18 май — Умар Хайём таваллуд топган кун
Оламнинг зоҳирини қуёш ва ой ёритса, ботинини ишқ ва маърифат мунаввар этган. Шунинг учун инсоният тарихи ва тақдирида ишқ ва ирфоннинг куч-қуввати ҳамда аҳамияти ой ёхуд қуёшникидан кам бўлмаган. Қалбида ишқ ва маърифат нури порлаган даҳоларнинг дунё “граждани” ўлароқ қадр топишига асосий сабаб ҳам ана шу. Умар Хайём шундай сиймоларнинг энг машҳурларидан бири.
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ХАЙЁМНИНГ ЧОДИРИ
Филология фанлари доктори Иброҳим Ҳаққул (1949 — 2022) Бухоро вилояти Шофиркон тумани Талижа қишлоғида зиёли оиласида туғилган. Ўрта мактабдан кейин Бухоро давлат педагогика институтида таҳсил олган. 1972 йилдан ҳозирга қадар Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтида фаолият қилиб келади. 1976 йили «Ўзбек адабиётида рубоий» темасида номзодлик, 1995 йили «Ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши ва тараққиёти» мавзуида докторлик диссертациясини ҳимоя қилган.Унинг «Ўзбек адабиётида рубоий» (1981), «Увайсий шеърияти» (1982), «Бадиий сўз шукуҳи» (1987), «Занжирбанд шер қошида» (1989), «Шеърият — руҳий муносабат» (1989), «Абадият фарзандлари» (1990), «Тасаввуф ва шеърият» (1991), «Камол эт касбким…» (1991), «Ғазал соғинчи» (1991) каби йигирмадан ортиқ китоблари босилиб чиққан. Сўнгги йилларда олимнинг «Аҳмад Яссавий», «Ким нимага таянади?», «Эътиқод ва ижод», «Тасаввуф сабоқлари», «Тақдир ва тафаккур», «Мерос ва моҳият», «Ижод иқлими», «Мушоҳада ёғдуси» ва «Навоийга қайтиш» (2 жилдлик) деб номланган китоблари босмадан чиққан.
Бу аччиқ ва аламли гаплар фақат бир тарихмас, айниқса, сўнгги чорак асрда яшаганимиз ва ҳали тўла халос бўлолмаганимиз бир воқеликдир. Чин олимлик шууридан ажралмаган илм аҳли Эркин Воҳидовнинг:
Қўрқувнинг кўзи катта, юраги кичик бўлур,
Қўрқув зўр келган юртда арслонлар кучук бўлур, –
сўзларида сира муболаға кўрмаган ва шундай эврилишга ҳар қадамда дуч келган. Илм-фаннинг қадрсизланиб, таназзул ботқоғида қолгани ва Ўзбекистоннинг янги Президенти Ш.Мирзиёв аҳволни бехато ҳис қилиб, ЎзР ФАнинг ўндан ортиқ илмий-тадқиқот институтларини қайта тиклаганига бош сабаб ана шу.
Қадимда ҳам илмни кўп тур ва тармоқларга ажратишган. Улардан бири илми касбий дейилса, яна бирига илми кашфий деб ном беорилган. Кашфий илм илҳом ва завқ асосида яратилиб, унинг илҳомчиси Оллоҳ бўлган ва бундай илмга “илми аҳли дил” дейилган. Касбий илм зоҳиран ўқиб-ўрганилиб, руҳий ва виждоний эҳтиёжлардан йироқ бўлгани боис тақлидий илм деб ҳам аталган. Бундай илм вакилларининг ишларига “илми аҳли тан” дея қаралиб, уларнинг соҳибларини ўз жони ва руҳига жабр етказувчилар деб айтилган. Шунақа тоифа аҳволини назарда тутиб Мавлоно Жалолиддин Румий “Илми тақлидий вуболи жони аст” – “Илми тақлидий жонни убол қилгувчидир” деган. Мутасаввифлар Ҳақ билан олим орасидаги қалин пардадан сўз юритганда айни шу илмнинг зарарларидан огоҳлантиришган. Қадимий манбаларда Хайёмнинг илм-фаннинг бир неча соҳаларида ўндан зиёд асарлар ёзгани қайд этилган экан. Аммо у ҳамма китобида ё бевосита, ё билвосита олам ва одам моҳияти, инсон ва коинотнинг ботиний боғлиқлиги хусусида мушоҳада юритиб, ҳайратланарли янгиликларни талқин қилган. Хайём чин маъноси билан тафаккури ҳур, ҳурликнинг тамалигача етиб боришни кўзлаган мутафаккирдир. Аллома ва шоир Хайём ҳурликни, аввало, чор унсур – олов, сув, тупроқ ва шамоллик хусусиятларидан халос бўлишда деб билади:
Эй чарх, дилимни бўйла ғамнок эттинг,
Кўксимни алам тиғи била чок эттинг.
Бағримга шамол уфурса – оташ эттинг,
Оғзимга чу сув олдим, уни хок эттинг.
(Жамол Камол таржимаси)
Бу тушунча кейинчалик Алишер Навоий асарларида турли шаклларда талқин этилганки, унинг “Лисон ут-тайр”даги ифодаси мана бундай:
Чун аносир меҳнатидин шод бўлуб,
Ҳамжиҳат итлоқидин озод бўлуб.
Ўзни ўзлик қайдидин айлаб халос,
Топиб ўздин ўзгаликка ихтисос.
Елу тупроғу ўту сувдин ориб,
Ҳам мену сен, ҳам улу булдин ориб.
Боргоҳи қурб аро топиб мақом,
Майл этиб ондин ҳам хиром…
Чор унсурдан яралган вужуднинг моҳиятини касрат – кўплик ташкил қилади. Руҳ билан бадан орасидаги бош зиддият ана шунда. Шарқ мутафаккирлари буни ҳал қилиш масаласида ҳамфикр бўлишмаган.
Хайём илмий-адабий меросини тадқиқ этганларнинг эътирофлари бўйича, у ўзини Шарқнинг улуғ алломаси, табобат султони Абу Али Ибн Синонинг муҳиби ва содиқ издоши деб билган. Унинг айрим асарларини арабчадан форсийга таржима қилган ва шарҳлар ёзган. Хайёмнинг ўлим олди мутолаа қилган сўнгги китоби ҳам устозининг “Китоб уш-шифо”си бўлган экан. Дарҳақиқат, наинки илм, ирфон ва ижод, имон-эътиқод ва шахсият камолотида ҳам Хайём Ибн Синони маънавий муршид деб тан олган. Рубоийнависликда ҳам уни айнан шайх ур-раис илҳомлантирган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Чунки Ибн Сино рубоийлари ҳам форс-тожик рубоиёти тарихида алоҳида мавқега эга.
Рубоий яратиш – қатрада денгиз, учқунда қуёшни акслантириш санъати дейилган. Ҳақиқатда ҳам шундай. Баъзан рубоийда бутун бошли бир китобга етадиган моҳият ифодаланган. “Ислом қомуси”да бу жанр бежиз Шарқ шеъриятининг “воҳид қуёши” деб таърифланмаган. Рубоийда ишқий, фалсафий, диний ва тасаввуфий ғоялар мутлақо ўзига хос ранг ва оҳангларда ёритилган. Фаридиддин Атторнинг биргина “Мухторнома”сида ирфоний маънолар талқин этилган беш мингдан ортиқ рубоий ўрин олган. Жалолиддин Румий девонидаги бир ярим мингга яқин рубоийнинг аксарияти ўзликни англаш йўлидаги юксак ҳолат ва хаёлот маҳсулларидир. Тасаввуф аҳлининг англашига биноан, адаб тўртга бўлинади: Шариат одоби – пайғамбар шариати ва суннатига амал қилмоқ. Тариқат одоби – бирор бир тариқатга боғланиб, унинг одоб ва аркони бўйича ҳаракат қилмоқ. Маърифат одоби – нафси амморани мағлуб қилиб, илми руҳонийни ўзлаштириш демак. Ҳақиқат одоби – Оллоҳ ишқи билан яшаб ваҳдат майидан қонмоқ. Хайём бир рубоийсида:
Май асли надир – бодапарастлар билгай,
Қандоқ қилиб ул бағри қафаслар билгай.
