Бугун мен уни «Тошкент» меҳмонхонаси олдида учратиб колдим. Йўқ, учратишни кутмаган, ўйламаган эдим — тасодифан дуч келди. Ёнида ўзига ўхшаганроқ бир киши. Танимадим. Майдонда кезиб юришибди. Ҳасан-Ҳусандек бир хил кийинишган.

Эркин Аъзам
ИККИ ҲИКОЯ

  Эркин Аъзам 1950 йил 10 августда Сурхондарё вилоятининг Бойсун туманида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист (1998). ТошДУнинг журналистика факултетини тамомлаган (1972). Дастлабки ҳикоялар тўплами — «Чироқлар ўчмаган кеча» (1977). «Отойининг туғилган йили» (1981), «Олам ям-яшил» (1984), «Жавоб» (1986), «Байрамдан бошқа кунлар» (1988), «Пакананинг ошиқ кўнгли» (2001), «Кечикаётган одам» (2002) каби қисса ва ҳикоялардан иборат китоблари нашр этилган. «Чантриморе», «Пиёда», «Пакана», «Дилхирож», «Эркак» каби экран асарларининг ҳаммуаллифи.

ҚОР БОСГАН ДОВОН

Малик, Нишон, ўша қаттиқ келган қиш эсларингдами? Қаттол дара йўли, олижаноб Сафаров…

Бугун мен уни «Тошкент» меҳмонхонаси олдида учратиб колдим. Йўқ, учратишни кутмаган, ўйламаган эдим — тасодифан дуч келди. Ёнида ўзига ўхшаганроқ бир киши. Танимадим. Майдонда кезиб юришибди. Ҳасан-Ҳусандек бир хил кийинишган. Кийим-бошлари янги, аълосифат, аммо бировнинг эгнидан насияга олгандек қандайдир зебсиз, ярашиксиз. Чамаси, кеча келишган. Келибоқ зарур ишларини битиришгану кечқурун ё «Тошболта ошиқ»қа (нечанчи марта?) ёки бирон-бир (тўйларда эшитавериб зерикмаган) хушовоз хонанданинг концертига кириб мириқишган. Бугун эса у ёқ-бу ёқни айланишган, албатта ЦУМ, ГУМлардан совға-салом олишган, ресторанда ўтириб «бир хумордан чиқишган». Мана, энди майин кекириб пойтахт манзараларини кўздан кечиришмоқда. (Ахир, қишлоққа қайтганингда сафар таассуротига қизиққан биров-ярим «Ҳа-а, бу Тошкентлар қалай экан?» дея сўраб-нетиб қолса, мум тишлаб туролмайсан-ку! «Э, сўраманг, биродар! Эркагу аёлини ажратиб бўлмайди. Қизлар ҳам шим кийиб қолибди денг, барининг сочи қирқилган. Қиёмат. Лекин бу метро дегани зўр экан, ҳамма ёғи мармар-а!») Ҳозир театр майдонига ўтишади: антиқа фаввора теварагини ҳам бир айланишсин-да… Худди шу пайт учрашиб қолдик.

— Э, э, жиян! — деди Сафаров қучоқлашмоқчидек қўлларини икки ёнга ёзиб.

Саломлашган, ҳол-аҳвол сўрашган бўлдик: «Қайси шамол учирди?» «Хизматчилик, жиян. Шаҳрингизда меҳмонмиз».

Тахминим тўғри чиқди: кеча келишган экан; «Худо хоҳласа, бугун оқшом поездни кўзлаб турибмиз».

— Ўзимизнинг укалардан, — дея Сафаров мени шеригига таништира кетди. — Шу ерда, Тошкентда ишлайди. Идораси — ҳув анови баланд бинода. Кўряпсизми, тепасида соати ҳам бор! Шундайми? (Гапини менга тасдиқлатиб олди.) Булар тў-ўрт-бешта бўлиб бу ёқдан боришарди. Қишнинг куни денг, совуқ, изғирин. Эгниларида чармга ўхшаган юпқагина ҳалиги, нима дейди, куртками, истансада дикиллабгина ер тепиб туришади. Устудент-да. Раҳмим келади. «Мининглар мошинага», дейман. Экспедитор эдик, тагимизда мошина, истансадан тахтаю шифер ташийдиган вақтларимиз. Шуйтиб денг, тў-ўрт-бештасини мошинага ўтқазиб қишлоққа олиб қайтаман. Йўл бўйи ашулани ванг қўйиб кетишади. Устудент-да. Мана, энди қаранг, қандай одам бўлиб кетишди!! Тошкентдай жойда ишлаш бсонми? Фахрланамиз-да булар билан, фахрланамиз. Нима дедингиз?

— Шундай, шундай,— дея шериги ҳам унга қўшилиб мен билан фахрланди.

— Қани, бундай бир чойлашайлик бўлмаса, — деди Сафаров ресторан томон ишора қилиб.

Мен ҳам ўз навбатимда уларни уйга таклиф этган киши бўлдим.

— Айтдим-ку, бугун оқшом поездга чиқмоқчимиз, — деди Сафаров афсуслангандек. — Лекин янаги қатла йўлимиз тушса, сизникида албатта бир меҳмон бўлишимиз бор, ҳа, ҳисобга олиб қўйинг, жиян. Эҳтиётдан адресингизни ёзиб беринг. Тошкент бизга Маккадай гап, мана шундай келиб-келиб турамиз.

Биз у билан анчайин таниш ҳамқишлоқлар каби жўнгина ажралишимиз, мен ундан қишлоқдагиларга салом айтишини сўраб, у эса навбатдаги келганида албатта меҳмон бўлажагини таъкидлаб одатдагидек хайрлашишимиз, шаҳар одамига хос паришонхотирлик ичида мен уни бирпасдан кейин унутишим, бутунлай унутишим, яна ўзимнинг бош-адоқсиз ташвишларимга шўнғиб кетишим мумкин эди. Шундай бўлгани тузук эди, аммо хўшлашар чоғимиз у ишни бузди — дабдурустдан сўраб қолди:

— Ҳў-ў, Дурдара эсингиздами, жиян? Бўрон чатоқ?..
Дурдара! Лаънати Дурдара! Эсингдами, Малик? Эсингдами Нишон?
Дурдара, ду-ур дара — чек-адоқсиз олис дара…

Эгнимизда енгил нимча-куртка (пальто бизга ярашмайди: қўпол, узун), бош яланг (телпак оғирлик қиладиган маҳаллар-да!) оёқларимизда ёзлик бошмоқ (қишлигига пул қайда?), учовлон — Малик, Нишон ва мен янги йил байрамини уйда, ота-оналаримиз бағрида ўтказиш учун қишлоққа жўнадик. Уйда бизни безатилган арча эмас, қорбобо эмас, сирли совға-саломлар ҳам эмас — иссиққина сандал, атай асраб қўйилган кузги узумлар, олма, беҳи, уларнинг хонани тўкинлик гаштига тўлдирган анвойи ҳиди, оналаримиз, укаларимизнинг қадрдон қучоғи, меҳри кутарди.

Аммо поезддан тушгач, бизни совуқ станция, чиллада мастиққан бўри мисол хунуқ увиллаб оёқдан чаладиган бўрон, юзларга заҳарли игнадек санчиладиган дайди изғирин қарши олди. Писанд қилмадик: ёш эдик, соғлом эдик. Совқотардигу яқин, жуда яқин жойда — ҳув анови кул ранг туман пардасида осмонга ўрлаб, осмонга қўшилиб ғира-шира кўзга чалинаётган довон ортида, адирлар қўйнига яширинган бир қишлоқ борлигини, унда уйимиз, иссиқ-иссиқ уйларимиз борлигини, омад йўлимизни берса, ҳадемдй у ерга етиб олишимизни ўйлаб, баданларимизга илиқлик югургандек бўларди. Яқин, жуда яқин. Девдек хўмрайиб турган анови довондан эсон-омон ўтсак — уйга етганимиз.

Бамисоли нуқул совуқ, баднамо темиру қўрғошиндан қуйилиб, рутубат макон қилган қафасдек тор, ним-қоронғи станция биносидан навбатма-навбат чиқиб, кафтимиз — қулоқларимизга қопқоқ, югуришга шайланаётган одамга ўхшаб, турган жойимизда депсинганча йўловчи машинани пойлай бошладик.

Омадимиз чопганими, кўп кутишга тўғри келмади. Пойлоқчиликка чиққан Нишон ўша заҳоти югуриб кирди:

— Машина!
Рўпарада, темир йўлдан нарида саф тортган, теварак-атрофи эгаларини кутиб, қор кўрпаси остида мудраб, зерикиб ётган ёғочу кўмир уюмларига тўла пастак-пастак тахта омборлар биқинида кўринган юк машинаси ғилдиракларидаги занжирларни шалдиратиб келиб ёнгинамизда тўхтади. Кабина ойнасини тушириб, бошида саватдек телпак, пўстини ёқаларини кўтариб олган, юзи шишинқираганнамо бир киши бўйнини чўзди:

— Ҳа, жиянлар, йўл бўлсин?
— Боғболога, — дея учаламиз баравар жавоб қайтардиқ,
— Э, ўзимизнинг болалар-ку! Кимнинг ули бўласизлар?

— Салим тегирмончининг, — деди Нишон чийиллаб. — Қаҳҳор дарознинг укасиман, электрстанциядаги — деди Малик истар-истамас пўнғиллаб.

— Абраевнинг, — дедим мен охирида, нимагадир умидворлик билан.

— Э-э, шундай денглар? Буни қаранг. — Саватдек телпак ёнига — шофёрга ўгирилди.

— Сафаров,— деди Нишон пичирлаб. — Ҳамсоямиз. Уйи сал нарироқда-ю, барибир ҳамсоя-да. Кабина ичидаги гап эшитилиб турарди.

— Девонамисиз ўзи, Норбой ака? Кунни қаранг, бўлмайди-е! — дерди шофёр ўжар оҳангда. — Ана, довонни қор босиб ётибди. Ундан юраман деганнинг юраги отники бўлиши керак. Худо кўрсатмасин, Дурдаранинг йўлини ўзингиз биласиз, боргунча…

Кабинанинг нариги эшиги очилди, қулоқчинли, қора чопонга ўранган шофёр тушиб, олдимизга келди.

— Укадар, хафа бўлмайсизлар, — деди у Нишоннинг елкасига қўлини қўйиб, — юкимиз оғир, довондан юролмаймиз. Кўряпсизлар, мошинанинг усти очиқ. Кийимларинг ҳам… Яхшиси, мен сизларни аммамникига олиб бориб қўйсам. Уйи шу ерда, яқин. Бу кеча мазза қилиб гурунгни уриб ётсаларинг-да, эртага — худо пошшо, кун очилиб, қулайроқ бирон мошина бўлса… Майлими?

Биз мўлтираб Сафаровга тикилдик.

— Чўлли! Қўй шу гапни, бу ёққа чиқ! — деди Сафаров амирона оҳангда. Сўнг бизга кўз қисиб, машинага имо қилди: — Мининглар, болалар! Икки соат нима деган гап? Ҳаш-паш дегунча етамиз. Совуқ еб кўярмиди? Бўзбола, устудент. Аммангникида нима бор? Бугун празник, уйларига боряшя керак, Шундайми, жиянлар, а?
Яшанг, Сафаров амаки!

Бизга худди шу гап керак эди. Лип этиб учаламиз ҳам машинага чиқиб олдик. Машина Сафаровники, унга аммасининг уйини баҳона қилиб ортиқча даҳмазадан қутулмоқчи бўлаётган анови, қўрқоқ шофёр эмас, тушунган одам Сафаров хўжайин. Хўжайиннинг гапи гап! «Этаги» туширилиб, бўғзигача терак бўйи келадиган узун-узун тахталар ортилган машина ҳайдовчисига қўшилиб оғрингандек, истар-истамас жойидан қўзғалди. Йўловчи машинага интизорлигимиз совуқ хўмрайиб турган қизғиш станция биноси, туман ичига шўнғиб кетган темир йўлу теварак-атрофи ивирсиб ётганн тахта омборлар билан бирга ортда қолди. Машина ҳадемай баҳайбат довонга, довон эмас, бамисоли осмонга ўрлаб кетган илон изини четлаб ўтиб («Ундан юраман деганнинг юраги отники бўлиши керак!») оддий одам юраги билан юришга ўнғай, тепасида қоялар ваҳимали қаққайиб, аждаҳодек оғзини очиб турган дара йўлига бурилди.

Қояларнинг хира кўлкасидан бошқа нарсани кўриб бўлмайди — ҳамма ёқ туман. Чироқларини ёққан машина пайпасланганча, тоқатни тоқ қилгудек имиллаб бормоқда. Гўё туман ичида силкиниб, туман беланчагида тебраниб тургандекмиз. Қиялик ёки дўнгликка кўтарилганда худди туман қўйнига сингиб, туманга қоришиб кетгандек бўламиз. Дара бўйлаб алланима, йўқ, аждаҳо наъра тортаётгандек. Аждаҳо бизни домига чорламоқда, ютмоқда…

— Довондан кетсак зўр бўларди-да, — деди Нишон қулоқларини кафтлари билан ишқаркан. — Бирпасда етардик.

— Ўлгинг келгани йўқми? — деди Малик.
— Ўлмоқ ё қолмоқ-да жўра, бу нима азоб?
— Шошмай тур энди, уйга борганда ўласан. Давай, ашула айтамиз.

— Ашулага бало борми шу пайтда? — дея луқма ташладим мен. — Совуқда ўламан деб кетяпсану!

Улар гапимга парво қилишмади, бошлашди:

Қарғалар-р-р учса-а-а қарайли-и-ик…

— Қўшилсанг-чи,— деди тишлари такиллаётган Нишон менга. — Исигандек бўласан, худо урсин. Совуқ эсингдан чиқади-да. Қани, ҳа! Қарғалар-р-р…
Мен эса лабимни қимирлатишга ҳам қўрқардим: совуқ киради. Йўқ, улар ҳам сал ўтмай «исиниб бўлишди» — бас қилишди. Бири қулоғини, бири бурнини ишқашга тушди.

Машина секинлагандек бўлиб, Сафаровнинг овози эшитилди:
— Ҳа, жиянлар, жимиб қолдиларинг? — деди у кабинадан ҳовур пуркаб. —Баланд-баланд айтинглар-да ашулани, биз ҳам эшитайлик!

— Етиб қолдикми, амаки? — деб сўради Нишон чийиллаб.

— Етамиз, етамиз. Даранинг оғзига оз қолди. Даранинг оғзига етгунча… бурнимиз, қулоқларимиз ишдан чиқди, улар ҳақида қайғурмай қўйдик — йўқ ҳисоби бўлиб қолди. Оёқларимизга ёпишдик. Лекин оёқлар на бундай илиганга ўхшар, на бирдан музлаб, бизни тинч қўяр эди. Лаънати бошмоқ ичига худди айсберг музидан бир бўлак жойлангандек! Нишон бўйнидаги шарфни ечиб оёғига ўради. Малик билан мен ҳам шундай қилдик. Аммо қулоқ-бурун бошқа-ю, оёқ бошқа, улар ҳар хил этдан яралган экан.

Бир вақт Нишон пиқ-пиқ қила бошлади.

— Э-ҳа, Гамлетим, ўйлай-ўйлай охири ўлмоққа жазм этдиларми, — деди Малик. Ичимизда дадилроғимиз ҳам, шўхроғимиз ҳам шу эди. — Тентак бўлиб қолди бу, — деди кейин менга қараб ва жиддий уқтирди: — Совуқ ёмон-да, одамни мана шундай тентак қилиб қўяди. Сен ҳам эҳтиёт бўл!

