индамай олавер. Бу ер сенинг тоғинг эмас муздайгина тоза сув оқиб турадиган. Борига шукр қил.
Узр оҳангида айбдорона жилмайган Ойсулув янга мисдай қизиб кетган идишни қўлига олиб сувга бир муддат тикилиб турди ва мана шундай айбдорона табассум билан қайтариб берди:
— Раҳмат…
Орадан кунлар ўтди. Шабнамдай тоза, нафис, бениҳоя гўзал Ойсулув янга бизнинг шароитга ўрганолмай қийналарди. Айниқса аёлларнинг шанғи овозда бир-бирларини менсимай гаплашишлари, ҳатто беҳаё сўзларни бемалол айтиб ташлашларини кўриб каловланар, бундай маҳаллари киприк қоқмай аёлларга қараб қолар, аммо миқ этиб оғиз очмасди. Ўз навбатида чопиқчи аёллар Ойсулув янганинг камсуқумлигидан, журъатсизлидиган баттар асабийлашишар ва уни гап билан чимдиб-чимдиб олиб хумордан чиқишарди. Ў, ўзим неча марта кўрганман Ойсулув янганинг чекка-чеккага ўтиб юм-юм йиғлаб олганларини. Янга йиғларди-ю, лекин овозини чиқармасди. Менинг назаримда, буларнинг бари бир тараф эди-ю, эрининг қўпол муомаласи бир тараф эди Ойсулув янгага. Дарҳақиқат, Муслим ака айниқса бизнинг олдимизда хотинига қўпол гапирар, бўлар-бўлмас нарсаларга жеркиб бераверар, ишқилиб, ўзининг оилада хўжайин эканлигини эслатиб қўйишга интиларди. Бир марта, ишдан кейин сабил қолгур бир боғ шамак кўтариб кетиш ёдидан чиққани учун Муслим ака ҳамманинг олдида сўкканида Ойсулув янганинг дарахт ортига яшириниб олганча «энажон…» деб изиллаганини эшитганман.
Ойсулув янга сулув аёл эди ва менинг фикримча ёш боладай содда ҳам эди. Ҳар замонда янга уфққа тикилганча мунис жилмайган кўйи нималарнидир ўйлаб қолар, афтидан, ўз қишлоғини, ўз яқинларини эсларди. Аммо сал кейинроқ тасодифан билиб қолдикки, янга деганимиз шиғир-пиғир ҳам ёзаркан. Ҳатто бир куни ишга қаттиқ нонга қўшиб шунақа нарсалар битилган қалингина дафтаринию бир-иккита район газетасини кўтариб келибди. Бир мақтангиси келгандир-да шўрликнинг. Буни аёллардан бирига айтибди ҳам. Бу гап бир зумда ҳаммага ошкор бўлди-қолди. Ана шундан кейин янгага ёвқараш кучайди. Машқлар тўла дафтар эса бирданига негадир «хотира дафтари» номини олди.
— Хотира дафтарини ким ёзарди, бировни деган, эридан кўнгли йўқ хотин ёзади-да, айланай…
— Кап-катта хотин хотира дафтари ёзгунча уйида сигири очликдан ўлаётганини ўйласа бўлармиди…
— Энди ёзиб гўр бўлармиди, ундан кўра кетмон чопишни ўргансин…
— Бир Муслимбойдан сўраб кўрайлик-чи, янги келинчак кечаси дафтар тўлдиришдан бошқа бирон иш ҳам қилармикан…
Булар айтилган гапларнинг мингдан бири эди-ёв чамаси. Ахийри бўлмади — уят ва номусдан юзи ловиллаб ёнаётган Ойсулув хотинларнинг унсиз маъқуллови ва эҳтимолки талаби остида «хотира дафтари» ва газеталарни тушлик маҳали омонат чайлада ўтирган маҳалимиз қумғон тагига тутантириқ излаётган ошпаз опага бериб юборди…
Аммо янганинг жуда қийналаётгани, эзилаётгани чин эди. Мен буни янганинг тобора сўлиб бораётганидан фаҳмлардим. Чўл саратони қуёши аёвсиз эди. Орадан бир ҳафта ўтар-ўтмас Ойсулув янганинг юз-қўллари қорайиб кетди, лаблари пўрсиллаб ёрилди. Бир куни у киши ишга қўлига суриш учун вазелин олиб келган экан, аёллар кула-кула ўлишди, янгани «нозикойим» деб аташди. Қип-қизариб кетган Ойсулув янга вазелин идишини отиб юбориб қутулди.
Қўполлигидан ташқари, Муслим ака ичкилик деса ўзини томдан ташлайдиганлардан эди. У деярли ҳар куни кечга бориб қип-қизил маст бўлиб олар ва оғзидан боди кириб, шоди чиқарди. Бундай пайтлари Ойсулув янга баттар эзилар, ишқилиб тезроқ бу ердан кетишга, одамларнинг кўзига кўринмасликка уриниб қолар, аммо бундай пайтлари ҳақоратлар халтаси янада катта очиладиган Муслим ака уни қўйиб юбормас, ҳамманинг олдида шармандаи шармисор қилганча сўккани сўккан эди.
Шу орада мен шаҳарга, имтиҳонларни топширишга кетдим. Бахтим чопиб, институтга кирдим. Жой топиш, ўқиш ташвишлари билан бўлиб қишлоққа қайтиб келолмадим.
Орадан бир йилга яқин вақт ўтди. Июн ойининг ўрталарида овулга келдим.
Уй томон бурилганимда кўчамиз бошида тележкада олиб келинган цистернада сув тарқатилаётганини кўрдим. Хотин-халаж бақир-чақир қилиб челакларига сув олмоқда эди.