Ғофил киши ғафлатда экан, маъзурдир,
Бу завқ сурур гаштини мастлар билгай, –
(Жамол Камол таржимаси)
деб илоҳий ишқ завқу суруридан маст майпарастларни назарда тутган. Буюк Хайём “қадаҳ”идаги “май” нима деб тушунтирилиб, қандай хулосалар чиқарилгани кўпчиликка маълум, албатта. Устод Абдурауф Фитрат Хайёмнинг тасаввуф маслагидан йироқлигини асослаш учун бир неча далиллар келтириб, Умар Хайёмнинг “май”и Худонинг ишқи эмас, салжуқ султонлари саройида ичилган узум майи бўлған”, – дейди. Бу фикр мубоҳасали. Тасаввуфга чуқур боғланмаган “Шайбонийнома” муаллифи Муҳаммад Солиҳ ҳам:
Май деган файзи илоҳий, англа,
Ишрати номутаноҳий, англа, –
дейди. Хайём таянган ва тарғибу ташвиқ қилган бош ҳақиқат ҳам мана шу эди. Маломатваш шоир:
Бир қўлда Қуръону, биттасида жом,
Баъзида ҳалолмиз, баъзида ҳаром.
Феруза гумбазли осмон остида
На чин мусулмонмиз, на кофир тамом, –
(Ш.Шомуҳаммедов таржимаси)
деганида майхўрлик ҳавас ва майлларини ҳам, балки, эътиборда тутгандир. Лекин унинг рубоийларида куйланган бода, шароб, май асосан руҳоний файз, илоҳий ишқ ва маърифат завқи тимсолидир. Масаланинг бағоят муҳим бу жиҳати инобатга олинмаса, Хайёмнинг наинки инсонлик, балки олимлик, мутасаввифлик ва файласуфлик қиёфасини нотўғри тасаввур этиш давом топаверади.
Мавлоно Жалолиддин Румийнинг ёзишича, “Фалсафа ва мантиқ арбобининг фикрларини тўтидай такрорлайдиганларнинг сўзлари ва келтирган далиллари қуруқ, ўлик, руҳсиз ва ҳаётдан маҳрумдир. Чунки улар ўлик қалбдан ўлик ҳолда юзага чиқади. Бундай сўз қандай таъсир ўтказиб, қандай мева беради?” Хайём тўртликларида эса илм маърифат билан, ирфон ишқ билан, ҳақиқат инсон толеи билан шу қадар уйғунлашиб кетганки, булар инсон кўнглида бир бутунликда таъсир ўтказиб, мурда вужудни ҳам тирилтиради. Шу боис Хайём рубоийларини ўқиган қалби бедор ўқувчи шодлик нимаю ҳижрон нима, фано водийси қаердаю, бақо бўстони қаёнда – булардан маънан илдамлаб кетади. Ва ўзликнинг тор, биқиқ қафасидан қутулганини аниқ ҳис этиб мозию мустақбал ташвишларидан фориғ вақт одами мартабасига юксалади: Мана бу рубоий шу ҳақда:
Кун ўтса кунингдан сен уни ёд этма,
Ҳам келмаган ул эртага фарёд этма.
Бу келмаган- ўтган билан бунёд этма,
Хўп хайр, дегин умрни барбод этма.
(Жамол Камол таржимаси)
Руҳоний завқ, илҳом ва маъно кашфида Умар Хайём кўтарилган самовий юксакликка на Шарқ, на Ғарб одамлари етиб бора билганлар. Ғарблик олим ва ижодкорлар тасаввуридаги Хайём билан Шарқ ўқувчиси хаёлотидаги Хайём гоҳо бир-бирига асло ўхшамайди. Аммо форс-тожик адабиётида ҳам, туркий шеъриятда ҳам қайси шоир рубоий ёзишда олий натижаларга эришган бўлса, ҳеч шубҳасизки, Хайём мактабидан сабоқ олган. Чунки унинг рубоийларидаги “ифода очиқлиги, услуб гўзаллиги, фикр ўткирлиги” (Фитрат)дан таъсирланмасликнинг ҳеч иложи бўлмаган. Шу ўринда бунинг яна бир сабабини изоҳлаб ўтсак.
Хайём инсонга моддий оламга нисбатан инсон оламининг фавқулодда кенглиги, халқдан Ҳаққа сафар қилиб, яна ортга қайтиш одам тафаккури ва маънавиятини тубдан ўзгартиришини энг мухтасар ҳамда жонли тарзда кўрсата олган моҳият султонидир. Унинг гапларига кимдир қўшилмаган, бировлар унинг ҳукм ва фалсафий хулосаларини инкор этишган, қаҳру ғазабга берилиб шоирни динсизлик ва кофирликда айблаганлар ҳам бўлган. Бироқ Хайём тилсизга тил, бемаънига маъни, жаҳолат зулматида адашганларга нур ва зиё ҳадя этган. Одамни у дунё зиндонида буғилиб кун кечирмаслик, ҳар турли ақида занжирларидан қутулишга чорлаган. Бунда мутафаккир шоир ирқу миллат, дину мазҳаб танламаган:
Келгил яна, хоҳ баланду пастсан, келгил,
Кофирми, мажусий, бутпарастсан, келгил.
Ҳеч бўлма умидсиз бу улуғ даргоҳдан,
Юз марта магар тавба ушатсанг, келгил.
(Эргаш Очилов таржимаси)
Шоир қачон шоир сифатида шаклланиб, ҳақиқий ўқувчисини топади? Қачонки, ҳар турли анфусий (субъектив) ҳис-туйғулар ифодаси билан чекланиб қолмасдан, Гёте айтмоқчи, “дунёни қамраб олиб”, буни ифодалашга йўл топа билса. Бунинг учун шоир дунёнинг ортидан эмас, дунё шоирнинг ортидан эргашмоғи, ҳаммадан кўпроқ унинг овозига қизиқиши керак. Шунда шоир эркин бўлади, эркинлик шеърга кўчади. Нафси бузуқ ёки шахси абгор ижодкор ҳеч пайт ҳаётга яқин боролмайди. Ва буни тушуниш ё тан олишга ҳавойилик унга йўл бермайди. Бир пайтлар ўспирин шоир Усмон Носир шеърни “Бир мен эмас, ҳаёт шахсисан”, деб таърифлаган. Ҳаёт шахсидан маҳрум ҳар қанақа асар ғариб ва маҳдуддир. Чунки у ё ясалади, ё тўқилади. Ваҳоланки, шоир ҳаёт ва дунё “шахси”нинг сийратини очишга масъулдир. Буни на шоир, на мутасаввиф ва файласуф Умар Хайём бир нафас унутган.
Гўзаллик, ишқ, маърифат эҳтиёжи бир ёнда қолиб, унинг рубоийларидан математика, астрономия, мантиқ ва фалсафага доир факт ҳамда маълумотларни излаш жуда кулгили. Бу тўғрида профессор Н.Комилов “Хайёмнома” деб номланган тадқиқотида тўғри танқидий фикрларни илгари сурган.
Хайём номига даҳрий, материалист, пессимист, скептик сингари қатор ёрлиғларни ёпиштириш ҳам шунақа тор қараш, ориф Хайёмнинг ҳасби ҳолини мушоҳада этолмасликдан туғилган. Оламга фано нигоҳи билан боқиб, мавжуд барча нарсани бир нақш ва хаёл деб билмаган киши орифликни даъво қилолмайди:
Мавжуд ҳар он чи ҳаст нақш асту хаёл,
Ориф набувад ҳар ки надонат ин ҳол.
Тасаввуфда адам, мусаффо бир борлиқ деб қаралган ва фано маъносида қўлланилган Диёри адам соғинчидан ҳам Хайём баҳс юритган:
Пок келган эдик адамдин, нопок бўлдик,
Шодон етишиб эшикка, ғамнок бўлдик.
Ўтдик басе дил оташи, кўз ёши била,
Бердик шу умрни елгаю хок бўлдик.
(Жамол Камол таржимаси)
Умар Хайём 1131 йил декабрида қадрдон она диёрида вафот этди. Ҳаётнинг кўпдан-кўп қийинчилик, қаршилик, ғирромлик, таъқибу таҳқирларини енгиб ўтган бу зот сўнгги нафасигача маслак ва эътиқодига содиқ қолганди. У жаҳоншумул илмий-ижодий мероси, беқиёс шахсияти билан башарият тарихидан муносиб ўрин эгаллади. Бизнингча, шоир қуйидаги тилак ва илтижоларини битишга ҳақли эди:
Дўстлар, уюшиб кўнгулни обод айланг,
Дийдор кўришиб, бир-бирингиз шод айланг.
