Ҳар бир ёзувчининг шаклланишида унинг қандай тарихий, илмий ва адабий-бадиий манбалардан озиқлангани муҳим аҳамиятга эга. Пировардида ёзувчи асарлари қимматини белгиловчи шу жараён асосан ўрта ва олий ўқув юртларидаги таҳсил мавсумида кечади. Аммо шундай фавқулодда истеъдод эгалари ҳам бўладики, улар бирор мактаб ёки дорилфунун кўчасидан ўтмай туриб ҳам, хусусий мутолаа йўли билан катта ва бой билим хазинасига эга бўладилар.

Наим Каримов
АБДУЛЛА ҚОДИРИЙГА БАҒИШЛАНГАН
ИККИ МАҚОЛА

АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ ҚАЕРДА ЎҚИГАН?

Қодирий Маяковский билан кўришганми?
Қодирий шоир Олтойни нега танқид қилган?
Қодирийни Московдан нега олиб қолишганди?
Кулдирарди, бироқ ўзи кулмас эди.

Ҳар бир ёзувчининг шаклланишида унинг қандай тарихий, илмий ва адабий-бадиий манбалардан озиқлангани муҳим аҳамиятга эга. Пировардида ёзувчи асарлари қимматини белгиловчи шу жараён асосан ўрта ва олий ўқув юртларидаги таҳсил мавсумида кечади. Аммо шундай фавқулодда истеъдод эгалари ҳам бўладики, улар бирор мактаб ёки дорилфунун кўчасидан ўтмай туриб ҳам, хусусий мутолаа йўли билан катта ва бой билим хазинасига эга бўладилар. Ва улар яратган асарлар мактаб ёки мадраса кўрган ёзувчиларнинг асарларига нисбатан умрбоқий бўлиши ҳеч гап эмас. Бироқ бу қоида эмас, истиснодир.

Абдулла Қодирий айрим замондошлари сингари на “Олия” мадрасасида ўқиган, на Сарбонна университетида. Лекин у ёзган икки роман қарийб саксон йилдан бери ўзбек адабиётининг шоҳ намуналаридан бири сифатида севиб ўқилиб келади. Адиб шундай буюк асарларни ёзиш учун қандай тайёргарлик босқичини ўтган? Қаерда ўқиган? Гўзал адабий тилда ёзиш малакасини қаерда ва қандай эгаллаган? Бадиий тафаккури қандай шаклланган?..

Маълумки, ҳаёт – ижод манбаи. Бинобарин, адиб асарларида тасвирланган қаҳрамонларни, воқеаларни ҳаётнинг ўзидан олган. Отаси Қодир бобо ва унинг “дунё кўрган” жўраларидан ажабтовур “романбоп” ҳикояларни эшитган. Жадид газета ва журналларини ўқиган… Лекин булар ҳаммаси ёзувчи учун нари борса “қурилиш материаллари” бўлиб хизмат қилади. Прототипни адабий қаҳрамон даражасига кўтариш, воқеа ва ҳодисаларни саралаш, сараланганларини бадиият меҳварига тизиб чиқиш, тасвирни воқеа моҳияти ва қаҳрамон ҳолатидан келиб чиққан ҳолда турли маромда олиб бориш, зарур бўлганда эса тўлқинлантириб юбориш лозимки, китобхон шу нуқтага келганда ҳайратланиб-ларзаланиб кетсин.

Ёзувчининг шу ижод алифбосини эгалламай туриб катта санъаткор даражасига кўтарилиши маҳол.

Адиб “дорилфунун”лари

 Абдулла Қодирий таваллуд санасини турли йилларда турлича айтиб келган. Чунончи, у 1926 йилда ҳибсга олинган вақтида: “Мен қайси йилда ва қайси ойда туғилганимни билмайман”, деган бўлса-да, “Айблов хулосаси”да унинг 30 ёшда экани қайд этилган. Агар шу фактга асосланадиган бўлсак, адиб 1896 йилда туғилган бўлиб чиқади. (Ҳозир 1894 йил унинг туғилган санаси сифатида қабул қилинган.) Яна шу “Айблов хулосаси”га қараганда, у ўз уйида хат-саводини чиқариб, ўқиш-ёзишни ўрганган.

Қодирий, суддаги нутқидан маълум бўлишича, 9-10 ёшларида мактабга борган ва “икки-уч йил чамаси” эски мактабда ўқиган. Кейин ўн икки яшарлик чоғида, иқтисодий қийинчилик орқасида, отасининг хоҳиши билан бир савдогарнинг уйида хизматчи бўлиб ишлаган. Савдогар русча ёзув-чизувни биладиган одамга муҳтож бўлгани учун уни рус-тузем мактабига ўқишга берган. Абдулла шу мактабда икки йил ўқиган, аммо уй хизматларидан ортмагани боис унинг рус тилини ўрганишида бирор силжиш бўлмаган. Шундан кейин у отасига ёлвориб, уйига қайтади ва рус-тузем мактабида ўқишни давом эттиради. Акаси шу йилларда тоқичилик билан машғул бўлгани учун “мактабдан бўшаган кезлари”да у ҳам тоқичилик ва боғ ишлари билан банд бўлади. 1912 йилда эса яна отасининг амри билан “приказчик”лик қила бошлайди. Бўлажак адиб “приказчик”лик қилаётганининг “учинчи-тўртинчи йиллари” – 1915 йилда “хўжайиннинг иши тўхтаб, дўконига печать тушади”. Шундан кейин у қиш кириб, тоқичилик ишлари тўхтагунга қадар яна акаси билан бирга ёғоч рандалайди. Сўнгра “бир қиш мадрасада ўқиб, кўклам келгач, яна тоқичиликка кетади”. Орадан кўп ўтмай, 1917 йил февраль инқилоби рўй беради ва Қодирий халқ милицияси, озиқ-овқат қўмитаси сингари янги давлат муассасаларида хизмат қила бошлайди.

Шундай қилиб, Қодирий 1917 йилга қадар бўлган даврда икки-уч йил эски мактабда, уч йил рус-тузем мактабида ва бир қиш мадрасада таҳсил олди. У айни вақтда бир бойнинг хонадонида хизматчи, иккинчи бойнинг қўлида “приказчик” бўлиб ишлади, акаси билан бирга дурадгорлик қилиб, рўзғор аравасини тортди. Агар Қодирийнинг 1919 йилдаёқ “Ўткан кунлар” романини ёзишга киришганини эътиборга олсак, адибнинг икки мактаб ва мадрасада олган билими унинг ижодкор сифатида шаклланишида етарли база бўла олганмикин?..

А.Қодирий ижодининг илк тадқиқотчиларидан бири профессор А.Саъдий “Ўзбек буржуа адабиёти” (1935) дарслигида адибнинг “3-4 йил эски мактабда ўқиб (1907 йилгача), эскича ўқиш ва ёзишга ўрган”гани ва шу вақтда “эски достон ва ҳикояларни ҳавас билан ўқий бошлаган”ини айтган. Аммо бу ҳол ҳам Қодирий ижодининг бошланиши ва равон йўлга чиқиб олишига ёрдам бера оладиган омиллардан эмас. Шунинг учун у, А.Саъдийнинг ёзишича, “приказчик”ликдан кетганидан кейин “ишни (ўқишни, демоқчи – Н.К.) давом қилдириш фикрига тушади”. “Четга кетиб ўқиш учун имконият топа олмасдан, – деб ёзади олим, – охирда жадидлар таъсири билан ислоҳ этилган мадрасалардан бирига (Хўжа Аҳмадбой мадрасасига) кириб, 2 йил мадрасада ўқийди. Унда бир неча жадид ўртоқларнинг ҳаракатлари билан арабча ва форсча тил дарсларини янги усулга кўчируб, жадидлаштириб, …шу мадрасада ҳалиги тилларни ўрганиб чиқади”.

А.Саъдийнинг Қодирий ҳаёти ва ижодига оид бу ва бошқа маълумотларни унинг ўзидан олгани шубҳа уйғотмайди.

Адибнинг асосий биографи унинг тўнғич ўғли Ҳабибулла Қодирийдир. Унинг қариндош-уруғлар ва бошқа замондошларнинг хотираларига асосланиб ёзишича, отаси дастлаб Зангиотадаги мулла Олим ва мулла Зиёлардан, рус-тузем мактабида эса мулла Алижондан сабоқ олган. Қодирийнинг боғ қўшниси Турсун отиннинг нақл қилишича, бўлажак ёзувчи ўқишдан қайтгач, унинг уйига кириб, “Юсуф ва Зулайҳо”, “Фарҳод ва Ширин” сингари халқ китобларини ўқиган.

Шу йилларда “Турон” театр тўдаси ташкил топиб, ўз спектаклларини “Турон”, “Шарқ саҳнаси” ва “Колизей” театрлари саҳналарида намойиш қилиши, “Садои Туркистон” сингари газеталар, “Ойна“ сингари журналларнинг чоп этилиши Қодирийнинг маънавий ва маърифий оламию дунёқарашини ағдар-тўнтар қилиб юборади. У “Падаркуш” спектакли таъсирида “Бахтсиз куёв” пьесасини ёзади; Туркистонда ҳукм сураётган аянчли ижтимоий шароит жадид матбуоти туфайли кўзи очилган Қодирийда “Жувонбоз”, “Улоқда”, “Жинлар базми” сингари ҳикояларни, “Тўй”, “Аҳволимиз”, “Миллатга бир қарор” сингари шеърларни ёзиш эҳтиёжини уйғотади. Қолаверса, шу йилларда Туркистонга Туркия, Озарбайжон ва Татаристонда нашр этилган даврий нашрлар билан бирга бадиий асарлар ҳам келаётган ва улар орасида араб ёзувчиси Жўржи Зайдоннинг Вальтер Скотт романлари таъсиридан холи бўлмаган романлари ҳам бор эдики, улар ёш адиб учун адабий мактаб вазифасини ўтайди.

Адабий билим олиш истаги

Ўтган асрнинг 10-йилларида миллий матбуот эндигина шакллана бошлаётган, ўзбек-озарбайжон, ўзбек-татар адабий алоқалари ҳам эндигина изга тушаётган эди. Шундай адабий-маданий алоқалар бошланган даврда туркистонлик ёзувчиларда роман ёзиш иштиёқи пайдо бўлади. Ҳали янги адабий жанрнинг қонун-қоидалари билан танишиб улгурмаган ёзувчилар роман ёзишга бел боғлайдилар. 1914 йили “Туркистон вилоятининг газети” (75-79-сонлар)да Мирмуҳсин Шермуҳамедовнинг “Бефарзанд Очилдибой” “роман”идан айрим парчалар эълон қилинади. Адабий жараёндаги шу муҳим янгиликдан илҳомланган Ҳамза “Янги саодат” “миллий роман”ини ёзиб, уни 1915 йил мартида нашр қилишга муваффақ бўлади. Шу йилларда бир неча ҳикояси чоп этилган Қодирий ҳам 1919 йилда илк романини ёзишга киришади. Романнинг дастлабки боблари “Инқилоб” журналининг 1923 йил февраль-март сонларида эълон қилинади. Адабиётшунос Баҳодир Каримовнинг аниқлашича, орадан бир йилдан зиёдроқ вақт ўтгач, шу журналнинг 1924 йил май сонида романнинг яна бир парчаси чоп этилади. Янги миллий ўзбек романи туғилганини сезган китобхонлар асарнинг сўнгги қисмини интиқлик билан кутадилар.

Аммо нима учундир шундай бир долзарб вақтда “Муштум” журналида хизмат қилаётган Қодирий 1924 йили Москвага бориб, А.Саъдийнинг ёзишича, “Валерий Брюсов адабиёт институти”га, аксар қодирийшуносларнинг айтишларига қараганда эса, собиқ СССР Давлат Журналистлар институтига ўқишга кетади.

Қодирий суддаги нутқида ҳаётининг шу даври ҳақида бундай деган: “Октябрь кундан-кунга ўсди. Унинг ўсиши баробарида маданий, илмий эҳтиёжлар ҳам ўсди… Мен тартиблик, мактаб кўрмаган бир йигит эдим. Унча-мунча билган нарсаларим ҳам ўз тиришувим орқасида замон шароити ва мажбурияти остидаги чала-чулпа гаплар эди. Кейинги кунларда нодонлигим ўзимга қаттиқ ҳис этила бошлаб, бу ҳол билан узоққа кета олмаслигимни сездим ва 1924 йилда хизматимдан жавоб олиб, Москвага ўқишга кетдим. Мақсадим уч-тўрт йил илмий муассасаларда бўлинмак эди”.

Адибнинг бу сўзларидан унинг Москвага нима мақсадда боргани ёки юборилганини англаш қийин. Лекин проф. У.Норматов ва каминанинг сўнгги йиллардаги изланишларидан Қодирийнинг В.Я.Брюсов номидаги Олий адабий-бадиий институтга ўқишга боргани ойдинлашиб қолди. Б.Каримовнинг изланишларидан яна шу нарса аён бўлдики, у Москвага, 1923 йилдан бошлаб Маориф халқ комиссарлиги қошида фаолият юрита бошлаган Тошкент Эски шаҳар вақф бўлинмаси томонидан юборилган ва унга беш ойлик маош билан бир ойлик мукофот олдиндан нақд берилган.

Олий адабий-бадиий институт

А.Қодирий мазкур нутқида Москвадаги қайси олий ўқув юртига ўқишга борганини айтмаган. Шундай бўлса-да, аксар адабиётшунослар унинг Журналистлар институтига ўқишга борганини якдиллик билан такрорлаб келишади. Лекин “Ўткан кунлар” романи чоп этилаётган ўша йилларда ёзувчининг янги роман ёзиш режаси билан яшаётган, унинг хаёлини Раъно ва Анвар муҳаббати тарихи банд этаётган, ундаги бадиий ижодга бўлган меҳр журналистикага бўлган эътибордан кўра кучайиб-алангаланиб бораётган бўлиши мумкинлиги ҳеч кимни қизиқтирмайди. Ҳолбуки, адиб билан қилган суҳбатлари асосида мактаб дарслиги учун мақола ёзган ва мақолада адибнинг Валерий Брюсов номидаги Адабиёт институтига ўқишга борганини биринчи бўлиб профессор А.Саъдий айтган эди.

Келинг, дастлаб шу институт билан танишайлик:

В.Я.Брюсов номидаги Адабиёт институтининг асл номи Олий адабий-бадиий институт бўлиб, машҳур рус шоирининг ташаббуси билан 1924 йил 16 ноябрда ёзувчилар томонидан “Соллогуб қўрғони” деб аталган тарихий бинода очилган. Институт СССР Маориф халқ комиссарлигининг Адабий бирлашма (Лито)си қошида Брюсовнинг саъй-ҳаракати билан барпо этилган студия ҳамда шу йилнинг февраль ойида тугатилган Санъат саройи қошидаги адабий курс ва қисман Давлат сўз институти базаларида ташкил этилган. Институтга Брюсовнинг рус адабиёти ва маданияти олдидаги катта хизматлари ҳамда 1923 йил декабрида бўлиб ўтган 50 йиллик юбилейи тантаналари эътиборга олиниб, унинг номи берилган.