Навбат талашаётганлар ёнидан ўтиб борарканман, шанғиллаб бир-бирларини аёвсиз қарғаётганлар орасида бир овоз менга жуда-жуда таниш эшитилди. Беихтиёр тўхтадим ва эътиборни жалб қилмаслик учун энгашиб туфлимнинг боғичини ечиб боғлай бошладим.
Ҳа, янглишишим мумкин эмас эди — бу Ойсулув янга эди. Бироқ бу сўзлар… Мен гаранг бўлиб қолдим.
— …Ҳа, оғзингдан қонинг келсин, Нури, очиритингга қарасанг ўласанми?! Менинг боламам уйда чирқираб ётибди-ку! Ў сенинг боланг бола, меники итнинг боласими?.. Ҳали отаси ётибди бошини кўтаролмай…
Мен донг қотиб қолдим ва шу тарафга қарадим. Пақирларини, пластмасса идишларини цистерна қувуридан оқаётган сувга биринчи бўлиб қўйишга уриниб бир-бирларини сур-сур қилаётган аёллар тўпи ичида турган бир қоп-қорагина, доғ босган мушт-дай юзини ажин тўрлатган, сочлари тўзиб кетган, эски халат кийган жувон бақирмоқда эди. Дарвоқе, аёлларнинг ҳаммаси бақир-чақир қилишар, аммо мен фақат шу жувоннинг сўзларини эшитардим. Зеро, бу ўша, бир йилгина муқаддам гўзаллиги ва маъсумалиги билан бизни ҳайратларга солган Ойсулув янга эди…
Мен чеккароққа, қуриб қолган дарахт ёнига ўтдим. Ахийри уруш-жанжаллар билан икки пақир сувини олган Ойсулув янга даврани бир амаллаб ёриб чиқди ва уйи томон кета бошлади. Бу букчайиб қолган, оёғига йиртиқ калиш кийиб олган жувон наҳотки ўша, болалар «Кумуш чеча» деб чақириб юрган Ойсулув янга бўлса?..
Уйга қандай етиб борганимни билмайман. Наҳот, наҳот тирикчилик, бир бурда нон ташвишлари шундай сулув жувонни бир йил ичида кампирга айлантирган бўлса. Қани мен кўрган Ойсулув янганинг сулувлиги, ибоси? Қани мен Ойсулув янганинг кўзларида кўрган ўт? Бугун, икки пақир шўр сув учун жонини жабборга бериб талашаётган, шу сувни олгани учун ўзини бахтиёр сезаётган Ойсулув янгани ким, кимлар бу кўйга солди… Наҳот, наҳот энди бир инсоннинг умри шу билан ўтиб кетса…
Шу оқшом ухлай олмадим…
Shu yerda yozuvchining: “Biz Dostoyevskiyga ergashib “Dunyoni go‘zallik qutqaradi”, deb takrorlaymiz. Go‘zallikni esa muhabbat yaratadi. Shunday ekan, ishq-muhabbatsiz dunyoni anglab bo‘ladimi? Bu olamni, odamni adabiyotsiz, san’atsiz ham anglab bo‘ladi degani emasmi?” (“Yoshlik” jurnali. 2011yil. 8-son) degan fikri hikoyaning mohiyatini anglab yetishimizga yordam beradi.
Yo‘ldosh SOLIJONOV
GO‘ZALLIKNING TURFA RANGLARI
Bir hikoya atrofidagi o‘ylar
Dostoyevskiyning “Go‘zallik dunyoni qutqaradi”, degan gapi keng tarqalgan va uning vazifasi nimadan iborat ekanligi barchaga tushunarli. Biroq dunyoni qutqarishga qodir ana shu go‘zallikni kim yaratadi? U nimaning evaziga dunyoga keladi? Yaralgan go‘zallikni kim qadrlaydi va asrab qoladi? Unga kim yoki nima kuch bag‘ishlaydi? Dunyoni qutqarishga xizmat qiladigan, go‘zallikning qadrini belgilaydigan bu savollar ko‘pincha hech kimning xayoliga kelmaydi. Aslida, go‘zallikni yaratuvchi ham, asrab qoluvchi ham, qadriga yetuvchi ham, aksincha, uni barbod qiluvchi ham insonning o‘zidir. Go‘zallikning paydo bo‘lishi, yashab qolishi, dunyoni jaholat va norasolikdan qutqarish uchun kurashi, nechog‘liq qiyin va og‘ir kechsa, uning yo‘qolishi yoki qadrsizlanishi shunchalik oson va tez ro‘y beradi. Chunki go‘zallik nihoyatda nozik va yupqa bo‘ladi. Uning yo‘qolishi esa tabiatning ham, jamiyatning ham inqirozga uchrashiga olib keladi.
Bunday xilma-xil savollar va mulohazalar menda iste’dodli yozuvchi Abduqayum Yo‘ldoshevning “Alvido, go‘zallik…” deb atalgan navbatdagi kitobidan joy olgan, shu nomdagi hikoyani o‘qigandan keyin paydo bo‘ldi. Chunki unda adib go‘zallikning barqarorligini, kuch-qudratini emas, aksincha, ojizligini, o‘zi tushib qolgan muhitga moslashishga majbur bo‘lganligini va bu hodisaning mudhish oqibatlarga olib kelishini o‘kinch bilan hikoya qiladi. Asarda tasvirlanishicha, ismi jismiga mos go‘zal Oysuluv taqdir taqozosiga ko‘ra, uzoq tog‘lik qishloqdan “cho‘lning qoq kindigiga joylashgan” ovulga kelin bo‘lib tushadi. Oysuluv nihoyatda chiroyli, ayni chog‘da, tili shirin va odobli edi. Ayniqsa, Omon traktorchining: “Ey, ammo-lekin bir qoshiq suv bilan yutib yuborsa bo‘larkan-da!” degan qishloqcha ta’rifidan so‘ng, uni ko‘rishga ishqibozlar tag‘in ham ko‘payadi. “Hatto, aytishlaricha, ba’zi odamlar ishgayam to‘g‘ri yo‘l qolib, Marvarid momoning uyi yonidan o‘tib qaytadigan bo‘lishibdi”. Biroq bu qishloqdagilar go‘zallikdan hayratga tushgani bilan (chunki bu yerda hech kim unchalik go‘zal emasdi-da) uni qadrlashdan yiroq edilar. Go‘zallik bu qishloqni allaqachon tark etgan, odamlar undan mahrum bo‘lgandilar.