Соқий тўлатиб илкига олганда қадаҳ,
Бир дам мени бечорани ҳам ёд айланг.
(Жамол Камол таржимаси)
Шоирни ёд айловчилар камчил бўлмаса-да, мана бу мисралардаги сурурни дилдан ўтказгувчи жуда кам:
Паймона каби бир куни тўлсам, не ажаб,
Бошимга ажал етишса ўлсам, не ажаб.
Май кўзасин қўшиб кўмингиз зинҳор,
Ул бўйи шароб ила тирилсам, не ажаб.
(Жамол Камол таржимаси)
Хайёмшуносликда чинакам ютуқларни қўлга киритмоқ учун, биринчи галда, хайёмхонликни кучайтириш лозим. Бу эса Хайём шахси ва шахсият сирларини теран билишдан ажралмаслиги зарур.
Шоир рубоийларининг топилиш тарихи, тадқиқи, таржима ва нашрлари тўғрисида илмда кўп мулоҳазалар айтилган. Ўзгача бир зайлда уларни такрорламаслик ҳам Хайём дунёсига қизиқишнинг ортишига ёрдам беради.
Энди Ўзбекистон ва Хайём мавзуига келсак, тарихимизнинг турли давр ва замонларида донишманд шоирнинг илмий-адабий меросига талабгор ва мухлислар кўп бўлган. Хайёмга эргашиб ёки унинг таъсирида рубоий ёзган мумтоз шоирларимиз ҳам кам эмасди. “Менинг фикримча, – дейди Фитрат домла, – бизнинг классик шоирлар орасида Хайёмга яқинлашишга, ўзини Хайёмга ўхшатишга муваффақ бўлган бирдан-бир шоир машҳур Бобур Мирзодир”. Паҳлавон Маҳмуд эса Хоразм Хайёми дея шарафланган.
Неча ўн йиллардан буён ўзбек китобхонлари Хайём рубоийларини ўз она тилида ўқиб келади. Рубоийлар таржимасини Ш.Шомуҳамедов, Ж.Камол, Э.Очилов каби мутаржимлар амалга оширишган. Ўзбек адабиётшунослигида Умар Хайём ҳаёти ва ижодиёти мавзуида профессорлар Ш.Шомуҳамедов, Н.Комилов, фан номзоди Э.Очилов ва бошқа олимлар мақола, рисола, тадқиқотлар яратишган.
Шарқлик буюк шоирларнинг нафаси шу қадар мусаффо ва кучли, сўзлари шунчалик жозибали ва таъсирбахшки, уларнинг асарларини ўқиган нодон дафъатан донога, жоҳил оқилга, далли-девона ҳатто валийга айланмоғи мумкин. Мавлоно Жаллиддин Румий шеърларидан бирида:
Ҳасудонро зи ғом озод кардам,
Дили галан харонро шод кардам,
Ҳасад бандаларини ғамдан озод этдим ва гала эшакларнинг дилига шодлик ато қилдим, дейди. Умар Хайём ҳам тахминан шундай ишонч ва қаноат билан шеър ёзган. Афсуски, марксизм-ленинизм таълимоти ва даҳрийлик эътиқоди шоир рубоийларини ғайриирфоний мазмунда англаш ва талқин қилишга кенг имкон бергани туфайли Хайёмнинг орифлик, риндлик, мутасаввифлик ҳолатлари кўпинча мутлақо ғалат ва нотўғри мушоҳада қилинган. Бугунги биринчи вазифа Хайёмнинг ишқ ва маърифат, ҳақиқат ва виждон завқидан тузилган рубоийларини маҳдуд фикр, бирёқлама қараш, даҳрий-нафсоний майллардан фориғ ҳолда ўқиб-ўрганиш ва уларнинг янги илмий шарҳ ёки талқинларини яратишдир. Руҳан ва маънан биз Хайёмдан илгарилаб кетиб, ўзлигимизни кашф эта олганимиз йўқ, аксинча, унинг тафаккур, тахайюл ва руҳоният оламига яқин ҳам боролмадик. Нега шундай бўлганлигини билиш ва тан олиш, умуман Шарқ мумтоз шеъриятининг яширин ётган ғоявий-бадиий жиҳат ва “қатлам”ларини очишга рағбатлантириши шубҳасиздир.
УМАР ХАЙЁМ
РУБОИЙЛАР
1
Ул ҳусни фалак, хуршиди тобондир — ишқ,
Ул қушки, гўзал чаманда сайрондир — ишқ.
Булбул каби ун чекишни сен ишқ санама,
Хар лаҳза ўлиб, чекмаса афғондир ишқ…
2
Карвони умрга боқ, чунун ўтгусидир,
Ҳар лаҳза тараб айлаки, кун ўтгусидир.
Соқий, чекаверма кўп қиёмат ғамини,
Сун менга пиёланики, тун ўтгусидир…
3
Ул майки, шароби жовидонийдир, ич,
Сармояйи ишқ, айши жаҳонийдир, ич.
Ёндиргувчи оташ ул ва дардинг оқизиб
Кетгувчи зилоли зиндагонийдир, ич…
4
Гул бўлмаса бизга боғ аро хор ҳам бас,
Нур етмаса бизга, етмагай, нор ҳам бас.
Гар бўлмаса бизга хонақо, хирқаву шайх,
Ноқису калисо била зуннор ҳам бас…
5
Лойимни ўзинг қорган эсанг, мен на қилай?
Шаклимни ўзинг чизган эсанг, мен на қилай?
Ҳар яхши-ёмонки мен этарман, ё Раб,
Манглайга ўзинг ёзган эсанг, мен на қилай?..
6
Ёшдир-қаридир, жаҳонга юз тутгайлар,
Бу нуктани то кўнгилга жо этгайлар.
Ҳеч кимсага қолмагай абад мулки жаҳон,
Келдик, кетамиз, боз келиб-кетгайлар…
7
Эвоҳки, ёшлик эди — номам, тўлди,
Қиш келдию ул тоза баҳорим сўлди.
Ул мурғи тараб эрди ажаб, исми шабоб,
Билмам, у қачон келди — муяссар бўлди!..
8
Кун ўтса кунингдан, сен уни ёд этма,
Ҳам келмаган ул эртага фарёд этма.
Бу келмаган — ўттан била бунёд этма,
Хўп хайр, дегил, умрни барбод этма…
9
Азм этки, кўнгил, базм қурайлик энди.
Май нўш этибон, айш сурайлик энди.
Сажжодани бир пиёла шарбатга сотиб,
Номусни отиб, ерга урайлик энди…
10
Соқий, гулу сабза бас тарабнок эмиш,
Боқ, ҳафта ўтиб, ўшал бари хок эмиш.
Гул узгилу май симир, шитоб эт, ҳа демай,
Гул хок эмишу сабза ҳам пок эмиш…
11
Ул нечаки, маьни дурига ботмишлар,
Тангри насаби васфида сўз қотмишлар.
Сарриштайи асрор надир, билмасдан,
Аввал неча вайсаб, охири ётмишлар…
12
Бор эрди кулол дўкони, кирдим бир гал,
Дастгоҳ бошида кўзагар ишларди жадал,
Кўрдимки, гадо илкию шоҳ калласидан
Ул кўзага бежирим бўйин, даста ясар…
13
Бир журъа шароб давлати Қобусдан хуб,
Ул тахти Қубоду маснади Тусдан хуб.
Ошиқ дилидан саҳарлаб учган ҳар оҳ,
Зоҳид эли чеккан нолайи муздан хуб…
14
Шоҳ тожими, хон зийнати — биз отгаймиз,
Дастору либосни най учун сотгаймиз.
Тасбеҳки, макр лашкарининг элчисидир,
Ногоҳ уни ҳам май учун сотгаймиз…
15
Бир қўлда тутиб Мусҳафу бир қўлда-чи жом,
Гаҳ марди ҳалолмизу гаҳ марди ҳаром.
Биздирмиз ўша гумбази нилий тагида
На кофири мутлақ, на мусулмони тамом.
16
Эй зоҳиди дин, агарчи май ичгумдир,
Лек менга аён, ғофилу ҳушёр кимдир.
Мен май ичамен, сен эса қон ичасен,
Инсоф била айт, аслида хунхор кимдир?