— Йиғлаяпман, — деди Нишон қалт-қалт учиб, эшитилар-эшитилмас. — Пича исиганга ўхшайман. Сизлар ҳам йиғланглар.

— Ана, айтмадимми?! — деди Малик яна кулгига олиб. — Соғ одам шу ҳавода исидим, дейдими?

Бироқ, кўп ўтмай Малик иккаламиз ҳам «тентак бўлиб қолдик» — бошқа иложи йўқ эди. Чиндан ҳам, одам сал енгил тортгангами, исигангами ўхшади. Тошбақа мисол бўйнимизни ичимизга тортган кўйи ғужанак бўлиб, увиллаганча бир-биримизнинг пинжимизга тиқиламиз. Раҳми келдими, Малик Нишоннинг оёғини бағрига олди, мен оёғимни аста Нишон томон узатдим…

Биз ҳозир «аждаҳо»нинг нақ «ошқозони»да эдик. Ҳали анча юришимиз керак, анча. Бояги ҳазил-мутойибаю «ашула», «йиғи» — ҳеч бири кор қилмай қолди. Энди гўё ортиқ сезги-ҳисдан маҳрум, жонсиз учта гавда, уч жасад «аждаҳо ошқозони»да қалқиб-қалқиб шунчаки сузиб юрибди, холос. Фақат бу жасадларнинг ич-ичида биттадан чироқ милтиллайди: «Ахир, уйга боряпмиз-ку, уйимизга! Ахир, етармиз-ку! Уйимиз иссиқ, печка бор, сандал бор, олма, узум, беҳи…»

Бир вақт машина тўхтади, ғўнғир-ғўнғир овозлар эшитилди. Карахт, бемажол гавдаларимизни кўтариб қарадик.

Ура! «Аждаҳонинг қорни» — дарадан чиқибмиз! Ана, кўкиш ғубор ичида икки адир оралиғидаги сойликда жойлашган беш-ўн хонадонли Авжин овули! Ундан нарёғи — ярим соатлик йўл. Ура!

Машинамиз сойликка энган жойда тўхтаб турарди. Олди қармоққа ўхшаган, камонсимон хода билан тўсилган; йўл четида омонатгина тахта ҳужра. Шлагбаум! Эгнида эски чакмон, тўши очиқ, юз-кўзини соқол босган бир киши кабина олдида Сафаров билан мунозара қилмоқда.

— Мени танияпсизми ўзи, Бўрон ака? — дерди Сафаров бўғилиб.

— Менга бундай сиёсат қилманг, хўпми! Мен сизни танимайман! — дерди киши жангарилик билан. — Айтдим-ку, мумкин эмас!

— Эби, бу одамга бир бало бўлганми ўзи? Ҳар куни ўтиб-қайтиб юрган йўлимиз бўлса…

— Бугун ўтмайсиз-да. Бугун — калантир!
— Ахир, эрталаб кетаётганимизда ҳеч гап йўқ эди-ку? Қорангизни ҳам кўрмадик? Қачондан бошлаб…

— Ҳозирдан бошлаб — калантир! Тушдан кейин шундай буйруқ бўлди. Юқоридан!

— Қўйинг, Бўрон ака, ўзимизнинг одамсиз, — дея Сафаров кабина эшигини очиб оёғини тушираркан, муроса қилишга уринди: — Анов ола таёғингизни кўтаринг энди, йўлдан қолдирманг одамни буйтиб. Тепада юк бор, кўряпсиз.

— Ановилар-чи? Улар ҳам юкми?
— Улар… — Сафаров биз томон ўгирилди, — ўзимизнинг болалар, устудентлар.
— Айтинг, тушсин.

— Э-э, қўйинг-да шу гапни, Бўрон ака! Тошкентдай жойдан празник қилиб келишяпти, уйларига бориши керак.

— Уйига шундай кўкариб борадими? Уни қаранг, соб бўпти-ку бари. Йўқ, тушади, гап тамом! Калантир!

— Э, карантинламай кетинг! — деди Сафаров аччиқланиб. — Тахта-махта керак бўлса, бундай айлантириб ўтирмай…

— Калантир деяпман, мусулмон, тахта эмас!

— Ў бобо, мана бу Абраевнинг ўғли бўлади! — деди Малик мени кўрсатиб.
— Э, менга десанг, худонинг ули бўлмайсанми — тушасан!

— Ҳа, булар тушса, бизни қўйиб юборасизми, ахир? — деди Сафаров иложини топгандек.
— Тушсин қани.

Меҳрибон Сафаров қўлларини икки ёнга ёзганча бизларга қараб ночорона илжайди:
— Жиянлар, ўзларинг кўриб турибсизлар, бу одамга худо бас келмаса…

Машинадан биринчи бўлиб Нишон тушди. Тушди-ю, жойидан туролмай ўтириб қолди.

— Ҳа? — деди Малик унга энгашиб.
— Оёғим… — Нишоннинг афти аянчли бужмайди.
— Булар энди нима қилади? — деди Сафаров.

— Ишингиз бўлмасин, сиз кетаверинг, — деди киши тўсиқни кўтариб машинага йўл очаркан.

— Айтгандай, қачондан бери бу карантинчиликка ўтдилар? Илгари чорвада эдилар шекилли? Ё буниси беғалва, сердаромадроқ эканми? — Сафаров киноя билан уни бир ачитмоқчи бўлди.

— Бу йўлдан сизга ўхшаганлар ўтадиган бўлса, мен доим шу ердаман!

— Зўрсиз, зўрсиз, — деди Сафаров гапга эътибор бермай ва кабина эшигини ёпаркан, биздан узр сўраган бўлди: — Хафа бўлмайсизлар энди, жиянлар.
Машина ғубор ичида кўринмай кетгач, ёнимиздаги киши «Ноинсоф!» деб тўнғиллади ва бизга ўгирилди:
— Юринглар.

У қияликка қараб йўл бошлади. Малик икковимиз Нишонни икки ёнидан олиб индамайгина унга эргашдик.

У бизни каёққа олиб бормоқчи? Нега йўлдан қолдирди? Қаёқдан пайдо бўлди ўзи? Мақсади нима? Лаънати «калантир»!

Олдимизда ҳўққидек бўлиб чурқ этмай кетаётган бу одам, унинг ярғоқ телпаги, эски чакмони, пайтаваси чувалиб бораётган қўпол этиги кўзимизга балодек кўринарди. Лекин шу тобда қўлимиздан нима келади, иложимиз қанча?

«Калантир» бизни овул четидаги, гирди тош билан ўралган қўрага олиб борди, пешайвонсиз иморатнинг чап ёнидаги кичик бир хонага бошлаб кирди-да, ўзи чиқиб кетди; шу бўйи қораси кўринмади. Хиёл ўтиб, бошига қалин рўмол ўраган, кўк духоба камзулли новча бир аёл кириб:

— Яхши юрибсизларми, йигитлар? Совқотибсизлар-да? — деди ва пойгакдаги печкага ланғиллатиб ўт ёқди. Кейин дастурхон ёзиб, нон-чой, бир товоқда қовурдоқ келтириб қўйди; бошимизда туриб бир лаҳза бизга разм солди-да, — еб-ичиб ўтиринглар-а, айланайлар, — дея хонадан чиқди.

Қовурдоқни паққос туширдигу ўзимизни оғир, лоҳас сеза бошладик. Хона хийла исиб қолган эди: Баданларимиз бўшашиб, яйраб, қуроқи якандозларга чўзилганча лўлаболишларга ёнбошладик. Совқотиб чарчаган эканмизми, иссиқ элитибдими, кўзимиз илинибди, тарракдек қотиб қолибмиз. Туш кўрган бўлсак, учаламизнинг ҳам тушимизга лаънати Дурдара эмас, иссиққина уйларимиз, сандал, олма, узум, беҳилар, укалармиз, оналаримиз киргандир…

Тошкентдек жойдан атай йўлга чиқиб, манзилимизга бир қадам қолганда бировнинг уйига мажбуран қўниб, янги йил байрамини уйқуда, ана шундай тушлар билан «кутиб олдик».

Янги йилнинг биринчи тонги уйғониб кўзимни очсам, остонада кечаги аёл турибди. — Сизларга мошина юборибдилар… Шоша-пиша шерикларимни уйғотдим. Кўзларимизни ишқай-ишқай хонадан чиқарканмиз, дастурхонда қўл урилмаган бир товоқ ошни кўрдик. Кечаги!

Ташқарида бизни биқинига «Ветеринария» деб ёзилган мош ранг енгил машина кутиб турарди. Аёлга на «раҳмат», на «хайр» дейишнй унутиб, машинага ўтирдик.
Шофёр асли шу овуллик очиққина, сўзамол йигит экан, ўзи гап бошлаб қолди:

— Кеча кечалаб келган эдим. Байрамда бобой-момойни йўқлаб кўйиш керак-да. Ўзим совхозда тураман. Сизларнинг бу ерда эканликларингни билганимда кечаёқ олиб бориб қўярдим. Эрталаб Бўрон чатоқ айтди, «Уйда меҳмон болалар бор эди. Тошкентдан қелишаётган экан», деди. Саҳарлаб уйга борибди.

— Ўзи қаерда? — дедим мен.
— Ҳозирми? Молнинг бошида, қўрада бўлса керак-да.
— Шлагбаумда эмасми?

— Шлагбаумда нима бор унга? — деди йигит кулиб. — Чўпон-ку, чўпонлигини қилади-да. Ҳозир молларнинг аҳволи чатоқ.

— Касал тарқаганми? Карантин дейишаётувди? — деб қизиқсинди Малик.

— Карантин-парантин-ку эмас, совуқ. Совуқда молни асраш, қишловдан тўкис чиқариш осонми, ошна!

— Кеча бизни карантин деб йўлдан олиб қолди-ку?
— Ким? Бўрон чатоқми?

Малик бўлган гапни айтиб берган эди, шофёр қийқириб кулди.

— Оббо, чатоғ-эй, сизларни тоза боплабди-ку! Карантин дейилса, биринчи биз билмасмидик? У нима қилиб юрган экан шлагбаумда? Карантин бўлганда ҳам одам ўтказилаверади-ку? Айтмадиларингми? Чатоқлигига борибди-да. Сизларни бир меҳмон қилгиси келганми? Исиниб олсин, деганми? Қиёмат одам. Феълига тушуниш қийин. Ўрлиги тутса, айтганини қилдирмай қўймайди. Арзимаган бир гапнинг устидан туғишган укаси билан- неча йилдан бери гаплашмайди. Лекин ўзи зўр чўпон, яхши одам. Оббо, чатоғ-эй, сизларни роса боплабди-да.

— Уккағар «Қалантир»! Байрамни уйда ўтказолмадиг-а! — деди Малик.
Учаламиз Бўрон чатоқни боплаб сўкиб олдик.

Эртаси куни отам кўчадан қайтиб: — Сафаровнинг машинасида келган экансизлар-а? — деб қолди. — Боя чойхонада кўрдим, «Қарасам, станцияда диқиллабгина туришибди, олакелдим», деди. Мен бўлган гапни, бир кун йўлда тунаб қолганимизни отамга айтмадим. Бўрон чатоқ ҳақида ҳам гапирмадим. Индамай қўя қолдим.
Сен ҳам буни ҳеч кимга айтмагандирсан, Нишон? Сен-чи, Малик? Дарвоқе, нимасини айтардик, нима деб айтардик? Бир пайтлар қиш куни икки соат совуқда юрган бўлсак юрибмиз-да, айтишга арзигулик нимаси бор бунинг?

Аммо баъзан ёмғирда менинг белим оғриб қолади. Жуда қаттиқ оғрийди, Нишон. Жуда қаттиқ, Малик. Сизларнинг-чи, сизларнинг қаерларинг оғрийди? Нимаданлигини билмайсизларми?..

Бугун мен Сафаровни «Тошкент» меҳмонхонаси олдида учратиб қолдим. Йўқ, учратишни сира кутмаган, ўйламаган эдим — тасодифан дуч келди. Бугун у менга яна ўша лаънати дарани, бизга қилган яхшилигини эслатди. Шунда ёдимга бошқа бир воқеа тушди. Институтга кириш имтиҳонларидан бири пайтида тишим қаттиқ оғриб қолди. Бир азобда имтиҳонга кириб чикдиму яхши баҳо олганимдан суюниб, жағимни ушлаш ҳам хаёлимда йўқ, кўчада кетаётсам, кимдир: «Ҳў йигитча!» деб чақириб қолди. Қарасам, бир-бирига ярашган ёшгина келин-кўёв. Иккаласининг ҳам қўлида музқаймоқ, менга қараб жилмайиб туришибди. «Имтиҳон топширдингизми? Неча баҳо олдингиз?» — дейди йигит. «Тўрт», — дедим ҳайрон бўлиб. «Яшанг, мана, сизга мукофот! — у қўлидаги қоғози очилмаган музқаймоқни менга тутқазди. — Олинг, олинг, тортинманг. «Беш» олганингизда бошқа нарса совға қилардик, а?» — шундай деб у келинчакка юзланди. Музқаймоқ ялаётган келинчак жилмайганча бош ирғади. «Иккита олган эдик. Мана, биттасини опангиз еяпти, буниси — сизга. Ўзимники эди, сизни кўриб, сизга бергим келди. Имтиҳондан яхши ўтганингиз учун. Қани, олинг». Улар менга шундай очиқ чеҳра, самимият билан боқиб туришардики, музқаймоқни олмай иложим қолмади. Олдиму тиш оғриғимни ҳам унутиб ея бошладим ва, таажжуб, оғриқ таққа тўхтади.

Ким билсин, балки ўшанда йигит музқаймоқни жуфт қилиб олишга олгану, кейин егиси келмай қолгандир, балки унинг ҳам тиши оғриб тургану ташлаб юборишга кўнгли бўлмай, мени кўриб шунчаки манзират килгандир? Ким билсин. Лекин мана, орадан шунча йил ўтганига қарамай, гоҳида ўша келин-куёвни қўмсаб қоламан, қидираман. Уларни ҳамон ўшандай — бири бирига ярашган ёшгина келин-куёв ҳолида кўргим келади…

Бизга яхшилик қилмоқчи бўлган олижаноб Сафаров…

Кўзимизга балодек кўриниб, нафратимизни қўзғаган Бўрон чатоқ…

Менга музқаймоқ ҳадя этган ўша келин-куёв…

Малик, Нишон, мен бугун ҳам баъзида яна ўша дарага тушиб қолгандек бўламан ва ўзимга таскин бераман, ўзимни овутаман: «Мана, ҳозир уйга етаман, иссиққина уйимга. У ерда…» Шунда беихтиёр олижаноб Сафаров ёдимга тушади. Бўрон чатоқни эса негадир эсламайман. Сизлар эслайсизларми уни? Ким эди у? Қанақа одам эди? Нега у бизни йўлдан олиб қолган эди, Малик, биласанми? Сен-чи, Нишон, лаънати Дурдара йўлидаги ҳимоясиз ҳамроҳим?..

1979

ЕТТИНЧИ ТУЛКИ

Иброҳим Исломовга

Уни кўрмай ўтиб кетиши ҳеч гап эмасди. Кеч эди, қоронғи эди. Машинани катта тезлик билан ҳайдаб борар, кўзи йўлда, хаёли ҳам паришон эди.