Bu hodisa yozuvchi tomonidan tabiat va inson ko‘rinishlarini parallel ravishda tasvirlash orqali yanada chuqurlashtiriladi. Go‘zallik, avvalo, makon bilan bog‘liqdir. Qayerning tabiati go‘zal bo‘lsa, o‘sha yerning odamlari ham chiroyli bo‘ladi. Garchi batafsil tasvirlanmasa-da, Oysuluv tog‘dagi qishloqda tug‘ilib, tabiatning so‘lim quchog‘ida voyaga yetganligi tufayli chiroyli, nazokatli va ko‘ngli toza qiz. U kelin bo‘lib tushgan qishloq esa sizot suvlari yer sathiga ko‘tarilib, sho‘rlay boshlagan, hosildorlik kamaygan, ilgari “gurkirab o‘sib turgan daraxtlar asta-sekin so‘la boshlagan” edi. Bu ko‘rinish qishloq aholisining qiyofasiga ham ta’sir etgan. Bu yerning erkaklari dag‘al, qo‘pol, faqat ichishu janjallashishni bilishadi. Ayollari esa shallaqi, qo‘rs, qarg‘ish bilan kun o‘tkazadilar. Ular: “Cho‘l shamolida rosa qoraygan (shunchaki emas – Y. S.), lablari, qo‘llari taram-taram yorilib ketgan (bir ozgina emas – Y. S.), faqat ko‘z oqigina yiltirab ko‘rinib” turadigan darajada “chiroyli” bo‘lsalar, Oysuluv, aksincha, “Atlas ko‘ylak-lozim kiygan, yaltirab turgan sochi taqimini o‘padigan, oppoq yuzli, kipriklari uzun-uzun, jismi nozikkina” edi.
Bu farq ularning tashqi ko‘rinishigagina xos bo‘lmay, ichki olamiga ham daxldordir. Shaddod, odamning yuziga tik qarab, ters javob beradigan, og‘zidan bodi kirib, shodi chiqadigan qishloq ayollariga zid o‘laroq, Oysuluv uyatchan, birov gapirganda, “yerga qaragancha iymanib” turadi. U eriga ham, boshqalarga ham har doim “yerdan boshini ko‘tarmasdan” muomala qiladi. Eri Muslim kamsitib, haqorat qilib gapirganda ham, qishloq ayollarining piching gaplarini eshitsa ham indamaydi. Juda jonidan o‘tganda, bir chetga chiqib yum-yum yig‘lab oladi, xolos. Gap qaytarish uning uchun uyat. Shu boisdan, qishloq “ayollarining shang‘i ovozda bir-birini mensimay gaplashishlari, hatto behayo so‘zlarni bemalol aytib tashlashlarini ko‘rib kalovlanar, bunday mahallari kiprik qoqmay ayollarga qarab qolar, ammo miq etib og‘iz ochmasdi”. Oysuluv ona qishlog‘ining go‘zal tabiatidan ilhomlanib, she’r yozishga ham odatlangan edi. Ammo bu yerda uni na eri, na boshqa xotinlar tushunmaydi. Aksincha, bundan ogoh bo‘lgan ayollar uni mazax qiladilar. Natijada, Oysuluv she’r daftarlarini tutantiriqqa berib qutiladi.
Endi, ayting-chi, johillik va qo‘pollik hukmron bo‘lgan muhitda go‘zallik nima qila oladi? Qaniydi, yonida shunday go‘zalga uylanish baxtidan masrur bo‘lgan eri Muslim tursa! Afsuski, na eri, na boshqa bironta odam Oysuluvdagi go‘zallikni qadrlamadi (hikoyachi-qahramon bundan mustasno.)
Mana shu yerda yozuvchi Abduqayum Yo‘ldoshevning: “Biz Dostoyevskiyga ergashib “Dunyoni go‘zallik qutqaradi”, deb takrorlaymiz. Go‘zallikni esa muhabbat yaratadi. Shunday ekan, ishq-muhabbatsiz dunyoni anglab bo‘ladimi? Bu olamni, odamni adabiyotsiz, san’atsiz ham anglab bo‘ladi degani emasmi?” (“Yoshlik” jurnali. 2011yil. 8-son) degan fikri hikoyaning mohiyatini anglab yetishimizga yordam beradi. Hikoyadan ma’lum bo‘lishicha, harbiy xizmatdan qaytgandan keyinoq, onasi – Marvarid momoning topganiga uylangan Muslim bilan Oysuluv o‘rtasida muhabbatdan asar ham yo‘q. Ular taqdirga tan berib turmush qurishgan, shunchaki er-xotin, xolos. Muslim uchun Oysuluv go‘zallik ma’budasi emas, shunchaki xotin (u yanada qo‘polroq qilib “kampir” deb ataydi), xizmatkor. Shu bois, uni mutlaqo mensimaydi, dag‘al muomala qiladi, so‘kadi. Bu qilig‘idan o‘zi faxrlanadi ham. Chunki uning nazarida er shunaqa bo‘lishi kerak. Muslim faqat ichishni, gap sotishni biladi. Uning uchun dalada ham, uyda ham xotini Oysuluv ishlashi kerak. Ketmon chopgan ham, o‘t o‘rgan ham, mol-holga qaragan ham, uy ishlarini qilgan ham shu Oysuluv.