17
Пок келган эдик адамдин, нопок бўлдик,
Шодон етишиб эшикка, ғамнок бўлдик.
Ўтдик басе дил оташи, кўз ёши била,
Бердик шу умрни елгаю хок бўлдик…
18
Илкимда шароби ноб бўлсин доим,
Қошимда наю рубоб бўлсин доим.
Хокимдан агар кўза ясар бўлса кулол,
Ул кўза тўла шароб бўлсин доим…
19
Эй чархки, нокасга берарсан бешак,
Ҳаммому тегирмон, мол-дунё лак-лак.
Бир бурда нонга зор юрар тўғри киши,
Уч пулга ҳам арзимас демак бўйла фалак…
20
Ул ёрки дилим кўйида кўп зор ўлмиш,
Кўргилки, ўзи ғамга гирифтор ўлмиш.
Мен ишқида дардимга тилармен дармон,
Кўргил, ўша дармон ўзи бемор ўлмиш…
21
Келган кетадир, бир самар — суд қани?
Бу тори вужуддин, ўйла, мақсуд қани?
Чарх оташи ёндирар ва покиза вужуд
Оташда ёниб, кул бўладир, дуд қани?..
22
Асрори азалнн сану ман билмасмиз,
Бу ҳарфи чигални сану ман билмасмиз.
Ҳар нечаки сўзладик, дедик парда оша,
Чу пардаки тушди, сану ман билмасмиз…
23
Дерлар мани телба, майпараст — шундоқмен.
Дерлар яна ман фосиқу маст — шундоқмен.
Сан суврату зоҳиримга кўп солма нигоҳ,
Ботинда нечук эсамки, бас, шундоқмен…
24
Айёми тирикликдан агар он ўтсин,
Азм айлаки, ул ҳуррами шодон ўтсин.
Зинҳорки, сармояи бу мулки жаҳон —
Умр эмиш, ул ҳам гузарон — ўтсин…
25
Ул зотки, санамга лаби хандон бермиш,
Дардмандга жигар қони-ла дармон бермиш.
Қисматки насиб этмади шодлик, ғам йўқ,
Шодмиз, ғам ила қайғунп чандон бермиш.
26
Гар бода ичиб, асиру мастмен, мастмен,
Гар ошиқу ринду бутпарастман, пастман.
Ҳар кимсада бир хаёлу тахмину гумон,
Лек мен биламен ўзимни, шак этмасмен…
27
Мендан чу ажал била ўлим ваҳми йироқ,
Қисматки тирикликни берибди бундоқ.
Жонимни омонатга олибмен, уни ҳам,
Қайтиб берадирмен, муддати етган чоғ…
28
Кўргил, неча рангу рўи зебо бермиш,
Чун лола руҳу чу сарв боло бермиш.
Лек маълум эмас, бизга шу тупроқ уйида
Накқоши азал намунча оро бермиш?
29
Бу кўҳна работки, анга олам номдир,
Тин олгувчи кўксида сабоҳдир, шомдир.
Бир базмдир ул, кўргани юз Жамшиддир,
Бир қабрдир ул, кўйнида юз Баҳромдир…
30
Бир сув бўйида бодаю жоно била мен,
Бўлсам, бу тарабдин не учун кечгаймен?
Бор эрдиму бормену яна бўлгаймен,
Май ичдиму ичмоқдамену ичгаймен…
31
Гар бўлса муҳайё менга буғдой ноним,
Май бўлсаю қўй гўшти — ўшал дармоним.
Ёнимда навозиш этса ул жононим,
Айш менда бўлур, сенда эмас, султоним.
32
Хайём, гуноҳга бўйла мотам не керак?
Чекмак бу аламлар сенга ҳар дам не керак?
Гар бўлмаса ҳеч гуноҳ, маъзур нимадир?
Маъзурки насиб этса, сенга ғам не керак?
33
Эй чарх, дилимни бўйла ғамнок этдинг,
Кўксимни алам тиғи била чок этдинг,
Бағримга шамол уфирса — оташ этдинг,
Оғзимга чу сув олдим, уни хок этдинг.
34
Билгаймисен, оё, саҳарларда хўроз
Фарёд этарда сенга не сўйлар роз?
Ул дерки, аён бўлди саҳар кўзгусида
Тун ўтди умрдин, бехабардирсен боз…
35
Авлоди башар бўйла жигарпора эмиш,
Шодлик била ғам кўйида овора эмиш.
Сен чархга умид бойлама, ул чархи фалак
Сендан-да ғариб эрмишу бечора эмиш.
36
Олам ишиники мен чунон кўргайман,
Оламни ўшанда ройгон кўргаймен.
Субҳоноллоҳ, ҳар неки кўрсам унда
Чун манглайи шўрлигим аён кўргаймен…
37
Кўргилки, замонда не шитоб, эй соқий,
Бергил менга бир жоми шароб, эй соқий.
Очгил у эшикниким, сабуҳий кирсин,
Май сунки, кўринди офтоб, эй соқий.
38
Ғам беҳуда чекмагил, мудом шод яша,
Бедод иўлида айлама бедод, яша.
Кўргилки, жаҳоннинг охири йўқликдир,
Йўқлиқ ғамини ўйлама, озод яша.
39
Ҳар чандки биҳиштда юз каромат бўлгай,
Мурғу маю ҳури сарвиқомат бўлгай.
Соқий, менга тўлдириб майи гулранг бер,
Май бўлмаса, бошимда қиёмат бўлгай.
40
Моҳи рамазон ўтдию шаввол келди,
Ғам кетди йироққа, бизга бир ҳол келди.
Келди магар ул елкада май меши ила,
Пўшт, пўшт, — дегайлар, яна ҳаммол келди.
41
Май асли надир — бодапарастлар билгай,
Қандоқ қилиб ул бағри қафаслар билгай?
Рофил киши ғафлатда экан, маъзурдир,
Бу завқу сурур гаштини мастлар билгай.
42
Май бирла ўтирки, мулки Маҳмуддир бу,
Чанг розини тингла, рози Довуддир бу.
Кетган киму қолган нимадир, ёд этма,
Шод бўлки, жаҳонда сенга мақсуддир бу.
43
Ул қасрки, Баҳром қулига жом олмиш,
Оҳу кўпайиб, тулкилар ором олмиш.
Баҳромки умр бўйи қабр қизмишди,
Кўргил, мана, не қабрни Баҳром олмиш.
44
Бу даҳрки, бир муддат орур манзилимиз,
Бўлди бари ғам бирла бало ҳосилимиз.
Эвоҳки, ҳал бўлмади бир мушкулимиз,
Кетдик, вале минг аламда қолди дилимиз.
45
Десангки, умр асоси маҳкам бўлгай,
Кўнглинг бу жаҳонда неча ҳуррам бўлгай.
Май косасини ўзингдин айру тутма,
То лаззати жон сенга дамодам бўлгай.
46
Бир журъаи май у мулки Чиндан афзал,
Бир қатра шароб юз дилу диндан афзал.
Афзал нима бор эмиш шаробдин, айтгил?
Аччиқ мазаси жони шириндан афзал…
47
Май ичсанг, уни оқилу доно била ич,
Ё нозли санам, бир гули раъно била ич.
Оз-оз ичу гаҳ-гаҳ ичу пинҳона симир,
Кўп ичма, ружу айлама, маьно била ич…
48
Шундоқ ичайин шаробки, то бўйи шароб,
Чиқсин у қабрданам, эсам хоки туроб.
Қабрим бошига етса агар махмуре,
Бўлсии у шароб бўйидин масту хароб…
49
Паймона каби бир куни тўлсам, не ажаб,
Бошимга ажал етшпса, ўлсам, ве ажаб.
Май кўзасини қўшиб кўмингиз зинҳор,
Ул бўйи шароб ила тирилсам, не ажаб…
50
Дўстлар уюшиб, кўнгилни обод айланг,
Дийдор кўришиб, бир-бирингиз шод айланг.
Соқий тўлатиб илкига олганда қадаҳ,
Бир дам мени бечорани ҳам ёд айланг…
Жамол Камол таржималари
18 may — Umar Xayyom tavallud topgan kun
Olamning zohirini quyosh va oy yoritsa, botinini ishq va maʼrifat munavvar etgan. Shuning uchun insoniyat tarixi va taqdirida ishq va irfonning kuch-quvvati hamda ahamiyati oy yoxud quyoshnikidan kam boʻlmagan. Qalbida ishq va maʼrifat nuri porlagan daholarning dunyo “grajdani” oʻlaroq qadr topishiga asosiy sabab ham ana shu. Umar Xayyom shunday siymolarning eng mashhurlaridan biri.