Кеч эди, коронғи эди, лекин уни кўрдн, дафъатан кўзи илди. «Оббо, — деди ичида, — буларнинг уясига бир бало оралаганми? Бешинчисими бу, олтинчиси? Олтинчиси шекилли, олтинчиси! Чорак соат ичида олтитаси учрабди-я! Йўлнинг четида чўнқайибгина ўтирибди, бемалол. Ўтирибди, бемалол?!»

У шартта тезликни пасайтириб, орқанги чироқларни ёқди, бир зумга ўгирилиб қаради: кеч, қоронғилик.

Сўнг машинани ўттиз-қирқ қадамча тислантириб борди-да, чироқларини йўлнинг сўл ёқасига тўғрилади Ҳа, ўтирибди! Тулки. Ўзгинаси. Ана, кўзлари ёнади, мушукникидек. Чироққа бир сескангандек бўлди-ю, яна ўша алфоз пинак бузмай ўтираверди.

У ажабланиб сигнални босди. Жонивор безовталанди, қулоқларини чимирганча бир-икки бор қўзғалиб қўйди, кейин сеҳрланган каби яна қотиб қолди «Тавба, тамакизорни оралаганми бу?!»

Моторни ўчирди, машинадан тушиб аста унга яқин борди. Тулки ҳамон қимир этмасди. Қўриниши жуда хароб, афтодаҳол: эти суягига ёпишган, ярғоқ терисини букилган бошмалдоқдек туртиб чиққан елкалари туксиз — оқариб турибди. Шарпани сездими, танаси алланечук жунжикканга ўхшади, буралиб ётган пахмоқ думи билинар-билинмас титраб кетди. Аммо жойидан жилмади.

Ҳайрати ошганча у бир лаҳза иккиланиб турди («Нима жин урган буни? Ёки айёрлик қиляптими? Тулки-да, касби»), сўнг оёғининг учи билан авайлаброқ думини босди. Жонивор заиф, мадорсиз ириллаб олға силтанди, тузокдан қутулишга уринди. Гавдаси ичак мисол чўзилиб, қилтиллабгина жойидан турди ҳам. Турди-ю, олдинги бир оёғи ерга тегмай шалпиллаб қолди: тиззадан пасти келига солиб туйилгандек мажақ, мажруҳ эди.

Думи халос бўлгач, тулки яна боягидек чўнқайиб олди.

«Э, шўрлиг-э, айбинг бор экан-да, бундай ётибсан. Қопқондан қочдингми ёки машина-пашина уриб кетдими? Балки ғаниминг ғажиб ташлагандир? Тулки бўлсанг ҳам тажрибанг йўқ экан-да ҳали, тажрибанг!»

У «Москвич»нинг юкхонасини титкилай-титкилай, бензин ҳиди анқиб турган увада бир чопон топиб келди. (Болалигидан қолган одат: ҳатто хонаки ҳайвонлардан ҳам ирганади, кучук ёки мушукка қўли тегиб кетса, дарҳол совунлаб ювишга тушади. Уйларига амма-холалари келганда-ку, «Бир ўпай, айланай», дея кетидан югуриб сарсон бўлишарди. «Бетимни ҳаром қиласиз!» деб дод соларди у. Шундан, ўзи қорача бўлса-да, ҳамма уни «Оппоқвой» деб чақирарди.) Орқасидан писиб тулкини шаппа чопонга ўради-да, олиб келиб юкхонадаги ашкол-дашқоллар орасига жойлаштирди. Копқоқни беркитаётганида тулки бир-икки ғингшиди-ю, кейин жимиб қолди. «Эркалик қилишларини! Қўрқма, пастда ҳаво кирадиган туйнукчалар бор, димиқиб кетмассан!»

Машина йўлга тушди.

Буларнинг уясига бўрими ёки шунга ўхшаш бир жондор оралаган-ов. Она тулки бошлиқ ҳаммаси жонталваса ҳар ёққа тирқираб қочган. Тетикроқлари дарё бўйидаги қамишзор томон югурган, қолгани бу ёққа — катта йўлга қараб жуфтак ростлаган. Бирин-кетин бештаси йўлни кесиб ўтди-ку. Бу шўрлик эса, тажрибасизлик қилганми, қонидаги табиий эҳтиёткорлик бир зумгина панд еганми, қоронғини тилкалаб келаётган чироқ нурларига маҳлиё бўлиб, ўзини ғилдирак тагига урганини билмай қолган. Ҳа, шундай бўлган. Мана энди, оёғидан ажраб, тақдирга тан берган каби йўл ёқасидаги шағалда навбатдаги мўъжизани кути-иб ўтирибди. Бу ерда-чи, мўъжиза кўп, мўъжизакорлар кўп!

Йўлида тулки учраган одамнинг иши ўнгидан келармиш! Бундай экан, шу олти тулки унта эрталаб — йўлга чиқкан чоғида учраса кима қиларди?! Иши олти баробар ўнгидан келармиди?

Термизга у автоколоннага ажратилган эҳтиёт қисмларни расмийлаштириш учун борган, аммо иши битмай, хуноб бўлиб қайтмоқда эди. Бир уй хотин-халажнинг орасига тушиб гангиб колди. Ҳар ёқдан гап отиб шошириб қўйишди. Нимани сўрашди, ўзи нима жавоб қилди — билмайди. Ҳиринглашгани ҳиринглашган.
Ҳаммасининг олдида бир уюмдан қоғоз, мўъжазгина ҳисоблаш машинкаси, қаҳва ичиладиган митти финжонлар. Ҳаммасининг қўлида олма — кавшаб ўтиришибди. «Янги таъминотчимиз сиз экансиз-да? Ёшсиз-ку жуда? Бош механик эдингиз шекилли?» дейди кафтидаги ойначага қараб лаб-лунжини ҳар мақомга буриб кўраётган жувон. «Иложи йўқ, йигитча, — деди тўрдаги столнинг бекаси, ёши ўтинқираганроқ кўзойнакли аёл қоғозларини қайтиб қўлига тутқазаркан. — Харажатларингиз ортиб кетибди. Директор ёки бош инженер билан гаплашмасангиз бўлмайди». Унинг ёнида ўтиргани Ўрин шипирмани сўради, «Бечорагина!» деб ачинган бўлди, кейин оғзидан бол томизиб таърифлади. Хонадан чиқаётганида биттаси қўлидаги қизил элик юқи қолган олмани кўрсатиб, «Сизлар томонда жуда ширин бўлармиш-а?» дея маънодор илжайди.
Уни ана шундай ғалати ҳиринг-ҳиринг билан кузатиб қолишди.
Директор Тошкентда экан. Бош инженер трестга кетибди. «Тушдан кейин келсалар керак», деди котиба қиз. Кутишдан бошқа чораси йўқ эди. Ҳовлига чиқиб, япроқларини шира босган тол тагидаги коржома кийган бир тўп одамга кўзи тушди, бориб уларнинг гурунгига қулоқ тутди. Ариқ лабида чордана қурган чўтир юзли кексароқ киши латифага уста экан. Кулдириб ҳамманинг ичагини узади-ю, ўзи тишининг оқини кўрсатмайди.

Кейин ўшаларга қўшилиб ҳовли этагидаги ошхонада тушлик қилди. Латифагўйлик овқат устида ҳам давом этди. Ошхонадан чиққач, қорнини силай-силай ҳамма ўз юмушига кетди, у бош инженернинг ҳузурига ошиқди. Котиба қизнинг айтишича, ҳозиргина телефон қилибдилар. Обкомда ишлари бор экан, бугун келолмасмишлар.
Боши қотиб ўйланиб қолди.

«Янги таъминотчимиз сиз экансиз-да? Ёшсиз-ку жуда? Бош механик эдингиз шекилли?»

«О-о, Ўрин Жумаевич! Ана таъминотчи, ана одам!» Элик юқи қолган олма, «Сизлар томонда жуда ширин бўлармиш-а?»

Қайтди. Қуруқ қайтди, пушаймон бўлиб қайтди.

Машина чироқлари аввал йўл бўйидаги «Жониворларни асранг!» деб ёзилган, синф доскасидек келадиган мармар лавҳани, сўнгра қизғиш тошдан тикланган улкан супа устида олдинги оёқларини баланд кўтарганча тоғ томонга интилиб турган кийик ҳайкалини ёритди.

Сакратма довонининг тепаси. Шофёрлик кезлари узоқдан қайтаётганида доим шу ерда бир нафас тўхтаб, чекиб олишга одатланган эди. Машинани йўлдан чиқариб, тўхтатди. Тушди. Тоғ тарафдан ғир-ғир илиқ шабада эсади. Кўкда юлдуз кўринмайди. Юлдузлар пастга, тоғу адирлар қўйнида ястанган район марказига кўчиб тушгандек. У, кийик пойидаги супага суяниб, ана шу «юлдузлар»га хаёлчан тикилган кўйи сигарет тутатди. Бугунги югур-югуру ташвишлари эсидан чиқкандек бўлди. Доим шундай, Сакратмага келиб битта чекадию йўл чарчоғи бутунлай ёзилиб; ўзини бмрдан тетик, беташвиш сезади. Иши унмай қайтаётган бўлса-да, кўнгли ҳозир алланечук равшан, хотиржам эди.

Ўлжаси ёдига тушди, сигарет қолдиғини олисга чертиб, машина томон юрди. Юкхона қопқоғини хиёл кўтарган эди, қитир-қитир товуш, тулкининг ириллагани эшитилди. «Тирик, келяпти,— деди ичида бир қаноат билан қопқоқни қайтиб тушираркан. — Лекин янги камеранинг дабдаласи чиқди-ёв. Яна нима бор эди?»

Э, шуни нега олди ўзи? Нима қиларди соғ бошига сақич ёпиштириб? Ўлимтиккина нарса экан, кўриниши ҳам бир аҳволда, бунинг устига — чўлоқ! Қаерга олиб боради? Кимга керак бу? Қўйиб юбора қолса-чи?

Кўзи қиймади. Азза-базза шунча жойдан олиб келиб-а? Ахир, бу ҳам худонинг бир махлуқи, ёрдамга муҳтож махлуқ. Ана, «Жониворларни асранг!» деб ёзиб қўйишибди, жониворга ҳайкал ўрнатишган!

Шофёр оғайнисини эслаб, қувониб кетди: «Исмоилга олиб бораман! Ўшандан бирор маслаҳат чиқар, ов-повга ишқибоз, гапирган гапи — бўри, тулки».
Исмоил дарвозаси оғзидаги, ерга чўккан туядек баҳайбат тўнкада чордана куриб ўтирган экан. Машина чироқлари кўзига тушиб, ҳай-ҳайлаганча иккала қўлини баланд кўтарди. Кейин чопони барларини қоқа-коқа келиб кўришди, оғзида нос.

— Э, Шамад! Теймижданми? Бўйими, туйки?
— Туйки,— деди кулиб Самад.

— Йоштданми? Ешшор ҳам бойми? — У машинасининг ғамида эди: рессори синган.

— Оғзингдагини тупурсанг-чи! — деди Самад энсаси қотиб.— Бўлмади. На рессор, на бошқаси. — Сўнг машинага ишора қилди: — Сенга тулки олиб келдим.

— Чатоқ бўпти. Хабаринг бор, икки ҳафтадан бери бир томоним билан юрибман, — деди Исмоил унинг гапига бепарво, ўзининг дардини чўзиб. — Бир қариндошимиз тўй қиляпти, жўра. Бормаса бўлмайди: бизнинг тўйга келган, хеш-таборчилик, кўз кўзга тушади. Шопир ҳам одам, у ҳам онадан бир марта туғилади. Одамгарчилик керакми, керак. Бугун уч марта Шўрчига қатнадим. Бир ёғим қийшайе-еб. Чарчаб ўлдим, қимирлашга мадор йўқ. «Нима қилсам эка-ан?» деб каллага зўр бериб ўтирган жойим. Келганинг яхши бўлди-да, бирга борамиз. Ҳа, уйга кир аввал. Ё хўжайин бўлиб олдим деб бизнинг кулбаларни писандинг илмайдими? Хўжайин бўлиб рессор ундириб келолмабсану!

Унинг сергаплиги Самаднинг тоқатини тоқ қилди:
— Сенга тулки олиб келдим, деяпман!
— Қанақа тулки? Тулкингни бошимга ураманми?!

Бирдан Самаднинг ҳафсаласи пир бўлди. У тулки деган гапни эшитиб. Исмоилнинг кўзлари чақнаб кетишини қутган эди. Исмоил эса парво ҳам қилмади, ҳатто «Тулкингни бошимга ураманми?» деяпти!

Самад уни машина томон бошларкан, чор-ночор ўлжасининг тарихини айтиб берди.

— Бор-йўғи олтита кўрибсан-да? Мен бир сафар кетма-кет йигирма учтасини санаганман йўлда! Кўз олдимдан худди подадай сурувлашиб ўтган. Тулкилар подаси! — дея тағин ўз тажрибасига мурожаат қилди Исмоил. — Қани, кўрайлик-чи олиб келган матоҳингни! Самад юкхонанинг қопқоғини кўтараркан, ҳадиксирагандек четланиброқ турди. Исмоил энгашган кўйи бамайлихотир қўл суқиб, тулкини бўйнидан ғижимлаб олди-да, деразадан тушаётган шуълага тутди. Тулки соғ оёқларини типирлатганча оғзини катта очиб ириллади. Исмоил уни завқ билан қўлида айлантириб кўра бошлади — на ирганади, на чўчийди!

— Э, бунинг мушук боладай нарса-ку! — деди қийқириб. — Боласи экан-да, боласи. Қара, туллаб кетибди. Дум ҳам сичқонникидан фарқи йўқ. Саратон, айни туллайдиган пайти-да буларнинг. Э жонивор-э, товуқларни қандай тирқиратасан энди бу оёқ билан? — Сўнг уни қайтиб юкхонага қамаркан: — Бекор қипсан, жўра, — деди. — Қўйгин эди, юрсин эди дала-даштда, даврини суриб. Ана кейин бир кун паймонаси тўлганда қопқонга тушарди-қўярди. Бу аҳволда кимга керак дейсан?
— Чўлоқ-ку, кандай даврини суради? Раҳмим келди-да.

— Тулкини билмас экансан. У любой дўхтирингдан зўр. Анави Қодир тулумнинг хода ютган ўғлидан ҳам! Керакли ўтними, гиёҳними топиб ейди — тамом-вассалом. Бекор қипсан, жўра!

— Қўйиб юборайлик бўлмаса? — деди иккиланиб Самад.

— Хўш-э! Кейин аканг бутун маҳалла-гузарга товуқтовон тўлаб юрсин, шундайми? Соғдир, чўлоқдир, барибир тулки-да, тулкилигига боради.

— Нима қилай бўлмаса, айт, ахир! — Исмоил атайин ғашига тегаётгандек туюлиб, Самаднинг жаҳли чиқди. Бояги ўлжа ҳозир унинг учун қутулиб бўлмас бир дардисарга айланган эди. — Қайтиб жойига ташлаб келайми?

— Йўқ, — деди тадбиркор Исмоил. — Буни Дороб Назаровичга совға қиламиз!

— Дороб Назарович? Анави ўт ўчирувчиларнинг каттасими? Боғнинг орқасида турадиган? У нима қилади буни?