Oqibat shu bo‘ldiki, muhit o‘z iskanjasiga adashib tushib qolgan bu go‘zallikni yemira boshladi. Hikoyachining aytishicha: “Oradan bir hafta o‘tar-o‘tmas Oysuluv yanganing yuz-qo‘llari qorayib ketdi, lablari po‘rsillab yorildi”. Oradan bir yilga yaqin vaqt o‘tgach esa, “qop-qoragina, dog‘ bosgan mushtday yuzini ajin to‘rlatgan, sochlari to‘zib ketgan, eski xalat kiygan” baqiroq va shallaqi ayolga aylandi-qoldi.
O‘ylanib qolaman. Mabodo, yozuvchi “Dunyoni go‘zallik qutqaradi” degan aqidaga amal qilib, Oysuluvni isyonkor, kurashchan obraz sifatida tasvirlasa bo‘lmasmidi? Aytaylik, dalada qishloq ayollari o‘rtasida chiroyli bo‘lish to‘g‘risida suhbatlar uyushtirib, pardoz-andozni o‘rgatsa, she’rlaridan o‘qib berib, ularning ko‘nglini ovlasa bo‘lardi-ku! Mabodo, niyatiga erisha olmasa, isyon ko‘tarib, qishlog‘iga ketib qolishi mumkin edi-ku! Shunda, o‘sha ovulda hech yo‘q bitta odamning (erkakmi, ayolmi – baribir) ko‘zini ochib ketarmidi?..
Ha, adabiyotning imkoniyatlari keng… Biroq chinakam san’atkor o‘quvchi yoki munaqqidning xohish-istagiga qarab qalam tebratmaydi. U holda o‘zining g‘oyaviy niyatiga yetolmaydi, o‘zligini boy beradi. Mabodo, Abduqayum Yo‘ldoshev men aytgandek yo‘l tutganida hikoya emas, shunchaki bir maqola yoki ocherk yozgan bo‘lardi. Vaholanki, muallifning g‘oyaviy niyati biz o‘ylagandan butunlay boshqacha va u katta estetik hamda mantiqiy kuchga egadir. Menimcha, Oysuluvning o‘z go‘zalligini qurbon qilishi baquvvat milliy ildiziga borib taqaladi. Bu ildizlarning mohiyati hikoyachi – men nutqidagi ayrim chizgilarda, so‘zlarning matnostiga yashiringan mazmunida seziladi. Dastlab shunga e’tibor berish lozimki, Oysuluvning uyatchanligi, tortinchoqligi, birov gapirganda qizarishi, xijolat chekishi, erining yuziga tik qaray olmasligi (endi hikoyada tasvirlanmagan bo‘lsa-da, uning qaynonasi – Marvarid momo oldidagi holatini bir tasavvur qiling. – Y. S.) qiz oilasida qanday tarbiya olganligini isbotlaydi. Musulmon ayollariga yoshligidan er – xudoning yerdagi soyasi, deb uqtirilgan. Demak, uning ota-onasi qiz ongiga islomiy ruhda taqdirga tan berish, oilaga sadoqat, “tosh bo‘lsa kemirib, suv kelsa simirib” sabr-toqat bilan yashash psixologiyasini singdira olishgan. Shuning uchun ham Oysuluv lom-mim demasdan: dag‘allik, qo‘pollik va johillik hukm surgan sharoitga moslashishga majbur bo‘ladi. Vaholanki, bu muhitga tabiat ham dosh berolmadi. Yozuvchi hikoya boshida sho‘r bosgan qishloqdagi daraxtlarning so‘la boshlaganini ta’kidlagan bo‘lsa, oxirida daraxtlar qurib qolganligiga ishora qiladi. (“Men chekkaroqqa, qurib qolgan daraxt yoniga o‘tdim”.) Har holda Oysuluv qurib qolmadi, qovjirab bo‘lsa-da, yashashga kuch topdi!
Darvoqe, yashashga ishtiyoq kitobdan joy olgan barcha asarlarning tub mohiyatiga tegishlidir. Abduqayum Yo‘ldoshev hamma narsadan, hatto, o‘lim, ayriliq, dag‘allik singari hodisalardan ham go‘zallikka xos ranglarni qidiradi. Masalan, qizi Oliyaning vafotidan so‘ng uy-joyi uka-singillari va o‘ynashi Isroil o‘rtasida talash bo‘lganidan, dili ranjigan Soliha kampirning hujrasiga kelib, toat-ibodat qilgach, xudodan o‘ziga o‘lim tilashi va niyati mustajob bo‘lgani, odamning qadri mol-mulk oldida ikki pul bo‘lganligiga qarshi isyonning go‘zal ko‘rinishi emasmi?! Yoki yetti yashar qizchasi oldida xo‘rlanib, kaltak yegan No‘monjonning “bezori”ligi odamlar ishonchsizligi hamda mensimasligiga qarshi go‘zal isyon emasmi? Ehtimol, ekstrasens Erjigitning (“Yurakdagi iz” qissasi) qilmishidan pushaymon bo‘lib, o‘zini o‘limga mahkum etishi, barbod bo‘lgan go‘zallik oldidagi tazarrusidir?