Брюсов 1902 йилда ёзган “Мактаб ва шеърият” деган мақоласида Россияда бадиий мактаб, академия ва консерваториялар бўлгани ҳолда, шу вақтгача “Ёзувчилар мактаби”нинг барпо этилмаганини афсус ва надомат билан айтган ҳамда “Шеърият мактаби” ёки “Шеърият академияси”ни барпо этиш ғоясини ўртага ташлаган эди. Машҳур шоир ғоя бериш билангина кифояланиб қолмай, уни амалга ҳам оширади. У институтда маъруза ўқиш, дарс бериш ва амалий машғулотларни олиб бориш учун ўз даврининг барча кўзга кўринган профессор-ўқитувчиларини таклиф этади. Институтнинг қисқа муддатли фаолиятида В.Брюсов (шеър қомуси, қадимги дунё адабиёти, Рим адабиёти тарихи, умумий тилшунослик ва лотин тили), Г.Шенгели (шеършунослик), М.Малишевский (умумий метротоник шеършунослик), М.Цявловский (1800-1830 йиллар рус адабиёти), Я.Зунделович (Гоголь, Достоевский, Тютчев бўйича семинар), К.Локс (назарий поэтика, наср), Ю.Соколов (рус оғзаки ижоди), М.Эйхенгольц (француз адабиёти тарихи), И.Кашкин (инглиз тили) ва бошқа ўз соҳаларининг билимдонлари талабаларга дарс беришади.

Брюсов вафоти (1924 йил, декабрь)дан сўнг, ВКП(б) МК Ташкилий бюроси қарори билан В.П.Полонский институтга ректор этиб тайинланган. Аммо Полонский нашриёт ва таҳририятлардаги вазифаларидан ортмагани сабабли институтга кам келган ва институтга амалий раҳбарлик қилишни проректор М.С.Григорьев амалга оширган.

20-йилларнинг ўрталарида миллий республикалар ваколатхоналари, турли-туман янги ташкилот ва муассасалар пайдо бўлиши билан Москвада уй-жой танқислиги вужудга келади. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун тузилган комиссия бир неча олий ўқув юртлари қатори, мазкур институтни ҳам Ленинградга кўчириш ҳақида қарор қабул қилади. Полонскийнинг “Брюсов фарзанди”ни Москвада сақлаб қолиш йўлидаги хатти-ҳаракатлари зое кетади. Институтнинг 40 нафар ўқитувчисидан фақат Шенгели билан Зунделовичгина Ленинградга кўчиб боришга рози бўладилар. Натижада 1925 йил 15 июнда Бош профессионал таълим (Главпрофобр) коллегияси институтни “Ленинградга кўчириш имкони йўқлиги учун” уни тугатиш тўғрисида қарор чиқаради.

М.Григорьев кейинчалик Олий давлат адабиёт курсини ташкил этишга муваффақ бўлади. Институтнинг асосий ўқитувчилари ва қуйи курсларида ўқиган талабаларнинг бир қисми шу курсда, юқори курс талабалари эса бошқа олий ўқув юртларида, жумладан, Ленинград давлат университетининг филология факультетида ўқишни давом эттиришади.

Шу ерда институт ҳақидаги мулоҳазаларга ҳозирча нуқта қўйиб, яна Қодирийнинг суддаги нутқини ўқишда давом этсак. Биз иқтибосни адибнинг: “Мақсадим уч-тўрт йил илмий муассасаларда бўлинмак эди”, деган сўзлари билан тугатган эдик. Қодирий шу сўзлардан кейин давом этиб, деган: “Масковдан 1925 йилнинг июнь ойида ёзги таътилга Тошкентга қайтдим. 25-26-йилнинг таҳсилига Масковга бораман, деб тайёрланган вақтимда Алимов мени олиб қолди…”

Комилжон Алимов Москвага ўқишга боришидан аввал Туркистон компартияси Марказий Комитети матбуот бўлими мудири бўлиб ишлаган. У, бизнингча, Тошкентга ёзги таътилга келиши олдида ёки кейин “Брюсов институти”нинг тугатилганидан хабар топгани учун адибни 1925/26 ўқув йилига боришдан олиб қолган. Аммо у Қодирийга Москвага бормаслик сабабини айтганми ё йўқми, бу бизга қоронғи: Қодирий суддаги нутқида Москвага бормай қолгани сабабини туманлаштириб юборган.

Маълумки, 20-йилларда СССР, афкор омма назарида, халқ ҳокимиятига асосланган илғор давлат, халқ эса ҳокимиятни ўз қўлига олган пролетариатдан иборат эди. Совет давлати раҳбарларининг фикрига кўра, СССРдаги барча ишлаб чиқариш қуролларини эгаллаган, меҳнатни илмий ташкил этиш масаласини ўрганаётган пролетариат маданиятдек, бадиий сўздек қудратли қуролни ҳам ўз қўлига олиши лозим эди. Пролетар маданияти ва пролетар адабиётини яратиш масаласи кун тартибига қўйилган шу даврда пролетар ҳокимиятининг хоҳиш-иродаси билан ташкил этилган “Брюсов институти”нинг асосий вазифаси ҳам даставвал пролетариатнинг бадиий сўздек энг таъсирчан ва энг кучли қуролни эгаллаб олишига кўмаклашиш эди.

Институтда ўқиш муддати 3 йил бўлган. Институт бағридан Ж.Алтаузен, М.Жумабоев, М.Светлов, С.Злобин сингари таниқли шоир, ёзувчи, драматург, танқидчи ва таржимонлар етишиб чиққан.

Институт кейинчалик ташкил этилган М.Горький номидаги Адабиёт институтига пойдевор бўлиб хизмат қилган.

Москва хотиралари

А.Қодирийнинг Москвадаги айнан “Брюсов институти” ёки бошқа олий ўқув юртида таҳсил олганига оид на бирор ҳужжат, на бирор хотира бор. Аммо Ҳ.Қодирийнинг “Отам ҳақида” китобида адибнинг Москвадаги таҳсил йилларига оид қуйидаги маълумот мавжуд:

“Дадамнинг институтда тинглаган лекцияларидан ёзиб олган иккита 12 варақли, кўк муқовали тўла конспект дафтари (бу дафтарлар устида ҳеч қандай ёзув йўқ эди, баҳарҳол, мен институтда тинглаган лекциялари бўлса керак, деб ўйлайман) 1945 йилгача менда сақланиб келган эди. Конспектнинг бири сиёҳда чиройли русча ҳуснихатда, иккинчиси сиёҳ-қаламда араб алифбосида ўзбекча ёзилган эди…

Русча ёзилган конспектда дунё адабиётидаги баъзи оқимлар ҳақида баҳс боради. Масалан, реализм, идеализм, романтизм, футуризм каби оқимлар; уларнинг кузатган ғоялари, қонуниятлари ва бу оқимларга мансуб кўзга кўринган ёзувчилар қисқа-қисқа баён қилиб ўтилади.

Ўзбекча ёзилган конспектда эса фалсафага оид маълумотлар, масалан, диалектика, мантиқ, кулдан жуз (индукция), жуздан кул (дедукция) қонунлари ва, шунингдек, диққат, туйғу, хаёлот, мушоҳада каби масалалар.

Конспектда индукция ва дедукция қонунлари ҳақида шундай содда бир мисол келтириб ўтилгани ёдимда: “Қарға ўлади. Қарға қушлар туркумига киради. Демак, қушларнинг ҳаммаси ҳам ўлади”. (Бу, индукция – мантиқ илмида жузъий фикрлардан умумий хулосалар чиқаришда қўлланиладиган муҳокама усули.) Конспектда келтирилган бу мисол, аксинча, яна қайтарилади: “Қушлар ўлади. Қарға қушлар туркумига киради. Демак, қарға ҳам ўлади”. (Бу, дедукция – умумий хулосалардан жузъий фикр чиқариш усули.)”

Ўтган асрнинг 20-йилларида “Брюсов институти”да Қодирийга логика ва психологиядан дарс берган М.Григорьев 50-йилларда ҳозирги Ўзбекистон Миллий университети ва Театр-рассомлик институтида бизга маъруза ўқиганида ҳам шунга ўхшаш фикрларни айтган эди.

Ҳ.Қодирийнинг маълумот беришича, адиб 1925 йил январида қишки таътил вақтида Тошкентга келганида, оила аъзоларига аталган совға-саломдан ташқари, костюм ва соат ҳам олиб келган ва бу соат “ўқишнинг биринчи йилини яхши битиргани учун” берилганини айтган.

Яна шу манбадан маълум бўлишича, 1924 йилда Москвага Қодирий билан бирга ўқишга борганлар орасида Комилжон Алимов ҳам бўлган ва у, Қодирийдан фарқли ўлароқ, рафиқаси Хайриниса Ҳакимова билан бирга борган. К.Алимовнинг 50-60-йилларда ҳаёт бўлган рафиқаси Москвада кечган кунларини хотирлаб, Ҳ.Қодирийга бундай деган экан:

“Ёз ойлари эди. Умр йўлдошим Комилжон Москвага ўқишга борадиган бўлди-да, мени ҳам бирга ола кетди. Москвада биз кўп қаватли зўр бир бинода қўндик. Бинонинг биринчи қавати узун коридор, икки томони қатор ҳужра хоналар эди. Шу ҳужралардан бирида биз турардик, ёнимиздаги ҳужрада эса Жулқунбой яшардилар.

Мен Жулқунбойни авваллари кўрмаган, эшитмаган эдим. Гарчи ёнма-ён турсак ҳам, бошида бир неча кун мен у кишидан (умуман эркаклардан) қочиб кўринмай юрдим. Кейин ўртоғим мени эркаклардан қочмасликка буюрди. Шундан сўнг уйимизга Акмал Икромов, Мирмуҳсин Шермуҳамедов, Абдулҳай Тожиев, Муҳиддин қори Ёқубов (булар ҳам Москвага ўқишга боришган), Жулқунбой ва бошқа шу каби тошкентликлар йиғилишиб, ош қилишиб, суҳбатлашиб кетадиган бўлишди…”

Х.Ҳакимова тилга олган “кўп қаватли зўр бир бино” Новолесная кўчасидаги 2-уй бўлиб, унда Туркистон республикасининг Маориф уйи ва туркистонлик талабалар ётоқхонаси жойлашган, талабалар қайси институтда ўқишларидан қатъи назар, шу ерда истиқомат қилишган.

Х.Ҳакимованинг ҳикоя қилишича, у бир куни Қодирийнинг кир юваётганини кўриб қолиб, унга шундай маиший масалаларда ёрдам берадиган бўлган; Тошкентдан қозон-товоқ, мош-гуруч олиб борганлари учун ётоқхонада миллий таомлар тайёрлаб, Қодирийни меҳмонга таклиф этиб туришган.

Яна бир хотира

20-йилларда ўзбек адабиётига кириб келган ёшлар ўртасида “Олтой” тахаллусли шоир ҳам бўлган. Унинг асл исм-шарифи Боис Қориев бўлиб, умидли ёш шоирлардан ҳисоблангани учун республика ҳукумати уни ҳам шу йилларда Москвадаги олий ўқув юртларидан бирига ўқишга юборган. У “Ижоднинг умри боқий” (1976) деган хотирасида ёзишича, 1924 йилнинг ёз ойларида Москвадаги Бухоро Халқ Совет Республикасининг маблағи ҳисобига ташкил этилган ишчилар факультетида иттифоқо Қодирийни кўриб қолиб қолган. Адиб унинг анъанавий саволларига жавобан “соме шогирд, яъни эркин тингловчи” бўлиб ўқиётганини, бир кун Москва Давлат университетида, бир кун Политехника музейида маърузалар тинглаётгани, Санъат музейига қатнаётганини айтиб, турли жойларда адабиёт ва санъат тўғрисида баҳс ва мунозаралар бўлаётганини айтади.

“Бир вақт Москвада, – хотирлайди Олтой, – ўзбекистонлик ҳамшаҳарларнинг рабфак (ишчилар факультети – Н.К.) клубида катта мажлис бўлди. Бу мажлисда Абдулла ака, Шокир Сулаймон, Наим Саид, Анқабой ва Ботулар бор эди. Мажлис тугагач, ҳаммамиз овқатланмоқ учун “Никитинские ворота” (“Никитадарвоза) майдонидаги ошхонага бордик. Абдулла ака табиатан яккахонликни, танҳо юришни ёқтирарди. Шунга қарамасдан, Абдулла акани ҳам ошхонага олиб бордик.

Аммо у киши суҳбатда кишини зериктирмас эди. Тўғри, гапирганда кулдирарди, бироқ ўзи кулмас эди. Сўз аро ўткир мақолларни қистириб ўтарди. Уни гапиртириб қўйиб, ҳикоясини маза қилиб тинглар эдик. “Ўткан кунлар”ни қандай қилиб ёзгансиз? Нима учун мозийни олдингиз?”, деб Шокир Сулаймон савол берарди.

“Ўткан кунлар”ни ёзишимга сабаб, биринчидан, отамдан эшитган ҳикояларим бўлса, иккинчидан, ўзимнинг ўтган тарихга бўлган иштиёқим, муҳаббатим, халқимнинг ўтмишини бўёқларда тасвирлашга уриниб кўриш орзуси бўлди. Ўтмишни билмасдан ҳозирни тушуниш қийин…”, деб изоҳ берарди.

…Абдулла ака ўз сўзида, адабий асарда бадиий тасвир, деталь ва тафсилотлар, чуқур фикрлар бўлмаса, у адабий асар бўлиши қийин. Адабиёт – ҳаёт деганимиз. Ёзувчи ҳаётни ўзининг дунёқараши, ғоявий тушунчаси орқали, жозибали сўзлар билан тасвирлаб кўрсатиши лозим, деб айтарди.

Абдулла аканинг қўлида доим даста-даста газета-журналлар кўрардим. У кўп ўқирди, ҳодиса ва воқеаларни назаридан ўтказиб, ўрганиб борарди. Лангарҳовуз (Москвадаги “Чистые пруды” деган жой бўлса керак – Н.К.) балиқларига нон ушоғини ташлаб, балиқларнинг сув юзида нон талашиб ўйнашганини завқланиб томоша қиларди”.

Қодирий Москвада Олтой билан учрашгунига қадар унинг шеърларини ўқимаган бўлиши мумкин. Аммо у Москвада Олтой билан суҳбатдош бўлиб, унинг футурист шоир эканини “кашф этгач”, “Пилдир-пис” деган пародия ёзиб, пародияни Олтойни мазах қилувчи изоҳ билан “Муштум” журналининг 1924 йил 17-сонида эълон қилган. Қодирийнинг Олтойга бўлган муносабати шундай салбий тус ола бошлаганига қарамай, у, чамаси, 1924 йил Октябрь байрами кунларида, Олтойнинг таклифи билан, Шарқ меҳнаткашларининг коммунистик университетидаги адабий кечага боради. Кечада дастлаб Октябрь инқилобининг оламшумул аҳамияти тўғрисида маъруза ўқилиб, сўнг минбарга Маяковский бошлиқ “комсомол шоирлар” кўтарилиб, шеър ўқишади.

“…Абдулла ака, – хотирлашда давом этади Олтой, – А.Жаровнинг шеър ўқишини жуда мақтади. “Унинг гавдаси забардастлиги, баҳайбатлиги ўз шеърига монанд, шеъри ҳам шу қадар баҳайбат, кишида лўнда таасссурот қолдиради”, дегани ҳамон ёдимда.

Абдулла ака Владимир Маяковскийнинг шеър манераси, пафоси, оддий сўзлардан шеър дарёси яратиши, тилининг жозибадорлиги, тингловчилар қалбини занжирбанд қила олиш маҳоратига қойил қолганини алоҳида таъкидлади. “Саҳна, зал, девор, борлиқ, одам ва жиҳозлар ҳам худди шеърга айланиб кетгандай, шеърига жўр бўлгандай туюлади”, деди. “Шеър ўқиш ҳам катта маҳорат экан. Мен Маяковский шеърини ўзим ўқисам, унча тушунмас эдим. Энди маълум бўлдики, камчилик ўзимда экан”, деб айтди”.