— Э, сен уни билмайсан! — дея жайдари гурунгга ишқибоз Исмоил энди Дороб Назаровични таърифлашга тушди: — Зўр мерган-да уккағар. Учириб отади. Бирга кўп овга чиққанмиз. Сильва деган ити ҳам бор. «Бўридан айниган, ўзим қўлга ўргатганман», дейди, қайдам. Овга мотоцикл миниб боради. Қўлидан келмайдиган ҳунар йўқ ҳисоби. Ҳайвонотга ўчлигини айт. Ҳовлиси-ку зоопаркка ўхшайди. Каклик дейсанми, ҳилол дейсанми — бари топилади. Ўзиям битиб кетган-да. Уйини кўрганмисан? Билмайман, бунча мол-дунёни нима қилади. Бир ўзию бақириб гапирадиган галдир хотини. Бола-чақаси йўк бечоранинг. Сиқилганиданми, бекорчиликданми овунади шекилли-да. Пожарнийнинг ишини биласан-ку! Лекин карабини зўр-да уккағарнинг! «Урушдан олиб келган», дейишади.

— Карабини ҳам борми? Шу Дороб Назаровичнинг-а?
— Э, унинг пушкаси ҳам бор!
— Тулкини нима қилади?

— Тулкини? Оборайлик-чи. Керакдир-да. «Тулким ўлиб қолди», деб йиғлаб юрган эди қайси куни. Даволаб олар. Говмишларини ўзи операция қилади-ю! Бўпти, мен кийиниб чиқай. Уйга ҳам кирмадинг, ҳа, майли. Лекин шарт шу: кейин мен билан тўйга борасан! Хўпми? Биласан-ку, қариндошчилик ёмон нарса, бир умр ўпкалаб, тескари қараб юради. Самад кўнишга мажбур бўлди.

Дороб Назаровичнинг серҳашам темир дарвозаси олдида узоқ туриб қолдилар. Қўнғироғини бот-бот босиб кўрдилар: Исмоил ердан тош олиб, дарвозани каттиқ-қаттиқ қоқди, Самад чўзиб-чўзиб сигнал берди. Ичкарида ит — Сильва бўлса керак — вовуллади; ҳовли этагида ниманингдир тарақлагани, товуқларнинг басма-бас қағиллагани эшитилди. Бироқ ҳеч ким эшикка яқин келмади. Диққат бўлганидан ошнаси Дороб Назарович, унинг темир дарвозасини, кўрғондек ҳовлисини, вовуллаган итию қағиллаган товуқларини қаторлаштириб сўккан Исмоил охири тор кўчанинг нариги бетидаги толга тирмашиб, баланд деворлар оша ичкарига мўралади.

— Чироқ кўринмайди,— деди тушиб кафтларини бир-бирига уриб қоқаркан.— Нима бало, аввали оқшомданоқ ётиб олишганми? Бола-чақанг бўлмагандан кейин шу-да, жўра. Ёки хотини юртига кетгану ўзи уйда зерикиб, постда қолганмикан? Ҳа, шундай бўлиши керак. Юр-чи, ўша ёққа борайлик.

Ўт ўчирувчилар идораси район марказидан чиқаверишдаги сой бўйида. У ерга кириб борганларида кенг ҳовлининг ўртасида, ўрик тагидаги пастак сўрида беш-олти йигит майкачан бўлиб олиб домино ўйнаш билан банд, дарахтзорга яқин жойдаги ўчоқда ланғиллаб олов ёнар, йўл-йўл желак кийган, соқоли чўлтоқ супургига ўхшаш кўк кўз чол, қўлида кафтгир, қозон теварагида айланиб юрар эди.

— Ошхўрлик! — деди Исмоил шипшигандек қилиб. — Шуларга маза-да, ҳаммаёқ ёниб кул бўлганда етиб боришади. Қолган вақт — доминою ошхўрлик!

У ўчоқ томон юриб, шўх шовқин солганча: «Қалайсиз, Эшон?» дея қўл бериб чол билан саломлашди ва Дороб Назаровични сўради.

(Ҳовлисига ёндош шу жойда ғимирсиб юриб кунини кеч киладиган бу одамни каттаю кичик ҳамма «Эшон» деб атарди; унинг оти шундаймиди ёки зотими — Самад билмасди.)

— Каттаконми? — деди Эшон ўчоқ оғзида тутаб ётган тарашани калишининг учи билан туртиб ичкари киритаркан. — Катта-а тоққа кетганлар. Чағатда асаларилари бор-да, шундан хабар олгани.

— Биз унга тулки олиб келган эди-ку?
— Тулки? — деди Эшон оловдан кўзини олиб: — Қандайчигин тулки?

— Тирик тулки! Уйига борсак, ҳеч ким йўқ.— Чолнинг афти тириша бошлаганини кўриб, Исмоил топқирлик билан илова қилди: — Ўзи сўраган эди.

— Ўзлари сўраган бўлсалар, ҳай, ташлаб кетинг, — дея ноилож таслим бўлди Эшон. — Лекин бу ерда… Ҳув палакни кўряпсиз…

Исмоил у ёқ-бу ёқка аланглаб, ён-верига кизил челагу белкураклар осиғлиқ, сандиқсимон катта ёғоч қутига кўзи тушди

— Анавининг ичида нима бор? Ёнғинлардан қолган кулни солиб қўядиган қутиларинг шу эмасми? — деди у ҳазиллашиб. — Сизларнинг ҳам қилган ишларинг кўриниб туриши керак-ку, ахир! Бўлмаса нима билан исботлайсизлар — ошхўрлигу доминобозлик биланми?!

Эшон бу гапга кулишнинг ўрнига хўмрайиб олди.

— Бўш, ҳеч нима йўқ.
— Қопқоғи бордир?
— Орқасини қаранг.
— Ўша ерга қамаб қўямиз-да, Эшон, майлими?

— Ҳай, қаманг. Ўзингиз биласиз. — Чол совуққина кўл силтаб, ўчоққа ўт қалашга тутинди.

Тулкини кўриб сўридаги доминобозлар чаппарастасига гап ота бошлашди:

— Дороб акага овунчоқми бу, Исмоил?
— Йўқ, товуқларига қоровул!
— Қоровул чўлоқ бўларкан-да, бизнинг Эшон бутун-ку?!
— Бутун бўлмаса, қўшчорбоққа ким қарарди? Бунинг устига — ошпазлик!
— Эшон, анавини олиб ошга босмайсизми?!
— Чўлоқ оёғини Дороб акага колдиринг, Эшон, Кабобликка!
— Ҳали тоғдан очиқиб келади, янгамиз бўлса юртига қидириб кетган, ўзингизга чанг солиб юрмасин тағин!

Кулги, қийқириқ.

Тулкини қутига қамаб қайтган Исмоил ўчоқбошида тўхтаб, чолга пўписа қилди:
— Билиб қўйинг, Эшон, қочиб кетса — тўлайсиз! Эртага ўзим келиб хабар оламан.

Чол ғиқ этмади, чўнқайганча оловга тикилиб ўтираверди.

— Эртага бир келиб кетарсан, — деди Исмоил Самадга, кўчага чиқишгач. — Мабодо Дороб Назаровичга керак бўлмаса, Хурсандовга олиб борамиз. Уни биласан, табиатга берилган. Мактабида «Жонли бурчак» ҳам ташкил қилган, дейишади. Ўша ерда оёғини тузатиб, чурвақаларига кўрсатиб дарсини ўтаверади. Тўғри-да, жонли мисол. Болалар тулки билан бўрининг фарқига бориб ўсгани яхши-ку, жўра, нима дединг?

Эртаси куни тулкини эслашга ҳам Самаднинг вақти бўлмади. Гаражга кирган заҳоти алламбалоларни сўраб, «52 — 91» билан «35 — 46»нинг шофёри икки ёғидан тармашди. Улар билан ғижиллашиб турганида колонна бошлиғи Бозор Қаҳҳор чақириб қолди.

— Харажатимиз ортиб кетганмиш, — деди Самад кўришиш учун унга қўл узатаркан, гапнинг олдини олиб.

— Харажатнинг ажратилган фондга нима алоқаси бор?! — деди ажабланиб Бозор Қаҳҳор. — Директорга кирмадингизми?

— Тошкентда экан. Бош инженер билан гаплашай десам, трестга кетибди. Кўп кутдим, келмади.

— Қуруқ қайтдингизми ҳали? Самадбой, Самадбой-э! Шунча жойга бориб, қуп-қуруқ қайтдим, денг? Ғўрлик қипсиз-да, ука, ғўрлик. Ўрин Жума бўлганда, ҳечқурса бирон-бир хасни-ку судраб келарди.

Самад тили қичиб, «шунинг учун терговга қатнаб юрибди-да», дегиси келди-ю, дамини ичига ютди, бошқа гап оғзидан чиқди:

— Бозор ака, очиғи, бу ишлар менинг қўлимдан келмас экан. Механиклик ҳам. Бошқа кишини юборинг. Мен шу шопирлигимни қилиб юраверсам бўларди.

— Э, ана, э, ана! Бу боланинг гапини қаранг! Дарровдан-а? — Бозор Қаҳҳор худди кенжатойи билан ҳазиллашаётган каби эрмакка кулимсиради. Сўнг бирдан қовоғи солинди. — Майли! Техникумнинг дипломини икки бўлак қилиб мана бу ерга кўйинг, кейин ўйлаб кўрамиз. Машина десангиз машина-да. Ўша эски аравангизни судраб юраверасиз! — Бир зум жимиб қолдию бошқа оҳангга ўтди: — Ука, бундай четга чиқаверсак, ишни ким қилади? Ёшсиз, қайнаб турган вақтингиз, техника ўзингизники, дипломингиз бор — қиласиз! Хоҳламасангиз — мажбур этамиз, ҳа! Ничево, бошида шундай ҳам бўлади. Тажриба етишмайди, муомала қурғур ёмон нарса-да. Бориб-бориб, эҳ-ҳэ, тошдан мой оладиган бўлиб кетасиз ҳали! Кейин, — дея у овозини пасайтирди, — унча-мунча харажатидан қочманг, бу ёқдан чиқариб оласиз. Маслаҳат-да бу.
Самад ерга қаради, тишланган жойида қизил элик юқи қолган олма кўз олдига келди.

— Ҳозир жўнайсиз, — деди Бозор Қаҳҳор маслаҳатини якунлаб. — Мен бош инженерга телефон қилиб қўяман. Ўзим борардиму, кўриб турибсиз — қимирлаёлмайман: ҳали райкомдан сўрашади, ҳали ижрокомдан. Ана шундай, укавой, кўнгил ҳар ёқли бўлмасин! Кедишдикми?

Самад наридан-бери тушлик қилиб олди-да, «Москвич»га ўтириб Термизга жўнади. Бозор ёнидан ўтаётиб бир лаҳза секинлади-ю, сўнг ижирғаниб газни босди,
Марказдан чиқаверишда кечаги тулки эсига тушди. Машинани сой томон бурди. Дарвоза ланг очиқ экан, тўппа-тўғри кириб борди.

Ҳовлида ҳеч зоғ кўринмасди. «Ичкарида уйқуни ураётган бўлишса керак», деб ўйлади ўзича. Ойнадан бошини чиқариб:
— Эшон, ҳў, Эшон! — дея чақирди. Дарахтзор оралаб йўл-йўл желак кўзга чалинди.

Эшон Самадни кўрдию алланечук саросимага тушиб, бир зум тўхтаганга, ииманидир орқасига яшириб олганга ўхшади.

— Дороб Назарович шу ердами?
— Дарбандга кетганлар. Балиқ овига,— дея негадир ўчоқбошидан бери ўтмай тўнғиллаб жавоб қилди Эшон.

— Тулки нима бўлди?
— «Териси ярамайди», дедилар у киши.
— Териси? — дея тушунолмай сўради Самад. — Ҳа, ўзи қани?
— Ўзи… ўзи… — Эшон четга қаради. — Қочиб кетди.
— Қочиб кетди?!

Эшон ердан кўз узиб, унга ўқрайди:
— Нима, анави палакларнинг устига бўйра ёпиб қўяйми?!

«Ажаб бўпти!» деди ичида Самад, моторни ўт олдириб. Машинани юргизаркан, ойнадан бошини чиқариб негадир яна сўради:
— Ростдан ҳам қочдими?

Шунда Эшоннинг орқасида нимадир тарақ этиб ерга тушди. Самад аллақандай қизил таёқни кўришга улгурди — белкуракнинг дастасига ўхшарди…

Дарвозадан отилиб чиққан машина катта йўлда кўндаланг бўлган сариқ «Жигули»ни уриб кетишига салгина қолди. «Жигули» чаққонлик билан чап бериб ўтдию нарироққа бориб тўхтади, эгаси ойнадан бошини чиқарди. Турди Қурбон, район газетасининг абжир мухбири.

— Шопирларнинг каттасига саломлар! — дея ҳайқирди у. — Бу ёқларда юрибсиз? Намунча, гараж-паражга ўт кетмадими ишқилиб?

— Кетди! Лекин гаражга эмас…
— Ие, ие, нима бўлди? Қаерга?

— Йўғ-э, шундай, — деди Самад бўшашган кўйи. — Дороб Назаровичда иш бор эди.

— Самаджон, бу аккумулятор масаласини нима қилдик, а?
— Аккумулятор? — деди гангиб Самад. — Аккумулятор йўқ, Турдибой.

— Кеча йўлда бирваракай олтита тулки кўрганмишсиз? — деди Турди Қурбон ишшайганча ялтоқиликка ўтиб. — «Олти тулкини кўрган одам» деб ёзамиз-да энди, а?
«Қаёқдан эшита қолди дарров?» дея ажабланди Самад ва унинг муғамбирона йилтиллаб турган кўзларига тикиларкан, кулгиси келди:

— Ёзсангиз, Турдибой, «Етти тулкини кўрган одам», деб ёзинг!

— Э, шундайми? Еттитамиди? — деди Турди Қурбон машинасини юргизиб. — Олтита, деб эшитган эдик-ку?

Самад машинани шитоб билан ҳайдаб олдиндаги «Жигули»дан ўтаркан, дилида касд килди: «Аждаҳонинг комидан бўлса ҳам ундириб келаман бугун! Энди йўлда тулки зоти учраса босиб кетаман, янчиб кетаман!»

«Анойингни топибсан!»

Шундай деган бўларди — унга тулки учраганида, тулкига забон битиб, у тилга кирганида. Яна нималар деган бўларди?..

1981

Bugun men uni «Toshkent» mehmonxonasi oldida uchratib koldim. Yo‘q, uchratishni kutmagan, o‘ylamagan edim — tasodifan duch keldi. Yonida o‘ziga o‘xshaganroq bir kishi. Tanimadim. Maydonda kezib yurishibdi. Hasan-Husandek bir xil kiyinishgan.

Erkin Aʼzam
IKKI HIKOYA

Erkin Aʼzam 1950 yil 10 avgustda Surxondaryo viloyatining Boysun tumanida tugʻilgan. Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan jurnalist (1998). ToshDUning jurnalistika fakultetini tamomlagan (1972). Dastlabki hikoyalar toʻplami — “Chiroqlar oʻchmagan kecha” (1977). “Otoyining tugʻilgan yili” (1981), “Olam yam-yashil” (1984), “Javob” (1986), “Bayramdan boshqa kunlar” (1988), “Pakananing oshiq koʻngli” (2001), “Kechikayotgan odam” (2002) kabi qissa va hikoyalardan iborat kitoblari nashr etilgan. “Chantrimore”, “Piyoda”, “Pakana”, “Dilxiroj”, “Erkak” kabi kino asarlarining hammuallifi.