Yozuvchi asarlaridagi personajlarni ham go‘zallikka munosabatiga qarab bir necha guruhga ajratish mumkin. Masalan, adibning birgina “Muammo bormi?” sarlavhali hikoyasining o‘zida go‘zallikka munosabat bildiruvchi va uni qabul qiluvchi odamlarning to‘rt xil toifasini uchratamiz. “Kompyuter dasturchilari tanlovida yutib, Yevropa mamlakatlaridan biriga sayohat yo‘llanmasiga ega bo‘lgan” Ikrom nuqtai nazari orqali dastlab tashqi va ichki go‘zallik manzaralari ifodalanadi. Chet elda: “… Hammayoq yam-yashil. Yo‘llar oynaday tekis. Chang, g‘ubor ko‘rinmaydi”. Tabiatidagi bu go‘zallikka yarasha yana: “Bu mamlakatda bir-birlariga mutlaqo begona odamlar ko‘cha-ko‘yda, do‘konda, istirohat bog‘larida, ish joylarida, qo‘yingki, hamma-hamma joyda bir-birlariga tabassum bilan qarashar, bir-birlariga mehribonlik bilan muomala” qilishar ekan. Ammo, Ikrom yana shuni sezdiki, bu tashqi go‘zallik bari sun’iy, soxta, tabassumlari chin yurakdan emas, “go‘yo odamlar yuzlariga tabassumdan niqob osib olishgandek” tuyiladi. Lekin soxta bo‘lsa-da, bunday munosabatni o‘z hamyurtlarida ko‘rmagani uchun, baribir, Ikromga yoqdi va yurtiga qaytgach, hammaga – tanishmi, notanishmi – jilmayib, tabassum bilan qarashni odat qildi. Afsuski, bu tabassumi uchun olgan javobi haqorat va kamsitish bo‘ldi. Bittagina tabassum bilan qarab, xuddi chet elda eshitganidek: “Muammo bormi?” deb so‘ragan ayol esa o‘g‘ri bo‘lib chiqdi.
Bugina emas, balki to‘plamga kiritilgan o‘n yetti hikoyaning har biri o‘quvchini mushohadaga undaydi va, tabiiy, axloqiy, ma’naviy, madaniy go‘zalligini shaxsiy manfaati yo‘lida qurbon qiladigan, kerak bo‘lsa, undan jirkanishgacha boruvchi tabaqalarning asl qiyofasini fosh qiladi. Yozuvchi “Alvido, go‘zallik…” hikoyasida sho‘rolar davrida ko‘p yillar hukmronlik qilib, insonni haqiqiy go‘zallikdan mahrum etgan: “Go‘zallikning manbai mehnatdadir”, degan aqidaga ham tuzatish kiritadi. O‘zi uchun emas, ko‘pchilik uchun jamoa xo‘jaligida qilingan majburiy mehnat Oysuluvdek nozik va ma’suma ayol go‘zalligini barbod qildi. Go‘zallik qadrlangan joyida azizdir. U qo‘llab-quvvatlansa, unib-o‘sishi, yashnashi uchun sharoit yaratib berilsagina kamolga yetadi. Muallifning asari so‘ngida hikoyachi tilidan: “Oysuluv yangani kim, kimlar shu ko‘yga soldi? Nahot, nahot, endi bir insonning umri shu bilan o‘tib ketsa?..” deya qilgan nidosi bizni o‘ylashga undab, ko‘nglimizni bezovta qiladi.
Manba: “Sharq yulduzi”, 2012–1
Abduqayum YO‘LDOSH
ALVIDO, GO‘ZALLIK
Abduqayum Yo‘ldosh 1962 yil 29 fevralda Samarqand viloyatining Qo‘shrabot tumanida tug‘ilgan.Toshkent Politexnika institutini (hozirgi Texnika universiteti) bitirgan (1985). “Qaro ko‘zim. Shayx ur-rais” (1990), “Sunbulaning ilk shanbasi” (1998), “Timsohning ko‘z yoshlari” (2003), “Parvoz” (2004), “Bir tun va bir umr” (2007) kabi kitoblari nashr etilgan.R. Bredberi, A. Kristi, F. Braun, E. Potter hikoyalarini, Ye. Berezikovning “Buyuk Temur” romanini (H. Shayxov bilan hamkorlikda), P. Shermuxamedovning “Buyuk Xorazmiy” romanlarini o‘zbekchaga tarjima qilgan. “Shuhrat” medali bilan taqdirlangan (1999).
Saksoninchi yillarning oxirlari edi.
Sahro oxir-oqibat baribir yana sahroga aylanadi, degan gapda haqiqat unsurlari bor shekilli, keyingi yillarda cho‘lning qoq kindigiga joylashgan qishlog‘imizdan fayz ketdi. Bu narsa avvalo hosildorlik pasayib ketganida ko‘rindi. Keyin esa gurkirab o‘sib turgan daraxtlar asta-sekin so‘la boshladi.
Keksalar sizot suvining yer sathiga ko‘tarila boshlaganini aytishdi. Dar-haqiqat, ayniqsa kuz paytlari yer usti xuddi tuz sepib chiqilganday oqarib qolardi. Xullas, yer sho‘rlamoqda edi.
Ovulimiz uch-to‘rt yil ichida ancha huvillab qoldi. Sarmoyasi borlar shaharga ko‘chib ketishdi, eplaganlar esa yana tog‘dagi asl qishlog‘imizga. Uylar narxi ham birdan arzon bo‘lib qoldi.
Shu zaylda tirikchiligimiz asta-sekin, anchayin zerikarli tarzda o‘tib bormoqda edi. Men tezroq maktabni bitirishni va biron institutga kirishni, ishqilib, bir amallab qishloqdan chiqib ketishni orzu qilib yurardim.
Ovulimizning aksariyat erkaklari ichishni yaxshi ko‘rishar, shu sabablimi to‘ylar janjalsiz o‘tmasdi; ayollari esa kun bo‘yi mol-hol tashvishi bilan band edilar. Kechqurunlari, televizorda biron bachkana, uzundan uzoq serial bo‘lib qolsagina ko‘pchilik dasturxon atrofida o‘tirib, shuni tomosha qilishardi.