Ibrohim HAQQUL
XAYYOMNING CHODIRI
Filologiya fanlari doktori Ibrohim Haqqul (1949 — 2022) Buxoro viloyati Shofirkon tumani Talija qishlogʻida ziyoli oilasida tugʻilgan. Oʻrta maktabdan keyin Buxoro davlat pedagogika institutida tahsil olgan. 1972 yildan hozirga qadar Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot institutida faoliyat qilib keladi. 1976 yili “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” temasida nomzodlik, 1995 yili “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti” mavzuida doktorlik dissertatsiyasini himoya qilgan.Uning “Oʻzbek adabiyotida ruboiy” (1981), “Uvaysiy sheʼriyati” (1982), “Badiiy soʻz shukuhi” (1987), “Zanjirband sher qoshida” (1989), “Sheʼriyat — ruhiy munosabat” (1989), “Abadiyat farzandlari” (1990), “Tasavvuf va sheʼriyat” (1991), “Kamol et kasbkim…” (1991), “Gʻazal sogʻinchi” (1991) kabi yigirmadan ortiq kitoblari bosilib chiqqan. Soʻnggi yillarda olimning “Ahmad Yassaviy”, “Kim nimaga tayanadi?”, “Eʼtiqod va ijod”, “Tasavvuf saboqlari”, “Taqdir va tafakkur”, “Meros va mohiyat”, “Ijod iqlimi”, “Mushohada yogʻdusi” va “Navoiyga qaytish” (2 jildlik) deb nomlangan kitoblari bosmadan chiqqan.
Bu achchiq va alamli gaplar faqat bir tarixmas, ayniqsa, soʻnggi chorak asrda yashaganimiz va hali toʻla xalos boʻlolmaganimiz bir voqelikdir. Chin olimlik shuuridan ajralmagan ilm ahli Erkin Vohidovning:
Qoʻrquvning koʻzi katta, yuragi kichik boʻlur,
Qoʻrquv zoʻr kelgan yurtda arslonlar kuchuk boʻlur, –
soʻzlarida sira mubolagʻa koʻrmagan va shunday evrilishga har qadamda duch kelgan. Ilm-fanning qadrsizlanib, tanazzul botqogʻida qolgani va Oʻzbekistonning yangi Prezidenti Sh.Mirziyov ahvolni bexato his qilib, OʻzR FAning oʻndan ortiq ilmiy-tadqiqot institutlarini qayta tiklaganiga bosh sabab ana shu.
Qadimda ham ilmni koʻp tur va tarmoqlarga ajratishgan. Ulardan biri ilmi kasbiy deyilsa, yana biriga ilmi kashfiy deb nom beorilgan. Kashfiy ilm ilhom va zavq asosida yaratilib, uning ilhomchisi Olloh boʻlgan va bunday ilmga “ilmi ahli dil” deyilgan. Kasbiy ilm zohiran oʻqib-oʻrganilib, ruhiy va vijdoniy ehtiyojlardan yiroq boʻlgani bois taqlidiy ilm deb ham atalgan. Bunday ilm vakillarining ishlariga “ilmi ahli tan” deya qaralib, ularning sohiblarini oʻz joni va ruhiga jabr yetkazuvchilar deb aytilgan. Shunaqa toifa ahvolini nazarda tutib Mavlono Jaloliddin Rumiy “Ilmi taqlidiy vuboli joni ast” – “Ilmi taqlidiy jonni ubol qilguvchidir” degan. Mutasavviflar Haq bilan olim orasidagi qalin pardadan soʻz yuritganda ayni shu ilmning zararlaridan ogohlantirishgan. Qadimiy manbalarda Xayyomning ilm-fanning bir necha sohalarida oʻndan ziyod asarlar yozgani qayd etilgan ekan. Ammo u hamma kitobida yo bevosita, yo bilvosita olam va odam mohiyati, inson va koinotning botiniy bogʻliqligi xususida mushohada yuritib, hayratlanarli yangiliklarni talqin qilgan. Xayyom chin maʼnosi bilan tafakkuri hur, hurlikning tamaligacha yetib borishni koʻzlagan mutafakkirdir. Alloma va shoir Xayyom hurlikni, avvalo, chor unsur – olov, suv, tuproq va shamollik xususiyatlaridan xalos boʻlishda deb biladi:
Ey charx, dilimni boʻyla gʻamnok etting,
Koʻksimni alam tigʻi bila chok etting.
Bagʻrimga shamol ufursa – otash etting,
Ogʻzimga chu suv oldim, uni xok etting.
(Jamol Kamol tarjimasi)
Bu tushuncha keyinchalik Alisher Navoiy asarlarida turli shakllarda talqin etilganki, uning “Lison ut-tayr”dagi ifodasi mana bunday:
Chun anosir mehnatidin shod boʻlub,
Hamjihat itloqidin ozod boʻlub.
Oʻzni oʻzlik qaydidin aylab xalos,
Topib oʻzdin oʻzgalikka ixtisos.
Yelu tuprogʻu oʻtu suvdin orib,
Ham menu sen, ham ulu buldin orib.
Borgohi qurb aro topib maqom,
Mayl etib ondin ham xirom…
Chor unsurdan yaralgan vujudning mohiyatini kasrat – koʻplik tashkil qiladi. Ruh bilan badan orasidagi bosh ziddiyat ana shunda. Sharq mutafakkirlari buni hal qilish masalasida hamfikr boʻlishmagan.
Xayyom ilmiy-adabiy merosini tadqiq etganlarning eʼtiroflari boʻyicha, u oʻzini Sharqning ulugʻ allomasi, tabobat sultoni Abu Ali Ibn Sinoning muhibi va sodiq izdoshi deb bilgan. Uning ayrim asarlarini arabchadan forsiyga tarjima qilgan va sharhlar yozgan. Xayyomning oʻlim oldi mutolaa qilgan soʻnggi kitobi ham ustozining “Kitob ush-shifo”si boʻlgan ekan. Darhaqiqat, nainki ilm, irfon va ijod, imon-eʼtiqod va shaxsiyat kamolotida ham Xayyom Ibn Sinoni maʼnaviy murshid deb tan olgan. Ruboiynavislikda ham uni aynan shayx ur-rais ilhomlantirgan boʻlishi ehtimoldan xoli emas. Chunki Ibn Sino ruboiylari ham fors-tojik ruboiyoti tarixida alohida mavqega ega.
Ruboiy yaratish – qatrada dengiz, uchqunda quyoshni akslantirish sanʼati deyilgan. Haqiqatda ham shunday. Baʼzan ruboiyda butun boshli bir kitobga yetadigan mohiyat ifodalangan. “Islom qomusi”da bu janr bejiz Sharq sheʼriyatining “vohid quyoshi” deb taʼriflanmagan. Ruboiyda ishqiy, falsafiy, diniy va tasavvufiy gʻoyalar mutlaqo oʻziga xos rang va ohanglarda yoritilgan. Farididdin Attorning birgina “Muxtornoma”sida irfoniy maʼnolar talqin etilgan besh mingdan ortiq ruboiy oʻrin olgan. Jaloliddin Rumiy devonidagi bir yarim mingga yaqin ruboiyning aksariyati oʻzlikni anglash yoʻlidagi yuksak holat va xayolot mahsullaridir. Tasavvuf ahlining anglashiga binoan, adab toʻrtga boʻlinadi: Shariat odobi – paygʻambar shariati va sunnatiga amal qilmoq. Tariqat odobi – biror bir tariqatga bogʻlanib, uning odob va arkoni boʻyicha harakat qilmoq. Maʼrifat odobi – nafsi ammorani magʻlub qilib, ilmi ruhoniyni oʻzlashtirish demak. Haqiqat odobi – Olloh ishqi bilan yashab vahdat mayidan qonmoq. Xayyom bir ruboiysida:
May asli nadir – bodaparastlar bilgay,
Qandoq qilib ul bagʻri qafaslar bilgay.