QOR BOSGAN DOVON

Malik, Nishon, oʻsha qattiq kelgan qish eslaringdami? Qattol dara yoʻli, olijanob Safarov…

Bugun men uni “Toshkent” mehmonxonasi oldida uchratib koldim. Yoʻq, uchratishni kutmagan, oʻylamagan edim — tasodifan duch keldi. Yonida oʻziga oʻxshaganroq bir kishi. Tanimadim. Maydonda kezib yurishibdi. Hasan-Husandek bir xil kiyinishgan. Kiyim-boshlari yangi, aʼlosifat, ammo birovning egnidan nasiyaga olgandek qandaydir zebsiz, yarashiksiz. Chamasi, kecha kelishgan. Keliboq zarur ishlarini bitirishganu kechqurun yo “Toshbolta oshiq”qa (nechanchi marta?) yoki biron-bir (toʻylarda eshitaverib zerikmagan) xushovoz xonandaning konsertiga kirib miriqishgan. Bugun esa u yoq-bu yoqni aylanishgan, albatta SUM, GUMlardan sovgʻa-salom olishgan, restoranda oʻtirib “bir xumordan chiqishgan”. Mana, endi mayin kekirib poytaxt manzaralarini koʻzdan kechirishmoqda. (Axir, qishloqqa qaytganingda safar taassurotiga qiziqqan birov-yarim “Ha-a, bu Toshkentlar qalay ekan?” deya soʻrab-netib qolsa, mum tishlab turolmaysan-ku! “E, soʻramang, birodar! Erkagu ayolini ajratib boʻlmaydi. Qizlar ham shim kiyib qolibdi deng, barining sochi qirqilgan. Qiyomat. Lekin bu metro degani zoʻr ekan, hamma yogʻi marmar-a!”) Hozir teatr maydoniga oʻtishadi: antiqa favvora tevaragini ham bir aylanishsin-da… Xuddi shu payt uchrashib qoldik.

— E, e, jiyan! — dedi Safarov quchoqlashmoqchidek qoʻllarini ikki yonga yozib.

Salomlashgan, hol-ahvol soʻrashgan boʻldik: “Qaysi shamol uchirdi?” “Xizmatchilik, jiyan. Shahringizda mehmonmiz”.

Taxminim toʻgʻri chiqdi: kecha kelishgan ekan; “Xudo xohlasa, bugun oqshom poyezdni koʻzlab turibmiz”.

— Oʻzimizning ukalardan, — deya Safarov meni sherigiga tanishtira ketdi. — Shu yerda, Toshkentda ishlaydi. Idorasi — huv anovi baland binoda. Koʻryapsizmi, tepasida soati ham bor! Shundaymi? (Gapini menga tasdiqlatib oldi.) Bular toʻ-oʻrt-beshta boʻlib bu yoqdan borishardi. Qishning kuni deng, sovuq, izgʻirin. Egnilarida charmga oʻxshagan yupqagina haligi, nima deydi, kurtkami, istansada dikillabgina yer tepib turishadi. Ustudent-da. Rahmim keladi. “Mininglar moshinaga”, deyman. Ekspeditor edik, tagimizda moshina, istansadan taxtayu shifer tashiydigan vaqtlarimiz. Shuytib deng, toʻ-oʻrt-beshtasini moshinaga oʻtqazib qishloqqa olib qaytaman. Yoʻl boʻyi ashulani vang qoʻyib ketishadi. Ustudent-da. Mana, endi qarang, qanday odam boʻlib ketishdi!! Toshkentday joyda ishlash bsonmi? Faxrlanamiz-da bular bilan, faxrlanamiz. Nima dedingiz?

— Shunday, shunday,— deya sherigi ham unga qoʻshilib men bilan faxrlandi.

— Qani, bunday bir choylashaylik boʻlmasa, — dedi Safarov restoran tomon ishora qilib.

Men ham oʻz navbatimda ularni uyga taklif etgan kishi boʻldim.

— Aytdim-ku, bugun oqshom poyezdga chiqmoqchimiz, — dedi Safarov afsuslangandek. — Lekin yanagi qatla yoʻlimiz tushsa, siznikida albatta bir mehmon boʻlishimiz bor, ha, hisobga olib qoʻying, jiyan. Ehtiyotdan adresingizni yozib bering. Toshkent bizga Makkaday gap, mana shunday kelib-kelib turamiz.

Biz u bilan anchayin tanish hamqishloqlar kabi joʻngina ajralishimiz, men undan qishloqdagilarga salom aytishini soʻrab, u esa navbatdagi kelganida albatta mehmon boʻlajagini taʼkidlab odatdagidek xayrlashishimiz, shahar odamiga xos parishonxotirlik ichida men uni birpasdan keyin unutishim, butunlay unutishim, yana oʻzimning bosh-adoqsiz tashvishlarimga shoʻngʻib ketishim mumkin edi. Shunday boʻlgani tuzuk edi, ammo xoʻshlashar chogʻimiz u ishni buzdi — dabdurustdan soʻrab qoldi:

— Hoʻ-oʻ, Durdara esingizdami, jiyan? Boʻron chatoq?..
Durdara! Laʼnati Durdara! Esingdami, Malik? Esingdami Nishon?
Durdara, du-ur dara — chek-adoqsiz olis dara…

Egnimizda yengil nimcha-kurtka (palto bizga yarashmaydi: qoʻpol, uzun), bosh yalang (telpak ogʻirlik qiladigan mahallar-da!) oyoqlarimizda yozlik boshmoq (qishligiga pul qayda?), uchovlon — Malik, Nishon va men yangi yil bayramini uyda, ota-onalarimiz bagʻrida oʻtkazish uchun qishloqqa joʻnadik. Uyda bizni bezatilgan archa emas, qorbobo emas, sirli sovgʻa-salomlar ham emas — issiqqina sandal, atay asrab qoʻyilgan kuzgi uzumlar, olma, behi, ularning xonani toʻkinlik gashtiga toʻldirgan anvoyi hidi, onalarimiz, ukalarimizning qadrdon quchogʻi, mehri kutardi.

Ammo poyezddan tushgach, bizni sovuq stansiya, chillada mastiqqan boʻri misol xunuq uvillab oyoqdan chaladigan boʻron, yuzlarga zaharli ignadek sanchiladigan daydi izgʻirin qarshi oldi. Pisand qilmadik: yosh edik, sogʻlom edik. Sovqotardigu yaqin, juda yaqin joyda — huv anovi kul rang tuman pardasida osmonga oʻrlab, osmonga qoʻshilib gʻira-shira koʻzga chalinayotgan dovon ortida, adirlar qoʻyniga yashiringan bir qishloq borligini, unda uyimiz, issiq-issiq uylarimiz borligini, omad yoʻlimizni bersa, hademdy u yerga yetib olishimizni oʻylab, badanlarimizga iliqlik yugurgandek boʻlardi. Yaqin, juda yaqin. Devdek xoʻmrayib turgan anovi dovondan eson-omon oʻtsak — uyga yetganimiz.

Bamisoli nuqul sovuq, badnamo temiru qoʻrgʻoshindan quyilib, rutubat makon qilgan qafasdek tor, nim-qorongʻi stansiya binosidan navbatma-navbat chiqib, kaftimiz — quloqlarimizga qopqoq, yugurishga shaylanayotgan odamga oʻxshab, turgan joyimizda depsingancha yoʻlovchi mashinani poylay boshladik.

Omadimiz chopganimi, koʻp kutishga toʻgʻri kelmadi. Poyloqchilikka chiqqan Nishon oʻsha zahoti yugurib kirdi:

— Mashina!
Roʻparada, temir yoʻldan narida saf tortgan, tevarak-atrofi egalarini kutib, qor koʻrpasi ostida mudrab, zerikib yotgan yogʻochu koʻmir uyumlariga toʻla pastak-pastak taxta omborlar biqinida koʻringan yuk mashinasi gʻildiraklaridagi zanjirlarni shaldiratib kelib yonginamizda toʻxtadi. Kabina oynasini tushirib, boshida savatdek telpak, poʻstini yoqalarini koʻtarib olgan, yuzi shishinqiragannamo bir kishi boʻynini choʻzdi:

— Ha, jiyanlar, yoʻl boʻlsin?
— Bogʻbologa, — deya uchalamiz baravar javob qaytardiq,
— E, oʻzimizning bolalar-ku! Kimning uli boʻlasizlar?

— Salim tegirmonchining, — dedi Nishon chiyillab. — Qahhor darozning ukasiman, elektrstansiyadagi — dedi Malik istar-istamas poʻngʻillab.

— Abrayevning, — dedim men oxirida, nimagadir umidvorlik bilan.

— E-e, shunday denglar? Buni qarang. — Savatdek telpak yoniga — shofyorga oʻgirildi.

— Safarov,— dedi Nishon pichirlab. — Hamsoyamiz. Uyi sal nariroqda-yu, baribir hamsoya-da. Kabina ichidagi gap eshitilib turardi.

— Devonamisiz oʻzi, Norboy aka? Kunni qarang, boʻlmaydi-ye! — derdi shofyor oʻjar ohangda. — Ana, dovonni qor bosib yotibdi. Undan yuraman deganning yuragi otniki boʻlishi kerak. Xudo koʻrsatmasin, Durdaraning yoʻlini oʻzingiz bilasiz, borguncha…

Kabinaning narigi eshigi ochildi, quloqchinli, qora choponga oʻrangan shofyor tushib, oldimizga keldi.

— Ukadar, xafa boʻlmaysizlar, — dedi u Nishonning yelkasiga qoʻlini qoʻyib, — yukimiz ogʻir, dovondan yurolmaymiz. Koʻryapsizlar, moshinaning usti ochiq. Kiyimlaring ham… Yaxshisi, men sizlarni ammamnikiga olib borib qoʻysam. Uyi shu yerda, yaqin. Bu kecha mazza qilib gurungni urib yotsalaring-da, ertaga — xudo poshsho, kun ochilib, qulayroq biron moshina boʻlsa… Maylimi?

Biz moʻltirab Safarovga tikildik.

— Choʻlli! Qoʻy shu gapni, bu yoqqa chiq! — dedi Safarov amirona ohangda. Soʻng bizga koʻz qisib, mashinaga imo qildi: — Mininglar, bolalar! Ikki soat nima degan gap? Hash-pash deguncha yetamiz. Sovuq yeb koʻyarmidi? Boʻzbola, ustudent. Ammangnikida nima bor? Bugun praznik, uylariga boryashya kerak, Shundaymi, jiyanlar, a?
Yashang, Safarov amaki!

Bizga xuddi shu gap kerak edi. Lip etib uchalamiz ham mashinaga chiqib oldik. Mashina Safarovniki, unga ammasining uyini bahona qilib ortiqcha dahmazadan qutulmoqchi boʻlayotgan anovi, qoʻrqoq shofyor emas, tushungan odam Safarov xoʻjayin. Xoʻjayinning gapi gap! “Etagi” tushirilib, boʻgʻzigacha terak boʻyi keladigan uzun-uzun taxtalar ortilgan mashina haydovchisiga qoʻshilib ogʻringandek, istar-istamas joyidan qoʻzgʻaldi. Yoʻlovchi mashinaga intizorligimiz sovuq xoʻmrayib turgan qizgʻish stansiya binosi, tuman ichiga shoʻngʻib ketgan temir yoʻlu tevarak-atrofi ivirsib yotgann taxta omborlar bilan birga ortda qoldi. Mashina hademay bahaybat dovonga, dovon emas, bamisoli osmonga oʻrlab ketgan ilon izini chetlab oʻtib (“Undan yuraman deganning yuragi otniki boʻlishi kerak!”) oddiy odam yuragi bilan yurishga oʻngʻay, tepasida qoyalar vahimali qaqqayib, ajdahodek ogʻzini ochib turgan dara yoʻliga burildi.

Qoyalarning xira koʻlkasidan boshqa narsani koʻrib boʻlmaydi — hamma yoq tuman. Chiroqlarini yoqqan mashina paypaslangancha, toqatni toq qilgudek imillab bormoqda. Goʻyo tuman ichida silkinib, tuman belanchagida tebranib turgandekmiz. Qiyalik yoki doʻnglikka koʻtarilganda xuddi tuman qoʻyniga singib, tumanga qorishib ketgandek boʻlamiz. Dara boʻylab allanima, yoʻq, ajdaho naʼra tortayotgandek. Ajdaho bizni domiga chorlamoqda, yutmoqda…

— Dovondan ketsak zoʻr boʻlardi-da, — dedi Nishon quloqlarini kaftlari bilan ishqarkan. — Birpasda yetardik.

— Oʻlging kelgani yoʻqmi? — dedi Malik.
— Oʻlmoq yo qolmoq-da joʻra, bu nima azob?
— Shoshmay tur endi, uyga borganda oʻlasan. Davay, ashula aytamiz.

— Ashulaga balo bormi shu paytda? — deya luqma tashladim men. — Sovuqda oʻlaman deb ketyapsanu!

Ular gapimga parvo qilishmadi, boshlashdi:

Qargʻalar-r-r uchsa-a-a qarayli-i-ik…

— Qoʻshilsang-chi,— dedi tishlari takillayotgan Nishon menga. — Isigandek boʻlasan, xudo ursin. Sovuq esingdan chiqadi-da. Qani, ha! Qargʻalar-r-r…
Men esa labimni qimirlatishga ham qoʻrqardim: sovuq kiradi. Yoʻq, ular ham sal oʻtmay “isinib boʻlishdi” — bas qilishdi. Biri qulogʻini, biri burnini ishqashga tushdi.

Mashina sekinlagandek boʻlib, Safarovning ovozi eshitildi:
— Ha, jiyanlar, jimib qoldilaring? — dedi u kabinadan hovur purkab. —Baland-baland aytinglar-da ashulani, biz ham eshitaylik!

— Yetib qoldikmi, amaki? — deb soʻradi Nishon chiyillab.

— Yetamiz, yetamiz. Daraning ogʻziga oz qoldi. Daraning ogʻziga yetguncha… burnimiz, quloqlarimiz ishdan chiqdi, ular haqida qaygʻurmay qoʻydik — yoʻq hisobi boʻlib qoldi. Oyoqlarimizga yopishdik. Lekin oyoqlar na bunday iliganga oʻxshar, na birdan muzlab, bizni tinch qoʻyar edi. Laʼnati boshmoq ichiga xuddi aysberg muzidan bir boʻlak joylangandek! Nishon boʻynidagi sharfni yechib oyogʻiga oʻradi. Malik bilan men ham shunday qildik. Ammo quloq-burun boshqa-yu, oyoq boshqa, ular har xil etdan yaralgan ekan.

Bir vaqt Nishon piq-piq qila boshladi.

— E-ha, Gamletim, oʻylay-oʻylay oxiri oʻlmoqqa jazm etdilarmi, — dedi Malik. Ichimizda dadilrogʻimiz ham, shoʻxrogʻimiz ham shu edi. — Tentak boʻlib qoldi bu, — dedi keyin menga qarab va jiddiy uqtirdi: — Sovuq yomon-da, odamni mana shunday tentak qilib qoʻyadi. Sen ham ehtiyot boʻl!

— Yigʻlayapman, — dedi Nishon qalt-qalt uchib, eshitilar-eshitilmas. — Picha isiganga oʻxshayman. Sizlar ham yigʻlanglar.

— Ana, aytmadimmi?! — dedi Malik yana kulgiga olib. — Sogʻ odam shu havoda isidim, deydimi?

