Ўзбек мумтоз адабиёти тарихидаги икки буюк сиймо –¬ Алишер Навоий ҳамда Заҳириддин Муҳаммад Бобур ижодини ўрганиш орқали чинакам инсон ҳаёти қандай бўлиши кераклиги ҳақида етарлича тасаввурга эга бўлиш мумкин..

БИР АСРНИНГ ИККИ ДАҲОСИ
Адабиётшунос олим Ваҳоб Раҳмонов билан суҳбат

– Сир эмаски, бугунги глобаллашув даврида ёшларни гоҳ кўнгилочар компьютер ўйинлари, гоҳ қизиқарли мультфильмлар ёки саргузаштнамо китоблар шаклида кириб келаётган бўҳронлардан, дину диёнатимиз, яшаш тарзимиз, қарашларимизга зид бўлган ваҳший ғоялардан асраш масаласи кун тартибида турган муҳим мавзулардан биридир. Инсон онгини асраш эса қалбни асрашдан бошланади. Буюклардан бири айтганидек, қалб айниган жойда бутун вужуд хасталикка юз тутиши табиий. Хўш, қалбни қандай асраш мумкин? У кўзга кўринмаса, шоирлар тасвирлаб берган мавҳум суратларидан бошқа шаклу шамойили бўлмаса?

Бу ўринда бизга бой адабиётимиз, унинг умрбоқий мавзулари, инсон камолотига доир ўлмас асарлар ёрдамга келади. Хусусан, ўзбек мумтоз адабиёти тарихидаги икки буюк сиймо – Алишер Навоий ҳамда Заҳириддин Муҳаммад Бобур ижодини ўрганиш орқали чинакам инсон ҳаёти қандай бўлиши кераклиги ҳақида етарлича тасаввурга эга бўлиш мумкин. Навоий ва Бобур асарларининг туб моҳиятига етиш учун уларни тушуниб ўқиш керак бўлади. Кўриниб турибдики, жараён ўз-ўзидан мумтоз адабиётни ўқитиш масаласига бориб тақалади. Таассуфки, ҳалигача мактаб ўқувчиларининг Алишер Навоий ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур ижоди ҳақидаги тасаввурлари “Ғурбатда ғариб” ёки “Толеъ йўқ” деб бошланувчи рубоийлардан ёхуд “Шер билан Дуррож” ҳикоятидан нарига ўтгани йўқ. Аминманки, қоракўз фарзандларимизга адабиёт фанидан сабоқ бераётган муаллимларнинг мумтоз адабиёт борасидаги билимлари ҳам талаб даражасида эмас. Ҳолбуки, адабиёт муаллими мумтоз адабиётимизда мавжуд вазнлар, шеърий санъатлар ҳақида етарлича маълумотга эга бўлиши, мактаб дарслигига киритилган шеърий матнлар ва ривоятларни таҳлил қила олиши зарур. Бу борада сизнинг фикрларингиз қандай?

– “Қалбни қандай асраш мумкин?” Бу жуда жиддий савол. Руҳшунослик нуқтаи назаридан ёндашсак, ёш китобхонлар қалбини асраш ёки аниқроғи, эгаллаш учун уларни мумтоз адабиёт намуналарига қизиқтириш керак. Менинг жаҳон адабиёти ҳақидаги телекўрсатувларимиз анча қизиқарли эканлигига ҳавасим келади. Биз навоийшунос ва бобуршунослар ҳам чиқишларимизда қизиқарлилик билан муҳимликни қориштира олсак, бунга эришамиз. Қуйидаги мисол қизиқтиришга икки асос беради: биринчиси, ҳикоянинг ўзи қизиқ, иккинчиси, чала билим хавфли эканлигидан огоҳлантиради. Мирзо Абдулқодир Бедил “Чала билим билимсизликдан ёмон”, деган. Мактабда аъло ўқиш, билимларни асосли, ҳар томонлама теран эгаллаш лозим. Алишер Навоий “Лисон ут-тайр” достонида “Кўрлар ва фил” ҳикоясини келтирган. Саноийнинг “Ҳадиқатул ҳақиқа ва шариат ул-тариқа” (“Ҳақиқат боғлари…”) ва Жалолиддин Румийнинг “Маънавий маснавий”ларида мазмуни келтирилган бу ҳикоятни даҳо шоиримиз ўз достони орқали ўзбек адабиётига олиб кирди.

Мазмуни: бир гуруҳ кўрлар тақдир тақозоси билан Ҳиндистонга бориб қоладилар. Сўнгра ўз ватанларига қайтганларида, бир киши улардан: “Филни кўрдиларингми?” деб сўрайди. “Ҳа” дейишади улар. Савол берган киши: “Далил келтиринг-чи” дейди. Улар айта бошлайдилар: Филнинг олдинги оёқларини ушлаб кўрган басир: «Устун” дейди. Қорнини пайпаслагани: “Устунсиз” дейди. Хартумини ушлагани: “Аждаҳо” деса, тишларини тутиб кўргани: “Икки суяк” дейди. Қуйруғидан тутгани: “Бир илон осилиб турибди” деса, филнинг бошига қўл ургани: “Бир қоянинг тумшуғи” дейди. Қулоғини ушлаб кўрган басир эса: “Қимирлаб турган икки елпуғич!” дейди. Бу сўзларни тинглаб турган ҳиндистонлик филбон элга қараб: “Булар филни ўз кўзлари билан кўрмаганлар, лекин ҳаммалари тўғри айтаяптилар. Ана шу айтилганларнинг ҳаммаси йиғилса, фил ҳақида тўғри тасаввур ҳосил бўлади” дейди. Бу ҳикоя ҳақидаги хулосалар:

– филбон басирларни хижолат қилмади. Андиша қилди. Комил одам ўзгани мулзам қилмайди.

– уларнинг гапларини тасдиқлаб, фил ҳақидаги ҳақиқатни айтди.

– шунча кўрлар, яъни билими чалалардан кўра, битта филбон-билимдон одам ҳақиқатни билар экан, билими мукаммал экан. Шунинг учун кўп ўқиш ва ўқиганини уқиш керак экан.

Энди худди шу воқеани эслатадиган иккинчи бир қизиқарли ҳолатга мурожаат этайлик. Ҳатто илмнинг энг мураккаб соҳаси – матншуносликка ҳам ўқувчини қизиқтириш мумкин. Чунончи, мен “Рубоий ичидан одам чиқди!” десам, балки сизнинг энсангиз қотар… Бироқ мен матншунослик – сеҳргарлик ва донишмандликдир дея гап бошласам сиз балки қизиқарсиз.

Бобурнинг ярим аср давомида китобдан китобга ўтиб келаётган қуйидаги рубоийси, (балки буниси ўнинчи маротаба такрор нашридир) тўғри ўқилмаган, бунда на соғлом мазмун бор ва на қофия, деб даъво қилсам-чи?