Mana shunday ikki tomchi suv yanglig‘ bir xil o‘tib borayotgan kunlarimizdan birida ovulimizda yaqinda armiyadan qaytgan Muslim aka uylandi. To‘yda odatdagidek molday to‘yib ichib olgan erkaklar janjal qilishdi, ayollar uy-uylariga narsa tashishdi.
Muslim akaning ushoqdaygina onasi, biz hammamiz Marvarid momo deb chaqiradigan kampir bolalarga bir belbog‘ parvarda sochqi qildi. So‘ng, bunga qanoat hosil qilmadi shekilli, ichkaridan uch-to‘rtta katta-katta bo‘lak nov-vot qand olib chiqib ulashdi. Bolalarga xudo berib qoldi.
Ishqilib, to‘y o‘tdi.
Avji yoz, dalada ish qaynagan payt edi. Biz paxta ichidan beri kelmasdik hisob. Ana shunda avval dalada ishlayotgan chopiqchilar orasida, undan avvalroq esa ovulda Marvarid momoning yangi tushirgan kelini behad suluvligi xususida gap-so‘zlar o‘rmalab qoldi. Hatto jo‘shib ketgan Omon traktorchi “Ey, ammo-lekin bir qoshiq suv bilan yutib yuborsa bo‘larkan-da”, debdi. Bu maqtovga kelinchakni ko‘rib kelganlarning hayrati qo‘shildi. Hatto aytishlaricha, ba’zi odamlar ishgayam to‘g‘ri yo‘l qolib, Marvarid momoning uyi yonidan o‘tib qaytadigan bo‘lishibdi. Bola-baqra-ku, bu hovlidan beri kelmasmish hisob.
Lof ham evi bilan-da, deb yuraverdik. Ammo tez orada bu kelinchakning go‘zalligiyu tili shirinligi xususidagi e’tiroflar shu qadar ko‘payib ketdiki, biz ham beixtiyor bu yerda bir gap bor degan xulosaga keldik. Axir, shamol bo‘lmasa daraxtning uchi qimirlarmidi.
Cho‘l shamolida rosa qoraygan, lablari, qo‘llari taram-taram yorilib ketgan, faqat ko‘z oqigina yiltirab ko‘rinib turgan qishloq ayollari yangi kelinchakning husni haqidagi shivir-shivirlarga g‘ayirlik bilan qarashar, ba’zi sharttakilari esa “Bu nozik oyimcha biz bilan bir hafta ketmon ko‘tarib ishlasin, ana undan keyin ko‘ramiz ahvolini” deyishardi.
Ayollar bashorat qilishgan ekan. To‘ydan keyin oradan ikki hafta o‘tar-o‘tmas Muslim aka xotinini chopiqqa chiqardi. Shunda biz ko‘rdik, darhaqiqat, kelinchak juda chiroyli edi. Ismiyam jismiga monand: Oysuluv. Atlas ko‘ylak-lozim kiygan, yaltirab turgan sochi taqimini o‘padigan, oppoq yuzli, kipriklari uzun-uzun, jismi nozikkina bu ayolni bolalar negadir “Kumush checha” deb chaqirishardi. O‘ziyam kinodagi Kumushga juda o‘xshab ketardi-da…
Oysuluv yanga yerga qaragancha iymanib turardi. Shunda Muslim aka zalvorli ketmonni xotiniga tutqazdi va atay qattiq ovozda dedi:
— Shu ketmon endi seniki, kampir. El qatori ishla, eldan qolma. Iloji bo‘lsa ishga erta kelib, kech qayt.
Ketmon chindan ham og‘ir edi. Oysuluv yanga yerdan boshini ko‘tarmasdan ketmonni olarkan biz uning yanada nozik, ozg‘in va oppoq qo‘llarini ko‘rdik va beixtiyor “uv-v” deb yubordik: bu qo‘llar ketmon uchun yaratilmagandi.
Muslim aka bir qadam oldinga chiqdi va qo‘llarini beliga tiragancha xotiniga dag‘dag‘a qildi:
— Bu yer sening tog‘dagi qishlog‘ing emas, ey, paxta qo‘y emas, qirda yurib o‘zidan o‘zi o‘savermaydi. Qiyinchilikka chidab ishlasang ishlaganing, bo‘lmasa o‘zingdan ko‘r, ey…
Shu yo‘l bilan xotin zotini mensimasligini hammaning ko‘z oldida isbotlagan Muslim aka gerdayib shiypon tomon yo‘l oldi.
Oysuluv yanga hadiksirab ketmonni qo‘liga oldi, so‘ng biz tomonga jovdirab qaradi. Biz indamay ishga kirishdik.
E, xudoyim, tabiat Oysuluv yangani bunchalar nozik qilib yaratgan ekan-a! Bamisoli ketmon ko‘tarsa bas, butun vujudi shuvillab to‘kilib ketadiganday.
Oysuluv yanga ketmonni uquvsizlik bilan ushlagancha bizning qatorimizga kirdi. Ha, ketmonni ham bilgan chopsin ekan. Yangada na kuch bor edi, na mahorat: ketmonni begona o‘tga to‘g‘ri mo‘ljallab urolmas, buning ustiga zarbasi juda kuchsiz edi. Halidan buyon yangani g‘ayirlik bilan ko‘z qirlarini tashlab kelinchakni kuzatib turgan qishloq ayollari piching gap qilishga o‘tib ketishdi:
— Opamlar bir umr qo‘llarini sovuq suvga urmagan shekilli… Cho‘lga borib, keng uyning kelinchagi bo‘li-ib o‘tiraman deb o‘ylagan-da… Ketmon chopish non ye-yeb o‘tirish emas…
Men shu tomonga qaradim va Oysuluv yanga xijolatdan qizarib-bo‘zarib, bo‘g‘riqqancha kuchanib ketmonni ko‘tarayotganini ko‘rdim. Yana bir qaraganimda yanganing ko‘zlariga jiq-jiq yosh to‘lgan edi…
Odatdagi ishimizga kirishib ketdik.
