Алишер Навоий “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур “Бобурнома” асарида ёзиб қолдирган адабиётшуносликка оид қимматли маълумотларнинг айримлари бири-бирига жуда яқин ёки ҳар икки ижодкорга тааллуқли бўлиб, бундай умумий маълумотларни бир муштарак ( арабча: умумий, кўпчиликка тааллуқли, ўртадаги каби луғавий маъноларни билдиради) адабий ҳодиса сифатида баҳолашимиз мумкин.

МУШТАРАК АДАБИЙ ҲОДИСАЛАР ХУСУСИДА
БУРОБИЯ РАЖАБОВА
ЎТАФИ катта илмий ходими, ф.ф. номзоди

Алишер Навоий “Мажолис ун-нафоис” тазкирасида ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур “Бобурнома” асарида ёзиб қолдирган адабиётшуносликка оид қимматли маълумотларнинг айримлари бири-бирига жуда яқин ёки ҳар икки ижодкорга тааллуқли бўлиб, бундай умумий маълумотларни бир муштарак ( арабча: умумий, кўпчиликка тааллуқли, ўртадаги каби луғавий маъноларни билдиради) адабий ҳодиса сифатида баҳолашимиз мумкин. Маълумки, муштарак адабий ҳодисалар жаҳон адабиётидаги турли адабиётларга хос, бир худудда яшовчи адиблар ижодига хос, маълум бир даврда яшаган ижодкорларга хос ёки айрим олинган шоирлар ижодига хос бўлиши мумкин. Энди таснифда кўрсатилган муштарак адабий ҳодисаларнинг айрим олинган ижодкорлар ижодига хос кўринишини темурийлар Уйғониш даври вакиллари Абулвафоий Хоразмий, Алишер Навоий ва шоҳ ва шоир Бобур ижодида кузатсак.

Мақолада биз Алишер Навоий ва Бобур ижодида битилган ниҳоятда кам учрайдиган таворуд каби ноёб муштарак адабий ҳодисани ҳамда Абулвафоий Хоразмий ва Бобур ижодида маҳорат билан назм ва насрда қўлланган, Шарқда машҳур бўлган бир мақол асосида яратилган ирсоли масал сингари муштарак адабий ҳодисани аниқлаб, танлаб олдик. Хусусан, Алишер Навоий ва Бобур ўзларининг темурий шаҳзода Кичик Мирзо (1451-1484 йй.) ҳақида ёзган тарихий характердаги маълумотларида таворудга тушган жуда гўзал рубоийсини таъкидлаб кўрсатган ва бирдек таворуд атамасини қўллаган ҳамда улар таворуд сабаб темурийлар Уйғониш даври мутафаккири Абдураҳмон Жомий ижодига очиқ ва яширин талмеҳ (Нуран Махдум, Мулло нисбаси)да, Кичик Мирзо ижодига эса очиқ талмеҳ воситасида юксак баҳо берган. Ўрганишимизга кўра, Ўзбекистон қаҳрамони С. Ғаниева ва атоқли навоийшунослар М. Ҳакимов, Ё. Исҳоқовнинг таворудга берган таърифлари бир-бирини тўлдиради, чунончи: “Таворуд (арабча: кетма-кет келмоқ, бир-бири билан тасодифан бир ерга тушиб қолмоқ ) – адабиётда шеърни бир-биридан хабарсиз ҳолда икки шоир томонидан яратилиш ҳодисаси, тасодифан бир-бирига айнан ўхшаб қолиши” (1).