Гар руҳ дам этса оҳанги на ғам,
Мажлиста не ҳузн қолур эрдию не ғам,
То борғали руҳ дам беринг мажлисдин,
Мажлис элига не руҳ қолдию, не дам.
(“Шоҳ ва шоир Заҳириддин Муҳаммад Бобур» “Шарқ”, 1996, 93- бет)

Биринчи мисра мазмуни: Арвоҳ мусиқа чалса на ғам?! Ие, арвоҳ мусиқа чаладими? Қофиялар: ғам-ғам-дам… Рубоийнинг бирор мисраси Бобур аслиятига мос эмас. Демак, олимларимиз Бобур матнини тўғри ўқий олмадилар. Ҳолбуки, улар Навоийга нисбатан Бобурни тушуниш осон деб даъво қиладилар.

Мен шоир аслияти – араб ёзувидаги Бобур қўлёзмасига қарамасдан бу рубоий таҳририга киришаман ва эпақага келтиролмаган жойда аслиятга қараб оламан. Бунда менга Бобур ва унинг муҳитидаги кишилар ҳақида билишим ва луғат соҳасидаги тажрибам асқотади.

“Бобурнома”да уч-тўрт ўринда Бобур базмларининг гули – хушовоз ҳофиз Руҳдам ҳақида сўз боради. Бу ҳақда мен “Бобур мажлисларининг Масиҳоси” номли мақола ҳам ёзганман. Таҳрирга киришдим; нағам – нағма, куй, ашула; оҳанг – бошламоқ.

Гар Руҳдам этса оҳанги нағам,
Мажлиста на ҳузн қолур эрдию на ғам.

Мазмуни: базмда Руҳдам ашула бошласа, базмдагиларда ғаму ҳазинлик деган нарса қолмайди.

Ана шунақа сеҳрли овоз соҳиби бўлган Руҳдам! Балки бу исм ҳам эмас, лақабдир, ким билсин…

Руҳдам нафаси жон бағишловчи демакдир. Бу сўз (Руҳдам) Исо алайҳиссаломга нисбатан қўлланилар эди, холос.

Учинчи мисрага интуициям кучи етмайди: “беринг” сўзи хато! Буни тузатолмайман. Ночор Шафиқа Ёрқин ва Билол Южел тузган Бобур “Девон”ларидан шу рубоийни топаман. Мана, гап қаёқда: “беринг” эмас, “бизинг” экан! Бизинг – бизнинг демакдир. Мана бу масала ҳам ҳал бўлди ҳисоб.

То борғали Руҳдам бизинг мажлисдин,
Мажлис элига на руҳ қолдию, на дам.

Мазмуни: базмимиздан Руҳдам чиқиб кетгач, базм аҳлининг ҳаловати бузилди. Эътибор беряпсизми? Мен сеҳргарлик қилиб Бобур рубоийси ичидан Руҳдам исмли машҳур ҳофизни тортиб чиқардим-а! Энди хулоса: бу ҳикояда олимлик закоси тантанаси ва шарафи бор! Балки ўқувчи шу бир мисол кашфидан олимликка бироз қизиқа бошлар. Ахир мен ўнлаб олимлар ҳал қилмаган матн муаммосини ҳал қилдим-а?! Ахир, Руҳдам масаласини жаҳон олимлари, ҳатто Билол Южел ҳам тўғри ҳал қилолмаган. Биргина “Бобур “Девон”ида (1994 йил, “Фан”) бундай матн нуқсонлари юзлаб топилишини айтсак, миллатимиз чинакам синчков олимларга муҳтож эканлиги маълум бўлади. Буни ҳам ёшлар билишлари лозим.

Қизиқтиришнинг иккинчи усули: ёшларни жиддий равишда комилликка чорлашдир. Айтиш мумкинки, мумтоз адабиёт жавоҳирлар кони. Бу хазинага тушганлар ахлоқ-одоб жаннатига тушадилар ва ҳақиқий адабий-эстетик лаззат туядилар, ҳис-туйғулари, мушоҳадалари баркамол Шахс бўладилар. Бунинг учун улар аввало ўз олдиларига юксак орзу қўйиб олмоқлари керак. Юксак орзусиз бола – одам эмас! Одам ҳайвондан орзулари билан ажралиб, фарқ қилиб туради. Ватанга Шахслар керак! Шахс бўлиш учун ҳар томонлама мукаммал билим керак. Шахс – инсоният гултожи! Эй фарзанд, келажакнинг масъулиятли фуқаросисан, деб эслатиб турайлик ёшларга!

“Навоий ва Бобур асарларининг туб моҳиятига етиш учун уларни тушуниб ўқиш керак”. Бу – ҳақ гап. Бироқ бунинг ҳозирча иложи, имкони жуда оз. Бунинг учун Навоий ва Бобур асарларининг асосий қисми ҳозирги ўзбек адабий тилига табдил қилиниши керак. “Хамса” достонлари, “Лисон ут-тайр”, “Маҳбуб ул-қулуб” ва “Бобурнома” табдили бор, холос. Мумтоз адабиётни китобхонга етказишнинг кўплаб усулларини ўйлаб топмоғимиз лозим. Профессор Анвар Ҳожиаҳмедовнинг “Хамса” достонларини ҳикоя қилиш асосидаги янги талқинларини мен табриклайман. Бу “Хамса” “Янги аср авлоди” нашриётида 4-5 маротаба қайта нашр этилди. Энди бу эстафетани “Шарқ” ҳам давом эттира бошлагани жуда яхши иш бўлди.

Энди дадиллик билан “Хамса” достонларининг жанрини сақлаган ҳолда ҳозирги тилга ўгириш масаласи ҳам долзарб бўлиб қолди. Муаммо шундаки, олимларимиз халқдан Навоий ва Бобур асарлари аслиятини тушунишни талаб қилмоқдалар. Табдилга юзлаб айб қўймоқдалар. Тўғри, буюк ижодкорларнинг йирик ҳажмдаги асарларини ҳозирги ўзбек тилига ўгириш асносида хатоликларга ҳам йўл қўйилиши мумкин. Шунинг учун табдилни мукаммаллаштирайлик, саралайлик! Ҳолбуки, ўзлари олим бўлатуриб, асл матнни тўғри ўқиёлмаяптилар-у, малакасиз, луғат билмайдиган китобхонга даҳоларни аслиятдан тушуниб олинглар, демоқдалар. Ана холос! Билим босқичма-босқич эришиладиган жараён бўлади. Китобхон аввал асарнинг ҳозирги тилдаги табдилини ўқисин, қизиқса, аслиятга интилади…

“Адабиёт” фанидан сабоқ бераётган муаллимларнинг мумтоз адабиёт борасидаги билимлари талаб даражасида эмас”лиги қанчалик аччиқ бўлмасин – бу ҳақиқат. Бунга ҳам биз, табдил душмани бўлган олимлар айбдормиз. Навоий ва Бобурни уларга ҳам аввал табдилда тушунтириш лозим. Минг таъна қилмайлик, улар аслият нашрини ўқимайдилар. Бу соҳада юз йилни зое қилдик, десам муболаға бўлмас. Агар биз олимлар, Навоий ва Бобур дўсти, халқ дўсти бўлсак, биринчи навбатда Навоий ва Бобур асарларининг жанрини сақлаб, ҳозирги тилга тўла табдил қилмоғимиз керак. Шундагина ўқитувчи ўқийди, ўқувчи ўқийди, миллат ўқийди.