Gʻofil kishi gʻaflatda ekan, maʼzurdir,
Bu zavq surur gashtini mastlar bilgay, –
(Jamol Kamol tarjimasi)
deb ilohiy ishq zavqu sururidan mast mayparastlarni nazarda tutgan. Buyuk Xayyom “qadah”idagi “may” nima deb tushuntirilib, qanday xulosalar chiqarilgani koʻpchilikka maʼlum, albatta. Ustod Abdurauf Fitrat Xayyomning tasavvuf maslagidan yiroqligini asoslash uchun bir necha dalillar keltirib, Umar Xayyomning “may”i Xudoning ishqi emas, saljuq sultonlari saroyida ichilgan uzum mayi boʻlgʻan”, – deydi. Bu fikr mubohasali. Tasavvufga chuqur bogʻlanmagan “Shayboniynoma” muallifi Muhammad Solih ham:
May degan fayzi ilohiy, angla,
Ishrati nomutanohiy, angla, –
deydi. Xayyom tayangan va targʻibu tashviq qilgan bosh haqiqat ham mana shu edi. Malomatvash shoir:
Bir qoʻlda Qurʼonu, bittasida jom,
Baʼzida halolmiz, baʼzida harom.
Feruza gumbazli osmon ostida
Na chin musulmonmiz, na kofir tamom, –
(Sh.Shomuhammedov tarjimasi)
deganida mayxoʻrlik havas va mayllarini ham, balki, eʼtiborda tutgandir. Lekin uning ruboiylarida kuylangan boda, sharob, may asosan ruhoniy fayz, ilohiy ishq va maʼrifat zavqi timsolidir. Masalaning bagʻoyat muhim bu jihati inobatga olinmasa, Xayyomning nainki insonlik, balki olimlik, mutasavviflik va faylasuflik qiyofasini notoʻgʻri tasavvur etish davom topaveradi.
Mavlono Jaloliddin Rumiyning yozishicha, “Falsafa va mantiq arbobining fikrlarini toʻtiday takrorlaydiganlarning soʻzlari va keltirgan dalillari quruq, oʻlik, ruhsiz va hayotdan mahrumdir. Chunki ular oʻlik qalbdan oʻlik holda yuzaga chiqadi. Bunday soʻz qanday taʼsir oʻtkazib, qanday meva beradi?” Xayyom toʻrtliklarida esa ilm maʼrifat bilan, irfon ishq bilan, haqiqat inson tolei bilan shu qadar uygʻunlashib ketganki, bular inson koʻnglida bir butunlikda taʼsir oʻtkazib, murda vujudni ham tiriltiradi. Shu bois Xayyom ruboiylarini oʻqigan qalbi bedor oʻquvchi shodlik nimayu hijron nima, fano vodiysi qayerdayu, baqo boʻstoni qayonda – bulardan maʼnan ildamlab ketadi. Va oʻzlikning tor, biqiq qafasidan qutulganini aniq his etib moziyu mustaqbal tashvishlaridan forigʻ vaqt odami martabasiga yuksaladi: Mana bu ruboiy shu haqda:
Kun oʻtsa kuningdan sen uni yod etma,
Ham kelmagan ul ertaga faryod etma.
Bu kelmagan- oʻtgan bilan bunyod etma,
Xoʻp xayr, degin umrni barbod etma.
(Jamol Kamol tarjimasi)
Ruhoniy zavq, ilhom va maʼno kashfida Umar Xayyom koʻtarilgan samoviy yuksaklikka na Sharq, na Gʻarb odamlari yetib bora bilganlar. Gʻarblik olim va ijodkorlar tasavvuridagi Xayyom bilan Sharq oʻquvchisi xayolotidagi Xayyom goho bir-biriga aslo oʻxshamaydi. Ammo fors-tojik adabiyotida ham, turkiy sheʼriyatda ham qaysi shoir ruboiy yozishda oliy natijalarga erishgan boʻlsa, hech shubhasizki, Xayyom maktabidan saboq olgan. Chunki uning ruboiylaridagi “ifoda ochiqligi, uslub goʻzalligi, fikr oʻtkirligi” (Fitrat)dan taʼsirlanmaslikning hech iloji boʻlmagan. Shu oʻrinda buning yana bir sababini izohlab oʻtsak.
Xayyom insonga moddiy olamga nisbatan inson olamining favqulodda kengligi, xalqdan Haqqa safar qilib, yana ortga qaytish odam tafakkuri va maʼnaviyatini tubdan oʻzgartirishini eng muxtasar hamda jonli tarzda koʻrsata olgan mohiyat sultonidir. Uning gaplariga kimdir qoʻshilmagan, birovlar uning hukm va falsafiy xulosalarini inkor etishgan, qahru gʻazabga berilib shoirni dinsizlik va kofirlikda ayblaganlar ham boʻlgan. Biroq Xayyom tilsizga til, bemaʼniga maʼni, jaholat zulmatida adashganlarga nur va ziyo hadya etgan. Odamni u dunyo zindonida bugʻilib kun kechirmaslik, har turli aqida zanjirlaridan qutulishga chorlagan. Bunda mutafakkir shoir irqu millat, dinu mazhab tanlamagan:
Kelgil yana, xoh balandu pastsan, kelgil,
Kofirmi, majusiy, butparastsan, kelgil.
Hech boʻlma umidsiz bu ulugʻ dargohdan,
Yuz marta magar tavba ushatsang, kelgil.
(Ergash Ochilov tarjimasi)
Shoir qachon shoir sifatida shakllanib, haqiqiy oʻquvchisini topadi? Qachonki, har turli anfusiy (subyektiv) his-tuygʻular ifodasi bilan cheklanib qolmasdan, Gyote aytmoqchi, “dunyoni qamrab olib”, buni ifodalashga yoʻl topa bilsa. Buning uchun shoir dunyoning ortidan emas, dunyo shoirning ortidan ergashmogʻi, hammadan koʻproq uning ovoziga qiziqishi kerak. Shunda shoir erkin boʻladi, erkinlik sheʼrga koʻchadi. Nafsi buzuq yoki shaxsi abgor ijodkor hech payt hayotga yaqin borolmaydi. Va buni tushunish yo tan olishga havoyilik unga yoʻl bermaydi. Bir paytlar oʻspirin shoir Usmon Nosir sheʼrni “Bir men emas, hayot shaxsisan”, deb taʼriflagan. Hayot shaxsidan mahrum har qanaqa asar gʻarib va mahduddir. Chunki u yo yasaladi, yo toʻqiladi. Vaholanki, shoir hayot va dunyo “shaxsi”ning siyratini ochishga masʼuldir. Buni na shoir, na mutasavvif va faylasuf Umar Xayyom bir nafas unutgan.
Goʻzallik, ishq, maʼrifat ehtiyoji bir yonda qolib, uning ruboiylaridan matematika, astronomiya, mantiq va falsafaga doir fakt hamda maʼlumotlarni izlash juda kulgili. Bu toʻgʻrida professor N.Komilov “Xayyomnoma” deb nomlangan tadqiqotida toʻgʻri tanqidiy fikrlarni ilgari surgan.
Xayyom nomiga dahriy, materialist, pessimist, skeptik singari qator yorligʻlarni yopishtirish ham shunaqa tor qarash, orif Xayyomning hasbi holini mushohada etolmaslikdan tugʻilgan. Olamga fano nigohi bilan boqib, mavjud barcha narsani bir naqsh va xayol deb bilmagan kishi oriflikni daʼvo qilolmaydi:
Mavjud har on chi hast naqsh astu xayol,
Orif nabuvad har ki nadonat in hol.
Tasavvufda adam, musaffo bir borliq deb qaralgan va fano maʼnosida qoʻllanilgan Diyori adam sogʻinchidan ham Xayyom bahs yuritgan:
Pok kelgan edik adamdin, nopok boʻldik,
Shodon yetishib eshikka, gʻamnok boʻldik.
Oʻtdik base dil otashi, koʻz yoshi bila,
Berdik shu umrni yelgayu xok boʻldik.
(Jamol Kamol tarjimasi)
Umar Xayyom 1131 yil dekabrida qadrdon ona diyorida vafot etdi. Hayotning koʻpdan-koʻp qiyinchilik, qarshilik, gʻirromlik, taʼqibu tahqirlarini yengib oʻtgan bu zot soʻnggi nafasigacha maslak va eʼtiqodiga sodiq qolgandi. U jahonshumul ilmiy-ijodiy merosi, beqiyos shaxsiyati bilan bashariyat tarixidan munosib oʻrin egalladi. Bizningcha, shoir quyidagi tilak va iltijolarini bitishga haqli edi:
Doʻstlar, uyushib koʻngulni obod aylang,
Diydor koʻrishib, bir-biringiz shod aylang.