Султон Ҳусайн Бойқаронинг жияни шахзода Кичик Мирзонинг форс тилида ёзган бир рубоийси тасодифан улуғ шоир Абдураҳмон Жомий рубоийси билан бир-бирига айнан ўхшаб – таворуд воқе бўлади. Ушбу гўзал илҳомий жараён бўлмиш муштарак адабий ҳодиса Ҳирот адабий муҳитида шуҳрат қозонади, қалам аҳли орасида Абдураҳмон Жомий ва Кичик Мирзолар ижодига ҳавасу рағбат, қизиқиш ортади. Бу ҳақда Ҳирот адабий муҳитининг раҳбари ва ҳомийси Алишер Навоий “Мажолис ун-нафоис”нинг Соҳибқирон Амир Темур ва йигирма нафардан зиёд темурийлар ёдга олинган еттинчи мажлиснинг Кичик Мирзо зикрида ва Бобур “Бобурнома”нинг Султон Ҳусайн Бойқаро ҳақидаги “Валодат ва насаби” номли фаслда ёдга олган ва фикрлари исботи учун шаҳзоданинг машҳур рубоийсини келтирган. Биз ўқувчиларнинг Кичик Мирзо тўғрисида тўлиқроқ маълумотга эга бўлишларини истаб, мақолада Алишер Навоий ва Бобурнинг шаҳзода ҳақида ёзган ҳасби ҳолини, таърифу тавсифларини тўлиқроқ ҳолда беришга ҳаракат қилдик. Аммо ҳар икки даҳо ижодкорлар Кичик Мирзога ўз асарлари хусусиятидан келиб чиқиб маълумот ва баҳо берганлигини ҳисобга олишимиз керак. Масалан, Алишер Навоий тазкирасида Кичик Мирзонинг фазилати ва иқдидори билан боғлиқ ўндан ортиқ сифатларини санаб кўрсатса, Бобур эса мемуарида унинг “табъи назми”дан ташқари қисман автобиографиясини, жумладан, Султон Ҳусайн Бойқаронинг Оқобегим исмли опасининг ўғли, отаси Султон Аҳмад Мирзо, унинг асли исми Муҳаммад Султон Мирзо эканлигини, у отаси билан подшоҳ тоғаси қўлида маълум вақт ҳарбий хизматда бўлганлигини ҳам айтган. Алишер Навоий ёзади: “Кичик Мирзо – хуб табълиқ, тез идроклик, шўх зеҳнлик, қавий ҳофизалиқ йигит эрди. Оз фурсатда яхши толиби илм бўлди ва кўпроқ улум ва фунундин ўз мутолааси билан вуқуф ҳосил қилди. Шеър ва муаммони хуб англар эрди, балки кўнгли тиласа айта ҳам олур эрди. Бовужуди бу фазойил дарвешларга мойил бўлуб, Макка зиёрати шарафига мушарраф бўлди. Аммо бағоят мустағни киши эрди. Бўла олурким, фақир истиғноси эркан бўлғай. Бу рубоий анингдурким:

Умри басаллоҳ месутудам худро,
Дар шевайи зуҳд менамудам худро,
Чун ишқ омад кадом зуҳду, чи салоҳ,
Ал-миннату лиллоҳ, озмудам худро.

Баъзи дерларким, бу рубоий ҳазрат Махдумий Нуран била таворуд воқе бўлубтур. Андоқ дағи бўлса, улуғ давлат турур” (2).

Ёки Бобур “Бобурнома”да ҳам Кичик Мирзо рубоийсини айнан келтиради ва шундай ёзади: “…Бир ўғли бор эди, Кичик Мирзо отлиғ. Бурунлар тағойисига мулозамат қилур эди, сўнгра сипоҳийлиқни тарк қилиб, мутолааға машғул бўлди. Дерларким, донишманд бўлуб экандур. Табъи назми ҳам бор экандур. Бу рубоий анингдур:

Умри басаллоҳ месутудам худро,
Дар шевайи зуҳд менамудам худро,
Чун ишқ омад кадом зуҳду, чи салоҳ,
Ал-миннату лиллоҳ, озмудам худро.

Муллонинг рубоийси била таворуд бўлубтур. Охирлар ҳаж тавофи ҳам қилди” (3).

Таворуд бўлган рубоий таржимаси: Умр бўйи ўзимни яхшилик била мақтадим, ўзимни зоҳид ва тақводор қилиб кўрсатдим. Ишқ келгач, зоҳидлик қайда қолдию яхшилик нима бўлди? Оллоҳга шукрким, ўзимни синадим.