Олтойнинг Қодирий билан 1924 йилда бўлиб ўтган шу икки учрашув ҳақидаги хотираси адиб ҳаётининг биз, адабиётшунослар, учун қоронғи бўлиб келаётган Москвадаги талабалик даврини, оз бўлса-да, ойдинлаштириши билан муҳим аҳамиятга эга.

“Масков хатлари”

Қодирий, суддаги нутқига қараганда, 1925 йил 1 ноябрдан “Муштум” журналида ишлашда давом этди. Мен гарчанд “давом этди”, деб ёзсам-да, аслида Қодирий билан “Муштум” журнали ўртасида узилиш бўлмаган. У Москвага борган илк кунларидан бошлаб журналга “Масков хатлари” деган умумий сарлавҳа остида 5 та хат ва бир неча ҳажвий мақолалар йўллаган ва улар “Муштум”нинг 1924 йилдаги 7-8, 10, 12, 18, 24-сонларида чоп этилган. “Жулқунбой” тахаллуси билан эълон қилинган бу хатларда Москвадаги Қодирийнинг кўзига хунук кўринган кишилар ва воқеалар ҳақида баҳс юритилади. У дастлаб ҳажвбоп шахслар ва ҳодисаларни тополмай, Туркистон республикасининг Маориф уйига келган “Туркистон”, “Зарафшон”, Фарғона” сингари газеталарни варақлаб, Элбек, ўайратий, Шокир Сулаймоннинг шеърларидаги ўзига манзур бўлмаган ўринларни ҳажв қилади, бу газеталардаги услубий ва имловий хатоларга эътибор қаратади. Кейин Москвада ўқиш учун ёш болалари билан бориб, Бухоро Маориф уйида яшаётган аёллар ҳолатини, Миландаги опера студиясида ўқиш учун кетаётган Қори Ёқубовнинг Италия элчихонасидан виза ололмай, Москвада сарсон-саргардон бўлиб юриши сабабларини ўрганмай туриб, уларни шарманда қилувчи ҳажвиялар ёзади.

Умуман, ўзбек адабиётида Абдулла Қодирий ва Жулқунбой деган икки ёзувчи бор. Бу машҳур номлар гарчанд бир кишига мансуб бўлса-да, Абдулла Қодирий билан Жулқунбой бир-бирига асло ўхшамайди, ҳатто баъзан бир-бирини рад этади. “Масков хатлари”ни ҳам, “Йиғинди гаплар”ни ҳам, чамамда, Абдулла Қодирий эмас, Жулқунбой ёзган. “Ўткан кунлар” ва “Меҳробдан чаён”ни эса Жулқунбой эмас, Абдулла Қодирий яратган. Жулқунбой одамзод эътиборини воқеликдаги чиркин ҳодисаларга қаратиб, уларни кулдиришга интилса, Абдулла Қодирий воқеликдаги одамзоднинг яшаши ва курашига куч ва руҳ берадиган ҳодисаларни кўриб, уларни қаламга олади. У одамзод эътиборини воқеликдаги чиркин ҳодисаларга қаратганда эса ўзи ҳам йиғлайди, одамзодни ҳам йиғлатади.

Бир савол

Ойбек ва Собир Абдулла 1946 йилнинг ёз ойларида Бекободга бориб, Фарҳод гидроэлектростанцияси қурувчилари билан учрашув ўтказишган. Шу воқеадан хабар топган тожик шоири Аширмат (ўзбек шоири Назарматнинг акаси!) уларни ўз туғилган жойи – Нов туманига таклиф этган ва меҳмонлар, Бекободдаги учрашувлардан сўнг, Новга етиб боришган.

Шу йилларда Нов туманида партия ташкилоти котиби бўлиб хизмат қилган Абдулаҳад Қаҳҳоровнинг хотирлашича, устоз Ойбек новлик адабиёт ва санъат шинавандалари билан суҳбатлашган ва уларнинг Абдулла Қодирий ҳақидаги саволларига жавобан, жумладан, бундай сўзларни айтган: “…1924-1925 йиллар менинг ёзувчиликка ҳавасманд чоғларим эди. Қодирийнинг Москвадан келганини эшитиб, икки-уч ўртоқ уни кўргани боғларига бордик. Бизни меҳмон қилдилар, Москва таассуротларидан сўзлаб бердилар. Шунда, ёдимда, Қодирий биз, ёшларга ўгит тариқасида сўзлаб, миллий республикалар ёзувчиларининг дунёқарашини кенгайтиришда рус адабиётининг аҳамияти катталигини айтган эди. У, айниқса, Лев Толстой ва Чеховни севиб сўзларди”.

Қодирийнинг Москва сафаридан кейинги ҳаёти ва кайфиятига оид шу хотирада унинг ватанига қандай бой ва гўзал таассуротлар билан келгани бир оз бўлса-да ойдинлашиб турибди.

Қодирий Москвада яшаган 1924-1925 ўқув йилида, Олтой хотирасида тилга олинган ўзбек ёзувчиларидан ташқари, Фитрат билан Чўлпон шу ерда бўлишган; Маннон Уйғур раҳбарлигидаги собиқ “Ҳамза” театрининг бўлажак асосчилари шу ерда таълим олишган. Акмал Икромов билан Файзулла Хўжаев ҳар сафар Москвага хизмат сафари билан боришганида, шу ерда таҳсил олаётган талабалар билан учрашиб, уларга руҳ бағишлаб, зарур бўлса, моддий ёрдам кўрсатиб кетишган. Москванинг диққатга сазовор жойлари, театр ва музейларига барча талабалар доим бориб туришган. Москва шу йилларда том маънода маданият ўчоғи бўлиб, у ерда таълим олган ўзбек талабаларининг аксари давлат, фан ва маданият арбоблари бўлиб етишган.

Наҳотки, шу маданий Москва “Брюсов институти”да ёки, борингки, Журналистлар институтида ўқиган Абдулла Қодирий ижодида “Масков хатлари”дан бошқа бирор ёруғ из қолдирмаган бўлса?! Балки рус адабиётшуноси Л.И.Кли­мович ёзганидек, Қодирий шу сафар чоғида “Ўткан кунлар” романига сайқал беришда давом этгандир…

АБДУЛЛА ҚОДИРИЙ ВА ХОЛИД САИД

Абдулла Қодирийнинг муборак номи оқланганидан сўнг унинг ҳаёти ва ижоди тўғрисида ўнлаб монография, китоб ва рисолалар, юзлаб мақолалар эълон қилинди. Аммо ҳали ҳам бу сермазмун ва фожиали ҳаётнинг эътиборсиз қолган саҳифалари йўқ эмас. Хусусан, деҳқончилик, вассачилик, приказчиклик билан шуғулланган йигитнинг 1915 йилда адабиёт оламига дафъатан кириб келиш жараёни ҳали ҳам равшанлик касб этмаган. Қодирийнинг суддаги нутқидан аён бўлишича, 1913-1914 йилларда унда “Садои Туркистон”, “Самарқанд”, “Ойна” журнал ва газеталарига “гап ёзиш фикри” уйғонади. Лекин “идорадагилар билан танишлиғи бўлмағони учунми ёки ёзган гаплари маънисиз бўлғони учунми” кўпинча унга “Идорадан жавоб” рукнидаги хатларгина келарди. Аммо Қодирий бу хатлардан “мамнун” бўлгани учунми ёки адабий истеъдодига ишонгани учунми, “ҳикоя ва романларга тақлидан” асарлар ёзишда давом этиб, 1915 йилда “Жувонбоз” ҳикоясини нашр этишга, М.Беҳбудийнинг “Падаркуши” таъсирида “Бахтсиз куёв” драмасини ёзиб, саҳналаштиришга муваффақ бўлади. Шу сўнгги асари билан туғилиб келаётган ўзбек театрига боғланганини сезган адиб 1917 йил Февраль инқилобидан кейин “Турон” жамиятига аъзо бўлиб киради. Бироқ орадан бирор ойдан сўнг “халқ милицияси”дан “озиқ комитети”га ишга ўтганида, “Турон”дан чиқарилганлиги ҳақидаги гап-сўзларни эшитиб, ундан узоқлашади.

“Шу вақтларда матбуотда, — деган эди у 1926 йилги суддаги нутқида, — Россиядаги сиёсий фир­қалардан “социал демократ”, “социал революционер”, “кадет”, “интернационалист” сўзлари сўзланиб турар эди. Айтиб ўтишим керакки, ҳалиги сиёсий исмларга газета ўқийдирғон бўлғонимдан бери (таъкид бизники — Н.К.) таниш бўлсам ҳам, уларнинг чин маъноларига тушуна олмас эдим”.

Бу эътирофнома 1917-1918 йилларга қадар адиб дунёқарашининг шаклланиб улгурмаганидан, унинг кўпгина муҳим ижтимоий масалаларда ҳамон тебраниб турганидан дарак беради.

Ҳаёнинг Жулқунбой билан мусоҳабаси

“Абдулла Қодирий қомуси” устидаги ишни бошлашдан аввал камина бисотимдаги адибга доир ҳужжат ва материалларни тўплаб, тартибга солар эканман, “Жулқунбой билан мусоҳаба” деган мақола лоп этиб чиқиб қолди. Мақолани бундан бир неча йил аввал қўқонлик тиниб-тинчимас адабиётшунос олим Рустамжон Тожибоев менга юборган эди. Букун “Мусоҳаба”ни қайта ўқир эканман, унда Қодирийнинг юқорида қайд қилинган даврдаги иккиланишлари, дунёқарашининг шаклланишидаги қийинчилик ва зиддиятлар ўз аксини топганлиги мени ўйлантириб қўйди. Қодирий дунёқараши шаклланишидаги мураккабликнинг адиб замондоши томонидан илғанганлиги шу борадаги мушоҳадаларимнинг тўғри эканлигини тасдиқлагандек туюлди.

Мақола 1914 йил 26 июнь куни “Туркистон вилоятининг газети”да чоп этилган. Унда зикр қилинган воқеа ўша йилнинг 14 июнида рўй берган. Шу куни бир неча дўст йиғилиб, кимнингдир боғида суҳбат қуришади. Суҳбат ҳам, суҳбат кечаётган жой ҳам шу қадар гўзал эдики, ҳатто дўстлар шу ерда ётиб қолишни ихтиёр қилишади. Мақола муаллифи эса уйига бориб тунаши лозимлигини ва эрта билан қайтиб келишини айтиб, дўстлари билан хайрлашади. Ва саҳарлаб туриб, улар даврасига етиб келади.

“…Чой ичиб, таом еб бўлганимиз баъдида, — деб ёзади муаллиф, — сўз орасида сўзимизни миллат тўғрисида юргузмоқни хоҳлаб гапурар эрдим ва газиталарни фойдалиги тўғрисида ҳам гапурар эрдим. Ўлтурушган дўстларим замонадин бехабарроқ, аммо бирини яқин вақтдин буён газитаға муҳаббат қилдириб, газита олдира бошлаган эрдим. Яхшиғина ўқуб юрур эрди. Ҳамма вақт тараққийпарварларға муҳаббатда эрдилар. Сўз уруниб келиб тараққийпарварларға келди. Ўша одам манго қараб айдиким: “Мани кўнглим тараққийпарварликдин савиди. Ман яқинда бир жойда ўлтуруб эрдим, тараққийпарварлардин бир-иккиси маст бўлушуб ўтдилар. Кўриб ҳайрон бўлдим. Буларни аҳволи ушбу-ку! Билмасман, бош­қалари қандайдур, деб тараққийпарварлардин ихлосим қайтди”, — дедилар ва бошқа далиллар келтуруб, мани уялтурмоқчи бўлдилар. Ман айтдим: “Олар фаришта эмас, албатта, бандаи худо. Баъзилари бўлса, ажаб эмас, ҳаммалари демоқингиз хатодур”. Ва бошқа далиллар бирлан сўзладим. Аммо олар бир-икки нафар бўлгонидин маъқул қилолмадим. Охири: “Ман тараққийпарварлиқдан қайтдим”, дедилар…”

Бу лавҳада тилга олинган, “яқин вақтдин буён газитаға муҳаббат” қўйиб, газита ола бошлаган, аммо энди “тараққийпарварликдан қайтган”ини эълон қилган киши Абдулла Қодирий (Жулқунбой) эди. Унинг бу сўзларини эшитган муаллиф аччиғи келиб, унга бундай сўзларни айтади:

“— “Эй Жулқунбой, биродар, мундай беҳуда сўзларни сўзламанг, яхши эрмас, бир-икки тараққийпарварман деб юрган одам мастона юрса ёки қабоқ(хона)ни эшикини олдидан ўтса, дарров ўшал яромас бўлдиму? Йўқ, мундай сўзингиз­ға инонмасман. Нимаики, сиз пиёниста бўлсангиз, қабоқ(хона)да ўлтурганингизда оларни ичишиб ўлтурғонини кўрсонгиз, ул вақтда мундай сўзласангиз бўладур. Бул сўзларни манго сўзладингиз, аммо бошқа одамларға сўзлаб юрмангки, сизға яхши бўлмас, — дедим. Шундай сўзлар бирлан қизоришиб олдим.

Биз замондошларнинг хотиралари орқали Қодирийнинг камтар ва камсуқум инсон бўлганлигини яхши биламиз. Яна шуни ҳам биламизки, у унча-мунча гапни кўтара олмайдиган, аччиғи тез кишилар сирасидан бўлган. Акс ҳолда у билан ўози Юнус ўртасида ўтган баланд-паст гаплар 30-йилларда матбуот орқали бутун республикага тарқалмаган бўларди… Ана шундай кишининг юқоридаги аччиқ сўзларни эшитиб, уларга жавоб бермай вазмин ўтириши ғайритабиий эди.

“Мубоҳаса” қуйидаги сўзлар билан тугаган: “Яна Жулқунбой жанобларини аччиғлари келиб, сўзламоқ бўлуб туруб эдилар, ман: “Мундан ортиқ вақтим йўқ”, деб хайр­лашиб, боғдин чиқиб кетдим”.

Ўйлайманки, мазкур мақола Қодирийнинг шу йилларда шаклланиб, мустамлака ўлкага янги ҳаёт шабадаларини олиб кираётган миллатнинг фидойи фарзандлари — тараққийпарварлар даврасига кириб келиши бир оз қийинчилик ва тебранишлар билан юз берганидан шаҳодат беради.

Ҳаё ким бўлган?

Юқорида икки лавҳаси келтирилган мақола тагига: “Ҳаё”, деб имзо чекилган. “Туркистон вилоя­тининг газети”га тузилган библиографик кўрсаткич”дан маълум бўлишича, газетада “Ҳаё”нинг фақат шу “кичкина фельетон”игина босилган, холос. “Садои Туркистон” газетасида эса унинг ўнга яқин мақолалари, шунингдек, “Таассуротим” деган шеъри ҳам эълон қилинган. Аммо бу ва бош­қа нашрларда Ҳаёнинг ким эканлиги масаласига равшанлик кирита олувчи бирор маълумот ёки шаъма учрамайди. Бироқ буни қарангки, камина сўнгги йилларда тез-тез мурожаат этаётганим “Тазкираи Қайюмий”да Хаёлий деган шоир ҳақида маълумот берилган экан. Шу манбада ёзилишича, “Бу шоир Тошканд шаҳридан бўлуб, Номи Холиддур. Отаси Муҳаммад Саййид бўлса керакдурки, Холид Сайид деб маъруфдур. Новча бўйли, қотма гавдали, буғдой рангли, европача костюмда бўлса-да, кичик саллали олим киши эди. 1913 йилда Хўқандда бўлуб, тахминан 33 ёшларинда бор эди. Хўқандда чиқа бошлаган “Садои Фарғона” газетасида бир мақоласи ила “дариғ” радифли ғазали босилиб чиқмиш эди. Сўнграги аҳволидан хабарим бўлмади”.