Soqiy toʻlatib ilkiga olganda qadah,
Bir dam meni bechorani ham yod aylang.
(Jamol Kamol tarjimasi)
Shoirni yod aylovchilar kamchil boʻlmasa-da, mana bu misralardagi sururni dildan oʻtkazguvchi juda kam:
Paymona kabi bir kuni toʻlsam, ne ajab,
Boshimga ajal yetishsa oʻlsam, ne ajab.
May koʻzasin qoʻshib koʻmingiz zinhor,
Ul boʻyi sharob ila tirilsam, ne ajab.
(Jamol Kamol tarjimasi)
Xayyomshunoslikda chinakam yutuqlarni qoʻlga kiritmoq uchun, birinchi galda, xayyomxonlikni kuchaytirish lozim. Bu esa Xayyom shaxsi va shaxsiyat sirlarini teran bilishdan ajralmasligi zarur.
Shoir ruboiylarining topilish tarixi, tadqiqi, tarjima va nashrlari toʻgʻrisida ilmda koʻp mulohazalar aytilgan. Oʻzgacha bir zaylda ularni takrorlamaslik ham Xayyom dunyosiga qiziqishning ortishiga yordam beradi.
Endi Oʻzbekiston va Xayyom mavzuiga kelsak, tariximizning turli davr va zamonlarida donishmand shoirning ilmiy-adabiy merosiga talabgor va muxlislar koʻp boʻlgan. Xayyomga ergashib yoki uning taʼsirida ruboiy yozgan mumtoz shoirlarimiz ham kam emasdi. “Mening fikrimcha, – deydi Fitrat domla, – bizning klassik shoirlar orasida Xayyomga yaqinlashishga, oʻzini Xayyomga oʻxshatishga muvaffaq boʻlgan birdan-bir shoir mashhur Bobur Mirzodir”. Pahlavon Mahmud esa Xorazm Xayyomi deya sharaflangan.
Necha oʻn yillardan buyon oʻzbek kitobxonlari Xayyom ruboiylarini oʻz ona tilida oʻqib keladi. Ruboiylar tarjimasini Sh.Shomuhamedov, J.Kamol, E.Ochilov kabi mutarjimlar amalga oshirishgan. Oʻzbek adabiyotshunosligida Umar Xayyom hayoti va ijodiyoti mavzuida professorlar Sh.Shomuhamedov, N.Komilov, fan nomzodi E.Ochilov va boshqa olimlar maqola, risola, tadqiqotlar yaratishgan.
Sharqlik buyuk shoirlarning nafasi shu qadar musaffo va kuchli, soʻzlari shunchalik jozibali va taʼsirbaxshki, ularning asarlarini oʻqigan nodon dafʼatan donoga, johil oqilga, dalli-devona hatto valiyga aylanmogʻi mumkin. Mavlono Jalliddin Rumiy sheʼrlaridan birida:
Hasudonro zi gʻom ozod kardam,
Dili galan xaronro shod kardam,
Hasad bandalarini gʻamdan ozod etdim va gala eshaklarning diliga shodlik ato qildim, deydi. Umar Xayyom ham taxminan shunday ishonch va qanoat bilan sheʼr yozgan. Afsuski, marksizm-leninizm taʼlimoti va dahriylik eʼtiqodi shoir ruboiylarini gʻayriirfoniy mazmunda anglash va talqin qilishga keng imkon bergani tufayli Xayyomning oriflik, rindlik, mutasavviflik holatlari koʻpincha mutlaqo gʻalat va notoʻgʻri mushohada qilingan. Bugungi birinchi vazifa Xayyomning ishq va maʼrifat, haqiqat va vijdon zavqidan tuzilgan ruboiylarini mahdud fikr, biryoqlama qarash, dahriy-nafsoniy mayllardan forigʻ holda oʻqib-oʻrganish va ularning yangi ilmiy sharh yoki talqinlarini yaratishdir. Ruhan va maʼnan biz Xayyomdan ilgarilab ketib, oʻzligimizni kashf eta olganimiz yoʻq, aksincha, uning tafakkur, taxayyul va ruhoniyat olamiga yaqin ham borolmadik. Nega shunday boʻlganligini bilish va tan olish, umuman Sharq mumtoz sheʼriyatining yashirin yotgan gʻoyaviy-badiiy jihat va “qatlam”larini ochishga ragʻbatlantirishi shubhasizdir.
UMAR XAYYOM
RUBOIYLAR
1
Ul husni falak, xurshidi tobondir — ishq,
Ul qushki, goʻzal chamanda sayrondir — ishq.
Bulbul kabi un chekishni sen ishq sanama,
Xar lahza oʻlib, chekmasa afgʻondir ishq…
2
Karvoni umrga boq, chunun oʻtgusidir,
Har lahza tarab aylaki, kun oʻtgusidir.
Soqiy, chekaverma koʻp qiyomat gʻamini,
Sun menga piyolaniki, tun oʻtgusidir…
3
Ul mayki, sharobi jovidoniydir, ich,
Sarmoyayi ishq, ayshi jahoniydir, ich.
Yondirguvchi otash ul va darding oqizib
Ketguvchi ziloli zindagoniydir, ich…
4
Gul boʻlmasa bizga bogʻ aro xor ham bas,
Nur yetmasa bizga, yetmagay, nor ham bas.
Gar boʻlmasa bizga xonaqo, xirqavu shayx,
Noqisu kaliso bila zunnor ham bas…
5
Loyimni oʻzing qorgan esang, men na qilay?
Shaklimni oʻzing chizgan esang, men na qilay?
Har yaxshi-yomonki men etarman, yo Rab,
Manglayga oʻzing yozgan esang, men na qilay?..
6
Yoshdir-qaridir, jahonga yuz tutgaylar,
Bu nuktani to koʻngilga jo etgaylar.
Hech kimsaga qolmagay abad mulki jahon,
Keldik, ketamiz, boz kelib-ketgaylar…
7
Evohki, yoshlik edi — nomam, toʻldi,
Qish keldiyu ul toza bahorim soʻldi.
Ul murgʻi tarab erdi ajab, ismi shabob,
Bilmam, u qachon keldi — muyassar boʻldi!..
8
Kun oʻtsa kuningdan, sen uni yod etma,
Ham kelmagan ul ertaga faryod etma.
Bu kelmagan — oʻttan bila bunyod etma,
Xoʻp xayr, degil, umrni barbod etma…
9
Azm etki, koʻngil, bazm quraylik endi.
May noʻsh etibon, aysh suraylik endi.
Sajjodani bir piyola sharbatga sotib,
Nomusni otib, yerga uraylik endi…
10
Soqiy, gulu sabza bas tarabnok emish,
Boq, hafta oʻtib, oʻshal bari xok emish.
Gul uzgilu may simir, shitob et, ha demay,
Gul xok emishu sabza ham pok emish…
11
Ul nechaki, mani duriga botmishlar,
Tangri nasabi vasfida soʻz qotmishlar.
Sarrishtayi asror nadir, bilmasdan,
Avval necha vaysab, oxiri yotmishlar…
12
Bor erdi kulol doʻkoni, kirdim bir gal,
Dastgoh boshida koʻzagar ishlardi jadal,
Koʻrdimki, gado ilkiyu shoh kallasidan
Ul koʻzaga bejirim boʻyin, dasta yasar…
13
Bir jurʼa sharob davlati Qobusdan xub,
Ul taxti Qubodu masnadi Tusdan xub.
Oshiq dilidan saharlab uchgan har oh,
Zohid eli chekkan nolayi muzdan xub…
14
Shoh tojimi, xon ziynati — biz otgaymiz,
Dastoru libosni nay uchun sotgaymiz.
Tasbehki, makr lashkarining elchisidir,
Nogoh uni ham may uchun sotgaymiz…
15
Bir qoʻlda tutib Musʼhafu bir qoʻlda-chi jom,
Gah mardi halolmizu gah mardi harom.
Bizdirmiz oʻsha gumbazi niliy tagida
Na kofiri mutlaq, na musulmoni tamom.
16
Ey zohidi din, agarchi may ichgumdir,
Lek menga ayon, gʻofilu hushyor kimdir.