Қизиғи шундаки, Навоий таворудга сабаб бўлган Кичик Мирзо рубоийси тўғрисида ёзар экан, биринчидан, таворуд Ҳирот адабий муҳитидаги бошқа ижодкорлар томонидан тан олиниб айтилганини “Баъзи дерларким” дея таъкидлаб кўрсатса, иккинчидан эса ўзи ҳам замондош шоирларнинг таворуд ҳақидаги мазкур баҳосини мунаққид сифатида ўрганиб, қадрлаб ўз хулоса ва розилигини “Андоқ дағи бўлса, улуғ давлат турур” дея лутф билан баён қилган. Тарихий манбаларда, Алишер Навоийнинг меҳри, ҳурмати Кичик Мирзога ва ўз навбатида Кичик Мирзонинг ихлоси, эътибори Алишер Навоийга ҳам ўзгача бўлганлиги, ҳатто бу муносабату яқинликни ифодаловчи расм чизилганлиги тўғрисида ҳам хабарлар айтилган. Бу ҳақда навоийшунос Қ.Эргашов шундай изоҳ берган: “Ўша давр минатюраларидан бирида Алишер Навоийнинг Кичик Мирзо билан суҳбатлашиб тургани тасвирланган” (4). Алишер Навоий “Соқийнома” (5) асарида Кичик Мирзонинг навқирон, зз ёшда бевақт вафот этганидан қаттиқ куюниб, чеккан истироблари ҳақида, унинг отасига берган тасаллилари борасида ҳам қатор байтларни ёзиб қолдирган.

Фикримизча, Бобур эса бу таворудни Кичик Мирзонинг донишмандлик фазилати билан боғлаган.

Абулвафоий Хоразмий ва Бобур ижодига хос бўлган муштарак адабий ҳодисани белгилашда биз яна ихлос билан Алишер Навоий ижодхонасига юзланамиз. Алишер Навоий “Мажолис ун-нафоис” тазкирасининг “Аввалғи мажлиси”да ўзининг ҳурмати ва эътиқодини изҳор қилган ҳамда “Хожа авсофини ҳар киши битар бўлса, алоҳида бир китоб битмак керак, маълум эмаским бу китобда ҳам сиқғайму ё йўқ” (6) дея шарафлаган, ижодкорларни у ҳақида китоб ёзишга ундаган ва Хоразм халқи “Ер фариштаси” дея улуғлаган, эъзозлаган Хожа Абулвафоий Хоразмий (14-асрда, Шоҳрух Мирзо замонида яшаб, ижод қилган шайх ва шоир, бизга 100 га яқин рубоийлари етиб келган, Ҳ. Абдуллаев ва Э.Очилов каби олимлар унинг рубоийлари хусусида тадқиқот ва таржималарни амалга оширган.) ҳақидаги фиқрасида унинг форс тилида битган чуқур фалсафий мазмундаги бир рубоийсини намуна ва далил сифатида келтиради:

Бад кардаму эътизор бадтар зи гуноҳ,
Зеро ки дар ин ҳаст се даъвии табоҳ,
Даъвии вужуду даъвии қуввату ҳавл,
Ло ҳавла ва ло қуввата илло биллоҳ (7).

Рубоий таржимаси: Гуноҳ қилдим, узрим гуноҳимдан ёмон, бу узрда учта бузилган даъвони: вужудни, қувватни, қўрқувни даъво қилиш бекордир. Чунки қўрқув ҳам, куч-қувват ҳам Оллоҳдандир.

Англашимизча, мазкур рубоий улуғ шоирга жуда маъқул келган бўлса керакки, мазкур шеърни у “Насоийим ул-муҳаббат” (8) тазкирасида келтирган саккизта рубоийлар қаторида ҳам тилга олган. Агар рубоийга диққат қилсак, Абулвафоий Хоразмий рубоийнинг биринчи “Бад кардаму, эътизор батар зи гуноҳ” мисрасида Шарқда машҳур бўлган, ҳозир ҳам сўзлашувда бор бўлган “Узри гуноҳидан ёмонроқ” (9) мақолини маҳорат билан қўллаганига ва назмда ирсоли масалнинг бетакрор намунасини ижод қилганига амин бўламиз.