Nogahon yanga qattiq ingrab yuborganini eshitdim. Yalt etib qaradim. Oysuluv yanga oyog‘ini chopib olgan edi. Bu qanday sodir bo‘lgan, tasavvur etolmadim, ammo yanga oyog‘ini chopib olgani rost edi. Aftidan yanga sal kattaroq begona o‘t — sho‘rani bir oyog‘i bilan bosib turib, so‘ng ketmon urgan shekilli. Xayriyatki, zarba kuchsiz bo‘lgan. Ozgina qon chiqdi, xolos. Yanga non tugib kelgan belbog‘ni olib, oyog‘ini mahkam bog‘ladi. So‘ng oqsoqlana-oqsoqlana ishini davom ettirdi. Men nimadir bahona qilib yangaga yaqin keldim va u kishidan kelayotgan nafis bo‘ydan boshim aylanib ketdi.
Qayerdan eshitgani noma’lum, bir payt ko‘zlari qontalash Muslim aka o‘shshayib kelib qoldi va uzoqdan turib xotiniga qarab baqirdi:
— Ko‘zingga qarab ishlasang o‘lasanmi, ey…
Shu bilan o‘z burchimni ado etdim deb o‘yladi shekilli, Muslim aka yana shiyponga, ichishni davom ettirishga ketdi.
Bunday razm solsam bukchayib, kichkinagina juvonga aylanib qolgan Oysuluv yanga piq-piq yig‘layapti va ko‘z yoshlarini birovga ko‘rsatmaslik uchun bo‘lsa kerak zo‘r berib ketmon chopayapti.
Hali aytganimday, dalada sharoit og‘ir, ichimlik suvi yo‘q edi. Shu sababli biz o‘zimizcha “lotok” deb ataydigan beton ariqdan oqadigan bo‘tana suvdan ichishga majbur edik.
Mana shunday suvdan borib ichdik. Ancha orqada qolib ketgan Oysuluv yangaga qizib ketgan alyuminiy idishda biroz suv olib keldik. Ko‘zlari qizarib, qaboqlari shishib ketgan yanga idishdagi bo‘tana suvga qarab hayron bo‘lib qoldi. Buni ko‘rgan chopiqchi ayollardan biri shang‘illadi:
— Arpa yemas otlar ham ajriqlarga zor bo‘lar. Biz bundan ham battarini ichganmiz, kelin, indamay olaver. Bu yer sening tog‘ing emas muzdaygina toza suv oqib turadigan. Boriga shukr qil.
Uzr ohangida aybdorona jilmaygan Oysuluv yanga misday qizib ketgan idishni qo‘liga olib suvga bir muddat tikilib turdi va mana shunday aybdorona tabassum bilan qaytarib berdi:
— Rahmat…
Oradan kunlar o‘tdi. Shabnamday toza, nafis, benihoya go‘zal Oysuluv yanga bizning sharoitga o‘rganolmay qiynalardi. Ayniqsa ayollarning shang‘i ovozda bir-birlarini mensimay gaplashishlari, hatto behayo so‘zlarni bemalol aytib tashlashlarini ko‘rib kalovlanar, bunday mahallari kiprik qoqmay ayollarga qarab qolar, ammo miq etib og‘iz ochmasdi. O‘z navbatida chopiqchi ayollar Oysuluv yanganing kamsuqumligidan, jur’atsizlidigan battar asabiylashishar va uni gap bilan chimdib-chimdib olib xumordan chiqishardi. O‘, o‘zim necha marta ko‘rganman Oysuluv yanganing chekka-chekkaga o‘tib yum-yum yig‘lab olganlarini. Yanga yig‘lardi-yu, lekin ovozini chiqarmasdi. Mening nazarimda, bularning bari bir taraf edi-yu, erining qo‘pol muomalasi bir taraf edi Oysuluv yangaga. Darhaqiqat, Muslim aka ayniqsa bizning oldimizda xotiniga qo‘pol gapirar, bo‘lar-bo‘lmas narsalarga jerkib beraverar, ishqilib, o‘zining oilada xo‘jayin ekanligini eslatib qo‘yishga intilardi. Bir marta, ishdan keyin sabil qolgur bir bog‘ shamak ko‘tarib ketish yodidan chiqqani uchun Muslim aka hammaning oldida so‘kkanida Oysuluv yanganing daraxt ortiga yashirinib olgancha “enajon…” deb izillaganini eshitganman.
Oysuluv yanga suluv ayol edi va mening fikrimcha yosh boladay sodda ham edi. Har zamonda yanga ufqqa tikilgancha munis jilmaygan ko‘yi nimalarnidir o‘ylab qolar, aftidan, o‘z qishlog‘ini, o‘z yaqinlarini eslardi. Ammo sal keyinroq tasodifan bilib qoldikki, yanga deganimiz shig‘ir-pig‘ir ham yozarkan. Hatto bir kuni ishga qattiq nonga qo‘shib shunaqa narsalar bitilgan qalingina daftariniyu bir-ikkita rayon gazetasini ko‘tarib kelibdi. Bir maqtangisi kelgandir-da sho‘rlikning. Buni ayollardan biriga aytibdi ham. Bu gap bir zumda hammaga oshkor bo‘ldi-qoldi. Ana shundan keyin yangaga yovqarash kuchaydi. Mashqlar to‘la daftar esa birdaniga negadir “xotira daftari” nomini oldi.