Мазкур тазкира академик Азиз Қаюмов томонидан катта меҳр билан нашрга тайёрланганига қарамай, анчагина фактик ва имловий нуқсонлардан холи эмас. Хусусан Ҳаё исмли шоирнинг иккинчи тахаллуси Хаёлий эмас, балки Ҳаёлидир.

Тазкира муаллифи Пўлатжон Қайюмий юқоридаги сўзлар билангина кифояланиб қолмай, Ҳаё (Ҳаёли)нинг “Садои Фарғона” ва “Садои Туркистон” газеталарида босилган “Намунаи таассуротим” сарлавҳали ғазалини ҳам ўқувчилар эътиборига ҳавола этган.

Ағла, эй авлоди миллат, хору зор бўлдинг,дариғ (1) ,
Жаҳл ила ғафлат юзидин тору мор бўлдинг, дариғ.

Ҳашмат (2) у жоҳа (3) етишди илм ила ағёрлар (4),
Жаҳл водийсида танҳо хоксор бўлдинг,дариғ.

Ҳоли помоли ҳақорат, фикри истиқбол йўқ,
Инқирозға юз тутуб, заллат (5) шиор бўлдинг, дариғ…

Дилрабои маърифат оғуши ағёра тутуб,
Беҳамият бобида сен ошкор бўлдинг,дариғ.

Эй Ҳаёли руҳи поки, Мустафодин сўр мадад,
Уммати ислом ҳолидин на зор бўлдинг,дариғ.

Бизнинг бу ға­залдан каттагина парчани келтирганимиз боиси шундаки, миллатпарвар шоир Ҳаё Абдулла Қодирий (Жулқунбой) иштирокида бўлиб ўтган суҳбатда унга ва бошқа дўстларига миллат тўғрисидаги шундай дард ва ҳасратларини баён этмоқчи бўлган.

Шундай қилиб, “Мусоҳаба”нинг муаллифи “Ҳаё” ва “Ҳаёли” тахаллуслари билан шеър ва мақолалар ёзган киши Холид Саиддир.

Холид Саид ким бўлган?

Холид Саидхўжаев 1888 йили Тошкент вилояти Бўстонлиқ туманидаги Қўшқўрғон қишлоғида деҳқон оиласида тўнғич фарзанд бўлиб туғилган. Унинг тўртта укаси ва сингиллари бўлган. Отаси Саидалихўжа тумандаги таниқли ва баобрў кишилардан. Шу сабабли бўлса керак, Холид қишлоқ мактабини тугатганидан сўнг, Тошкент шаҳридаги мадрасаларнинг бирида таҳсил олган. Мадрасани тугатгач, Қўшқўрғонга бориб, 5-6 ой мобайнида ер ўлчаш ишлари билан машғул бўлган. Ёшлигидан илм-фанга, маърифатга ихлос қўйган йигит 1911 йилда диндор отасининг розилигини ҳам олмай, тўплаган маблағи ҳисобига Туркияга йўл олади. У дастлаб Истанбул университетининг тиббиёт факультетида уч йил ўқиб, шифокорлик ихтисосини эгаллайди. 1913 йил ўрталарида она юртига қайтади ва Туркияда олган билимини ҳаётга тадбиқ этмоқчи бўлади. Аммо ватандошларининг оғир ижтимоий, иқтисодий ва маданий шароитда яшаётганини кўрган Холид дори-дармон билангина эмас, қалам ва сўз билан ҳам жафокаш халққа хизмат қилишни лозим деб топади. У шу мақсадда нафақат Тошкент, балки Қўқон, Фарғона ва бошқа шаҳарларга ҳам боради. Аммо, чамаси, ўзини зиёли деб билган аксар кишиларнинг тараққийпарварлик ғояларига лоқайдлигини кўргач, 1914 йили яна Туркияга кетади.

Холид Саид дастлаб Ганжада, сўнгра Бокуда ишлашда давом этади. 1920 йилдагина Тошкент­га қайтиб, айрим манбаларда айтилишича, шу ердаги “олий педагогика мактаби”га раҳбарлик қилади. Аммо орадан икки йил ўтгач, яна Озарбайжонга қайтиб, Бокунинг нефть районларидан бирида педагогик фаолият билан шуғуллана бошлайди. У турли йилларда Бокудаги ишчилар факультетлари, гидро- ва индустриал техникумлар, педагогика ва иқтисод институтларида ишлаб, олий ўқув юртларининг аспирантларига турк, араб ва форс тилларидан дарс беради.

Афсуски, Бокуда таҳсил олган Ҳалима Носирова, Ғайратий, Ҳоди Зариф сингари таниқли кишиларнинг хотираларида, маълум сабабларга кўра, Холид Саид номи тилга олинмаган. Аммо улар билан бир даврда Бокуда ўқиган Назира Алиева 1975 йилда чоп этилган “Санъат – менинг ҳаётим” китобида ёзишича, Ҳоди Зариф ёш санъаткорлардан аввал борганлиги учун уларни Бокуда кутиб олиб, “Холид Саидхўжаев деган бири кишининг олдига бошлаб борган”. “Холид афанди, — деб ёзган Назирахоним, — асли ўзбек бўлиб, Туркияда ўқиган ва Бокуда туриб қолган. Бу киши Ўзбекистон ССРнинг Озарбайжондаги вакили эди. ўоят дилкаш, саховатли ва меҳрга бой бўлган бу киши бизни очиқ чеҳра ва чексиз қувонч билан кутиб олди. Йигитларни ётоқхонага тақсимлаб, бизни квартираларга жойлаштириш кераклигини уқтирди”.

Холид Саид талабаларга маърузалар ўқибгина қолмай, тилшуносликнинг турли соҳалари бўйича илмий тадқиқот ишларини ҳам олиб борган. Унинг “Усмон, ўзбек ва қозоқ тилларининг қиёсий грамматикаси”га бағишланган тадқиқоти 1926 йилда Бокуда Озарбайжонни текшириш ва ўрганиш жамияти томонидан нашр этилган. Б.Чўпонзода гарчанд 1936 йилда замона зайли билан бу асар муаллифини “бобоватан ва боботил” назариясини қўллаб-қувватлаганликда айблаган бўлса-да, 1935 йил 2 декабрь санали “Ўр. Холид Саид Хўжаевнинг илмий-педагогик фаолиятига тақриз”ида бундай ёзган эди: “Ўр. Х.С.Хўжаев малакали тилшунос-шарқшунослардан биридир. Ўр. Хўжаев арабий, форсий, туркий (шу жумладан, озарбайжон – Н.К.), ўзбек тилларини мукаммал эгаллаган, рус тилини ҳам яхши билади. Ўр. Хўжаевнинг 124 та илмий иши бор, улар орасида туркий тил синтаксиси ҳақидаги сўнгги ишини алоҳида қайд этиш лозим. Ўр. Холид Саид бу ишида Шарқ ва рус тилшуносларининг синтаксис назариясига оид барча асосий ишларидан ва кўп йиллар мобайнида туркий тилнинг синтактик қурилиши бўйича тўплаган материалларидан фойдаланган”. Чўпонзода ўзининг шу тақризи билан Хўжаевга диссертация ҳимоясисиз фан номзоди даражаси ва доцент унвонини бериш масаласини кўтарган экан.

Холид Саиднинг қизи Беҳижа Мамедованинг “Қатағон қилинган туркология” китоби (Москва, 2002) муаллифларига йўллаган хатидан маълум бўлишича, отаси ҳаётининг сўнгги йилларида СССР Фанлар академияси Озарбайжон бўлимининг тарих шуъбасида 1-разрядли илмий ходим бўлиб ишлаган ва айни пайтда тилшуносликнинг турли соҳалари (туркий тиллар грамматикаси ва стилистикаси, ёдгорликлардаги ёзувларни ўқиш ва бошқ.) бўйича талабалар ва аспирантларга маърузалар ўқиган.

Холид Саиднинг бизгача етиб келган ҳисоботидан аён бўлишича, у “Қиёсий грамматика”дан ташқари, “Янги алифбо бўйича олиб борилган ишлар хусусидаги хотиралар” (1928), озарбайжон тили асосида “Мухтасар стилистика” (1933), “Мукаммал синтаксис”, “Стилистика назарияси”, “Чиғатой адабиёти бўйича маърузалар”, “Туркий адабиёт назарияси”, “Туркистон тарихининг қисқача обзори”, “Эрон (форс) тили грамматикаси”, “Урхон ёзувларининг изоҳланган тадқиқоти” сингари илмий асарларни ёзган. Олимнинг шу йилларда олиб борган илмий изланишлари марказида “Девони луғотит турк” асарини туркий тилга таржима қилиш ва уни замонавий шарқшунослик илми тамойиллари асосида илмий шарҳлаш масаласи турди. Афсуски, 1-жилди нашрга тайёрланган “Девон” ҳам, Холид Саиднинг юқорида тилга олинган аксар асарлари ҳам 1937 йил гулханларида ёниб кул бўлган.

Маҳмуд Кошғарийнинг “Девону луғотит турк” асари туркий халқларнинг умумий ёзма ёдгорлигидир. Шу сабабли бу асарни кабардин, қозоқ ва бошқа тилларга ҳам таржима қилиб бериш борасида Холид Саидга мурожаат қилишган. Олим 1935 йил 1 сентябрда “Девон”ни таржима қилишга киришиб, уни 1937 йил апрелида тугатган. 1 июлда эса “Девон” таржимасини (шарҳлари билан) Ленинграддаги муҳаррирлар — Крачковский билан Маловга юбориш ниятида бўлган. Минг афсуслар бўлсинки, Холид Саидхўжаев 1937 йил 4 июнда жосус сифатида қамоққа олиниб, шу йилнинг 13 октябрида отиб ташланди.

Ўзбек халқининг маърифатпарвар фарзандларидан бири Холид Саид ҳаёти шундай фожиали тарзда якунланди. Олим илмий ҳаётининг маъно-мазмунини ташкил этган “Девон” таржимаси ҳам ёниб кул бўлди.

“Ўткан кунлар” озарбайжон тилида

Маърифат ва маданият оламига шоир ва публицист сифатида кириб келган Холид Саид илмий-педагогик фаолият билан қанчалик банд бўлмасин, адабиёт билан, бадиий ижод билан шуғулланишга ҳам вақт топди. Олимнинг қизи Беҳижа Холидовнанинг айтишига қараганда, у озарбайжон шоирларидан Фузулийни айниқса, севган ва унинг шеърларини ўқиб, баҳри дили очилган. Шундай дақиқаларда бўлса керак, ўзи ҳам шоирлик ёшлигини қўмсаб шеърлар ёзган. Яқинда Бокуда нашр қилинган Азер Туроннинг “Холид Саид. Шаҳид туркшунос” деган китобида олимнинг шундай шеърларидан бири эълон қилинган.

Бадиий ижодга меҳр қўйган кишининг бу сеҳрли оламдан узоқда яшаши қийин. Холид Саид шоирликка асло даъво қилмаган бўлса-да, адабиёт мухлиси сифатида турк, озарбайжон ва ўзбек адабиётини имкон даражасида кузатиб борди, бу адабиётларда майдонга келган янги ва яхши асарларни ўқиб боришга интилди. У 1930 йили Рашид Нури Гунтекиннинг туркий оламда шуҳрат қозонган “Чолиқуши” романини озарбайжон тилига таржима қилди. Бу асардан олдин, 1928 йилда эса, у Абдулла Қодирийнинг “Ўткан кунлар” романини ёзганидан хабар топиб, уни ўқишга жазм этди. Тошкентлик эски таниши, ҳатто дўстининг бу асари унга ғоят манзур бўлди. Бир замонлар тараққийпарварлардан кўнгли қолиб, улардан узоқлашмоқчи бўлган йигитнинг ўн йил ичида забардаст ёзувчи даражасига кўтарилгани ва Ўрта Осиё халқ­лари адабиётида биринчи миллий романни яратгани уни ҳайратга солди. У шундай баркамол асарнинг барча туркий тилларга таржима қилиниб, нашр этилишини истади ва ўзи биринчи бўлиб озарбайжон тилига таржима қилишга киришди. Лекин олим асарни педагогик фаолиятдан ортган вақтида таржима қила бошлаган бўлса керакки, Қодирий романининг озар китобхонларига тезроқ етиб бориши лозимлигини ўйлаб, бу ишга Қамчибекни ҳам жалб этди. Ўзбекистонда яшагани, ўзбеклар орасида улғайгани учун ўзига Қамчибек тахаллусини олган бу зотнинг асл исм-шарифи Абдулла Гайнуллин бўлган. Холид Саид Қамчибек билан Янги турк алифбоси Марказий қўмитаси деб аталган муваққат муассасада танишган ва унинг ўзбек тилини “сув қилиб ичиб юборгани”ни кўриб, ғоят хурсанд бўлган эди. Хуллас, шу икки маслакдош ижодий меҳнатининг натижаси ўлароқ 1928 йилда Бокуда “Ўткан кунлар” романи озарбайжон тилида нашр этилди.

Романга илова қилинган “Сўзбоши”да икки таржимон, жумладан, бундай ёзган эдилар:

“…Асар ўзбек адабиётининг биринчи романларидан ҳисобланади; асарда, бир томондан, ўзбек ҳаёти, хотин-қизлар турмуши, уларнинг юмшоқ табиатлари, садоқатли, яхши одатлари тасвирланган. Иккинчи томондан, уларнинг оила ичидаги ҳаёти нафис суратда кўрсатилган. Қаҳрамон — ўзбек халқининг характерини ўзида акс эттирган, ўзбек қавмининг бир типидир. Асар реалистик. Шунинг учун ҳам реализм ғояси ўзбек адабиётига шу асар орқали қириб келган, де­йиш мумкин”.

Холид Саид Абдулла Қодирий романининг озар диёрида ҳам севилиб-севилиб ўқилишига шу тарз­да ўз ҳиссасини қўшди.

---

1 Дариғ – ҳайф, афсус, аттанг.
2 Ҳашмат – улуғлик, эътибор, ҳурмат.
3 Жоғ – мансаб, мартаба.
4 Ағёрлар – бегоналар, рақиблар, душманлар.
5 Заллат (залолат) – адашиш, йўлдан озиш, гумроҳлик.

Har bir yozuvchining shakllanishida uning qanday tarixiy, ilmiy va adabiy-badiiy manbalardan oziqlangani muhim ahamiyatga ega. Pirovardida yozuvchi asarlari qimmatini belgilovchi shu jarayon asosan o‘rta va oliy o‘quv yurtlaridagi tahsil mavsumida kechadi. Ammo shunday favqulodda iste’dod egalari ham bo‘ladiki, ular biror maktab yoki dorilfunun ko‘chasidan o‘tmay turib ham, xususiy mutolaa yo‘li bilan katta va boy bilim xazinasiga ega bo‘ladilar.

Naim Karimov
ABDULLA QODIRIYGA BAG‘ISHLANGAN
IKKI MAQOLA

ABDULLA QODIRIY QAYERDA O‘QIGAN?

Qodiriy Mayakovskiy bilan ko‘rishganmi?
Qodiriy shoir Oltoyni nega tanqid qilgan?
Qodiriyni Moskovdan nega olib qolishgandi?
Kuldirardi, biroq o‘zi kulmas edi.