Республика мактаб, коллеж ва лицейларидаги тил ва адабиёт ўқитувчиларининг тенг ярмини мен ҳайдовчига ўхшатаман. Улар диплом олгач, бадиий асар ўқиш ва ёдлашни йиғиштириб қўйиб, фақат тирикчилик кўйида куймаланадилар. Лекин уларни ҳам ғалвирга солиш пайти яқинлигини қайд этгим келади. Ўзига талабчан бўлмаган адабиёт ўқитувчисига куни қолган миллатга раҳмим келади.

Устозлар, ўз-ўзимизга талабчан бўлайлик! Бу ўриндаги талабчанлик Навоий ва Бобур асарларини луғат орқали мукаммал ўқиб чиқиш ва юзлаб шеърларни ёд билиш демакдир. Бунинг устига, устозга таъмагирлик эмас, талабчанлик фазилат!

– Алишер Навоий ҳамда Заҳириддин Муҳаммад Бобур ўзбек мумтоз адабиётини ёритиб турган икки ёруғ юлдуздир. Уларнинг замондош бўлиши, битта асрда яшаши Яратганнинг буюк ҳикмати бўлса ажаб эмас. Ижодининг илк босқичларида Навоий Бобур учун унинг ўз таъбирича айтганда, “назири йўқ устод” вазифасини бажарган. Тарихий китоблар Алишер Навоий ва Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг ўзаро мактуб ёзишганлари ҳақида маълумот беради. Бобурнинг ўзи ҳам “Бобурнома” асарида Навоийдан мактуб олгани ҳақида ёзар экан, “Бу иккинчи навбат Самарқандни олғонда Алишер тирик эди. Бир навбат манга китобати ҳам келиб эди. Мен ҳам бир китобат йибориб эдим, орқасида туркий байт айтиб, битиб йибориб эдим. Жавоб келгунча тафриқа ва ғавғо бўлди”, деган сўзларни келтиради. Мазкур асарида Алишер Навоий ижоди ва шахсияти ҳақидаги фикрларини очиқ-ойдин ёзгани, Навоийнинг туркий тилда битган ғазалларига юксак баҳо бергани ҳам унинг Навоийга бўлган чуқур эҳтиромидан далолатдир. Лекин айни пайтда Бобур ростгўй танқидчи ҳамдир. Чунончи у Навоий рубоийларининг вазнлари ҳақида фикр билдирар экан, айрим ўринларда хатолар борлигини таъкидлайди. Шунингдек, буюк шоирнинг форсий девонидаги ғазаллар анча бўш эканини айтади: “Яна “Мезон ул авзон” номли аруз китобини битган, анча мулоҳазаталаб: йигирма тўрт рубоий вазнининг тўрт вазнида хато қилган. Баъзи баҳрларнинг вазнларида ҳам янглишган. Бу аруздан хабардор одамга маълум бўлади. Форсий девон ҳам тартиб берган. Форсий назмда “Фоний” тахаллусини қўллаган. Баъзи байтлари ёмон эмасдур. Бироқ аксари суст ва бўштобдир”. Умуман олганда, Бобурни Алишер Навоий асарлари ҳақида танқидий фикр билдирган кам сонли ижодкорлардан бири дейиш ҳам мумкин.

– Бобурнинг Алишер Навоийга нисбатан танқидий муносабати сири ҳозиргача кенг оммага маълум эмаслигида биз олимлар ҳам айбдормиз. Маълум бир асарни баҳолашда икки хил фикр бўлади. Биринчиси, умум илм аҳли фикри. Иккинчиси, шахсий фикр.

Аввало, Бобурнинг рубоий вазнидаги Навоий хатолари ҳақидаги фикри бир жиҳатдан андишаталаб. Котиб хатосини Бобур Навоий хатоси деб ҳисоблаган. Арузшуносларимиз бу масалага қизиқиб, обдон текшириб кўрганлар ва Бобур хулосасига қўшилмаганлар. Навоий котибларининг кўпчилиги форсийзабон кишилар бўлганини ҳисобга олсак, буни тушуниш қийин эмас.

Бобурнинг “Девони Фоний” ҳақидаги танқидий фикрига келсак, бунда ҳам икки жиҳатни ҳисобга олмоқ жоиз. Биринчидан, бу танқид Бобурнинг шахсий фикри. Бу – умум илм фикри эмас. Навоий замондошлари, устоз ва шогирдлари, кейинги асрлардаги форсийзабон олимлар, эрон олими Саид Нафисий ва академик Абдулғани Мирзоевлар “Девони Фоний” ҳақидаги тадқиқотларида Навоий шеърларини Ҳофиз ва Саъдий шеърлари даражасида маҳорат билан ёзилганлигини қайд этганлар. Улардан бирор киши Бобур фикрини ёқламаган.

Иккинчи бир жиҳатни мулоҳаза қилайлик. “Хазойин ул-маоний” барча темурий ҳукмдорларга совға тариқасида элчилар орқали юборилган. Бобур Навоийнинг она тилидаги шеърлари болидан баҳраманд бўлиб камол топган шоир. Афтидан у 1506 йили Ҳиротга келгандан сўнг “Девони Фоний” билан танишган ва иккинчи тилдан Бобур аввалги асални топа олмаган. Асал еб юрган одам шакарни писанд қилмайди. Қолаверса, жаҳон Бобурдай иккинчи бир қаттиққўл адабиётшуносни билмаса керак. Унинг бирор шоир ҳақидаги “Ёмон ёзмайдур” деган баҳосини олий даражадаги мақтов тарзида қабул қилмоқ керак. Масалан, Муҳаммад Солиҳнинг “Шайбонийнома” достонига ниҳоятда салбий баҳо беради. Уни ўқиган кишининг Муҳаммад Солиҳ шеъриятидан кўнгли совийди, дейди. Шунингдек, достондан биргина тузук байт топади:

Бўлди Танбалга ватан Фарғона,
Қилди Фарғонани танбалхона.