Biroq, koʻp oʻtmay Malik ikkalamiz ham “tentak boʻlib qoldik” — boshqa iloji yoʻq edi. Chindan ham, odam sal yengil tortgangami, isigangami oʻxshadi. Toshbaqa misol boʻynimizni ichimizga tortgan koʻyi gʻujanak boʻlib, uvillagancha bir-birimizning pinjimizga tiqilamiz. Rahmi keldimi, Malik Nishonning oyogʻini bagʻriga oldi, men oyogʻimni asta Nishon tomon uzatdim…

Biz hozir “ajdaho”ning naq “oshqozoni”da edik. Hali ancha yurishimiz kerak, ancha. Boyagi hazil-mutoyibayu “ashula”, “yigʻi” — hech biri kor qilmay qoldi. Endi goʻyo ortiq sezgi-hisdan mahrum, jonsiz uchta gavda, uch jasad “ajdaho oshqozoni”da qalqib-qalqib shunchaki suzib yuribdi, xolos. Faqat bu jasadlarning ich-ichida bittadan chiroq miltillaydi: “Axir, uyga boryapmiz-ku, uyimizga! Axir, yetarmiz-ku! Uyimiz issiq, pechka bor, sandal bor, olma, uzum, behi…”

Bir vaqt mashina toʻxtadi, gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir ovozlar eshitildi. Karaxt, bemajol gavdalarimizni koʻtarib qaradik.

Ura! “Ajdahoning qorni” — daradan chiqibmiz! Ana, koʻkish gʻubor ichida ikki adir oraligʻidagi soylikda joylashgan besh-oʻn xonadonli Avjin ovuli! Undan naryogʻi — yarim soatlik yoʻl. Ura!

Mashinamiz soylikka engan joyda toʻxtab turardi. Oldi qarmoqqa oʻxshagan, kamonsimon xoda bilan toʻsilgan; yoʻl chetida omonatgina taxta hujra. Shlagbaum! Egnida eski chakmon, toʻshi ochiq, yuz-koʻzini soqol bosgan bir kishi kabina oldida Safarov bilan munozara qilmoqda.

— Meni taniyapsizmi oʻzi, Boʻron aka? — derdi Safarov boʻgʻilib.

— Menga bunday siyosat qilmang, xoʻpmi! Men sizni tanimayman! — derdi kishi jangarilik bilan. — Aytdim-ku, mumkin emas!

— Ebi, bu odamga bir balo boʻlganmi oʻzi? Har kuni oʻtib-qaytib yurgan yoʻlimiz boʻlsa…

— Bugun oʻtmaysiz-da. Bugun — kalantir!
— Axir, ertalab ketayotganimizda hech gap yoʻq edi-ku? Qorangizni ham koʻrmadik? Qachondan boshlab…

— Hozirdan boshlab — kalantir! Tushdan keyin shunday buyruq boʻldi. Yuqoridan!

— Qoʻying, Boʻron aka, oʻzimizning odamsiz, — deya Safarov kabina eshigini ochib oyogʻini tushirarkan, murosa qilishga urindi: — Anov ola tayogʻingizni koʻtaring endi, yoʻldan qoldirmang odamni buytib. Tepada yuk bor, koʻryapsiz.

— Anovilar-chi? Ular ham yukmi?
— Ular… — Safarov biz tomon oʻgirildi, — oʻzimizning bolalar, ustudentlar.
— Ayting, tushsin.

— E-e, qoʻying-da shu gapni, Boʻron aka! Toshkentday joydan praznik qilib kelishyapti, uylariga borishi kerak.

— Uyiga shunday koʻkarib boradimi? Uni qarang, sob boʻpti-ku bari. Yoʻq, tushadi, gap tamom! Kalantir!

— E, karantinlamay keting! — dedi Safarov achchiqlanib. — Taxta-maxta kerak boʻlsa, bunday aylantirib oʻtirmay…

— Kalantir deyapman, musulmon, taxta emas!

— Oʻ bobo, mana bu Abrayevning oʻgʻli boʻladi! — dedi Malik meni koʻrsatib.
— E, menga desang, xudoning uli boʻlmaysanmi — tushasan!

— Ha, bular tushsa, bizni qoʻyib yuborasizmi, axir? — dedi Safarov ilojini topgandek.
— Tushsin qani.

Mehribon Safarov qoʻllarini ikki yonga yozgancha bizlarga qarab nochorona iljaydi:
— Jiyanlar, oʻzlaring koʻrib turibsizlar, bu odamga xudo bas kelmasa…

Mashinadan birinchi boʻlib Nishon tushdi. Tushdi-yu, joyidan turolmay oʻtirib qoldi.

— Ha? — dedi Malik unga engashib.
— Oyogʻim… — Nishonning afti ayanchli bujmaydi.
— Bular endi nima qiladi? — dedi Safarov.

— Ishingiz boʻlmasin, siz ketavering, — dedi kishi toʻsiqni koʻtarib mashinaga yoʻl ocharkan.

— Aytganday, qachondan beri bu karantinchilikka oʻtdilar? Ilgari chorvada edilar shekilli? Yo bunisi begʻalva, serdaromadroq ekanmi? — Safarov kinoya bilan uni bir achitmoqchi boʻldi.

— Bu yoʻldan sizga oʻxshaganlar oʻtadigan boʻlsa, men doim shu yerdaman!

— Zoʻrsiz, zoʻrsiz, — dedi Safarov gapga eʼtibor bermay va kabina eshigini yoparkan, bizdan uzr soʻragan boʻldi: — Xafa boʻlmaysizlar endi, jiyanlar.
Mashina gʻubor ichida koʻrinmay ketgach, yonimizdagi kishi “Noinsof!” deb toʻngʻilladi va bizga oʻgirildi:
— Yuringlar.

U qiyalikka qarab yoʻl boshladi. Malik ikkovimiz Nishonni ikki yonidan olib indamaygina unga ergashdik.

U bizni kayoqqa olib bormoqchi? Nega yoʻldan qoldirdi? Qayoqdan paydo boʻldi oʻzi? Maqsadi nima? Laʼnati “kalantir”!

Oldimizda hoʻqqidek boʻlib churq etmay ketayotgan bu odam, uning yargʻoq telpagi, eski chakmoni, paytavasi chuvalib borayotgan qoʻpol etigi koʻzimizga balodek koʻrinardi. Lekin shu tobda qoʻlimizdan nima keladi, ilojimiz qancha?

“Kalantir” bizni ovul chetidagi, girdi tosh bilan oʻralgan qoʻraga olib bordi, peshayvonsiz imoratning chap yonidagi kichik bir xonaga boshlab kirdi-da, oʻzi chiqib ketdi; shu boʻyi qorasi koʻrinmadi. Xiyol oʻtib, boshiga qalin roʻmol oʻragan, koʻk duxoba kamzulli novcha bir ayol kirib:

— Yaxshi yuribsizlarmi, yigitlar? Sovqotibsizlar-da? — dedi va poygakdagi pechkaga langʻillatib oʻt yoqdi. Keyin dasturxon yozib, non-choy, bir tovoqda qovurdoq keltirib qoʻydi; boshimizda turib bir lahza bizga razm soldi-da, — yeb-ichib oʻtiringlar-a, aylanaylar, — deya xonadan chiqdi.

Qovurdoqni paqqos tushirdigu oʻzimizni ogʻir, lohas seza boshladik. Xona xiyla isib qolgan edi: Badanlarimiz boʻshashib, yayrab, quroqi yakandozlarga choʻzilgancha loʻlabolishlarga yonboshladik. Sovqotib charchagan ekanmizmi, issiq elitibdimi, koʻzimiz ilinibdi, tarrakdek qotib qolibmiz. Tush koʻrgan boʻlsak, uchalamizning ham tushimizga laʼnati Durdara emas, issiqqina uylarimiz, sandal, olma, uzum, behilar, ukalarmiz, onalarimiz kirgandir…

Toshkentdek joydan atay yoʻlga chiqib, manzilimizga bir qadam qolganda birovning uyiga majburan qoʻnib, yangi yil bayramini uyquda, ana shunday tushlar bilan “kutib oldik”.

Yangi yilning birinchi tongi uygʻonib koʻzimni ochsam, ostonada kechagi ayol turibdi. — Sizlarga moshina yuboribdilar… Shosha-pisha sheriklarimni uygʻotdim. Koʻzlarimizni ishqay-ishqay xonadan chiqarkanmiz, dasturxonda qoʻl urilmagan bir tovoq oshni koʻrdik. Kechagi!

Tashqarida bizni biqiniga “Veterinariya” deb yozilgan mosh rang yengil mashina kutib turardi. Ayolga na “rahmat”, na “xayr” deyishny unutib, mashinaga oʻtirdik.
Shofyor asli shu ovullik ochiqqina, soʻzamol yigit ekan, oʻzi gap boshlab qoldi:

— Kecha kechalab kelgan edim. Bayramda boboy-momoyni yoʻqlab koʻyish kerak-da. Oʻzim sovxozda turaman. Sizlarning bu yerda ekanliklaringni bilganimda kechayoq olib borib qoʻyardim. Ertalab Boʻron chatoq aytdi, “Uyda mehmon bolalar bor edi. Toshkentdan qelishayotgan ekan”, dedi. Saharlab uyga boribdi.

— Oʻzi qayerda? — dedim men.
— Hozirmi? Molning boshida, qoʻrada boʻlsa kerak-da.
— Shlagbaumda emasmi?

— Shlagbaumda nima bor unga? — dedi yigit kulib. — Choʻpon-ku, choʻponligini qiladi-da. Hozir mollarning ahvoli chatoq.

— Kasal tarqaganmi? Karantin deyishayotuvdi? — deb qiziqsindi Malik.

— Karantin-parantin-ku emas, sovuq. Sovuqda molni asrash, qishlovdan toʻkis chiqarish osonmi, oshna!

— Kecha bizni karantin deb yoʻldan olib qoldi-ku?
— Kim? Boʻron chatoqmi?

Malik boʻlgan gapni aytib bergan edi, shofyor qiyqirib kuldi.

— Obbo, chatogʻ-ey, sizlarni toza boplabdi-ku! Karantin deyilsa, birinchi biz bilmasmidik? U nima qilib yurgan ekan shlagbaumda? Karantin boʻlganda ham odam oʻtkazilaveradi-ku? Aytmadilaringmi? Chatoqligiga boribdi-da. Sizlarni bir mehmon qilgisi kelganmi? Isinib olsin, deganmi? Qiyomat odam. Feʼliga tushunish qiyin. Oʻrligi tutsa, aytganini qildirmay qoʻymaydi. Arzimagan bir gapning ustidan tugʻishgan ukasi bilan- necha yildan beri gaplashmaydi. Lekin oʻzi zoʻr choʻpon, yaxshi odam. Obbo, chatogʻ-ey, sizlarni rosa boplabdi-da.

— Ukkagʻar “Qalantir”! Bayramni uyda oʻtkazolmadig-a! — dedi Malik.
Uchalamiz Boʻron chatoqni boplab soʻkib oldik.

Ertasi kuni otam koʻchadan qaytib: — Safarovning mashinasida kelgan ekansizlar-a? — deb qoldi. — Boya choyxonada koʻrdim, “Qarasam, stansiyada diqillabgina turishibdi, olakeldim”, dedi. Men boʻlgan gapni, bir kun yoʻlda tunab qolganimizni otamga aytmadim. Boʻron chatoq haqida ham gapirmadim. Indamay qoʻya qoldim.
Sen ham buni hech kimga aytmagandirsan, Nishon? Sen-chi, Malik? Darvoqe, nimasini aytardik, nima deb aytardik? Bir paytlar qish kuni ikki soat sovuqda yurgan boʻlsak yuribmiz-da, aytishga arzigulik nimasi bor buning?

Ammo baʼzan yomgʻirda mening belim ogʻrib qoladi. Juda qattiq ogʻriydi, Nishon. Juda qattiq, Malik. Sizlarning-chi, sizlarning qayerlaring ogʻriydi? Nimadanligini bilmaysizlarmi?..

Bugun men Safarovni “Toshkent” mehmonxonasi oldida uchratib qoldim. Yoʻq, uchratishni sira kutmagan, oʻylamagan edim — tasodifan duch keldi. Bugun u menga yana oʻsha laʼnati darani, bizga qilgan yaxshiligini eslatdi. Shunda yodimga boshqa bir voqea tushdi. Institutga kirish imtihonlaridan biri paytida tishim qattiq ogʻrib qoldi. Bir azobda imtihonga kirib chikdimu yaxshi baho olganimdan suyunib, jagʻimni ushlash ham xayolimda yoʻq, koʻchada ketayotsam, kimdir: “Hoʻ yigitcha!” deb chaqirib qoldi. Qarasam, bir-biriga yarashgan yoshgina kelin-koʻyov. Ikkalasining ham qoʻlida muzqaymoq, menga qarab jilmayib turishibdi. “Imtihon topshirdingizmi? Necha baho oldingiz?” — deydi yigit. “Toʻrt”, — dedim hayron boʻlib. “Yashang, mana, sizga mukofot! — u qoʻlidagi qogʻozi ochilmagan muzqaymoqni menga tutqazdi. — Oling, oling, tortinmang. «Besh” olganingizda boshqa narsa sovgʻa qilardik, a?» — shunday deb u kelinchakka yuzlandi. Muzqaymoq yalayotgan kelinchak jilmaygancha bosh irgʻadi. “Ikkita olgan edik. Mana, bittasini opangiz yeyapti, bunisi — sizga. Oʻzimniki edi, sizni koʻrib, sizga bergim keldi. Imtihondan yaxshi oʻtganingiz uchun. Qani, oling”. Ular menga shunday ochiq chehra, samimiyat bilan boqib turishardiki, muzqaymoqni olmay ilojim qolmadi. Oldimu tish ogʻrigʻimni ham unutib yeya boshladim va, taajjub, ogʻriq taqqa toʻxtadi.

Kim bilsin, balki oʻshanda yigit muzqaymoqni juft qilib olishga olganu, keyin yegisi kelmay qolgandir, balki uning ham tishi ogʻrib turganu tashlab yuborishga koʻngli boʻlmay, meni koʻrib shunchaki manzirat kilgandir? Kim bilsin. Lekin mana, oradan shuncha yil oʻtganiga qaramay, gohida oʻsha kelin-kuyovni qoʻmsab qolaman, qidiraman. Ularni hamon oʻshanday — biri biriga yarashgan yoshgina kelin-kuyov holida koʻrgim keladi…

Bizga yaxshilik qilmoqchi boʻlgan olijanob Safarov…

Koʻzimizga balodek koʻrinib, nafratimizni qoʻzgʻagan Boʻron chatoq…

Menga muzqaymoq hadya etgan oʻsha kelin-kuyov…

Malik, Nishon, men bugun ham baʼzida yana oʻsha daraga tushib qolgandek boʻlaman va oʻzimga taskin beraman, oʻzimni ovutaman: “Mana, hozir uyga yetaman, issiqqina uyimga. U yerda…” Shunda beixtiyor olijanob Safarov yodimga tushadi. Boʻron chatoqni esa negadir eslamayman. Sizlar eslaysizlarmi uni? Kim edi u? Qanaqa odam edi? Nega u bizni yoʻldan olib qolgan edi, Malik, bilasanmi? Sen-chi, Nishon, laʼnati Durdara yoʻlidagi himoyasiz hamrohim?..

1979

YETTINCHI TULKI

Ibrohim Islomovga

Uni koʻrmay oʻtib ketishi hech gap emasdi. Kech edi, qorongʻi edi. Mashinani katta tezlik bilan haydab borar, koʻzi yoʻlda, xayoli ham parishon edi.

Kech edi, korongʻi edi, lekin uni koʻrdn, dafʼatan koʻzi ildi. “Obbo, — dedi ichida, — bularning uyasiga bir balo oralaganmi? Beshinchisimi bu, oltinchisi? Oltinchisi shekilli, oltinchisi! Chorak soat ichida oltitasi uchrabdi-ya! Yoʻlning chetida choʻnqayibgina oʻtiribdi, bemalol. Oʻtiribdi, bemalol?!”