“Мақолга адабий нуқтаи назардан қизиқиш, асар бадиийлигини ошириш ва бадиий тил равонлигини таъминлаш учун ундан фойдаланиш ҳамма замон сўз санъаткорларининг доим диққат марказида бўлган” (10). Тадқиқот натижасига кўра, Бобур ҳам “Бобурнома”нинг 1500-1501 йил воқеалари баёнида ушбу мақолни айнан қўллаб, насрда ирсоли масал санъатини яратган. Тарихдан маълумки, Самарқандни олган Шайбонийхон Хожа Аҳрор Валийнинг ўғли Хожа Яҳёни икки ўғли Хожа Муҳаммад Закариё ва Хожа Боқийни Хуросонга юбориб, ҳар учовини қатл эттиради. Ушбу қатлдан қаттиқ норози бўлган қарши кучларга Шайбонийхон бу қотилликни мен эмас, балки Қамбарбий ва Кўпакбийлар қилди, деб тушунтириш бериб, ўз узрини билдиргандек бўлади. Бобур “Бобурнома”да бу ўлим жазосининг тафсилотини битар экан шу ўринда “Узраш батар аз гуноҳ” , яъни “Узри гуноҳидан ёмонроқ” мақолини ўз фикри ва “таҳқиқи”га далил сифатида ишлатган. Беклар бундай ўлим жазосини хон ёки подшохнинг амру-фармонисиз яширин қилмайди, деган хулосасини шу мақол билан асослайди ҳамда ислом ҳуқуқида жиноят ва жазо масаласида, асосан, ўлим жазоси фақат ҳукмдорлар муҳри билан тасдиқланишига (Абдулатиф Мирзо муҳри урилмаганда Улуғбек Мирзо, Султон Ҳусайн Бойқаро муҳри урилмаганда Мўмин Мирзо ўлимга йўл қўйилмаган бўларди-Б.Р.) ҳам ишора қилган. Чунончи: “Мундоқ ишларни беклар ўз боши била хонидин ва подшоҳидин бевуқуф қила бошласа, бас хонлиғиға ва подшоҳлиғиға не эътибор.”

Хулоса шуки, биз юқорида таҳлил ва талқин қилган таворуд, ирсоли масал каби муштарак адабий ҳодисалар Алишер Навоий, Абулвафоий Хоразмий ҳамда Бобурнинг ҳаёти ва ижоди билан боғлиқ айрим муштарак жиҳатларини очиб бериш билан бирга, уларнинг ўзига хос бадиий маҳоратини кўрсатувчи мезон ҳамдир.

Изоҳлар

1. А л и ш е р Н а в о и й. Мажолис ун-нафоис. МАТ. 13-жилд. Тошкент; Фан.1997. 278-бет; Ҳ а к и м о в М. Шарқ манбашунослик луғати. Тошкент; DAVR PREES НМУ, 2013. 295-бет. И с ҳ о қ о в Ё.Сўз санъати сўзлиги. Тошкент; Ўзбекистон, 2014. 180-181-бетлар.
2. А л и ш е р Н а в о и й. Мажолис ун-нафоис. МАТ. 13-жилд. Тошкент: Фан, 1997. 169-бет.
3. Б о б у р. Бобурнома. Тошкент: Шарқ, 2002. 128-бет.
4. Э р г а ш о в Қ. Кичик Мирзо. Бобур энциклопедияси. 2-нашри. Тошкент. Шарқ. 290-бет.
5. А л и ш е р Н а в о и й.Фавойид ул-кибар. МАТ. 6-жилд. Тошкент. Фан. 1990. 483-484-бетлар
6. Ўша тазкира. 13-бет.
7. Ўша тазкира.13-бет.
8. Алишер Навоий. Насойим ул-муҳаббат. МАТ. 17-жилд. Тошкент. Фан, 2001. 299-300-бетлар.
9. Ўзбек халқ мақоллари. Икки томлик. 1-том. Тошкент: Фан, 1987. 121-бет.
10. Ўзбек халқ мақоллари. Икки томлик. 1-том. Тошкент: Фан, 1987. 7-бет.

  Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” tazkirasida va Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma” asarida yozib qoldirgan adabiyotshunoslikka oid qimmatli ma’lumotlarning ayrimlari biri-biriga juda yaqin yoki har ikki ijodkorga taalluqli bo‘lib, bunday umumiy ma’lumotlarni bir mushtarak ( arabcha: umumiy, ko‘pchilikka taalluqli, o‘rtadagi kabi lug‘aviy ma’nolarni bildiradi) adabiy hodisa sifatida baholashimiz mumkin.

MUSHTARAK ADABIY HODISALAR XUSUSIDA
BUROBIYA RAJABOVA
O‘TAFI katta ilmiy xodimi, f.f. nomzodi

Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” tazkirasida va Zahiriddin Muhammad Bobur “Boburnoma” asarida yozib qoldirgan adabiyotshunoslikka oid qimmatli ma’lumotlarning ayrimlari biri-biriga juda yaqin yoki har ikki ijodkorga taalluqli bo‘lib, bunday umumiy ma’lumotlarni bir mushtarak ( arabcha: umumiy, ko‘pchilikka taalluqli, o‘rtadagi kabi lug‘aviy ma’nolarni bildiradi) adabiy hodisa sifatida baholashimiz mumkin. Ma’lumki, mushtarak adabiy hodisalar jahon adabiyotidagi turli adabiyotlarga xos, bir xududda yashovchi adiblar ijodiga xos, ma’lum bir davrda yashagan ijodkorlarga xos yoki ayrim olingan shoirlar ijodiga xos bo‘lishi mumkin. Endi tasnifda ko‘rsatilgan mushtarak adabiy hodisalarning ayrim olingan ijodkorlar ijodiga xos ko‘rinishini temuriylar Uyg‘onish davri vakillari Abulvafoiy Xorazmiy, Alisher Navoiy va shoh va shoir Bobur ijodida kuzatsak.

Maqolada biz Alisher Navoiy va Bobur ijodida bitilgan nihoyatda kam uchraydigan tavorud kabi noyob mushtarak adabiy hodisani hamda Abulvafoiy Xorazmiy va Bobur ijodida mahorat bilan nazm va nasrda qo‘llangan, Sharqda mashhur bo‘lgan bir maqol asosida yaratilgan irsoli masal singari mushtarak adabiy hodisani aniqlab, tanlab oldik. Xususan, Alisher Navoiy va Bobur o‘zlarining temuriy shahzoda Kichik Mirzo (1451-1484 yy.) haqida yozgan tarixiy xarakterdagi ma’lumotlarida tavorudga tushgan juda go‘zal ruboiysini ta’kidlab ko‘rsatgan va birdek tavorud atamasini qo‘llagan hamda ular tavorud sabab temuriylar Uyg‘onish davri mutafakkiri Abdurahmon Jomiy ijodiga ochiq va yashirin talmeh (Nuran Maxdum, Mullo nisbasi)da, Kichik Mirzo ijodiga esa ochiq talmeh vositasida yuksak baho bergan. O‘rganishimizga ko‘ra, O‘zbekiston qahramoni S. G‘aniyeva va atoqli navoiyshunoslar M. Hakimov, Yo. Is’hoqovning tavorudga bergan ta’riflari bir-birini to‘ldiradi, chunonchi: “Tavorud (arabcha: ketma-ket kelmoq, bir-biri bilan tasodifan bir yerga tushib qolmoq ) – adabiyotda she’rni bir-biridan xabarsiz holda ikki shoir tomonidan yaratilish hodisasi, tasodifan bir-biriga aynan o‘xshab qolishi” (1).