Ҳолбуки, мен Муҳаммад Солиҳни Муҳаммад Шайбонийхон маддоҳи сифатида қанчалик ёмон кўрмайин, унинг достонини мақтагим келади. У ўн етти ёшли Бобурни илк маротаба ўз достонига қаҳрамон қилиб олди ва унинг ҳаққоний, тўлақонли ижобий образини яратди. Бироқ достонни даштли ўзбак ўқувчиси дидига мослаб ёзганини ҳам инобатга олмоқ керак бўлади. Муҳаммад Солиҳни умрида бир маротаба кўрган Бобур эса уни ярамас, золим деб баҳо беради. Алишер Навоийнинг Муҳаммад Солиҳга берган баҳоси ҳам ижоди, ҳам шахсига нисбатан ижобийдир.

Демак, Бобур фикри билан умум фикри кескин фарқ қилмоқда…

– Мақсуд Шайхзоданинг Алишер Навоий ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур муносабатларига доир сўзлари кўпчиликка ёд бўлиб кетган: “Албатта, Навоий Бобурсиз Навоий бўлиб қолди, лекин Бобурни Навоийсиз тасаввур қилиш қийин”. Заҳириддин Муҳаммад Бобур Навоий яратган адабий ва шеърий анъаналарнинг давомчиси саналади. Айтайлик, Навоий шеърий вазнлар хусусида “Мезон ул-авзон” асарини ёзган бўлса, Бобур аруз қоидалари ҳақида “Муфассал” номли бебаҳо асарни битди.

Маълумки, Навоий ижодида ҳаёт моҳиятини англашга уриниш истаги устунлик қилади. Шоирнинг қатор достонлари, “Тарихи ҳукамо ва анбиё” номли тарихий асари, айниқса фалсафий мазмундаги “Лисон ут-тайр” достони шундан дарак беради. Айни хусусиятдан Бобур ижоди ҳам ҳоли эмас. Чунончи, у исломий ақидалар, шариат қонунлари ҳақида “Мубаййин” номли асарни яратди. Темурийлар салтанатида катта обрў-эътиборга сазовор бўлган Хожа Убайдуллоҳ Аҳрорнинг “Волидия” асарини катта қунт билан таржима қилди.

“Бобурнома”да у ҳатто мана шу асар хосияти туфайли оғир хасталикдан тез кунда оёққа турганини баён қилган. Навоий ва Бобур ижоди ўртасида муштарак жиҳатлар борлиги кўпчиликка маълум. Лекин айни пайтда бу икки муҳташам ижод олами ўртасида бир-биридан фарқ қиладиган ҳолатлар ҳам мавжуд. Мисол учун, гарчи улар ўртасида давр нуқтаи назаридан катта фарқ бўлмаса-да, “назмий тиллари” турлича. Навоийни тушунишимиз қийин-у, Бобурни осонроқ тушунамиз. Ғазалларининг вазнлари эса бир-биридан кескин фарқ қилади. Навоий ижодида тўққиз байтдан кам ғазалларни деярли учратмайсиз. Бобур ғазаллари эса олти ёки етти байтли, беш байтлилари ҳам бор. Бу тафовутнинг сабаби нимада?

– Бобур ва Навоийнинг дин, дин арбоблари ва аҳкомларига муносабатларида ҳам яққол сезиларли фарқлар бор. Бобур – мусулмони комил, фиқҳ олими, дин ва пирларни икки олам халоскорлари, нажоткорлари деб биладиган, дин амалиётига катта аҳамият берадиган шоҳ. Дин уни кўпроқ амалий фаолият жиҳатидан қизиқтиради. Бобур динга чуқур кирмоқчи эмас, Навоий сингари сўфий ва тасаввуф арбоби ҳам эмас. Шу жиҳатдан уларнинг қарашлари бир-биридан фарқланади. Агар Бобур тасаввуфга қизиққанида эди, Бадриддин Ҳилолийнинг “Шоҳу дарвеш” достонига (жинсдош ошиқлар масаласи) танқидий ёндашмаган бўларди. (Композиция ҳақидаги фикрида Бобур ҳақ, албатта) Кишилар ҳақида келажак одамларига маълумот беришда Бобурни дунёвийлик, Навоийни сўфиёна сеҳрлилик банд этади. Буни муҳтасиб Шайх Ҳусайннинг Бобур ва Навоий талқинидаги кескин фарқи кўрсатиб туради.

“Бобурнома”дан: “Яна Мавлоно Ҳусайн Шайх эди… Ҳикмат илмини, ақлий илмлар ва калом (“Қур¬ъон”) илмини яхши биларди. Оз сўздан кўп маъно топиб, диққат билан нозик фикр юритмоқ унинг ихтиросидир… Муҳтасибликни (диний ва дунёвий тартиб назорати) ҳам ҳеч ким ундан яхши бажарган эмас. Султон Абусаид мирзога яқин бўлгани туфайли Султон Ҳусайн мирзонинг замонида шундай мислсиз кишини таҳқирладилар”.

“Насойим ул-муҳаббат”дан: “Ҳусайн Шайх Исмоил ота фарзандларидиндур. Мустаҳсам муомалалиқ киши эрмиш. Халқ анинг атворига маҳлиё бўлубтурлар. Дунё асбоби сари майл қилмайдур. Бовужуди фахр ўзни ул навъ ғаний кўргузур эрмишки, халқ риоят йўлин топмаслар эрмиш. Оламдин ўтган замонида (нақл қиладиларки) элдин ғойиб бўлғондур. Ҳозир бўлғоч боши устида бир қуш қўнғон эрмишки, ҳеч ким ул нақшу ранглик қуш кўрмаган эрмиш. Элни кўргач учубтур, валлоҳу аълам (Аллоҳ энг кўп билгучидир)”.

Бобур Ҳусайн Шайхни жамиятнинг энг фаол шахси сифатида, сўз санъатида соҳир киши тарзида талқин этмоқда. Салтанат ўзгариши туфайли таҳқирланганини баён этмоқда. Навоий эса уни фақр (дарвиш) аҳлига мансублиги ва вафотига доир афсонавий тафсилотлар билан шуғулланмоқда…

Ана шу биргина тарихий шахсга нисбатан Бобур ва Навоий қарашлариданоқ Бобурнинг динга фақат амалиёт тарзида ёндашгани, Навоийнинг динга чуқур кириб кетгани, ҳатто шахсни илоҳийлаштиришга мойиллиги сезилмоқда. Чунки Навоий – сўфий, Бобур – подшоҳдир!