U shartta tezlikni pasaytirib, orqangi chiroqlarni yoqdi, bir zumga oʻgirilib qaradi: kech, qorongʻilik.

Soʻng mashinani oʻttiz-qirq qadamcha tislantirib bordi-da, chiroqlarini yoʻlning soʻl yoqasiga toʻgʻriladi Ha, oʻtiribdi! Tulki. Oʻzginasi. Ana, koʻzlari yonadi, mushuknikidek. Chiroqqa bir seskangandek boʻldi-yu, yana oʻsha alfoz pinak buzmay oʻtiraverdi.

U ajablanib signalni bosdi. Jonivor bezovtalandi, quloqlarini chimirgancha bir-ikki bor qoʻzgʻalib qoʻydi, keyin sehrlangan kabi yana qotib qoldi “Tavba, tamakizorni oralaganmi bu?!”

Motorni oʻchirdi, mashinadan tushib asta unga yaqin bordi. Tulki hamon qimir etmasdi. Qoʻrinishi juda xarob, aftodahol: eti suyagiga yopishgan, yargʻoq terisini bukilgan boshmaldoqdek turtib chiqqan yelkalari tuksiz — oqarib turibdi. Sharpani sezdimi, tanasi allanechuk junjikkanga oʻxshadi, buralib yotgan paxmoq dumi bilinar-bilinmas titrab ketdi. Ammo joyidan jilmadi.

Hayrati oshgancha u bir lahza ikkilanib turdi (“Nima jin urgan buni? Yoki ayyorlik qilyaptimi? Tulki-da, kasbi”), soʻng oyogʻining uchi bilan avaylabroq dumini bosdi. Jonivor zaif, madorsiz irillab olgʻa siltandi, tuzokdan qutulishga urindi. Gavdasi ichak misol choʻzilib, qiltillabgina joyidan turdi ham. Turdi-yu, oldingi bir oyogʻi yerga tegmay shalpillab qoldi: tizzadan pasti keliga solib tuyilgandek majaq, majruh edi.

Dumi xalos boʻlgach, tulki yana boyagidek choʻnqayib oldi.

“E, shoʻrlig-e, aybing bor ekan-da, bunday yotibsan. Qopqondan qochdingmi yoki mashina-pashina urib ketdimi? Balki gʻaniming gʻajib tashlagandir? Tulki boʻlsang ham tajribang yoʻq ekan-da hali, tajribang!”

U “Moskvich”ning yukxonasini titkilay-titkilay, benzin hidi anqib turgan uvada bir chopon topib keldi. (Bolaligidan qolgan odat: hatto xonaki hayvonlardan ham irganadi, kuchuk yoki mushukka qoʻli tegib ketsa, darhol sovunlab yuvishga tushadi. Uylariga amma-xolalari kelganda-ku, “Bir oʻpay, aylanay”, deya ketidan yugurib sarson boʻlishardi. “Betimni harom qilasiz!” deb dod solardi u. Shundan, oʻzi qoracha boʻlsa-da, hamma uni “Oppoqvoy” deb chaqirardi.) Orqasidan pisib tulkini shappa choponga oʻradi-da, olib kelib yukxonadagi ashkol-dashqollar orasiga joylashtirdi. Kopqoqni berkitayotganida tulki bir-ikki gʻingshidi-yu, keyin jimib qoldi. “Erkalik qilishlarini! Qoʻrqma, pastda havo kiradigan tuynukchalar bor, dimiqib ketmassan!”

Mashina yoʻlga tushdi.

Bularning uyasiga boʻrimi yoki shunga oʻxshash bir jondor oralagan-ov. Ona tulki boshliq hammasi jontalvasa har yoqqa tirqirab qochgan. Tetikroqlari daryo boʻyidagi qamishzor tomon yugurgan, qolgani bu yoqqa — katta yoʻlga qarab juftak rostlagan. Birin-ketin beshtasi yoʻlni kesib oʻtdi-ku. Bu shoʻrlik esa, tajribasizlik qilganmi, qonidagi tabiiy ehtiyotkorlik bir zumgina pand yeganmi, qorongʻini tilkalab kelayotgan chiroq nurlariga mahliyo boʻlib, oʻzini gʻildirak tagiga urganini bilmay qolgan. Ha, shunday boʻlgan. Mana endi, oyogʻidan ajrab, taqdirga tan bergan kabi yoʻl yoqasidagi shagʻalda navbatdagi moʻjizani kuti-ib oʻtiribdi. Bu yerda-chi, moʻjiza koʻp, moʻjizakorlar koʻp!

Yoʻlida tulki uchragan odamning ishi oʻngidan kelarmish! Bunday ekan, shu olti tulki unta ertalab — yoʻlga chiqkan chogʻida uchrasa kima qilardi?! Ishi olti barobar oʻngidan kelarmidi?

Termizga u avtokolonnaga ajratilgan ehtiyot qismlarni rasmiylashtirish uchun borgan, ammo ishi bitmay, xunob boʻlib qaytmoqda edi. Bir uy xotin-xalajning orasiga tushib gangib koldi. Har yoqdan gap otib shoshirib qoʻyishdi. Nimani soʻrashdi, oʻzi nima javob qildi — bilmaydi. Hiringlashgani hiringlashgan.
Hammasining oldida bir uyumdan qogʻoz, moʻjazgina hisoblash mashinkasi, qahva ichiladigan mitti finjonlar. Hammasining qoʻlida olma — kavshab oʻtirishibdi. “Yangi taʼminotchimiz siz ekansiz-da? Yoshsiz-ku juda? Bosh mexanik edingiz shekilli?” deydi kaftidagi oynachaga qarab lab-lunjini har maqomga burib koʻrayotgan juvon. “Iloji yoʻq, yigitcha, — dedi toʻrdagi stolning bekasi, yoshi oʻtinqiraganroq koʻzoynakli ayol qogʻozlarini qaytib qoʻliga tutqazarkan. — Xarajatlaringiz ortib ketibdi. Direktor yoki bosh injener bilan gaplashmasangiz boʻlmaydi”. Uning yonida oʻtirgani Oʻrin shipirmani soʻradi, “Bechoragina!” deb achingan boʻldi, keyin ogʻzidan bol tomizib taʼrifladi. Xonadan chiqayotganida bittasi qoʻlidagi qizil elik yuqi qolgan olmani koʻrsatib, “Sizlar tomonda juda shirin boʻlarmish-a?” deya maʼnodor iljaydi.
Uni ana shunday gʻalati hiring-hiring bilan kuzatib qolishdi.
Direktor Toshkentda ekan. Bosh injener trestga ketibdi. “Tushdan keyin kelsalar kerak”, dedi kotiba qiz. Kutishdan boshqa chorasi yoʻq edi. Hovliga chiqib, yaproqlarini shira bosgan tol tagidagi korjoma kiygan bir toʻp odamga koʻzi tushdi, borib ularning gurungiga quloq tutdi. Ariq labida chordana qurgan choʻtir yuzli keksaroq kishi latifaga usta ekan. Kuldirib hammaning ichagini uzadi-yu, oʻzi tishining oqini koʻrsatmaydi.

Keyin oʻshalarga qoʻshilib hovli etagidagi oshxonada tushlik qildi. Latifagoʻylik ovqat ustida ham davom etdi. Oshxonadan chiqqach, qornini silay-silay hamma oʻz yumushiga ketdi, u bosh injenerning huzuriga oshiqdi. Kotiba qizning aytishicha, hozirgina telefon qilibdilar. Obkomda ishlari bor ekan, bugun kelolmasmishlar.
Boshi qotib oʻylanib qoldi.

“Yangi taʼminotchimiz siz ekansiz-da? Yoshsiz-ku juda? Bosh mexanik edingiz shekilli?”

“O-o, Oʻrin Jumayevich! Ana taʼminotchi, ana odam!” Elik yuqi qolgan olma, “Sizlar tomonda juda shirin boʻlarmish-a?”

Qaytdi. Quruq qaytdi, pushaymon boʻlib qaytdi.

Mashina chiroqlari avval yoʻl boʻyidagi “Jonivorlarni asrang!” deb yozilgan, sinf doskasidek keladigan marmar lavhani, soʻngra qizgʻish toshdan tiklangan ulkan supa ustida oldingi oyoqlarini baland koʻtargancha togʻ tomonga intilib turgan kiyik haykalini yoritdi.

Sakratma dovonining tepasi. Shofyorlik kezlari uzoqdan qaytayotganida doim shu yerda bir nafas toʻxtab, chekib olishga odatlangan edi. Mashinani yoʻldan chiqarib, toʻxtatdi. Tushdi. Togʻ tarafdan gʻir-gʻir iliq shabada esadi. Koʻkda yulduz koʻrinmaydi. Yulduzlar pastga, togʻu adirlar qoʻynida yastangan rayon markaziga koʻchib tushgandek. U, kiyik poyidagi supaga suyanib, ana shu “yulduzlar”ga xayolchan tikilgan koʻyi sigaret tutatdi. Bugungi yugur-yuguru tashvishlari esidan chiqkandek boʻldi. Doim shunday, Sakratmaga kelib bitta chekadiyu yoʻl charchogʻi butunlay yozilib; oʻzini bmrdan tetik, betashvish sezadi. Ishi unmay qaytayotgan boʻlsa-da, koʻngli hozir allanechuk ravshan, xotirjam edi.

Oʻljasi yodiga tushdi, sigaret qoldigʻini olisga chertib, mashina tomon yurdi. Yukxona qopqogʻini xiyol koʻtargan edi, qitir-qitir tovush, tulkining irillagani eshitildi. “Tirik, kelyapti,— dedi ichida bir qanoat bilan qopqoqni qaytib tushirarkan. — Lekin yangi kameraning dabdalasi chiqdi-yov. Yana nima bor edi?”

E, shuni nega oldi oʻzi? Nima qilardi sogʻ boshiga saqich yopishtirib? Oʻlimtikkina narsa ekan, koʻrinishi ham bir ahvolda, buning ustiga — choʻloq! Qayerga olib boradi? Kimga kerak bu? Qoʻyib yubora qolsa-chi?

Koʻzi qiymadi. Azza-bazza shuncha joydan olib kelib-a? Axir, bu ham xudoning bir maxluqi, yordamga muhtoj maxluq. Ana, “Jonivorlarni asrang!” deb yozib qoʻyishibdi, jonivorga haykal oʻrnatishgan!

Shofyor ogʻaynisini eslab, quvonib ketdi: “Ismoilga olib boraman! Oʻshandan biror maslahat chiqar, ov-povga ishqiboz, gapirgan gapi — boʻri, tulki”.
Ismoil darvozasi ogʻzidagi, yerga choʻkkan tuyadek bahaybat toʻnkada chordana kurib oʻtirgan ekan. Mashina chiroqlari koʻziga tushib, hay-haylagancha ikkala qoʻlini baland koʻtardi. Keyin choponi barlarini qoqa-koqa kelib koʻrishdi, ogʻzida nos.

— E, Shamad! Teymijdanmi? Boʻyimi, tuyki?
— Tuyki,— dedi kulib Samad.

— Yoshtdanmi? Yeshshor ham boymi? — U mashinasining gʻamida edi: ressori singan.

— Ogʻzingdagini tupursang-chi! — dedi Samad ensasi qotib.— Boʻlmadi. Na ressor, na boshqasi. — Soʻng mashinaga ishora qildi: — Senga tulki olib keldim.

— Chatoq boʻpti. Xabaring bor, ikki haftadan beri bir tomonim bilan yuribman, — dedi Ismoil uning gapiga beparvo, oʻzining dardini choʻzib. — Bir qarindoshimiz toʻy qilyapti, joʻra. Bormasa boʻlmaydi: bizning toʻyga kelgan, xesh-taborchilik, koʻz koʻzga tushadi. Shopir ham odam, u ham onadan bir marta tugʻiladi. Odamgarchilik kerakmi, kerak. Bugun uch marta Shoʻrchiga qatnadim. Bir yogʻim qiyshaye-yeb. Charchab oʻldim, qimirlashga mador yoʻq. “Nima qilsam eka-an?” deb kallaga zoʻr berib oʻtirgan joyim. Kelganing yaxshi boʻldi-da, birga boramiz. Ha, uyga kir avval. Yo xoʻjayin boʻlib oldim deb bizning kulbalarni pisanding ilmaydimi? Xoʻjayin boʻlib ressor undirib kelolmabsanu!

Uning sergapligi Samadning toqatini toq qildi:
— Senga tulki olib keldim, deyapman!
— Qanaqa tulki? Tulkingni boshimga uramanmi?!

Birdan Samadning hafsalasi pir boʻldi. U tulki degan gapni eshitib. Ismoilning koʻzlari chaqnab ketishini qutgan edi. Ismoil esa parvo ham qilmadi, hatto “Tulkingni boshimga uramanmi?” deyapti!

Samad uni mashina tomon boshlarkan, chor-nochor oʻljasining tarixini aytib berdi.

— Bor-yoʻgʻi oltita koʻribsan-da? Men bir safar ketma-ket yigirma uchtasini sanaganman yoʻlda! Koʻz oldimdan xuddi podaday suruvlashib oʻtgan. Tulkilar podasi! — deya tagʻin oʻz tajribasiga murojaat qildi Ismoil. — Qani, koʻraylik-chi olib kelgan matohingni! Samad yukxonaning qopqogʻini koʻtararkan, hadiksiragandek chetlanibroq turdi. Ismoil engashgan koʻyi bamaylixotir qoʻl suqib, tulkini boʻynidan gʻijimlab oldi-da, derazadan tushayotgan shuʼlaga tutdi. Tulki sogʻ oyoqlarini tipirlatgancha ogʻzini katta ochib irilladi. Ismoil uni zavq bilan qoʻlida aylantirib koʻra boshladi — na irganadi, na choʻchiydi!

— E, buning mushuk boladay narsa-ku! — dedi qiyqirib. — Bolasi ekan-da, bolasi. Qara, tullab ketibdi. Dum ham sichqonnikidan farqi yoʻq. Saraton, ayni tullaydigan payti-da bularning. E jonivor-e, tovuqlarni qanday tirqiratasan endi bu oyoq bilan? — Soʻng uni qaytib yukxonaga qamarkan: — Bekor qipsan, joʻra, — dedi. — Qoʻygin edi, yursin edi dala-dashtda, davrini surib. Ana keyin bir kun paymonasi toʻlganda qopqonga tushardi-qoʻyardi. Bu ahvolda kimga kerak deysan?
— Choʻloq-ku, kanday davrini suradi? Rahmim keldi-da.

— Tulkini bilmas ekansan. U lyuboy doʻxtiringdan zoʻr. Anavi Qodir tulumning xoda yutgan oʻgʻlidan ham! Kerakli oʻtnimi, giyohnimi topib yeydi — tamom-vassalom. Bekor qipsan, joʻra!

— Qoʻyib yuboraylik boʻlmasa? — dedi ikkilanib Samad.

— Xoʻsh-e! Keyin akang butun mahalla-guzarga tovuqtovon toʻlab yursin, shundaymi? Sogʻdir, choʻloqdir, baribir tulki-da, tulkiligiga boradi.

— Nima qilay boʻlmasa, ayt, axir! — Ismoil atayin gʻashiga tegayotgandek tuyulib, Samadning jahli chiqdi. Boyagi oʻlja hozir uning uchun qutulib boʻlmas bir dardisarga aylangan edi. — Qaytib joyiga tashlab kelaymi?