Sulton Husayn Boyqaroning jiyani shaxzoda Kichik Mirzoning fors tilida yozgan bir ruboiysi tasodifan ulug‘ shoir Abdurahmon Jomiy ruboiysi bilan bir-biriga aynan o‘xshab – tavorud voqe bo‘ladi. Ushbu go‘zal ilhomiy jarayon bo‘lmish mushtarak adabiy hodisa Hirot adabiy muhitida shuhrat qozonadi, qalam ahli orasida Abdurahmon Jomiy va Kichik Mirzolar ijodiga havasu rag‘bat, qiziqish ortadi. Bu haqda Hirot adabiy muhitining rahbari va homiysi Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”ning Sohibqiron Amir Temur va yigirma nafardan ziyod temuriylar yodga olingan yettinchi majlisning Kichik Mirzo zikrida va Bobur “Boburnoma”ning Sulton Husayn Boyqaro haqidagi “Valodat va nasabi” nomli faslda yodga olgan va fikrlari isboti uchun shahzodaning mashhur ruboiysini keltirgan. Biz o‘quvchilarning Kichik Mirzo to‘g‘risida to‘liqroq ma’lumotga ega bo‘lishlarini istab, maqolada Alisher Navoiy va Boburning shahzoda haqida yozgan hasbi holini, ta’rifu tavsiflarini to‘liqroq holda berishga harakat qildik. Ammo har ikki daho ijodkorlar Kichik Mirzoga o‘z asarlari xususiyatidan kelib chiqib ma’lumot va baho berganligini hisobga olishimiz kerak. Masalan, Alisher Navoiy tazkirasida Kichik Mirzoning fazilati va iqdidori bilan bog‘liq o‘ndan ortiq sifatlarini sanab ko‘rsatsa, Bobur esa memuarida uning “tab’i nazmi”dan tashqari qisman avtobiografiyasini, jumladan, Sulton Husayn Boyqaroning Oqobegim ismli opasining o‘g‘li, otasi Sulton Ahmad Mirzo, uning asli ismi Muhammad Sulton Mirzo ekanligini, u otasi bilan podshoh tog‘asi qo‘lida ma’lum vaqt harbiy xizmatda bo‘lganligini ham aytgan. Alisher Navoiy yozadi: “Kichik Mirzo – xub tab’liq, tez idroklik, sho‘x zehnlik, qaviy hofizaliq yigit erdi. Oz fursatda yaxshi tolibi ilm bo‘ldi va ko‘proq ulum va funundin o‘z mutolaasi bilan vuquf hosil qildi. She’r va muammoni xub anglar erdi, balki ko‘ngli tilasa ayta ham olur erdi. Bovujudi bu fazoyil darveshlarga moyil bo‘lub, Makka ziyorati sharafiga musharraf bo‘ldi. Ammo bag‘oyat mustag‘ni kishi erdi. Bo‘la olurkim, faqir istig‘nosi erkan bo‘lg‘ay. Bu ruboiy aningdurkim:

Umri basalloh mesutudam xudro,
Dar shevayi zuhd menamudam xudro,
Chun ishq omad kadom zuhdu, chi saloh,
Al-minnatu lilloh, ozmudam xudro.

Ba’zi derlarkim, bu ruboiy hazrat Maxdumiy Nuran bila tavorud voqe bo‘lubtur. Andoq dag‘i bo‘lsa, ulug‘ davlat turur” (2).

Yoki Bobur “Boburnoma”da ham Kichik Mirzo ruboiysini aynan keltiradi va shunday yozadi: “…Bir o‘g‘li bor edi, Kichik Mirzo otlig‘. Burunlar tag‘oyisiga mulozamat qilur edi, so‘ngra sipohiyliqni tark qilib, mutolaag‘a mashg‘ul bo‘ldi. Derlarkim, donishmand bo‘lub ekandur. Tab’i nazmi ham bor ekandur. Bu ruboiy aningdur:

Umri basalloh mesutudam xudro,
Dar shevayi zuhd menamudam xudro,
Chun ishq omad kadom zuhdu, chi saloh,
Al-minnatu lilloh, ozmudam xudro.

Mulloning ruboiysi bila tavorud bo‘lubtur. Oxirlar haj tavofi ham qildi” (3).

Tavorud bo‘lgan ruboiy tarjimasi: Umr bo‘yi o‘zimni yaxshilik bila maqtadim, o‘zimni zohid va taqvodor qilib ko‘rsatdim. Ishq kelgach, zohidlik qayda qoldiyu yaxshilik nima bo‘ldi? Ollohga shukrkim, o‘zimni sinadim.