Har bir yozuvchining shakllanishida uning qanday tarixiy, ilmiy va adabiy-badiiy manbalardan oziqlangani muhim ahamiyatga ega. Pirovardida yozuvchi asarlari qimmatini belgilovchi shu jarayon asosan o‘rta va oliy o‘quv yurtlaridagi tahsil mavsumida kechadi. Ammo shunday favqulodda iste’dod egalari ham bo‘ladiki, ular biror maktab yoki dorilfunun ko‘chasidan o‘tmay turib ham, xususiy mutolaa yo‘li bilan katta va boy bilim xazinasiga ega bo‘ladilar. Va ular yaratgan asarlar maktab yoki madrasa ko‘rgan yozuvchilarning asarlariga nisbatan umrboqiy bo‘lishi hech gap emas. Biroq bu qoida emas, istisnodir.

Abdulla Qodiriy ayrim zamondoshlari singari na “Oliya” madrasasida o‘qigan, na Sarbonna universitetida. Lekin u yozgan ikki roman qariyb sakson yildan beri o‘zbek adabiyotining shoh namunalaridan biri sifatida sevib o‘qilib keladi. Adib shunday buyuk asarlarni yozish uchun qanday tayyorgarlik bosqichini o‘tgan? Qayerda o‘qigan? Go‘zal adabiy tilda yozish malakasini qayerda va qanday egallagan? Badiiy tafakkuri qanday shakllangan?..

Ma’lumki, hayot – ijod manbai. Binobarin, adib asarlarida tasvirlangan qahramonlarni, voqealarni hayotning o‘zidan olgan. Otasi Qodir bobo va uning “dunyo ko‘rgan” jo‘ralaridan ajabtovur “romanbop” hikoyalarni eshitgan. Jadid gazeta va jurnallarini o‘qigan… Lekin bular hammasi yozuvchi uchun nari borsa “qurilish materiallari” bo‘lib xizmat qiladi. Prototipni adabiy qahramon darajasiga ko‘tarish, voqea va hodisalarni saralash, saralanganlarini badiiyat mehvariga tizib chiqish, tasvirni voqea mohiyati va qahramon holatidan kelib chiqqan holda turli maromda olib borish, zarur bo‘lganda esa to‘lqinlantirib yuborish lozimki, kitobxon shu nuqtaga kelganda hayratlanib-larzalanib ketsin.

Yozuvchining shu ijod alifbosini egallamay turib katta san’atkor darajasiga ko‘tarilishi mahol.

Adib “dorilfunun”lari

Abdulla Qodiriy tavallud sanasini turli yillarda turlicha aytib kelgan. Chunonchi, u 1926 yilda hibsga olingan vaqtida: “Men qaysi yilda va qaysi oyda tug‘ilganimni bilmayman”, degan bo‘lsa-da, “Ayblov xulosasi”da uning 30 yoshda ekani qayd etilgan. Agar shu faktga asoslanadigan bo‘lsak, adib 1896 yilda tug‘ilgan bo‘lib chiqadi. (Hozir 1894 yil uning tug‘ilgan sanasi sifatida qabul qilingan.) Yana shu “Ayblov xulosasi”ga qaraganda, u o‘z uyida xat-savodini chiqarib, o‘qish-yozishni o‘rgangan.

Qodiriy, suddagi nutqidan ma’lum bo‘lishicha, 9-10 yoshlarida maktabga borgan va “ikki-uch yil chamasi” eski maktabda o‘qigan. Keyin o‘n ikki yasharlik chog‘ida, iqtisodiy qiyinchilik orqasida, otasining xohishi bilan bir savdogarning uyida xizmatchi bo‘lib ishlagan. Savdogar ruscha yozuv-chizuvni biladigan odamga muhtoj bo‘lgani uchun uni rus-tuzem maktabiga o‘qishga bergan. Abdulla shu maktabda ikki yil o‘qigan, ammo uy xizmatlaridan ortmagani bois uning rus tilini o‘rganishida biror siljish bo‘lmagan. Shundan keyin u otasiga yolvorib, uyiga qaytadi va rus-tuzem maktabida o‘qishni davom ettiradi. Akasi shu yillarda toqichilik bilan mashg‘ul bo‘lgani uchun “maktabdan bo‘shagan kezlari”da u ham toqichilik va bog‘ ishlari bilan band bo‘ladi. 1912 yilda esa yana otasining amri bilan “prikazchik”lik qila boshlaydi. Bo‘lajak adib “prikazchik”lik qilayotganining “uchinchi-to‘rtinchi yillari” – 1915 yilda “xo‘jayinning ishi to‘xtab, do‘koniga pechat tushadi”. Shundan keyin u qish kirib, toqichilik ishlari to‘xtagunga qadar yana akasi bilan birga yog‘och randalaydi. So‘ngra “bir qish madrasada o‘qib, ko‘klam kelgach, yana toqichilikka ketadi”. Oradan ko‘p o‘tmay, 1917 yil fevral inqilobi ro‘y beradi va Qodiriy xalq militsiyasi, oziq-ovqat qo‘mitasi singari yangi davlat muassasalarida xizmat qila boshlaydi.

Shunday qilib, Qodiriy 1917 yilga qadar bo‘lgan davrda ikki-uch yil eski maktabda, uch yil rus-tuzem maktabida va bir qish madrasada tahsil oldi. U ayni vaqtda bir boyning xonadonida xizmatchi, ikkinchi boyning qo‘lida “prikazchik” bo‘lib ishladi, akasi bilan birga duradgorlik qilib, ro‘zg‘or aravasini tortdi. Agar Qodiriyning 1919 yildayoq “O‘tkan kunlar” romanini yozishga kirishganini e’tiborga olsak, adibning ikki maktab va madrasada olgan bilimi uning ijodkor sifatida shakllanishida yetarli baza bo‘la olganmikin?..

A.Qodiriy ijodining ilk tadqiqotchilaridan biri professor A.Sa’diy “O‘zbek burjua adabiyoti” (1935) darsligida adibning “3-4 yil eski maktabda o‘qib (1907 yilgacha), eskicha o‘qish va yozishga o‘rgan”gani va shu vaqtda “eski doston va hikoyalarni havas bilan o‘qiy boshlagan”ini aytgan. Ammo bu hol ham Qodiriy ijodining boshlanishi va ravon yo‘lga chiqib olishiga yordam bera oladigan omillardan emas. Shuning uchun u, A.Sa’diyning yozishicha, “prikazchik”likdan ketganidan keyin “ishni (o‘qishni, demoqchi – N.K.) davom qildirish fikriga tushadi”. “Chetga ketib o‘qish uchun imkoniyat topa olmasdan, – deb yozadi olim, – oxirda jadidlar ta’siri bilan isloh etilgan madrasalardan biriga (Xo‘ja Ahmadboy madrasasiga) kirib, 2 yil madrasada o‘qiydi. Unda bir necha jadid o‘rtoqlarning harakatlari bilan arabcha va forscha til darslarini yangi usulga ko‘chirub, jadidlashtirib, …shu madrasada haligi tillarni o‘rganib chiqadi”.

A.Sa’diyning Qodiriy hayoti va ijodiga oid bu va boshqa ma’lumotlarni uning o‘zidan olgani shubha uyg‘otmaydi.

Adibning asosiy biografi uning to‘ng‘ich o‘g‘li Habibulla Qodiriydir. Uning qarindosh-urug‘lar va boshqa zamondoshlarning xotiralariga asoslanib yozishicha, otasi dastlab Zangiotadagi mulla Olim va mulla Ziyolardan, rus-tuzem maktabida esa mulla Alijondan saboq olgan. Qodiriyning bog‘ qo‘shnisi Tursun otinning naql qilishicha, bo‘lajak yozuvchi o‘qishdan qaytgach, uning uyiga kirib, “Yusuf va Zulayho”, “Farhod va Shirin” singari xalq kitoblarini o‘qigan.

Shu yillarda “Turon” teatr to‘dasi tashkil topib, o‘z spektakllarini “Turon”, “Sharq sahnasi” va “Kolizey” teatrlari sahnalarida namoyish qilishi, “Sadoi Turkiston” singari gazetalar, “Oyna“ singari jurnallarning chop etilishi Qodiriyning ma’naviy va ma’rifiy olamiyu dunyoqarashini ag‘dar-to‘ntar qilib yuboradi. U “Padarkush” spektakli ta’sirida “Baxtsiz kuyov” pyesasini yozadi; Turkistonda hukm surayotgan ayanchli ijtimoiy sharoit jadid matbuoti tufayli ko‘zi ochilgan Qodiriyda “Juvonboz”, “Uloqda”, “Jinlar bazmi” singari hikoyalarni, “To‘y”, “Ahvolimiz”, “Millatga bir qaror” singari she’rlarni yozish ehtiyojini uyg‘otadi. Qolaversa, shu yillarda Turkistonga Turkiya, Ozarbayjon va Tataristonda nashr etilgan davriy nashrlar bilan birga badiiy asarlar ham kelayotgan va ular orasida arab yozuvchisi Jo‘rji Zaydonning Valter Skott romanlari ta’siridan xoli bo‘lmagan romanlari ham bor ediki, ular yosh adib uchun adabiy maktab vazifasini o‘taydi.

Adabiy bilim olish istagi

O‘tgan asrning 10-yillarida milliy matbuot endigina shakllana boshlayotgan, o‘zbek-ozarbayjon, o‘zbek-tatar adabiy aloqalari ham endigina izga tushayotgan edi. Shunday adabiy-madaniy aloqalar boshlangan davrda turkistonlik yozuvchilarda roman yozish ishtiyoqi paydo bo‘ladi. Hali yangi adabiy janrning qonun-qoidalari bilan tanishib ulgurmagan yozuvchilar roman yozishga bel bog‘laydilar. 1914 yili “Turkiston viloyatining gazeti” (75-79-sonlar)da Mirmuhsin Shermuhamedovning “Befarzand Ochildiboy” “roman”idan ayrim parchalar e’lon qilinadi. Adabiy jarayondagi shu muhim yangilikdan ilhomlangan Hamza “Yangi saodat” “milliy roman”ini yozib, uni 1915 yil martida nashr qilishga muvaffaq bo‘ladi. Shu yillarda bir necha hikoyasi chop etilgan Qodiriy ham 1919 yilda ilk romanini yozishga kirishadi. Romanning dastlabki boblari “Inqilob” jurnalining 1923 yil fevral-mart sonlarida e’lon qilinadi. Adabiyotshunos Bahodir Karimovning aniqlashicha, oradan bir yildan ziyodroq vaqt o‘tgach, shu jurnalning 1924 yil may sonida romanning yana bir parchasi chop etiladi. Yangi milliy o‘zbek romani tug‘ilganini sezgan kitobxonlar asarning so‘nggi qismini intiqlik bilan kutadilar.

Ammo nima uchundir shunday bir dolzarb vaqtda “Mushtum” jurnalida xizmat qilayotgan Qodiriy 1924 yili Moskvaga borib, A.Sa’diyning yozishicha, “Valeriy Bryusov adabiyot instituti”ga, aksar qodiriyshunoslarning aytishlariga qaraganda esa, sobiq SSSR Davlat Jurnalistlar institutiga o‘qishga ketadi.

Qodiriy suddagi nutqida hayotining shu davri haqida bunday degan: “Oktyabr kundan-kunga o‘sdi. Uning o‘sishi barobarida madaniy, ilmiy ehtiyojlar ham o‘sdi… Men tartiblik, maktab ko‘rmagan bir yigit edim. Uncha-muncha bilgan narsalarim ham o‘z tirishuvim orqasida zamon sharoiti va majburiyati ostidagi chala-chulpa gaplar edi. Keyingi kunlarda nodonligim o‘zimga qattiq his etila boshlab, bu hol bilan uzoqqa keta olmasligimni sezdim va 1924 yilda xizmatimdan javob olib, Moskvaga o‘qishga ketdim. Maqsadim uch-to‘rt yil ilmiy muassasalarda bo‘linmak edi”.

Adibning bu so‘zlaridan uning Moskvaga nima maqsadda borgani yoki yuborilganini anglash qiyin. Lekin prof. U.Normatov va kaminaning so‘nggi yillardagi izlanishlaridan Qodiriyning V.Ya.Bryusov nomidagi Oliy adabiy-badiiy institutga o‘qishga borgani oydinlashib qoldi. B.Karimovning izlanishlaridan yana shu narsa ayon bo‘ldiki, u Moskvaga, 1923 yildan boshlab Maorif xalq komissarligi qoshida faoliyat yurita boshlagan Toshkent Eski shahar vaqf bo‘linmasi tomonidan yuborilgan va unga besh oylik maosh bilan bir oylik mukofot oldindan naqd berilgan.

Oliy adabiy-badiiy institut

A.Qodiriy mazkur nutqida Moskvadagi qaysi oliy o‘quv yurtiga o‘qishga borganini aytmagan. Shunday bo‘lsa-da, aksar adabiyotshunoslar uning Jurnalistlar institutiga o‘qishga borganini yakdillik bilan takrorlab kelishadi. Lekin “O‘tkan kunlar” romani chop etilayotgan o‘sha yillarda yozuvchining yangi roman yozish rejasi bilan yashayotgan, uning xayolini Ra’no va Anvar muhabbati tarixi band etayotgan, undagi badiiy ijodga bo‘lgan mehr jurnalistikaga bo‘lgan e’tibordan ko‘ra kuchayib-alangalanib borayotgan bo‘lishi mumkinligi hech kimni qiziqtirmaydi. Holbuki, adib bilan qilgan suhbatlari asosida maktab darsligi uchun maqola yozgan va maqolada adibning Valeriy Bryusov nomidagi Adabiyot institutiga o‘qishga borganini birinchi bo‘lib professor A.Sa’diy aytgan edi.

Keling, dastlab shu institut bilan tanishaylik:

V.Ya.Bryusov nomidagi Adabiyot institutining asl nomi Oliy adabiy-badiiy institut bo‘lib, mashhur rus shoirining tashabbusi bilan 1924 yil 16 noyabrda yozuvchilar tomonidan “Sollogub qo‘rg‘oni” deb atalgan tarixiy binoda ochilgan. Institut SSSR Maorif xalq komissarligining Adabiy birlashma (Lito)si qoshida Bryusovning sa’y-harakati bilan barpo etilgan studiya hamda shu yilning fevral oyida tugatilgan San’at saroyi qoshidagi adabiy kurs va qisman Davlat so‘z instituti bazalarida tashkil etilgan. Institutga Bryusovning rus adabiyoti va madaniyati oldidagi katta xizmatlari hamda 1923 yil dekabrida bo‘lib o‘tgan 50 yillik yubileyi tantanalari e’tiborga olinib, uning nomi berilgan.

Bryusov 1902 yilda yozgan “Maktab va she’riyat” degan maqolasida Rossiyada badiiy maktab, akademiya va konservatoriyalar bo‘lgani holda, shu vaqtgacha “Yozuvchilar maktabi”ning barpo etilmaganini afsus va nadomat bilan aytgan hamda “She’riyat maktabi” yoki “She’riyat akademiyasi”ni barpo etish g‘oyasini o‘rtaga tashlagan edi. Mashhur shoir g‘oya berish bilangina kifoyalanib qolmay, uni amalga ham oshiradi. U institutda ma’ruza o‘qish, dars berish va amaliy mashg‘ulotlarni olib borish uchun o‘z davrining barcha ko‘zga ko‘ringan professor-o‘qituvchilarini taklif etadi. Institutning qisqa muddatli faoliyatida V.Bryusov (she’r qomusi, qadimgi dunyo adabiyoti, Rim adabiyoti tarixi, umumiy tilshunoslik va lotin tili), G.Shengeli (she’rshunoslik), M.Malishevskiy (umumiy metrotonik she’rshunoslik), M.Syavlovskiy (1800-1830 yillar rus adabiyoti), Ya.Zundelovich (Gogol, Dostoyevskiy, Tyutchev bo‘yicha seminar), K.Loks (nazariy poetika, nasr), Yu.Sokolov (rus og‘zaki ijodi), M.Eyxengols (fransuz adabiyoti tarixi), I.Kashkin (ingliz tili) va boshqa o‘z sohalarining bilimdonlari talabalarga dars berishadi.