— Yoʻq, — dedi tadbirkor Ismoil. — Buni Dorob Nazarovichga sovgʻa qilamiz!

— Dorob Nazarovich? Anavi oʻt oʻchiruvchilarning kattasimi? Bogʻning orqasida turadigan? U nima qiladi buni?

— E, sen uni bilmaysan! — deya jaydari gurungga ishqiboz Ismoil endi Dorob Nazarovichni taʼriflashga tushdi: — Zoʻr mergan-da ukkagʻar. Uchirib otadi. Birga koʻp ovga chiqqanmiz. Silva degan iti ham bor. “Boʻridan aynigan, oʻzim qoʻlga oʻrgatganman”, deydi, qaydam. Ovga mototsikl minib boradi. Qoʻlidan kelmaydigan hunar yoʻq hisobi. Hayvonotga oʻchligini ayt. Hovlisi-ku zooparkka oʻxshaydi. Kaklik deysanmi, hilol deysanmi — bari topiladi. Oʻziyam bitib ketgan-da. Uyini koʻrganmisan? Bilmayman, buncha mol-dunyoni nima qiladi. Bir oʻziyu baqirib gapiradigan galdir xotini. Bola-chaqasi yoʻk bechoraning. Siqilganidanmi, bekorchilikdanmi ovunadi shekilli-da. Pojarniyning ishini bilasan-ku! Lekin karabini zoʻr-da ukkagʻarning! “Urushdan olib kelgan”, deyishadi.

— Karabini ham bormi? Shu Dorob Nazarovichning-a?
— E, uning pushkasi ham bor!
— Tulkini nima qiladi?

— Tulkini? Oboraylik-chi. Kerakdir-da. “Tulkim oʻlib qoldi”, deb yigʻlab yurgan edi qaysi kuni. Davolab olar. Govmishlarini oʻzi operatsiya qiladi-yu! Boʻpti, men kiyinib chiqay. Uyga ham kirmading, ha, mayli. Lekin shart shu: keyin men bilan toʻyga borasan! Xoʻpmi? Bilasan-ku, qarindoshchilik yomon narsa, bir umr oʻpkalab, teskari qarab yuradi. Samad koʻnishga majbur boʻldi.

Dorob Nazarovichning serhasham temir darvozasi oldida uzoq turib qoldilar. Qoʻngʻirogʻini bot-bot bosib koʻrdilar: Ismoil yerdan tosh olib, darvozani kattiq-qattiq qoqdi, Samad choʻzib-choʻzib signal berdi. Ichkarida it — Silva boʻlsa kerak — vovulladi; hovli etagida nimaningdir taraqlagani, tovuqlarning basma-bas qagʻillagani eshitildi. Biroq hech kim eshikka yaqin kelmadi. Diqqat boʻlganidan oshnasi Dorob Nazarovich, uning temir darvozasini, koʻrgʻondek hovlisini, vovullagan itiyu qagʻillagan tovuqlarini qatorlashtirib soʻkkan Ismoil oxiri tor koʻchaning narigi betidagi tolga tirmashib, baland devorlar osha ichkariga moʻraladi.

— Chiroq koʻrinmaydi,— dedi tushib kaftlarini bir-biriga urib qoqarkan.— Nima balo, avvali oqshomdanoq yotib olishganmi? Bola-chaqang boʻlmagandan keyin shu-da, joʻra. Yoki xotini yurtiga ketganu oʻzi uyda zerikib, postda qolganmikan? Ha, shunday boʻlishi kerak. Yur-chi, oʻsha yoqqa boraylik.

Oʻt oʻchiruvchilar idorasi rayon markazidan chiqaverishdagi soy boʻyida. U yerga kirib borganlarida keng hovlining oʻrtasida, oʻrik tagidagi pastak soʻrida besh-olti yigit maykachan boʻlib olib domino oʻynash bilan band, daraxtzorga yaqin joydagi oʻchoqda langʻillab olov yonar, yoʻl-yoʻl jelak kiygan, soqoli choʻltoq supurgiga oʻxshash koʻk koʻz chol, qoʻlida kaftgir, qozon tevaragida aylanib yurar edi.

— Oshxoʻrlik! — dedi Ismoil shipshigandek qilib. — Shularga maza-da, hammayoq yonib kul boʻlganda yetib borishadi. Qolgan vaqt — dominoyu oshxoʻrlik!

U oʻchoq tomon yurib, shoʻx shovqin solgancha: “Qalaysiz, Eshon?” deya qoʻl berib chol bilan salomlashdi va Dorob Nazarovichni soʻradi.

(Hovlisiga yondosh shu joyda gʻimirsib yurib kunini kech kiladigan bu odamni kattayu kichik hamma “Eshon” deb atardi; uning oti shundaymidi yoki zotimi — Samad bilmasdi.)

— Kattakonmi? — dedi Eshon oʻchoq ogʻzida tutab yotgan tarashani kalishining uchi bilan turtib ichkari kiritarkan. — Katta-a toqqa ketganlar. Chagʻatda asalarilari bor-da, shundan xabar olgani.

— Biz unga tulki olib kelgan edi-ku?
— Tulki? — dedi Eshon olovdan koʻzini olib: — Qandaychigin tulki?

— Tirik tulki! Uyiga borsak, hech kim yoʻq.— Cholning afti tirisha boshlaganini koʻrib, Ismoil topqirlik bilan ilova qildi: — Oʻzi soʻragan edi.

— Oʻzlari soʻragan boʻlsalar, hay, tashlab keting, — deya noiloj taslim boʻldi Eshon. — Lekin bu yerda… Huv palakni koʻryapsiz…

Ismoil u yoq-bu yoqka alanglab, yon-veriga kizil chelagu belkuraklar osigʻliq, sandiqsimon katta yogʻoch qutiga koʻzi tushdi

— Anavining ichida nima bor? Yongʻinlardan qolgan kulni solib qoʻyadigan qutilaring shu emasmi? — dedi u hazillashib. — Sizlarning ham qilgan ishlaring koʻrinib turishi kerak-ku, axir! Boʻlmasa nima bilan isbotlaysizlar — oshxoʻrligu dominobozlik bilanmi?!

Eshon bu gapga kulishning oʻrniga xoʻmrayib oldi.

— Boʻsh, hech nima yoʻq.
— Qopqogʻi bordir?
— Orqasini qarang.
— Oʻsha yerga qamab qoʻyamiz-da, Eshon, maylimi?

— Hay, qamang. Oʻzingiz bilasiz. — Chol sovuqqina koʻl siltab, oʻchoqqa oʻt qalashga tutindi.

Tulkini koʻrib soʻridagi dominobozlar chapparastasiga gap ota boshlashdi:

— Dorob akaga ovunchoqmi bu, Ismoil?
— Yoʻq, tovuqlariga qorovul!
— Qorovul choʻloq boʻlarkan-da, bizning Eshon butun-ku?!
— Butun boʻlmasa, qoʻshchorboqqa kim qarardi? Buning ustiga — oshpazlik!
— Eshon, anavini olib oshga bosmaysizmi?!
— Choʻloq oyogʻini Dorob akaga koldiring, Eshon, Kaboblikka!
— Hali togʻdan ochiqib keladi, yangamiz boʻlsa yurtiga qidirib ketgan, oʻzingizga chang solib yurmasin tagʻin!

Kulgi, qiyqiriq.

Tulkini qutiga qamab qaytgan Ismoil oʻchoqboshida toʻxtab, cholga poʻpisa qildi:
— Bilib qoʻying, Eshon, qochib ketsa — toʻlaysiz! Ertaga oʻzim kelib xabar olaman.

Chol gʻiq etmadi, choʻnqaygancha olovga tikilib oʻtiraverdi.

— Ertaga bir kelib ketarsan, — dedi Ismoil Samadga, koʻchaga chiqishgach. — Mabodo Dorob Nazarovichga kerak boʻlmasa, Xursandovga olib boramiz. Uni bilasan, tabiatga berilgan. Maktabida “Jonli burchak” ham tashkil qilgan, deyishadi. Oʻsha yerda oyogʻini tuzatib, churvaqalariga koʻrsatib darsini oʻtaveradi. Toʻgʻri-da, jonli misol. Bolalar tulki bilan boʻrining farqiga borib oʻsgani yaxshi-ku, joʻra, nima deding?

Ertasi kuni tulkini eslashga ham Samadning vaqti boʻlmadi. Garajga kirgan zahoti allambalolarni soʻrab, “52 — 91” bilan “35 — 46”ning shofyori ikki yogʻidan tarmashdi. Ular bilan gʻijillashib turganida kolonna boshligʻi Bozor Qahhor chaqirib qoldi.

— Xarajatimiz ortib ketganmish, — dedi Samad koʻrishish uchun unga qoʻl uzatarkan, gapning oldini olib.

— Xarajatning ajratilgan fondga nima aloqasi bor?! — dedi ajablanib Bozor Qahhor. — Direktorga kirmadingizmi?

— Toshkentda ekan. Bosh injener bilan gaplashay desam, trestga ketibdi. Koʻp kutdim, kelmadi.

— Quruq qaytdingizmi hali? Samadboy, Samadboy-e! Shuncha joyga borib, qup-quruq qaytdim, deng? Gʻoʻrlik qipsiz-da, uka, gʻoʻrlik. Oʻrin Juma boʻlganda, hechqursa biron-bir xasni-ku sudrab kelardi.

Samad tili qichib, “shuning uchun tergovga qatnab yuribdi-da”, degisi keldi-yu, damini ichiga yutdi, boshqa gap ogʻzidan chiqdi:

— Bozor aka, ochigʻi, bu ishlar mening qoʻlimdan kelmas ekan. Mexaniklik ham. Boshqa kishini yuboring. Men shu shopirligimni qilib yuraversam boʻlardi.

— E, ana, e, ana! Bu bolaning gapini qarang! Darrovdan-a? — Bozor Qahhor xuddi kenjatoyi bilan hazillashayotgan kabi ermakka kulimsiradi. Soʻng birdan qovogʻi solindi. — Mayli! Texnikumning diplomini ikki boʻlak qilib mana bu yerga koʻying, keyin oʻylab koʻramiz. Mashina desangiz mashina-da. Oʻsha eski aravangizni sudrab yuraverasiz! — Bir zum jimib qoldiyu boshqa ohangga oʻtdi: — Uka, bunday chetga chiqaversak, ishni kim qiladi? Yoshsiz, qaynab turgan vaqtingiz, texnika oʻzingizniki, diplomingiz bor — qilasiz! Xohlamasangiz — majbur etamiz, ha! Nichevo, boshida shunday ham boʻladi. Tajriba yetishmaydi, muomala qurgʻur yomon narsa-da. Borib-borib, eh-he, toshdan moy oladigan boʻlib ketasiz hali! Keyin, — deya u ovozini pasaytirdi, — uncha-muncha xarajatidan qochmang, bu yoqdan chiqarib olasiz. Maslahat-da bu.
Samad yerga qaradi, tishlangan joyida qizil elik yuqi qolgan olma koʻz oldiga keldi.

— Hozir joʻnaysiz, — dedi Bozor Qahhor maslahatini yakunlab. — Men bosh injenerga telefon qilib qoʻyaman. Oʻzim borardimu, koʻrib turibsiz — qimirlayolmayman: hali raykomdan soʻrashadi, hali ijrokomdan. Ana shunday, ukavoy, koʻngil har yoqli boʻlmasin! Kedishdikmi?

Samad naridan-beri tushlik qilib oldi-da, “Moskvich”ga oʻtirib Termizga joʻnadi. Bozor yonidan oʻtayotib bir lahza sekinladi-yu, soʻng ijirgʻanib gazni bosdi,
Markazdan chiqaverishda kechagi tulki esiga tushdi. Mashinani soy tomon burdi. Darvoza lang ochiq ekan, toʻppa-toʻgʻri kirib bordi.

Hovlida hech zogʻ koʻrinmasdi. “Ichkarida uyquni urayotgan boʻlishsa kerak”, deb oʻyladi oʻzicha. Oynadan boshini chiqarib:
— Eshon, hoʻ, Eshon! — deya chaqirdi. Daraxtzor oralab yoʻl-yoʻl jelak koʻzga chalindi.

Eshon Samadni koʻrdiyu allanechuk sarosimaga tushib, bir zum toʻxtaganga, iimanidir orqasiga yashirib olganga oʻxshadi.

— Dorob Nazarovich shu yerdami?
— Darbandga ketganlar. Baliq oviga,— deya negadir oʻchoqboshidan beri oʻtmay toʻngʻillab javob qildi Eshon.

— Tulki nima boʻldi?
— “Terisi yaramaydi”, dedilar u kishi.
— Terisi? — deya tushunolmay soʻradi Samad. — Ha, oʻzi qani?
— Oʻzi… oʻzi… — Eshon chetga qaradi. — Qochib ketdi.
— Qochib ketdi?!

Eshon yerdan koʻz uzib, unga oʻqraydi:
— Nima, anavi palaklarning ustiga boʻyra yopib qoʻyaymi?!

“Ajab boʻpti!” dedi ichida Samad, motorni oʻt oldirib. Mashinani yurgizarkan, oynadan boshini chiqarib negadir yana soʻradi:
— Rostdan ham qochdimi?

Shunda Eshonning orqasida nimadir taraq etib yerga tushdi. Samad allaqanday qizil tayoqni koʻrishga ulgurdi — belkurakning dastasiga oʻxshardi…

Darvozadan otilib chiqqan mashina katta yoʻlda koʻndalang boʻlgan sariq “Jiguli”ni urib ketishiga salgina qoldi. “Jiguli” chaqqonlik bilan chap berib oʻtdiyu nariroqqa borib toʻxtadi, egasi oynadan boshini chiqardi. Turdi Qurbon, rayon gazetasining abjir muxbiri.

— Shopirlarning kattasiga salomlar! — deya hayqirdi u. — Bu yoqlarda yuribsiz? Namuncha, garaj-parajga oʻt ketmadimi ishqilib?

— Ketdi! Lekin garajga emas…
— Ie, iye, nima boʻldi? Qayerga?

— Yoʻgʻ-e, shunday, — dedi Samad boʻshashgan koʻyi. — Dorob Nazarovichda ish bor edi.

— Samadjon, bu akkumulyator masalasini nima qildik, a?
— Akkumulyator? — dedi gangib Samad. — Akkumulyator yoʻq, Turdiboy.

— Kecha yoʻlda birvarakay oltita tulki koʻrganmishsiz? — dedi Turdi Qurbon ishshaygancha yaltoqilikka oʻtib. — “Olti tulkini koʻrgan odam” deb yozamiz-da endi, a?
“Qayoqdan eshita qoldi darrov?” deya ajablandi Samad va uning mugʻambirona yiltillab turgan koʻzlariga tikilarkan, kulgisi keldi:

— Yozsangiz, Turdiboy, “Yetti tulkini koʻrgan odam”, deb yozing!

— E, shundaymi? Yettitamidi? — dedi Turdi Qurbon mashinasini yurgizib. — Oltita, deb eshitgan edik-ku?

Samad mashinani shitob bilan haydab oldindagi “Jiguli”dan oʻtarkan, dilida kasd kildi: “Ajdahoning komidan boʻlsa ham undirib kelaman bugun! Endi yoʻlda tulki zoti uchrasa bosib ketaman, yanchib ketaman!”

“Anoyingni topibsan!”

Shunday degan boʻlardi — unga tulki uchraganida, tulkiga zabon bitib, u tilga kirganida. Yana nimalar degan boʻlardi?..

1981