Men may ichamen, sen esa qon ichasen,
Insof bila ayt, aslida xunxor kimdir?
17
Pok kelgan edik adamdin, nopok boʻldik,
Shodon yetishib eshikka, gʻamnok boʻldik.
Oʻtdik base dil otashi, koʻz yoshi bila,
Berdik shu umrni yelgayu xok boʻldik…
18
Ilkimda sharobi nob boʻlsin doim,
Qoshimda nayu rubob boʻlsin doim.
Xokimdan agar koʻza yasar boʻlsa kulol,
Ul koʻza toʻla sharob boʻlsin doim…
19
Ey charxki, nokasga berarsan beshak,
Hammomu tegirmon, mol-dunyo lak-lak.
Bir burda nonga zor yurar toʻgʻri kishi,
Uch pulga ham arzimas demak boʻyla falak…
20
Ul yorki dilim koʻyida koʻp zor oʻlmish,
Koʻrgilki, oʻzi gʻamga giriftor oʻlmish.
Men ishqida dardimga tilarmen darmon,
Koʻrgil, oʻsha darmon oʻzi bemor oʻlmish…
21
Kelgan ketadir, bir samar — sud qani?
Bu tori vujuddin, oʻyla, maqsud qani?
Charx otashi yondirar va pokiza vujud
Otashda yonib, kul boʻladir, dud qani?..
22
Asrori azalnn sanu man bilmasmiz,
Bu harfi chigalni sanu man bilmasmiz.
Har nechaki soʻzladik, dedik parda osha,
Chu pardaki tushdi, sanu man bilmasmiz…
23
Derlar mani telba, mayparast — shundoqmen.
Derlar yana man fosiqu mast — shundoqmen.
San suvratu zohirimga koʻp solma nigoh,
Botinda nechuk esamki, bas, shundoqmen…
24
Ayyomi tiriklikdan agar on oʻtsin,
Azm aylaki, ul hurrami shodon oʻtsin.
Zinhorki, sarmoyai bu mulki jahon —
Umr emish, ul ham guzaron — oʻtsin…
25
Ul zotki, sanamga labi xandon bermish,
Dardmandga jigar qoni-la darmon bermish.
Qismatki nasib etmadi shodlik, gʻam yoʻq,
Shodmiz, gʻam ila qaygʻunp chandon bermish.
26
Gar boda ichib, asiru mastmen, mastmen,
Gar oshiqu rindu butparastman, pastman.
Har kimsada bir xayolu taxminu gumon,
Lek men bilamen oʻzimni, shak etmasmen…
27
Mendan chu ajal bila oʻlim vahmi yiroq,
Qismatki tiriklikni beribdi bundoq.
Jonimni omonatga olibmen, uni ham,
Qaytib beradirmen, muddati yetgan chogʻ…
28
Koʻrgil, necha rangu roʻi zebo bermish,
Chun lola ruhu chu sarv bolo bermish.
Lek maʼlum emas, bizga shu tuproq uyida
Nakqoshi azal namuncha oro bermish?
29
Bu koʻhna rabotki, anga olam nomdir,
Tin olguvchi koʻksida sabohdir, shomdir.
Bir bazmdir ul, koʻrgani yuz Jamshiddir,
Bir qabrdir ul, koʻynida yuz Bahromdir…
30
Bir suv boʻyida bodayu jono bila men,
Boʻlsam, bu tarabdin ne uchun kechgaymen?
Bor erdimu bormenu yana boʻlgaymen,
May ichdimu ichmoqdamenu ichgaymen…
31
Gar boʻlsa muhayyo menga bugʻdoy nonim,
May boʻlsayu qoʻy goʻshti — oʻshal darmonim.
Yonimda navozish etsa ul jononim,
Aysh menda boʻlur, senda emas, sultonim.
32
Xayyom, gunohga boʻyla motam ne kerak?
Chekmak bu alamlar senga har dam ne kerak?
Gar boʻlmasa hech gunoh, maʼzur nimadir?
Maʼzurki nasib etsa, senga gʻam ne kerak?
33
Ey charx, dilimni boʻyla gʻamnok etding,
Koʻksimni alam tigʻi bila chok etding,
Bagʻrimga shamol ufirsa — otash etding,
Ogʻzimga chu suv oldim, uni xok etding.
34
Bilgaymisen, oyo, saharlarda xoʻroz
Faryod etarda senga ne soʻylar roz?
Ul derki, ayon boʻldi sahar koʻzgusida
Tun oʻtdi umrdin, bexabardirsen boz…
35
Avlodi bashar boʻyla jigarpora emish,
Shodlik bila gʻam koʻyida ovora emish.
Sen charxga umid boylama, ul charxi falak
Sendan-da gʻarib ermishu bechora emish.
36
Olam ishiniki men chunon koʻrgayman,
Olamni oʻshanda roygon koʻrgaymen.
Subhonolloh, har neki koʻrsam unda
Chun manglayi shoʻrligim ayon koʻrgaymen…
37
Koʻrgilki, zamonda ne shitob, ey soqiy,
Bergil menga bir jomi sharob, ey soqiy.
Ochgil u eshiknikim, sabuhiy kirsin,
May sunki, koʻrindi oftob, ey soqiy.
38
Gʻam behuda chekmagil, mudom shod yasha,
Bedod ioʻlida aylama bedod, yasha.
Koʻrgilki, jahonning oxiri yoʻqlikdir,
Yoʻqliq gʻamini oʻylama, ozod yasha.
39
Har chandki bihishtda yuz karomat boʻlgay,
Murgʻu mayu huri sarviqomat boʻlgay.
Soqiy, menga toʻldirib mayi gulrang ber,
May boʻlmasa, boshimda qiyomat boʻlgay.
40
Mohi ramazon oʻtdiyu shavvol keldi,
Gʻam ketdi yiroqqa, bizga bir hol keldi.
Keldi magar ul yelkada may meshi ila,
Poʻsht, poʻsht, — degaylar, yana hammol keldi.
41
May asli nadir — bodaparastlar bilgay,
Qandoq qilib ul bagʻri qafaslar bilgay?
Rofil kishi gʻaflatda ekan, maʼzurdir,
Bu zavqu surur gashtini mastlar bilgay.
42
May birla oʻtirki, mulki Mahmuddir bu,
Chang rozini tingla, rozi Dovuddir bu.
Ketgan kimu qolgan nimadir, yod etma,
Shod boʻlki, jahonda senga maqsuddir bu.
43
Ul qasrki, Bahrom quliga jom olmish,
Ohu koʻpayib, tulkilar orom olmish.
Bahromki umr boʻyi qabr qizmishdi,
Koʻrgil, mana, ne qabrni Bahrom olmish.
44
Bu dahrki, bir muddat orur manzilimiz,
Boʻldi bari gʻam birla balo hosilimiz.
Evohki, hal boʻlmadi bir mushkulimiz,
Ketdik, vale ming alamda qoldi dilimiz.
45
Desangki, umr asosi mahkam boʻlgay,
Koʻngling bu jahonda necha hurram boʻlgay.
May kosasini oʻzingdin ayru tutma,
To lazzati jon senga damodam boʻlgay.
46
Bir jurʼai may u mulki Chindan afzal,
Bir qatra sharob yuz dilu dindan afzal.
Afzal nima bor emish sharobdin, aytgil?
Achchiq mazasi joni shirindan afzal…
47
May ichsang, uni oqilu dono bila ich,
Yo nozli sanam, bir guli raʼno bila ich.
Oz-oz ichu gah-gah ichu pinhona simir,
Koʻp ichma, ruju aylama, mano bila ich…
48
Shundoq ichayin sharobki, to boʻyi sharob,
Chiqsin u qabrdanam, esam xoki turob.
Qabrim boshiga yetsa agar maxmure,
Boʻlsii u sharob boʻyidin mastu xarob…
49
Paymona kabi bir kuni toʻlsam, ne ajab,
Boshimga ajal yetshpsa, oʻlsam, ve ajab.
May koʻzasini qoʻshib koʻmingiz zinhor,
Ul boʻyi sharob ila tirilsam, ne ajab…
50
Doʻstlar uyushib, koʻngilni obod aylang,
Diydor koʻrishib, bir-biringiz shod aylang.
Soqiy toʻlatib ilkiga olganda qadah,
Bir dam meni bechorani ham yod aylang…
Jamol Kamol tarjimalari