Bryusov vafoti (1924 yil, dekabr)dan so‘ng, VKP(b) MK Tashkiliy byurosi qarori bilan V.P.Polonskiy institutga rektor etib tayinlangan. Ammo Polonskiy nashriyot va tahririyatlardagi vazifalaridan ortmagani sababli institutga kam kelgan va institutga amaliy rahbarlik qilishni prorektor M.S.Grigoryev amalga oshirgan.

20-yillarning o‘rtalarida milliy respublikalar vakolatxonalari, turli-tuman yangi tashkilot va muassasalar paydo bo‘lishi bilan Moskvada uy-joy tanqisligi vujudga keladi. Ushbu muammoni hal qilish uchun tuzilgan komissiya bir necha oliy o‘quv yurtlari qatori, mazkur institutni ham Leningradga ko‘chirish haqida qaror qabul qiladi. Polonskiyning “Bryusov farzandi”ni Moskvada saqlab qolish yo‘lidagi xatti-harakatlari zoye ketadi. Institutning 40 nafar o‘qituvchisidan faqat Shengeli bilan Zundelovichgina Leningradga ko‘chib borishga rozi bo‘ladilar. Natijada 1925 yil 15 iyunda Bosh professional ta’lim (Glavprofobr) kollegiyasi institutni “Leningradga ko‘chirish imkoni yo‘qligi uchun” uni tugatish to‘g‘risida qaror chiqaradi.

M.Grigoryev keyinchalik Oliy davlat adabiyot kursini tashkil etishga muvaffaq bo‘ladi. Institutning asosiy o‘qituvchilari va quyi kurslarida o‘qigan talabalarning bir qismi shu kursda, yuqori kurs talabalari esa boshqa oliy o‘quv yurtlarida, jumladan, Leningrad davlat universitetining filologiya fakultetida o‘qishni davom ettirishadi.

Shu yerda institut haqidagi mulohazalarga hozircha nuqta qo‘yib, yana Qodiriyning suddagi nutqini o‘qishda davom etsak. Biz iqtibosni adibning: “Maqsadim uch-to‘rt yil ilmiy muassasalarda bo‘linmak edi”, degan so‘zlari bilan tugatgan edik. Qodiriy shu so‘zlardan keyin davom etib, degan: “Maskovdan 1925 yilning iyun oyida yozgi ta’tilga Toshkentga qaytdim. 25-26-yilning tahsiliga Maskovga boraman, deb tayyorlangan vaqtimda Alimov meni olib qoldi…”

Komiljon Alimov Moskvaga o‘qishga borishidan avval Turkiston kompartiyasi Markaziy Komiteti matbuot bo‘limi mudiri bo‘lib ishlagan. U, bizningcha, Toshkentga yozgi ta’tilga kelishi oldida yoki keyin “Bryusov instituti”ning tugatilganidan xabar topgani uchun adibni 1925/26 o‘quv yiliga borishdan olib qolgan. Ammo u Qodiriyga Moskvaga bormaslik sababini aytganmi yo yo‘qmi, bu bizga qorong‘i: Qodiriy suddagi nutqida Moskvaga bormay qolgani sababini tumanlashtirib yuborgan.

Ma’lumki, 20-yillarda SSSR, afkor omma nazarida, xalq hokimiyatiga asoslangan ilg‘or davlat, xalq esa hokimiyatni o‘z qo‘liga olgan proletariatdan iborat edi. Sovet davlati rahbarlarining fikriga ko‘ra, SSSRdagi barcha ishlab chiqarish qurollarini egallagan, mehnatni ilmiy tashkil etish masalasini o‘rganayotgan proletariat madaniyatdek, badiiy so‘zdek qudratli qurolni ham o‘z qo‘liga olishi lozim edi. Proletar madaniyati va proletar adabiyotini yaratish masalasi kun tartibiga qo‘yilgan shu davrda proletar hokimiyatining xohish-irodasi bilan tashkil etilgan “Bryusov instituti”ning asosiy vazifasi ham dastavval proletariatning badiiy so‘zdek eng ta’sirchan va eng kuchli qurolni egallab olishiga ko‘maklashish edi.

Institutda o‘qish muddati 3 yil bo‘lgan. Institut bag‘ridan J.Altauzen, M.Jumaboyev, M.Svetlov, S.Zlobin singari taniqli shoir, yozuvchi, dramaturg, tanqidchi va tarjimonlar yetishib chiqqan.

Institut keyinchalik tashkil etilgan M.Gorkiy nomidagi Adabiyot institutiga poydevor bo‘lib xizmat qilgan.

Moskva xotiralari

A.Qodiriyning Moskvadagi aynan “Bryusov instituti” yoki boshqa oliy o‘quv yurtida tahsil olganiga oid na biror hujjat, na biror xotira bor. Ammo H.Qodiriyning “Otam haqida” kitobida adibning Moskvadagi tahsil yillariga oid quyidagi ma’lumot mavjud:

“Dadamning institutda tinglagan leksiyalaridan yozib olgan ikkita 12 varaqli, ko‘k muqovali to‘la konspekt daftari (bu daftarlar ustida hech qanday yozuv yo‘q edi, baharhol, men institutda tinglagan leksiyalari bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman) 1945 yilgacha menda saqlanib kelgan edi. Konspektning biri siyohda chiroyli ruscha husnixatda, ikkinchisi siyoh-qalamda arab alifbosida o‘zbekcha yozilgan edi…

Ruscha yozilgan konspektda dunyo adabiyotidagi ba’zi oqimlar haqida bahs boradi. Masalan, realizm, idealizm, romantizm, futurizm kabi oqimlar; ularning kuzatgan g‘oyalari, qonuniyatlari va bu oqimlarga mansub ko‘zga ko‘ringan yozuvchilar qisqa-qisqa bayon qilib o‘tiladi.

O‘zbekcha yozilgan konspektda esa falsafaga oid ma’lumotlar, masalan, dialektika, mantiq, kuldan juz (induksiya), juzdan kul (deduksiya) qonunlari va, shuningdek, diqqat, tuyg‘u, xayolot, mushohada kabi masalalar.

Konspektda induksiya va deduksiya qonunlari haqida shunday sodda bir misol keltirib o‘tilgani yodimda: “Qarg‘a o‘ladi. Qarg‘a qushlar turkumiga kiradi. Demak, qushlarning hammasi ham o‘ladi”. (Bu, induksiya – mantiq ilmida juz’iy fikrlardan umumiy xulosalar chiqarishda qo‘llaniladigan muhokama usuli.) Konspektda keltirilgan bu misol, aksincha, yana qaytariladi: “Qushlar o‘ladi. Qarg‘a qushlar turkumiga kiradi. Demak, qarg‘a ham o‘ladi”. (Bu, deduksiya – umumiy xulosalardan juz’iy fikr chiqarish usuli.)”

O‘tgan asrning 20-yillarida “Bryusov instituti”da Qodiriyga logika va psixologiyadan dars bergan M.Grigoryev 50-yillarda hozirgi O‘zbekiston Milliy universiteti va Teatr-rassomlik institutida bizga ma’ruza o‘qiganida ham shunga o‘xshash fikrlarni aytgan edi.

H.Qodiriyning ma’lumot berishicha, adib 1925 yil yanvarida qishki ta’til vaqtida Toshkentga kelganida, oila a’zolariga atalgan sovg‘a-salomdan tashqari, kostyum va soat ham olib kelgan va bu soat “o‘qishning birinchi yilini yaxshi bitirgani uchun” berilganini aytgan.

Yana shu manbadan ma’lum bo‘lishicha, 1924 yilda Moskvaga Qodiriy bilan birga o‘qishga borganlar orasida Komiljon Alimov ham bo‘lgan va u, Qodiriydan farqli o‘laroq, rafiqasi Xayrinisa Hakimova bilan birga borgan. K.Alimovning 50-60-yillarda hayot bo‘lgan rafiqasi Moskvada kechgan kunlarini xotirlab, H.Qodiriyga bunday degan ekan:

“Yoz oylari edi. Umr yo‘ldoshim Komiljon Moskvaga o‘qishga boradigan bo‘ldi-da, meni ham birga ola ketdi. Moskvada biz ko‘p qavatli zo‘r bir binoda qo‘ndik. Binoning birinchi qavati uzun koridor, ikki tomoni qator hujra xonalar edi. Shu hujralardan birida biz turardik, yonimizdagi hujrada esa Julqunboy yashardilar.

Men Julqunboyni avvallari ko‘rmagan, eshitmagan edim. Garchi yonma-yon tursak ham, boshida bir necha kun men u kishidan (umuman erkaklardan) qochib ko‘rinmay yurdim. Keyin o‘rtog‘im meni erkaklardan qochmaslikka buyurdi. Shundan so‘ng uyimizga Akmal Ikromov, Mirmuhsin Shermuhamedov, Abdulhay Tojiyev, Muhiddin qori Yoqubov (bular ham Moskvaga o‘qishga borishgan), Julqunboy va boshqa shu kabi toshkentliklar yig‘ilishib, osh qilishib, suhbatlashib ketadigan bo‘lishdi…”

X.Hakimova tilga olgan “ko‘p qavatli zo‘r bir bino” Novolesnaya ko‘chasidagi 2-uy bo‘lib, unda Turkiston respublikasining Maorif uyi va turkistonlik talabalar yotoqxonasi joylashgan, talabalar qaysi institutda o‘qishlaridan qat’i nazar, shu yerda istiqomat qilishgan.

X.Hakimovaning hikoya qilishicha, u bir kuni Qodiriyning kir yuvayotganini ko‘rib qolib, unga shunday maishiy masalalarda yordam beradigan bo‘lgan; Toshkentdan qozon-tovoq, mosh-guruch olib borganlari uchun yotoqxonada milliy taomlar tayyorlab, Qodiriyni mehmonga taklif etib turishgan.

Yana bir xotira

20-yillarda o‘zbek adabiyotiga kirib kelgan yoshlar o‘rtasida “Oltoy” taxallusli shoir ham bo‘lgan. Uning asl ism-sharifi Bois Qoriyev bo‘lib, umidli yosh shoirlardan hisoblangani uchun respublika hukumati uni ham shu yillarda Moskvadagi oliy o‘quv yurtlaridan biriga o‘qishga yuborgan. U “Ijodning umri boqiy” (1976) degan xotirasida yozishicha, 1924 yilning yoz oylarida Moskvadagi Buxoro Xalq Sovet Respublikasining mablag‘i hisobiga tashkil etilgan ishchilar fakultetida ittifoqo Qodiriyni ko‘rib qolib qolgan. Adib uning an’anaviy savollariga javoban “some shogird, ya’ni erkin tinglovchi” bo‘lib o‘qiyotganini, bir kun Moskva Davlat universitetida, bir kun Politexnika muzeyida ma’ruzalar tinglayotgani, San’at muzeyiga qatnayotganini aytib, turli joylarda adabiyot va san’at to‘g‘risida bahs va munozaralar bo‘layotganini aytadi.

“Bir vaqt Moskvada, – xotirlaydi Oltoy, – o‘zbekistonlik hamshaharlarning rabfak (ishchilar fakulteti – N.K.) klubida katta majlis bo‘ldi. Bu majlisda Abdulla aka, Shokir Sulaymon, Naim Said, Anqaboy va Botular bor edi. Majlis tugagach, hammamiz ovqatlanmoq uchun “Nikitinskiye vorota” (“Nikitadarvoza) maydonidagi oshxonaga bordik. Abdulla aka tabiatan yakkaxonlikni, tanho yurishni yoqtirardi. Shunga qaramasdan, Abdulla akani ham oshxonaga olib bordik.

Ammo u kishi suhbatda kishini zeriktirmas edi. To‘g‘ri, gapirganda kuldirardi, biroq o‘zi kulmas edi. So‘z aro o‘tkir maqollarni qistirib o‘tardi. Uni gapirtirib qo‘yib, hikoyasini maza qilib tinglar edik. “O‘tkan kunlar”ni qanday qilib yozgansiz? Nima uchun moziyni oldingiz?”, deb Shokir Sulaymon savol berardi.

“O‘tkan kunlar”ni yozishimga sabab, birinchidan, otamdan eshitgan hikoyalarim bo‘lsa, ikkinchidan, o‘zimning o‘tgan tarixga bo‘lgan ishtiyoqim, muhabbatim, xalqimning o‘tmishini bo‘yoqlarda tasvirlashga urinib ko‘rish orzusi bo‘ldi. O‘tmishni bilmasdan hozirni tushunish qiyin…”, deb izoh berardi.

…Abdulla aka o‘z so‘zida, adabiy asarda badiiy tasvir, detal va tafsilotlar, chuqur fikrlar bo‘lmasa, u adabiy asar bo‘lishi qiyin. Adabiyot – hayot deganimiz. Yozuvchi hayotni o‘zining dunyoqarashi, g‘oyaviy tushunchasi orqali, jozibali so‘zlar bilan tasvirlab ko‘rsatishi lozim, deb aytardi.

Abdulla akaning qo‘lida doim dasta-dasta gazeta-jurnallar ko‘rardim. U ko‘p o‘qirdi, hodisa va voqealarni nazaridan o‘tkazib, o‘rganib borardi. Langarhovuz (Moskvadagi “Chistыye prudы” degan joy bo‘lsa kerak – N.K.) baliqlariga non ushog‘ini tashlab, baliqlarning suv yuzida non talashib o‘ynashganini zavqlanib tomosha qilardi”.

Qodiriy Moskvada Oltoy bilan uchrashguniga qadar uning she’rlarini o‘qimagan bo‘lishi mumkin. Ammo u Moskvada Oltoy bilan suhbatdosh bo‘lib, uning futurist shoir ekanini “kashf etgach”, “Pildir-pis” degan parodiya yozib, parodiyani Oltoyni mazax qiluvchi izoh bilan “Mushtum” jurnalining 1924 yil 17-sonida e’lon qilgan. Qodiriyning Oltoyga bo‘lgan munosabati shunday salbiy tus ola boshlaganiga qaramay, u, chamasi, 1924 yil Oktyabr bayrami kunlarida, Oltoyning taklifi bilan, Sharq mehnatkashlarining kommunistik universitetidagi adabiy kechaga boradi. Kechada dastlab Oktyabr inqilobining olamshumul ahamiyati to‘g‘risida ma’ruza o‘qilib, so‘ng minbarga Mayakovskiy boshliq “komsomol shoirlar” ko‘tarilib, she’r o‘qishadi.

“…Abdulla aka, – xotirlashda davom etadi Oltoy, – A.Jarovning she’r o‘qishini juda maqtadi. “Uning gavdasi zabardastligi, bahaybatligi o‘z she’riga monand, she’ri ham shu qadar bahaybat, kishida lo‘nda taasssurot qoldiradi”, degani hamon yodimda.

Abdulla aka Vladimir Mayakovskiyning she’r manerasi, pafosi, oddiy so‘zlardan she’r daryosi yaratishi, tilining jozibadorligi, tinglovchilar qalbini zanjirband qila olish mahoratiga qoyil qolganini alohida ta’kidladi. “Sahna, zal, devor, borliq, odam va jihozlar ham xuddi she’rga aylanib ketganday, she’riga jo‘r bo‘lganday tuyuladi”, dedi. “She’r o‘qish ham katta mahorat ekan. Men Mayakovskiy she’rini o‘zim o‘qisam, uncha tushunmas edim. Endi ma’lum bo‘ldiki, kamchilik o‘zimda ekan”, deb aytdi”.