Бобур ва Навоийнинг “назмий тиллари” турличалиги ҳам тўғри. Бунинг сабабини мен бундай мушоҳада этаман: ҳамма замонларда ҳам подшоҳ шоирлар китобхонни кенг халқ оммаси деб тасаввур этган ва омма тушунсин деган андишада тилнинг соддалигига аҳамият беришган. Бу масаланинг бир жиҳати. Лекин бу билан Бобур ўз маҳоратини пасайтирган эмас. Навоий назарида, афтидан, китобхонлар оммасининг идрок даражасини юксалтириш нияти ҳам бўлган. Навоиёна байтларнинг мазмун қамрови бениҳоят кенглиги, сўз гавҳарига маънолар денгизини жойлаш каби маънавий жасоратлар шоир даҳосигагина хос. Ҳатто ўзининг бу мислсиз улуғворлигини Алишер Навоий лўнда қилиб айтиб ҳам қўйган:

Дур бўлур баҳр ичра пинҳон назмидин шаҳ мадҳида,
Баҳр ёшурмиш Навоий ҳар дурри макнун аро.

Шоҳ мадҳидаги Навоий назмидан хижолат тортиб гавҳар денгизга яширинади. Чунки у (Навоий) ҳар бебаҳо гавҳар (сўз)га маънолар денгизини жойлагандир.

Бобурда бундай улкан даъво йўқ. У шоҳ ва шоир. Яъни, унинг асл орзуси – давлат, ҳокимият. Лекин кўнгил хуши – машқий ижоди билан ҳам Навоий ёнида туриши унинг беқиёс маҳоратидан хушхабардир.

Бобур ҳаётидаги доимий ҳарбий сафарлар, қўнимсизлик, вақт имкони билан боғлиқ ҳолатларга кўра Бобур ғазалларининг байтлари – 5-7 байтли бўлган бўлса ажабмас. Навоий бу томондан ҳамма имкониятга эга эди. Ҳатто девонни барча ҳарфларга тегишли қофияли қилиш ғамини ҳам ер эди у…

Мен Навоий ва Бобурни қайта-қайта синчиклаб ўқиб, шогирднинг устоздан икки маротаба ўзганини кўрдим. Биринчиси, аруз вазнлари талқинида. Навоий “Мезон ул-авзон”да 130 вазн атрофида фикр юритган бўлса, Бобур аруз рисоласида 537 вазнни кашф этган. Ҳатто ҳарфий санъатларни қўллашда ҳам бир маротаба мўъжиза кўрсатган десак бўлади. Санойиъ илмида истихрож (келтириб чиқармоқ) санъати бор. Шоир айтилган ҳарфлардан ёки сирли (назарда тутилган-у, айтилмаган) ҳарфлардан сўз яратади. Айниқса, қуйидаги байтларда нарсалар айтилган-у, уларнинг ўхшаш ҳарфлари айтилмай “Оллоҳ” сўзининг яратилгани истихрож санъатидаги Бобур ихтироси, “сеҳри ҳалоли”дир.

Қадди била икки зулфу оғзи
Жонимға бало бўлубтур “Оллоҳ”.

Қад – алиф, икки зулф – икки лом, оғзи “ҳ”дир. Шу ҳарфлар йиғилса Оллоҳ сўзи ҳосил бўладики, Навоий тирик бўлса-ю, бу байтни ўқиса, қойил қолиб “Оллоҳ-Оллоҳ!” деб ҳайрат изҳор қилиши мумкин эди!

– Алишер Навоий “Муҳокаматул-луғатайн” асарини ёзиб, туркий тилнинг тарихий нуфузини тиклаб берди. Мазкур бебаҳо асарда у туркий тил феномени борасида тўхталиб, туркий фольклор ва этнографиянинг бойлиги ҳақида сўз юритди, туркий тилнинг ички имкониятларини, афзалликларини кўрсатиб берди. Хўш, она тилига муносабат масаласи Заҳириддин Муҳаммад Бобур ижодида, ҳаёт тарзида қай шаклда намоён бўлган? Маълумки, бир сафар Бобур ўғли Ҳумоюнга мактуб йўллаб, уни ёзиш услубининг баландпарвозлиги, ортиқча такаллуфлари учун койийди. Бундан кейин тушунарли ва равон ёзишга ундайди. Ҳолбуки, Ҳумоюн мирзо Бобурийлар салтанатининг вориси эди. Унинг учун равон жумла тузишдан ҳам муҳимроқ ишлар, айтайлик, сиёсат илми ва ҳарбий санъатларни пухта эгаллаш каби масалалар ҳам бўлганлиги шубҳасиз. Лекин подшоҳ отанинг ворис ўғлига ёзган мактуби уни тил ва ёзув масаласига жиддий ёндашувга даъват этишдан бошланади.

– Гарчи Бобур Навоий каби тил ҳақида махсус асар ёзмаган бўлса-да, қомусий “Бобурнома”да тил ва тилшуносликка оид ўз мулоҳазаларини баён этган. Ҳатто бу соҳада кашфиёт ҳам қилган. Учта турли тиллар оиласига мансуб тилларни қиёсий ўрганиш жаҳон тилшунослигида Бобурдан бошланган десак муболаға бўлмайди.

Бобурни кўпроқ этимология сўзларнинг келиб чиқиш тарихи қизиқтиради ва бу соҳада ўрнак бў¬ларли янги илмий хулосаларни ўртага ташлайди. Бундан ташқари сўзлардаги ассимиляция ва диссимиляция ҳодисаларининг турли тиллардаги амалиётига ҳам қизиқади.

Янги ёзув ихтиро қилгани эса Бобурнинг новатор тилшунос сифатидаги ўктам қиёфасини намоён этади. Бобур наздида маҳорат шеърни ортиқча бежаш ва мураккаб ёзишда эмас. Бобур маҳоратли тилшунос бўлганлиги боис содда ва аниқ фикр назоратида маҳорат кўрсатишни муҳимроқ деб билади.

– Мумтоз адабиётни ўрганиш жараёни тадқиқотчидан чуқур билим, сабр-тоқат ва мустаҳкам иродани талаб этади. Чунки арабий имлодаги қўлёзма асарларини ўқиш осон юмуш эмас. Яхши адабиётшунос бўлишни мақсад қилган, мумтоз шоирларимиз асарларини нашр этиш чоғида йўл қўйилган хатоларни тузатишга бел боғлаган инсон эса матншуносликдан ҳам яхши хабардор бўлиши зарур. Сўрамоқчи бўлганим шуки, бугунги ёш тадқиқотчилардан кўнглингиз тўляптими?

– Йўқ. Матн яратиш соҳасида 1970 йилги ҳолат билан ҳозирги нашрлар (мумтоз адабиёт ва тарихий манбалар назарда тутилса) орасида нуқсонларга бойлик жиҳатидан айтарли фарқ кўрмаганимдан ғоят афсусдаман. Бунда кексаю ёшни ажратмаяпман. Бироқ ноумид шайтон. Биздан кейингилар биздан ақллироқ, донишмандроқ бўлишлари, биздек чалалик балосидан қутилишларига ишонаман.