Qizig‘i shundaki, Navoiy tavorudga sabab bo‘lgan Kichik Mirzo ruboiysi to‘g‘risida yozar ekan, birinchidan, tavorud Hirot adabiy muhitidagi boshqa ijodkorlar tomonidan tan olinib aytilganini “Ba’zi derlarkim” deya ta’kidlab ko‘rsatsa, ikkinchidan esa o‘zi ham zamondosh shoirlarning tavorud haqidagi mazkur bahosini munaqqid sifatida o‘rganib, qadrlab o‘z xulosa va roziligini “Andoq dag‘i bo‘lsa, ulug‘ davlat turur” deya lutf bilan bayon qilgan. Tarixiy manbalarda, Alisher Navoiyning mehri, hurmati Kichik Mirzoga va o‘z navbatida Kichik Mirzoning ixlosi, e’tibori Alisher Navoiyga ham o‘zgacha bo‘lganligi, hatto bu munosabatu yaqinlikni ifodalovchi rasm chizilganligi to‘g‘risida ham xabarlar aytilgan. Bu haqda navoiyshunos Q.Ergashov shunday izoh bergan: “O‘sha davr minatyuralaridan birida Alisher Navoiyning Kichik Mirzo bilan suhbatlashib turgani tasvirlangan” (4). Alisher Navoiy “Soqiynoma” (5) asarida Kichik Mirzoning navqiron, zz yoshda bevaqt vafot etganidan qattiq kuyunib, chekkan istiroblari haqida, uning otasiga bergan tasallilari borasida ham qator baytlarni yozib qoldirgan.

Fikrimizcha, Bobur esa bu tavorudni Kichik Mirzoning donishmandlik fazilati bilan bog‘lagan.

Abulvafoiy Xorazmiy va Bobur ijodiga xos bo‘lgan mushtarak adabiy hodisani belgilashda biz yana ixlos bilan Alisher Navoiy ijodxonasiga yuzlanamiz. Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” tazkirasining “Avvalg‘i majlisi”da o‘zining hurmati va e’tiqodini izhor qilgan hamda “Xoja avsofini har kishi bitar bo‘lsa, alohida bir kitob bitmak kerak, ma’lum emaskim bu kitobda ham siqg‘aymu yo yo‘q” (6) deya sharaflagan, ijodkorlarni u haqida kitob yozishga undagan va Xorazm xalqi “Yer farishtasi” deya ulug‘lagan, e’zozlagan Xoja Abulvafoiy Xorazmiy (14-asrda, Shohrux Mirzo zamonida yashab, ijod qilgan shayx va shoir, bizga 100 ga yaqin ruboiylari yetib kelgan, H. Abdullayev va E.Ochilov kabi olimlar uning ruboiylari xususida tadqiqot va tarjimalarni amalga oshirgan.) haqidagi fiqrasida uning fors tilida bitgan chuqur falsafiy mazmundagi bir ruboiysini namuna va dalil sifatida keltiradi:

Bad kardamu e’tizor badtar zi gunoh,
Zero ki dar in hast se da’vii taboh,
Da’vii vujudu da’vii quvvatu havl,
Lo havla va lo quvvata illo billoh (7).

Ruboiy tarjimasi: Gunoh qildim, uzrim gunohimdan yomon, bu uzrda uchta buzilgan da’voni: vujudni, quvvatni, qo‘rquvni da’vo qilish bekordir. Chunki qo‘rquv ham, kuch-quvvat ham Ollohdandir.

Anglashimizcha, mazkur ruboiy ulug‘ shoirga juda ma’qul kelgan bo‘lsa kerakki, mazkur she’rni u “Nasoiyim ul-muhabbat” (8) tazkirasida keltirgan sakkizta ruboiylar qatorida ham tilga olgan. Agar ruboiyga diqqat qilsak, Abulvafoiy Xorazmiy ruboiyning birinchi “Bad kardamu, e’tizor batar zi gunoh” misrasida Sharqda mashhur bo‘lgan, hozir ham so‘zlashuvda bor bo‘lgan “Uzri gunohidan yomonroq” (9) maqolini mahorat bilan qo‘llaganiga va nazmda irsoli masalning betakror namunasini ijod qilganiga amin bo‘lamiz.