Oltoyning Qodiriy bilan 1924 yilda bo‘lib o‘tgan shu ikki uchrashuv haqidagi xotirasi adib hayotining biz, adabiyotshunoslar, uchun qorong‘i bo‘lib kelayotgan Moskvadagi talabalik davrini, oz bo‘lsa-da, oydinlashtirishi bilan muhim ahamiyatga ega.

“Maskov xatlari”

Qodiriy, suddagi nutqiga qaraganda, 1925 yil 1 noyabrdan “Mushtum” jurnalida ishlashda davom etdi. Men garchand “davom etdi”, deb yozsam-da, aslida Qodiriy bilan “Mushtum” jurnali o‘rtasida uzilish bo‘lmagan. U Moskvaga borgan ilk kunlaridan boshlab jurnalga “Maskov xatlari” degan umumiy sarlavha ostida 5 ta xat va bir necha hajviy maqolalar yo‘llagan va ular “Mushtum”ning 1924 yildagi 7-8, 10, 12, 18, 24-sonlarida chop etilgan. “Julqunboy” taxallusi bilan e’lon qilingan bu xatlarda Moskvadagi Qodiriyning ko‘ziga xunuk ko‘ringan kishilar va voqealar haqida bahs yuritiladi. U dastlab hajvbop shaxslar va hodisalarni topolmay, Turkiston respublikasining Maorif uyiga kelgan “Turkiston”, “Zarafshon”, Farg‘ona” singari gazetalarni varaqlab, Elbek, o‘ayratiy, Shokir Sulaymonning she’rlaridagi o‘ziga manzur bo‘lmagan o‘rinlarni hajv qiladi, bu gazetalardagi uslubiy va imloviy xatolarga e’tibor qaratadi. Keyin Moskvada o‘qish uchun yosh bolalari bilan borib, Buxoro Maorif uyida yashayotgan ayollar holatini, Milandagi opera studiyasida o‘qish uchun ketayotgan Qori Yoqubovning Italiya elchixonasidan viza ololmay, Moskvada sarson-sargardon bo‘lib yurishi sabablarini o‘rganmay turib, ularni sharmanda qiluvchi hajviyalar yozadi.

Umuman, o‘zbek adabiyotida Abdulla Qodiriy va Julqunboy degan ikki yozuvchi bor. Bu mashhur nomlar garchand bir kishiga mansub bo‘lsa-da, Abdulla Qodiriy bilan Julqunboy bir-biriga aslo o‘xshamaydi, hatto ba’zan bir-birini rad etadi. “Maskov xatlari”ni ham, “Yig‘indi gaplar”ni ham, chamamda, Abdulla Qodiriy emas, Julqunboy yozgan. “O‘tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon”ni esa Julqunboy emas, Abdulla Qodiriy yaratgan. Julqunboy odamzod e’tiborini voqelikdagi chirkin hodisalarga qaratib, ularni kuldirishga intilsa, Abdulla Qodiriy voqelikdagi odamzodning yashashi va kurashiga kuch va ruh beradigan hodisalarni ko‘rib, ularni qalamga oladi. U odamzod e’tiborini voqelikdagi chirkin hodisalarga qaratganda esa o‘zi ham yig‘laydi, odamzodni ham yig‘latadi.

Bir savol

Oybek va Sobir Abdulla 1946 yilning yoz oylarida Bekobodga borib, Farhod gidroelektrostansiyasi quruvchilari bilan uchrashuv o‘tkazishgan. Shu voqeadan xabar topgan tojik shoiri Ashirmat (o‘zbek shoiri Nazarmatning akasi!) ularni o‘z tug‘ilgan joyi – Nov tumaniga taklif etgan va mehmonlar, Bekoboddagi uchrashuvlardan so‘ng, Novga yetib borishgan.

Shu yillarda Nov tumanida partiya tashkiloti kotibi bo‘lib xizmat qilgan Abdulahad Qahhorovning xotirlashicha, ustoz Oybek novlik adabiyot va san’at shinavandalari bilan suhbatlashgan va ularning Abdulla Qodiriy haqidagi savollariga javoban, jumladan, bunday so‘zlarni aytgan: “…1924-1925 yillar mening yozuvchilikka havasmand chog‘larim edi. Qodiriyning Moskvadan kelganini eshitib, ikki-uch o‘rtoq uni ko‘rgani bog‘lariga bordik. Bizni mehmon qildilar, Moskva taassurotlaridan so‘zlab berdilar. Shunda, yodimda, Qodiriy biz, yoshlarga o‘git tariqasida so‘zlab, milliy respublikalar yozuvchilarining dunyoqarashini kengaytirishda rus adabiyotining ahamiyati kattaligini aytgan edi. U, ayniqsa, Lev Tolstoy va Chexovni sevib so‘zlardi”.

Qodiriyning Moskva safaridan keyingi hayoti va kayfiyatiga oid shu xotirada uning vataniga qanday boy va go‘zal taassurotlar bilan kelgani bir oz bo‘lsa-da oydinlashib turibdi.

Qodiriy Moskvada yashagan 1924-1925 o‘quv yilida, Oltoy xotirasida tilga olingan o‘zbek yozuvchilaridan tashqari, Fitrat bilan Cho‘lpon shu yerda bo‘lishgan; Mannon Uyg‘ur rahbarligidagi sobiq “Hamza” teatrining bo‘lajak asoschilari shu yerda ta’lim olishgan. Akmal Ikromov bilan Fayzulla Xo‘jayev har safar Moskvaga xizmat safari bilan borishganida, shu yerda tahsil olayotgan talabalar bilan uchrashib, ularga ruh bag‘ishlab, zarur bo‘lsa, moddiy yordam ko‘rsatib ketishgan. Moskvaning diqqatga sazovor joylari, teatr va muzeylariga barcha talabalar doim borib turishgan. Moskva shu yillarda tom ma’noda madaniyat o‘chog‘i bo‘lib, u yerda ta’lim olgan o‘zbek talabalarining aksari davlat, fan va madaniyat arboblari bo‘lib yetishgan.

Nahotki, shu madaniy Moskva “Bryusov instituti”da yoki, boringki, Jurnalistlar institutida o‘qigan Abdulla Qodiriy ijodida “Maskov xatlari”dan boshqa biror yorug‘ iz qoldirmagan bo‘lsa?! Balki rus adabiyotshunosi L.I.Kli­movich yozganidek, Qodiriy shu safar chog‘ida “O‘tkan kunlar” romaniga sayqal berishda davom etgandir…

ABDULLA QODIRIY VA XOLID SAID

Abdulla Qodiriyning muborak nomi oqlanganidan so‘ng uning hayoti va ijodi to‘g‘risida o‘nlab monografiya, kitob va risolalar, yuzlab maqolalar e’lon qilindi. Ammo hali ham bu sermazmun va fojiali hayotning e’tiborsiz qolgan sahifalari yo‘q emas. Xususan, dehqonchilik, vassachilik, prikazchiklik bilan shug‘ullangan yigitning 1915 yilda adabiyot olamiga daf’atan kirib kelish jarayoni hali ham ravshanlik kasb etmagan. Qodiriyning suddagi nutqidan ayon bo‘lishicha, 1913-1914 yillarda unda “Sadoi Turkiston”, “Samarqand”, “Oyna” jurnal va gazetalariga “gap yozish fikri” uyg‘onadi. Lekin “idoradagilar bilan tanishlig‘i bo‘lmag‘oni uchunmi yoki yozgan gaplari ma’nisiz bo‘lg‘oni uchunmi” ko‘pincha unga “Idoradan javob” ruknidagi xatlargina kelardi. Ammo Qodiriy bu xatlardan “mamnun” bo‘lgani uchunmi yoki adabiy iste’dodiga ishongani uchunmi, “hikoya va romanlarga taqlidan” asarlar yozishda davom etib, 1915 yilda “Juvonboz” hikoyasini nashr etishga, M.Behbudiyning “Padarkushi” ta’sirida “Baxtsiz kuyov” dramasini yozib, sahnalashtirishga muvaffaq bo‘ladi. Shu so‘nggi asari bilan tug‘ilib kelayotgan o‘zbek teatriga bog‘langanini sezgan adib 1917 yil Fevral inqilobidan keyin “Turon” jamiyatiga a’zo bo‘lib kiradi. Biroq oradan biror oydan so‘ng “xalq militsiyasi”dan “oziq komiteti”ga ishga o‘tganida, “Turon”dan chiqarilganligi haqidagi gap-so‘zlarni eshitib, undan uzoqlashadi.

“Shu vaqtlarda matbuotda, — degan edi u 1926 yilgi suddagi nutqida, — Rossiyadagi siyosiy fir­qalardan “sotsial demokrat”, “sotsial revolyutsioner”, “kadet”, “internatsionalist” so‘zlari so‘zlanib turar edi. Aytib o‘tishim kerakki, haligi siyosiy ismlarga gazeta o‘qiydirg‘on bo‘lg‘onimdan beri (ta’kid bizniki — N.K.) tanish bo‘lsam ham, ularning chin ma’nolariga tushuna olmas edim”.

Bu e’tirofnoma 1917-1918 yillarga qadar adib dunyoqarashining shakllanib ulgurmaganidan, uning ko‘pgina muhim ijtimoiy masalalarda hamon tebranib turganidan darak beradi.

Hayoning Julqunboy bilan musohabasi

“Abdulla Qodiriy qomusi” ustidagi ishni boshlashdan avval kamina bisotimdagi adibga doir hujjat va materiallarni to‘plab, tartibga solar ekanman, “Julqunboy bilan musohaba” degan maqola lop etib chiqib qoldi. Maqolani bundan bir necha yil avval qo‘qonlik tinib-tinchimas adabiyotshunos olim Rustamjon Tojiboyev menga yuborgan edi. Bukun “Musohaba”ni qayta o‘qir ekanman, unda Qodiriyning yuqorida qayd qilingan davrdagi ikkilanishlari, dunyoqarashining shakllanishidagi qiyinchilik va ziddiyatlar o‘z aksini topganligi meni o‘ylantirib qo‘ydi. Qodiriy dunyoqarashi shakllanishidagi murakkablikning adib zamondoshi tomonidan ilg‘anganligi shu boradagi mushohadalarimning to‘g‘ri ekanligini tasdiqlagandek tuyuldi.

Maqola 1914 yil 26 iyun kuni “Turkiston viloyatining gazeti”da chop etilgan. Unda zikr qilingan voqea o‘sha yilning 14 iyunida ro‘y bergan. Shu kuni bir necha do‘st yig‘ilib, kimningdir bog‘ida suhbat qurishadi. Suhbat ham, suhbat kechayotgan joy ham shu qadar go‘zal ediki, hatto do‘stlar shu yerda yotib qolishni ixtiyor qilishadi. Maqola muallifi esa uyiga borib tunashi lozimligini va erta bilan qaytib kelishini aytib, do‘stlari bilan xayrlashadi. Va saharlab turib, ular davrasiga yetib keladi.

“…Choy ichib, taom yeb bo‘lganimiz ba’dida, — deb yozadi muallif, — so‘z orasida so‘zimizni millat to‘g‘risida yurguzmoqni xohlab gapurar erdim va gazitalarni foydaligi to‘g‘risida ham gapurar erdim. O‘lturushgan do‘stlarim zamonadin bexabarroq, ammo birini yaqin vaqtdin buyon gazitag‘a muhabbat qildirib, gazita oldira boshlagan erdim. Yaxshig‘ina o‘qub yurur erdi. Hamma vaqt taraqqiyparvarlarg‘a muhabbatda erdilar. So‘z urunib kelib taraqqiyparvarlarg‘a keldi. O‘sha odam mango qarab aydikim: “Mani ko‘nglim taraqqiyparvarlikdin savidi. Man yaqinda bir joyda o‘lturub erdim, taraqqiyparvarlardin bir-ikkisi mast bo‘lushub o‘tdilar. Ko‘rib hayron bo‘ldim. Bularni ahvoli ushbu-ku! Bilmasman, bosh­qalari qandaydur, deb taraqqiyparvarlardin ixlosim qaytdi”, — dedilar va boshqa dalillar kelturub, mani uyalturmoqchi bo‘ldilar. Man aytdim: “Olar farishta emas, albatta, bandai xudo. Ba’zilari bo‘lsa, ajab emas, hammalari demoqingiz xatodur”. Va boshqa dalillar birlan so‘zladim. Ammo olar bir-ikki nafar bo‘lgonidin ma’qul qilolmadim. Oxiri: “Man taraqqiyparvarliqdan qaytdim”, dedilar…”

Bu lavhada tilga olingan, “yaqin vaqtdin buyon gazitag‘a muhabbat” qo‘yib, gazita ola boshlagan, ammo endi “taraqqiyparvarlikdan qaytgan”ini e’lon qilgan kishi Abdulla Qodiriy (Julqunboy) edi. Uning bu so‘zlarini eshitgan muallif achchig‘i kelib, unga bunday so‘zlarni aytadi:

“— “Ey Julqunboy, birodar, munday behuda so‘zlarni so‘zlamang, yaxshi ermas, bir-ikki taraqqiyparvarman deb yurgan odam mastona yursa yoki qaboq(xona)ni eshikini oldidan o‘tsa, darrov o‘shal yaromas bo‘ldimu? Yo‘q, munday so‘zingiz­g‘a inonmasman. Nimaiki, siz piyonista bo‘lsangiz, qaboq(xona)da o‘lturganingizda olarni ichishib o‘lturg‘onini ko‘rsongiz, ul vaqtda munday so‘zlasangiz bo‘ladur. Bul so‘zlarni mango so‘zladingiz, ammo boshqa odamlarg‘a so‘zlab yurmangki, sizg‘a yaxshi bo‘lmas, — dedim. Shunday so‘zlar birlan qizorishib oldim.

Biz zamondoshlarning xotiralari orqali Qodiriyning kamtar va kamsuqum inson bo‘lganligini yaxshi bilamiz. Yana shuni ham bilamizki, u uncha-muncha gapni ko‘tara olmaydigan, achchig‘i tez kishilar sirasidan bo‘lgan. Aks holda u bilan o‘ozi Yunus o‘rtasida o‘tgan baland-past gaplar 30-yillarda matbuot orqali butun respublikaga tarqalmagan bo‘lardi… Ana shunday kishining yuqoridagi achchiq so‘zlarni eshitib, ularga javob bermay vazmin o‘tirishi g‘ayritabiiy edi.

“Mubohasa” quyidagi so‘zlar bilan tugagan: “Yana Julqunboy janoblarini achchig‘lari kelib, so‘zlamoq bo‘lub turub edilar, man: “Mundan ortiq vaqtim yo‘q”, deb xayr­lashib, bog‘din chiqib ketdim”.

O‘ylaymanki, mazkur maqola Qodiriyning shu yillarda shakllanib, mustamlaka o‘lkaga yangi hayot shabadalarini olib kirayotgan millatning fidoyi farzandlari — taraqqiyparvarlar davrasiga kirib kelishi bir oz qiyinchilik va tebranishlar bilan yuz berganidan shahodat beradi.

Hayo kim bo‘lgan?