– Истиқлол йилларида барча соҳалар каби адабиётга муносабат борасида ҳам янгиликлар рўй берди. Мумтоз шоирлар ижодини ўрганиш, уларнинг асарларини тўлиқ шаклда нашр этиш ишлари йўлга қўйилди. Алишер Навоийнинг “Мукаммал асарлар тўплами” қайтадан нашр этилди.

Муаззам “Бобурнома”нинг сиз ва Каромат Муллахўжаева томонидан ҳозирги ўзбек тилига табдил қилинган янги нашри амалга оширилди. Айтиш мумкинки, бу асарнинг барчага бирдек тушунарли бўлган шаклда нашр этилиши Бобур ижоди, шоир яшаган мураккаб тарихий шароит ҳақида етарлича тасаввурга эга бўлиш учун имкон яратди. Умуман олганда, бундай ишлар давомли бўлиши керак. Заҳматкаш олимларимиздан эканлигингиз кўпчиликка маълум. Сир бўлмаса, айни кунларда қандай режаларни амалга оширяпсиз?

Истиқлол йилларида ўзбек мумтоз адабиёти намоёндалари асарларининг тўлиқ нашрлари чоп этилгани юзаки қараганда хушхабар ва кишини хотиржам қилгудек воқеа бўлиб кўринади. Аммо Алишер Навоийнинг йигирма жилдлик ва ўн жилдлик куллиётлари менинг матншунослик нуқтаи назаримда, яъни шахсий фикримча, яроқсиз нашрлардир.

Мен йигирма томлик ҳақида “Маърифат” газетасидаги (9 феврал, 2005 йил) мақоламда, томликка икки жилд тузатиш илова қилиш керак, деб даъво қилган эдим. Ўша тузатишларнинг асосий қисмини мен кейинги ўн жилдликка киритсам ҳам нашр барибир эпақага келмади. Ҳар бир жилдда юзлаб нуқсонлар содир этилган, юзлаб сўзлар 2, 3, 4, 5, 8 хил ёзилган нашр ҳақида мен ижобий гап айтолмайман.

Куни кеча “Бобурнома”нинг ҳозирги ўзбек адабий тилидаги табдили иккинчи маротаба нашр этилди. “Ўқитувчи” нашриёти бизни огоҳлантирмай такрор нашрни амалга оширган. Мен ҳам, олима Каромат Муллахўжаева ҳам бармоқ тишлаб қолавердик. Беш йил бурун йўл қўйган нуқсонларимизни бу нашрда тузатиш имкони бизга берилмади.

Чунончи Бобурнинг машҳур тошбитиги Бобур қўли билан тошга ўйиб ёзилган-у, мен буюриб ёздирган, деганман. Шунда яна бир жиддий нуқсоним бор: матнни “Гулистон”дан деб кўрсатганман, ҳолбуки “Бобурнома”да зикр этилган уч байт шеър “Бўстон” асаридан экан…

Кароматхон ҳам асар аслиятига ишониб, Бобур Иброҳим Лўдийнинг отасига ер-мулк берганлигини айтганлар. Ҳолбуки, унинг отаси аллақачонлар ўлган, ер-мулк унинг онаси Буъага берилган эди…

Бундай жиддий нуқсонларни бартараф этишни учинчи нашрга сақлаб қўйишимизга тўғри келди.

Узр ва афсус!

– Суҳбатимиз якунида “Ёшлик” журнали мухлисларига тилакларингиз…

– Мен “Ёшлик” журнали мухлисларига – Сиз буюк имкониятлар замонида яшаяпсиз, ўз олдингизга касб маъносида улуғ орзуни қўйинг ва умрбод унга интилиб, етиб, касбингизни санъат даражасига етказиб жаҳон илм-фанига янгиликлар киритинг, ҳаёт-мамот масаласи – ахлоқ-одоб эканлигини билинг, ахлоқ жаннатига шу дунёда киринг, дейман. Ахлоқсиз одам миллиардер бўлиши мумкиндир, аммо бахтли бўлолмайди.

Кенг маънода маърифатли бўлинг, маърифатсиз одам ўзини жоҳилликка мубтало қилган шўрликдир.

Манба: «Ёшлик» журнали веб-саҳифаси

O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixidagi ikki buyuk siymo – Alisher Navoiy hamda Zahiriddin Muhammad Bobur ijodini o‘rganish orqali chinakam inson hayoti qanday bo‘lishi kerakligi haqida yetarlicha tasavvurga ega bo‘lish mumkin..

BIR ASRNING IKKI DAHOSI
Adabiyotshunos olim Vahob Rahmonov bilan suhbat

– Sir emaski, bugungi globallashuv davrida yoshlarni goh ko‘ngilochar kompyuter o‘yinlari, goh qiziqarli multfilmlar yoki sarguzashtnamo kitoblar shaklida kirib kelayotgan bo‘hronlardan, dinu diyonatimiz, yashash tarzimiz, qarashlarimizga zid bo‘lgan vahshiy g‘oyalardan asrash masalasi kun tartibida turgan muhim mavzulardan biridir. Inson ongini asrash esa qalbni asrashdan boshlanadi. Buyuklardan biri aytganidek, qalb aynigan joyda butun vujud xastalikka yuz tutishi tabiiy. Xo‘sh, qalbni qanday asrash mumkin? U ko‘zga ko‘rinmasa, shoirlar tasvirlab bergan mavhum suratlaridan boshqa shaklu shamoyili bo‘lmasa?

Bu o‘rinda bizga boy adabiyotimiz, uning umrboqiy mavzulari, inson kamolotiga doir o‘lmas asarlar yordamga keladi. Xususan, o‘zbek mumtoz adabiyoti tarixidagi ikki buyuk siymo – Alisher Navoiy hamda Zahiriddin Muhammad Bobur ijodini o‘rganish orqali chinakam inson hayoti qanday bo‘lishi kerakligi haqida yetarlicha tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Navoiy va Bobur asarlarining tub mohiyatiga yetish uchun ularni tushunib o‘qish kerak bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, jarayon o‘z-o‘zidan mumtoz adabiyotni o‘qitish masalasiga borib taqaladi. Taassufki, haligacha maktab o‘quvchilarining Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur ijodi haqidagi tasavvurlari “G‘urbatda g‘arib” yoki “Tole’ yo‘q” deb boshlanuvchi ruboiylardan yoxud “Sher bilan Durroj” hikoyatidan nariga o‘tgani yo‘q. Aminmanki, qorako‘z farzandlarimizga adabiyot fanidan saboq berayotgan muallimlarning mumtoz adabiyot borasidagi bilimlari ham talab darajasida emas. Holbuki, adabiyot muallimi mumtoz adabiyotimizda mavjud vaznlar, she’riy san’atlar haqida yetarlicha ma’lumotga ega bo‘lishi, maktab darsligiga kiritilgan she’riy matnlar va rivoyatlarni tahlil qila olishi zarur. Bu borada sizning fikrlaringiz qanday?