“Maqolga adabiy nuqtai nazardan qiziqish, asar badiiyligini oshirish va badiiy til ravonligini ta’minlash uchun undan foydalanish hamma zamon so‘z san’atkorlarining doim diqqat markazida bo‘lgan” (10). Tadqiqot natijasiga ko‘ra, Bobur ham “Boburnoma”ning 1500-1501 yil voqealari bayonida ushbu maqolni aynan qo‘llab, nasrda irsoli masal san’atini yaratgan. Tarixdan ma’lumki, Samarqandni olgan Shayboniyxon Xoja Ahror Valiyning o‘g‘li Xoja Yahyoni ikki o‘g‘li Xoja Muhammad Zakariyo va Xoja Boqiyni Xurosonga yuborib, har uchovini qatl ettiradi. Ushbu qatldan qattiq norozi bo‘lgan qarshi kuchlarga Shayboniyxon bu qotillikni men emas, balki Qambarbiy va Ko‘pakbiylar qildi, deb tushuntirish berib, o‘z uzrini bildirgandek bo‘ladi. Bobur “Boburnoma”da bu o‘lim jazosining tafsilotini bitar ekan shu o‘rinda “Uzrash batar az gunoh” , ya’ni “Uzri gunohidan yomonroq” maqolini o‘z fikri va “tahqiqi”ga dalil sifatida ishlatgan. Beklar bunday o‘lim jazosini xon yoki podshoxning amru-farmonisiz yashirin qilmaydi, degan xulosasini shu maqol bilan asoslaydi hamda islom huquqida jinoyat va jazo masalasida, asosan, o‘lim jazosi faqat hukmdorlar muhri bilan tasdiqlanishiga (Abdulatif Mirzo muhri urilmaganda Ulug‘bek Mirzo, Sulton Husayn Boyqaro muhri urilmaganda Mo‘min Mirzo o‘limga yo‘l qo‘yilmagan bo‘lardi-B.R.) ham ishora qilgan. Chunonchi: “Mundoq ishlarni beklar o‘z boshi bila xonidin va podshohidin bevuquf qila boshlasa, bas xonlig‘ig‘a va podshohlig‘ig‘a ne e’tibor.”

Xulosa shuki, biz yuqorida tahlil va talqin qilgan tavorud, irsoli masal kabi mushtarak adabiy hodisalar Alisher Navoiy, Abulvafoiy Xorazmiy hamda Boburning hayoti va ijodi bilan bog‘liq ayrim mushtarak jihatlarini ochib berish bilan birga, ularning o‘ziga xos badiiy mahoratini ko‘rsatuvchi mezon hamdir.

Izohlar

1. A l i sh ye r N a v o i y. Majolis un-nafois. MAT. 13-jild. Toshkent; Fan.1997. 278-bet; H a k i m o v M. Sharq manbashunoslik lug‘ati. Toshkent; DAVR PREES NMU, 2013. 295-bet. I s h o q o v Yo.So‘z san’ati so‘zligi. Toshkent; O‘zbekiston, 2014. 180-181-betlar.
2. A l i sh ye r N a v o i y. Majolis un-nafois. MAT. 13-jild. Toshkent: Fan, 1997. 169-bet.
3. B o b u r. Boburnoma. Toshkent: Sharq, 2002. 128-bet.
4. E r g a sh o v Q. Kichik Mirzo. Bobur ensiklopediyasi. 2-nashri. Toshkent. Sharq. 290-bet.
5. A l i sh ye r N a v o i y.Favoyid ul-kibar. MAT. 6-jild. Toshkent. Fan. 1990. 483-484-betlar
6. O‘sha tazkira. 13-bet.
7. O‘sha tazkira.13-bet.
8. Alisher Navoiy. Nasoyim ul-muhabbat. MAT. 17-jild. Toshkent. Fan, 2001. 299-300-betlar.
9. O‘zbek xalq maqollari. Ikki tomlik. 1-tom. Toshkent: Fan, 1987. 121-bet.
10. O‘zbek xalq maqollari. Ikki tomlik. 1-tom. Toshkent: Fan, 1987. 7-bet.