Yuqorida ikki lavhasi keltirilgan maqola tagiga: “Hayo”, deb imzo chekilgan. “Turkiston viloya­tining gazeti”ga tuzilgan bibliografik ko‘rsatkich”dan ma’lum bo‘lishicha, gazetada “Hayo”ning faqat shu “kichkina felyeton”igina bosilgan, xolos. “Sadoi Turkiston” gazetasida esa uning o‘nga yaqin maqolalari, shuningdek, “Taassurotim” degan she’ri ham e’lon qilingan. Ammo bu va bosh­qa nashrlarda Hayoning kim ekanligi masalasiga ravshanlik kirita oluvchi biror ma’lumot yoki sha’ma uchramaydi. Biroq buni qarangki, kamina so‘nggi yillarda tez-tez murojaat etayotganim “Tazkirai Qayyumiy”da Xayoliy degan shoir haqida ma’lumot berilgan ekan. Shu manbada yozilishicha, “Bu shoir Toshkand shahridan bo‘lub, Nomi Xoliddur. Otasi Muhammad Sayyid bo‘lsa kerakdurki, Xolid Sayid deb ma’rufdur. Novcha bo‘yli, qotma gavdali, bug‘doy rangli, yevropacha kostyumda bo‘lsa-da, kichik sallali olim kishi edi. 1913 yilda Xo‘qandda bo‘lub, taxminan 33 yoshlarinda bor edi. Xo‘qandda chiqa boshlagan “Sadoi Farg‘ona” gazetasida bir maqolasi ila “darig‘” radifli g‘azali bosilib chiqmish edi. So‘ngragi ahvolidan xabarim bo‘lmadi”.

Mazkur tazkira akademik Aziz Qayumov tomonidan katta mehr bilan nashrga tayyorlanganiga qaramay, anchagina faktik va imloviy nuqsonlardan xoli emas. Xususan Hayo ismli shoirning ikkinchi taxallusi Xayoliy emas, balki Hayolidir.

Tazkira muallifi Po‘latjon Qayyumiy yuqoridagi so‘zlar bilangina kifoyalanib qolmay, Hayo (Hayoli)ning “Sadoi Farg‘ona” va “Sadoi Turkiston” gazetalarida bosilgan “Namunai taassurotim” sarlavhali g‘azalini ham o‘quvchilar e’tiboriga havola etgan.

Ag‘la, ey avlodi millat, xoru zor bo‘lding,darig‘ (1) ,
Jahl ila g‘aflat yuzidin toru mor bo‘lding, darig‘.

Hashmat (2) u joha (3) yetishdi ilm ila ag‘yorlar (4),
Jahl vodiysida tanho xoksor bo‘lding,darig‘.

Holi pomoli haqorat, fikri istiqbol yo‘q,
Inqirozg‘a yuz tutub, zallat (5) shior bo‘lding, darig‘…

Dilraboi ma’rifat og‘ushi ag‘yora tutub,
Behamiyat bobida sen oshkor bo‘lding,darig‘.

Ey Hayoli ruhi poki, Mustafodin so‘r madad,
Ummati islom holidin na zor bo‘lding,darig‘.

Bizning bu g‘a­zaldan kattagina parchani keltirganimiz boisi shundaki, millatparvar shoir Hayo Abdulla Qodiriy (Julqunboy) ishtirokida bo‘lib o‘tgan suhbatda unga va boshqa do‘stlariga millat to‘g‘risidagi shunday dard va hasratlarini bayon etmoqchi bo‘lgan.

Shunday qilib, “Musohaba”ning muallifi “Hayo” va “Hayoli” taxalluslari bilan she’r va maqolalar yozgan kishi Xolid Saiddir.

Xolid Said kim bo‘lgan?

Xolid Saidxo‘jayev 1888 yili Toshkent viloyati Bo‘stonliq tumanidagi Qo‘shqo‘rg‘on qishlog‘ida dehqon oilasida to‘ng‘ich farzand bo‘lib tug‘ilgan. Uning to‘rtta ukasi va singillari bo‘lgan. Otasi Saidalixo‘ja tumandagi taniqli va baobro‘ kishilardan. Shu sababli bo‘lsa kerak, Xolid qishloq maktabini tugatganidan so‘ng, Toshkent shahridagi madrasalarning birida tahsil olgan. Madrasani tugatgach, Qo‘shqo‘rg‘onga borib, 5-6 oy mobaynida yer o‘lchash ishlari bilan mashg‘ul bo‘lgan. Yoshligidan ilm-fanga, ma’rifatga ixlos qo‘ygan yigit 1911 yilda dindor otasining roziligini ham olmay, to‘plagan mablag‘i hisobiga Turkiyaga yo‘l oladi. U dastlab Istanbul universitetining tibbiyot fakultetida uch yil o‘qib, shifokorlik ixtisosini egallaydi. 1913 yil o‘rtalarida ona yurtiga qaytadi va Turkiyada olgan bilimini hayotga tadbiq etmoqchi bo‘ladi. Ammo vatandoshlarining og‘ir ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy sharoitda yashayotganini ko‘rgan Xolid dori-darmon bilangina emas, qalam va so‘z bilan ham jafokash xalqqa xizmat qilishni lozim deb topadi. U shu maqsadda nafaqat Toshkent, balki Qo‘qon, Farg‘ona va boshqa shaharlarga ham boradi. Ammo, chamasi, o‘zini ziyoli deb bilgan aksar kishilarning taraqqiyparvarlik g‘oyalariga loqaydligini ko‘rgach, 1914 yili yana Turkiyaga ketadi.

Xolid Said dastlab Ganjada, so‘ngra Bokuda ishlashda davom etadi. 1920 yildagina Toshkent­ga qaytib, ayrim manbalarda aytilishicha, shu yerdagi “oliy pedagogika maktabi”ga rahbarlik qiladi. Ammo oradan ikki yil o‘tgach, yana Ozarbayjonga qaytib, Bokuning neft rayonlaridan birida pedagogik faoliyat bilan shug‘ullana boshlaydi. U turli yillarda Bokudagi ishchilar fakultetlari, gidro- va industrial texnikumlar, pedagogika va iqtisod institutlarida ishlab, oliy o‘quv yurtlarining aspirantlariga turk, arab va fors tillaridan dars beradi.

Afsuski, Bokuda tahsil olgan Halima Nosirova, G‘ayratiy, Hodi Zarif singari taniqli kishilarning xotiralarida, ma’lum sabablarga ko‘ra, Xolid Said nomi tilga olinmagan. Ammo ular bilan bir davrda Bokuda o‘qigan Nazira Aliyeva 1975 yilda chop etilgan “San’at – mening hayotim” kitobida yozishicha, Hodi Zarif yosh san’atkorlardan avval borganligi uchun ularni Bokuda kutib olib, “Xolid Saidxo‘jayev degan biri kishining oldiga boshlab borgan”. “Xolid afandi, — deb yozgan Naziraxonim, — asli o‘zbek bo‘lib, Turkiyada o‘qigan va Bokuda turib qolgan. Bu kishi O‘zbekiston SSRning Ozarbayjondagi vakili edi. o‘oyat dilkash, saxovatli va mehrga boy bo‘lgan bu kishi bizni ochiq chehra va cheksiz quvonch bilan kutib oldi. Yigitlarni yotoqxonaga taqsimlab, bizni kvartiralarga joylashtirish kerakligini uqtirdi”.

Xolid Said talabalarga ma’ruzalar o‘qibgina qolmay, tilshunoslikning turli sohalari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlarini ham olib borgan. Uning “Usmon, o‘zbek va qozoq tillarining qiyosiy grammatikasi”ga bag‘ishlangan tadqiqoti 1926 yilda Bokuda Ozarbayjonni tekshirish va o‘rganish jamiyati tomonidan nashr etilgan. B.Cho‘ponzoda garchand 1936 yilda zamona zayli bilan bu asar muallifini “bobovatan va bobotil” nazariyasini qo‘llab-quvvatlaganlikda ayblagan bo‘lsa-da, 1935 yil 2 dekabr sanali “O‘r. Xolid Said Xo‘jayevning ilmiy-pedagogik faoliyatiga taqriz”ida bunday yozgan edi: “O‘r. X.S.Xo‘jayev malakali tilshunos-sharqshunoslardan biridir. O‘r. Xo‘jayev arabiy, forsiy, turkiy (shu jumladan, ozarbayjon – N.K.), o‘zbek tillarini mukammal egallagan, rus tilini ham yaxshi biladi. O‘r. Xo‘jayevning 124 ta ilmiy ishi bor, ular orasida turkiy til sintaksisi haqidagi so‘nggi ishini alohida qayd etish lozim. O‘r. Xolid Said bu ishida Sharq va rus tilshunoslarining sintaksis nazariyasiga oid barcha asosiy ishlaridan va ko‘p yillar mobaynida turkiy tilning sintaktik qurilishi bo‘yicha to‘plagan materiallaridan foydalangan”. Cho‘ponzoda o‘zining shu taqrizi bilan Xo‘jayevga dissertatsiya himoyasisiz fan nomzodi darajasi va dotsent unvonini berish masalasini ko‘targan ekan.

Xolid Saidning qizi Behija Mamedovaning “Qatag‘on qilingan turkologiya” kitobi (Moskva, 2002) mualliflariga yo‘llagan xatidan ma’lum bo‘lishicha, otasi hayotining so‘nggi yillarida SSSR Fanlar akademiyasi Ozarbayjon bo‘limining tarix shu’basida 1-razryadli ilmiy xodim bo‘lib ishlagan va ayni paytda tilshunoslikning turli sohalari (turkiy tillar grammatikasi va stilistikasi, yodgorliklardagi yozuvlarni o‘qish va boshq.) bo‘yicha talabalar va aspirantlarga ma’ruzalar o‘qigan.

Xolid Saidning bizgacha yetib kelgan hisobotidan ayon bo‘lishicha, u “Qiyosiy grammatika”dan tashqari, “Yangi alifbo bo‘yicha olib borilgan ishlar xususidagi xotiralar” (1928), ozarbayjon tili asosida “Muxtasar stilistika” (1933), “Mukammal sintaksis”, “Stilistika nazariyasi”, “Chig‘atoy adabiyoti bo‘yicha ma’ruzalar”, “Turkiy adabiyot nazariyasi”, “Turkiston tarixining qisqacha obzori”, “Eron (fors) tili grammatikasi”, “Urxon yozuvlarining izohlangan tadqiqoti” singari ilmiy asarlarni yozgan. Olimning shu yillarda olib borgan ilmiy izlanishlari markazida “Devoni lug‘otit turk” asarini turkiy tilga tarjima qilish va uni zamonaviy sharqshunoslik ilmi tamoyillari asosida ilmiy sharhlash masalasi turdi. Afsuski, 1-jildi nashrga tayyorlangan “Devon” ham, Xolid Saidning yuqorida tilga olingan aksar asarlari ham 1937 yil gulxanlarida yonib kul bo‘lgan.

Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asari turkiy xalqlarning umumiy yozma yodgorligidir. Shu sababli bu asarni kabardin, qozoq va boshqa tillarga ham tarjima qilib berish borasida Xolid Saidga murojaat qilishgan. Olim 1935 yil 1 sentyabrda “Devon”ni tarjima qilishga kirishib, uni 1937 yil aprelida tugatgan. 1 iyulda esa “Devon” tarjimasini (sharhlari bilan) Leningraddagi muharrirlar — Krachkovskiy bilan Malovga yuborish niyatida bo‘lgan. Ming afsuslar bo‘lsinki, Xolid Saidxo‘jayev 1937 yil 4 iyunda josus sifatida qamoqqa olinib, shu yilning 13 oktyabrida otib tashlandi.

O‘zbek xalqining ma’rifatparvar farzandlaridan biri Xolid Said hayoti shunday fojiali tarzda yakunlandi. Olim ilmiy hayotining ma’no-mazmunini tashkil etgan “Devon” tarjimasi ham yonib kul bo‘ldi.

“O‘tkan kunlar” ozarbayjon tilida

Ma’rifat va madaniyat olamiga shoir va publitsist sifatida kirib kelgan Xolid Said ilmiy-pedagogik faoliyat bilan qanchalik band bo‘lmasin, adabiyot bilan, badiiy ijod bilan shug‘ullanishga ham vaqt topdi. Olimning qizi Behija Xolidovnaning aytishiga qaraganda, u ozarbayjon shoirlaridan Fuzuliyni ayniqsa, sevgan va uning she’rlarini o‘qib, bahri dili ochilgan. Shunday daqiqalarda bo‘lsa kerak, o‘zi ham shoirlik yoshligini qo‘msab she’rlar yozgan. Yaqinda Bokuda nashr qilingan Azer Turonning “Xolid Said. Shahid turkshunos” degan kitobida olimning shunday she’rlaridan biri e’lon qilingan.

Badiiy ijodga mehr qo‘ygan kishining bu sehrli olamdan uzoqda yashashi qiyin. Xolid Said shoirlikka aslo da’vo qilmagan bo‘lsa-da, adabiyot muxlisi sifatida turk, ozarbayjon va o‘zbek adabiyotini imkon darajasida kuzatib bordi, bu adabiyotlarda maydonga kelgan yangi va yaxshi asarlarni o‘qib borishga intildi. U 1930 yili Rashid Nuri Guntekinning turkiy olamda shuhrat qozongan “Choliqushi” romanini ozarbayjon tiliga tarjima qildi. Bu asardan oldin, 1928 yilda esa, u Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanini yozganidan xabar topib, uni o‘qishga jazm etdi. Toshkentlik eski tanishi, hatto do‘stining bu asari unga g‘oyat manzur bo‘ldi. Bir zamonlar taraqqiyparvarlardan ko‘ngli qolib, ulardan uzoqlashmoqchi bo‘lgan yigitning o‘n yil ichida zabardast yozuvchi darajasiga ko‘tarilgani va O‘rta Osiyo xalq­lari adabiyotida birinchi milliy romanni yaratgani uni hayratga soldi. U shunday barkamol asarning barcha turkiy tillarga tarjima qilinib, nashr etilishini istadi va o‘zi birinchi bo‘lib ozarbayjon tiliga tarjima qilishga kirishdi. Lekin olim asarni pedagogik faoliyatdan ortgan vaqtida tarjima qila boshlagan bo‘lsa kerakki, Qodiriy romanining ozar kitobxonlariga tezroq yetib borishi lozimligini o‘ylab, bu ishga Qamchibekni ham jalb etdi. O‘zbekistonda yashagani, o‘zbeklar orasida ulg‘aygani uchun o‘ziga Qamchibek taxallusini olgan bu zotning asl ism-sharifi Abdulla Gaynullin bo‘lgan. Xolid Said Qamchibek bilan Yangi turk alifbosi Markaziy qo‘mitasi deb atalgan muvaqqat muassasada tanishgan va uning o‘zbek tilini “suv qilib ichib yuborgani”ni ko‘rib, g‘oyat xursand bo‘lgan edi. Xullas, shu ikki maslakdosh ijodiy mehnatining natijasi o‘laroq 1928 yilda Bokuda “O‘tkan kunlar” romani ozarbayjon tilida nashr etildi.

Romanga ilova qilingan “So‘zboshi”da ikki tarjimon, jumladan, bunday yozgan edilar:

“…Asar o‘zbek adabiyotining birinchi romanlaridan hisoblanadi; asarda, bir tomondan, o‘zbek hayoti, xotin-qizlar turmushi, ularning yumshoq tabiatlari, sadoqatli, yaxshi odatlari tasvirlangan. Ikkinchi tomondan, ularning oila ichidagi hayoti nafis suratda ko‘rsatilgan. Qahramon — o‘zbek xalqining xarakterini o‘zida aks ettirgan, o‘zbek qavmining bir tipidir. Asar realistik. Shuning uchun ham realizm g‘oyasi o‘zbek adabiyotiga shu asar orqali qirib kelgan, de­yish mumkin”.

Xolid Said Abdulla Qodiriy romanining ozar diyorida ham sevilib-sevilib o‘qilishiga shu tarz­da o‘z hissasini qo‘shdi.

—————————————
1 Darig‘ – hayf, afsus, attang.
2 Hashmat – ulug‘lik, e’tibor, hurmat.
3 Jog‘ – mansab, martaba.
4 Ag‘yorlar – begonalar, raqiblar, dushmanlar.
5 Zallat (zalolat) – adashish, yo‘ldan ozish, gumrohlik.