– “Qalbni qanday asrash mumkin?” Bu juda jiddiy savol. Ruhshunoslik nuqtai nazaridan yondashsak, yosh kitobxonlar qalbini asrash yoki aniqrog‘i, egallash uchun ularni mumtoz adabiyot namunalariga qiziqtirish kerak. Mening jahon adabiyoti haqidagi teleko‘rsatuvlarimiz ancha qiziqarli ekanligiga havasim keladi. Biz navoiyshunos va boburshunoslar ham chiqishlarimizda qiziqarlilik bilan muhimlikni qorishtira olsak, bunga erishamiz. Quyidagi misol qiziqtirishga ikki asos beradi: birinchisi, hikoyaning o‘zi qiziq, ikkinchisi, chala bilim xavfli ekanligidan ogohlantiradi. Mirzo Abdulqodir Bedil “Chala bilim bilimsizlikdan yomon”, degan. Maktabda a’lo o‘qish, bilimlarni asosli, har tomonlama teran egallash lozim. Alisher Navoiy “Lison ut-tayr” dostonida “Ko‘rlar va fil” hikoyasini keltirgan. Sanoiyning “Hadiqatul haqiqa va shariat ul-tariqa” (“Haqiqat bog‘lari…”) va Jaloliddin Rumiyning “Ma’naviy masnaviy”larida mazmuni keltirilgan bu hikoyatni daho shoirimiz o‘z dostoni orqali o‘zbek adabiyotiga olib kirdi.

Mazmuni: bir guruh ko‘rlar taqdir taqozosi bilan Hindistonga borib qoladilar. So‘ngra o‘z vatanlariga qaytganlarida, bir kishi ulardan: “Filni ko‘rdilaringmi?” deb so‘raydi. “Ha” deyishadi ular. Savol bergan kishi: “Dalil keltiring-chi” deydi. Ular ayta boshlaydilar: Filning oldingi oyoqlarini ushlab ko‘rgan basir: «Ustun” deydi. Qornini paypaslagani: “Ustunsiz” deydi. Xartumini ushlagani: “Ajdaho” desa, tishlarini tutib ko‘rgani: “Ikki suyak” deydi. Quyrug‘idan tutgani: “Bir ilon osilib turibdi” desa, filning boshiga qo‘l urgani: “Bir qoyaning tumshug‘i” deydi. Qulog‘ini ushlab ko‘rgan basir esa: “Qimirlab turgan ikki yelpug‘ich!” deydi. Bu so‘zlarni tinglab turgan hindistonlik filbon elga qarab: “Bular filni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rmaganlar, lekin hammalari to‘g‘ri aytayaptilar. Ana shu aytilganlarning hammasi yig‘ilsa, fil haqida to‘g‘ri tasavvur hosil bo‘ladi” deydi. Bu hikoya haqidagi xulosalar:

– filbon basirlarni xijolat qilmadi. Andisha qildi. Komil odam o‘zgani mulzam qilmaydi.

– ularning gaplarini tasdiqlab, fil haqidagi haqiqatni aytdi.

– shuncha ko‘rlar, ya’ni bilimi chalalardan ko‘ra, bitta filbon-bilimdon odam haqiqatni bilar ekan, bilimi mukammal ekan. Shuning uchun ko‘p o‘qish va o‘qiganini uqish kerak ekan.

Endi xuddi shu voqeani eslatadigan ikkinchi bir qiziqarli holatga murojaat etaylik. Hatto ilmning eng murakkab sohasi – matnshunoslikka ham o‘quvchini qiziqtirish mumkin. Chunonchi, men “Ruboiy ichidan odam chiqdi!” desam, balki sizning ensangiz qotar… Biroq men matnshunoslik – sehrgarlik va donishmandlikdir deya gap boshlasam siz balki qiziqarsiz.

Boburning yarim asr davomida kitobdan kitobga o‘tib kelayotgan quyidagi ruboiysi, (balki bunisi o‘ninchi marotaba takror nashridir) to‘g‘ri o‘qilmagan, bunda na sog‘lom mazmun bor va na qofiya, deb da’vo qilsam-chi?

Gar ruh dam etsa ohangi na g‘am,
Majlista ne huzn qolur erdiyu ne g‘am,
To borg‘ali ruh dam bering majlisdin,
Majlis eliga ne ruh qoldiyu, ne dam.
(“Shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur» “Sharq”, 1996, 93- bet)

Birinchi misra mazmuni: Arvoh musiqa chalsa na g‘am?! Ie, arvoh musiqa chaladimi? Qofiyalar: g‘am-g‘am-dam… Ruboiyning biror misrasi Bobur asliyatiga mos emas. Demak, olimlarimiz Bobur matnini to‘g‘ri o‘qiy olmadilar. Holbuki, ular Navoiyga nisbatan Boburni tushunish oson deb da’vo qiladilar.

Men shoir asliyati – arab yozuvidagi Bobur qo‘lyozmasiga qaramasdan bu ruboiy tahririga kirishaman va epaqaga keltirolmagan joyda asliyatga qarab olaman. Bunda menga Bobur va uning muhitidagi kishilar haqida bilishim va lug‘at sohasidagi tajribam asqotadi.

“Boburnoma”da uch-to‘rt o‘rinda Bobur bazmlarining guli – xushovoz hofiz Ruhdam haqida so‘z boradi. Bu haqda men “Bobur majlislarining Masihosi” nomli maqola ham yozganman. Tahrirga kirishdim; nag‘am – nag‘ma, kuy, ashula; ohang – boshlamoq.

Gar Ruhdam etsa ohangi nag‘am,
Majlista na huzn qolur erdiyu na g‘am.

Mazmuni: bazmda Ruhdam ashula boshlasa, bazmdagilarda g‘amu hazinlik degan narsa qolmaydi.

Ana shunaqa sehrli ovoz sohibi bo‘lgan Ruhdam! Balki bu ism ham emas, laqabdir, kim bilsin…

Ruhdam nafasi jon bag‘ishlovchi demakdir. Bu so‘z (Ruhdam) Iso alayhissalomga nisbatan qo‘llanilar edi, xolos.

Uchinchi misraga intuitsiyam kuchi yetmaydi: “bering” so‘zi xato! Buni tuzatolmayman. Nochor Shafiqa Yorqin va Bilol Yujel tuzgan Bobur “Devon”laridan shu ruboiyni topaman. Mana, gap qayoqda: “bering” emas, “bizing” ekan! Bizing – bizning demakdir. Mana bu masala ham hal bo‘ldi hisob.