— Xotira daftarini kim yozardi, birovni degan, eridan ko‘ngli yo‘q xotin yozadi-da, aylanay…
— Kap-katta xotin xotira daftari yozguncha uyida sigiri ochlikdan o‘layotganini o‘ylasa bo‘larmidi…
— Endi yozib go‘r bo‘larmidi, undan ko‘ra ketmon chopishni o‘rgansin…
— Bir Muslimboydan so‘rab ko‘raylik-chi, yangi kelinchak kechasi daftar to‘ldirishdan boshqa biron ish ham qilarmikan…
Bular aytilgan gaplarning mingdan biri edi-yov chamasi. Axiyri bo‘lmadi — uyat va nomusdan yuzi lovillab yonayotgan Oysuluv xotinlarning unsiz ma’qullovi va ehtimolki talabi ostida “xotira daftari” va gazetalarni tushlik mahali omonat chaylada o‘tirgan mahalimiz qumg‘on tagiga tutantiriq izlayotgan oshpaz opaga berib yubordi…
Ammo yanganing juda qiynalayotgani, ezilayotgani chin edi. Men buni yanganing tobora so‘lib borayotganidan fahmlardim. Cho‘l saratoni quyoshi ayovsiz edi. Oradan bir hafta o‘tar-o‘tmas Oysuluv yanganing yuz-qo‘llari qorayib ketdi, lablari po‘rsillab yorildi. Bir kuni u kishi ishga qo‘liga surish uchun vazelin olib kelgan ekan, ayollar kula-kula o‘lishdi, yangani “nozikoyim” deb atashdi. Qip-qizarib ketgan Oysuluv yanga vazelin idishini otib yuborib qutuldi.
Qo‘polligidan tashqari, Muslim aka ichkilik desa o‘zini tomdan tashlaydiganlardan edi. U deyarli har kuni kechga borib qip-qizil mast bo‘lib olar va og‘zidan bodi kirib, shodi chiqardi. Bunday paytlari Oysuluv yanga battar ezilar, ishqilib tezroq bu yerdan ketishga, odamlarning ko‘ziga ko‘rinmaslikka urinib qolar, ammo bunday paytlari haqoratlar xaltasi yanada katta ochiladigan Muslim aka uni qo‘yib yubormas, hammaning oldida sharmandai sharmisor qilgancha so‘kkani so‘kkan edi.
Shu orada men shaharga, imtihonlarni topshirishga ketdim. Baxtim chopib, institutga kirdim. Joy topish, o‘qish tashvishlari bilan bo‘lib qishloqqa qaytib kelolmadim.
Oradan bir yilga yaqin vaqt o‘tdi. Iyun oyining o‘rtalarida ovulga keldim.
Uy tomon burilganimda ko‘chamiz boshida telejkada olib kelingan sisternada suv tarqatilayotganini ko‘rdim. Xotin-xalaj baqir-chaqir qilib chelaklariga suv olmoqda edi.
Navbat talashayotganlar yonidan o‘tib borarkanman, shang‘illab bir-birlarini ayovsiz qarg‘ayotganlar orasida bir ovoz menga juda-juda tanish eshitildi. Beixtiyor to‘xtadim va e’tiborni jalb qilmaslik uchun engashib tuflimning bog‘ichini yechib bog‘lay boshladim.
Ha, yanglishishim mumkin emas edi — bu Oysuluv yanga edi. Biroq bu so‘zlar… Men garang bo‘lib qoldim.
— …Ha, og‘zingdan qoning kelsin, Nuri, ochiritingga qarasang o‘lasanmi?! Mening bolamam uyda chirqirab yotibdi-ku! O‘ sening bolang bola, meniki itning bolasimi?.. Hali otasi yotibdi boshini ko‘tarolmay…
Men dong qotib qoldim va shu tarafga qaradim. Paqirlarini, plastmassa idishlarini sisterna quvuridan oqayotgan suvga birinchi bo‘lib qo‘yishga urinib bir-birlarini sur-sur qilayotgan ayollar to‘pi ichida turgan bir qop-qoragina, dog‘ bosgan musht-day yuzini ajin to‘rlatgan, sochlari to‘zib ketgan, eski xalat kiygan juvon baqirmoqda edi. Darvoqe, ayollarning hammasi baqir-chaqir qilishar, ammo men faqat shu juvonning so‘zlarini eshitardim. Zero, bu o‘sha, bir yilgina muqaddam go‘zalligi va ma’sumaligi bilan bizni hayratlarga solgan Oysuluv yanga edi…
Men chekkaroqqa, qurib qolgan daraxt yoniga o‘tdim. Axiyri urush-janjallar bilan ikki paqir suvini olgan Oysuluv yanga davrani bir amallab yorib chiqdi va uyi tomon keta boshladi. Bu bukchayib qolgan, oyog‘iga yirtiq kalish kiyib olgan juvon nahotki o‘sha, bolalar “Kumush checha” deb chaqirib yurgan Oysuluv yanga bo‘lsa?..
Uyga qanday yetib borganimni bilmayman. Nahot, nahot tirikchilik, bir burda non tashvishlari shunday suluv juvonni bir yil ichida kampirga aylantirgan bo‘lsa. Qani men ko‘rgan Oysuluv yanganing suluvligi, ibosi? Qani men Oysuluv yanganing ko‘zlarida ko‘rgan o‘t? Bugun, ikki paqir sho‘r suv uchun jonini jabborga berib talashayotgan, shu suvni olgani uchun o‘zini baxtiyor sezayotgan Oysuluv yangani kim, kimlar bu ko‘yga soldi… Nahot, nahot endi bir insonning umri shu bilan o‘tib ketsa…
Shu oqshom uxlay olmadim…