To borg‘ali Ruhdam bizing majlisdin,
Majlis eliga na ruh qoldiyu, na dam.

Mazmuni: bazmimizdan Ruhdam chiqib ketgach, bazm ahlining halovati buzildi. E’tibor beryapsizmi? Men sehrgarlik qilib Bobur ruboiysi ichidan Ruhdam ismli mashhur hofizni tortib chiqardim-a! Endi xulosa: bu hikoyada olimlik zakosi tantanasi va sharafi bor! Balki o‘quvchi shu bir misol kashfidan olimlikka biroz qiziqa boshlar. Axir men o‘nlab olimlar hal qilmagan matn muammosini hal qildim-a?! Axir, Ruhdam masalasini jahon olimlari, hatto Bilol Yujel ham to‘g‘ri hal qilolmagan. Birgina “Bobur “Devon”ida (1994 yil, “Fan”) bunday matn nuqsonlari yuzlab topilishini aytsak, millatimiz chinakam sinchkov olimlarga muhtoj ekanligi ma’lum bo‘ladi. Buni ham yoshlar bilishlari lozim.

Qiziqtirishning ikkinchi usuli: yoshlarni jiddiy ravishda komillikka chorlashdir. Aytish mumkinki, mumtoz adabiyot javohirlar koni. Bu xazinaga tushganlar axloq-odob jannatiga tushadilar va haqiqiy adabiy-estetik lazzat tuyadilar, his-tuyg‘ulari, mushohadalari barkamol Shaxs bo‘ladilar. Buning uchun ular avvalo o‘z oldilariga yuksak orzu qo‘yib olmoqlari kerak. Yuksak orzusiz bola – odam emas! Odam hayvondan orzulari bilan ajralib, farq qilib turadi. Vatanga Shaxslar kerak! Shaxs bo‘lish uchun har tomonlama mukammal bilim kerak. Shaxs – insoniyat gultoji! Ey farzand, kelajakning mas’uliyatli fuqarosisan, deb eslatib turaylik yoshlarga!

“Navoiy va Bobur asarlarining tub mohiyatiga yetish uchun ularni tushunib o‘qish kerak”. Bu – haq gap. Biroq buning hozircha iloji, imkoni juda oz. Buning uchun Navoiy va Bobur asarlarining asosiy qismi hozirgi o‘zbek adabiy tiliga tabdil qilinishi kerak. “Xamsa” dostonlari, “Lison ut-tayr”, “Mahbub ul-qulub” va “Boburnoma” tabdili bor, xolos. Mumtoz adabiyotni kitobxonga yetkazishning ko‘plab usullarini o‘ylab topmog‘imiz lozim. Professor Anvar Hojiahmedovning “Xamsa” dostonlarini hikoya qilish asosidagi yangi talqinlarini men tabriklayman. Bu “Xamsa” “Yangi asr avlodi” nashriyotida 4-5 marotaba qayta nashr etildi. Endi bu estafetani “Sharq” ham davom ettira boshlagani juda yaxshi ish bo‘ldi.

Endi dadillik bilan “Xamsa” dostonlarining janrini saqlagan holda hozirgi tilga o‘girish masalasi ham dolzarb bo‘lib qoldi. Muammo shundaki, olimlarimiz xalqdan Navoiy va Bobur asarlari asliyatini tushunishni talab qilmoqdalar. Tabdilga yuzlab ayb qo‘ymoqdalar. To‘g‘ri, buyuk ijodkorlarning yirik hajmdagi asarlarini hozirgi o‘zbek tiliga o‘girish asnosida xatoliklarga ham yo‘l qo‘yilishi mumkin. Shuning uchun tabdilni mukammallashtiraylik, saralaylik! Holbuki, o‘zlari olim bo‘laturib, asl matnni to‘g‘ri o‘qiyolmayaptilar-u, malakasiz, lug‘at bilmaydigan kitobxonga daholarni asliyatdan tushunib olinglar, demoqdalar. Ana xolos! Bilim bosqichma-bosqich erishiladigan jarayon bo‘ladi. Kitobxon avval asarning hozirgi tildagi tabdilini o‘qisin, qiziqsa, asliyatga intiladi…

“Adabiyot” fanidan saboq berayotgan muallimlarning mumtoz adabiyot borasidagi bilimlari talab darajasida emas”ligi qanchalik achchiq bo‘lmasin – bu haqiqat. Bunga ham biz, tabdil dushmani bo‘lgan olimlar aybdormiz. Navoiy va Boburni ularga ham avval tabdilda tushuntirish lozim. Ming ta’na qilmaylik, ular asliyat nashrini o‘qimaydilar. Bu sohada yuz yilni zoye qildik, desam mubolag‘a bo‘lmas. Agar biz olimlar, Navoiy va Bobur do‘sti, xalq do‘sti bo‘lsak, birinchi navbatda Navoiy va Bobur asarlarining janrini saqlab, hozirgi tilga to‘la tabdil qilmog‘imiz kerak. Shundagina o‘qituvchi o‘qiydi, o‘quvchi o‘qiydi, millat o‘qiydi.

Respublika maktab, kollej va litseylaridagi til va adabiyot o‘qituvchilarining teng yarmini men haydovchiga o‘xshataman. Ular diplom olgach, badiiy asar o‘qish va yodlashni yig‘ishtirib qo‘yib, faqat tirikchilik ko‘yida kuymalanadilar. Lekin ularni ham g‘alvirga solish payti yaqinligini qayd etgim keladi. O‘ziga talabchan bo‘lmagan adabiyot o‘qituvchisiga kuni qolgan millatga rahmim keladi.

Ustozlar, o‘z-o‘zimizga talabchan bo‘laylik! Bu o‘rindagi talabchanlik Navoiy va Bobur asarlarini lug‘at orqali mukammal o‘qib chiqish va yuzlab she’rlarni yod bilish demakdir. Buning ustiga, ustozga ta’magirlik emas, talabchanlik fazilat!

– Alisher Navoiy hamda Zahiriddin Muhammad Bobur o‘zbek mumtoz adabiyotini yoritib turgan ikki yorug‘ yulduzdir. Ularning zamondosh bo‘lishi, bitta asrda yashashi Yaratganning buyuk hikmati bo‘lsa ajab emas. Ijodining ilk bosqichlarida Navoiy Bobur uchun uning o‘z ta’biricha aytganda, “naziri yo‘q ustod” vazifasini bajargan. Tarixiy kitoblar Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Boburning o‘zaro maktub yozishganlari haqida ma’lumot beradi. Boburning o‘zi ham “Boburnoma” asarida Navoiydan maktub olgani haqida yozar ekan, “Bu ikkinchi navbat Samarqandni olg‘onda Alisher tirik edi. Bir navbat manga kitobati ham kelib edi. Men ham bir kitobat yiborib edim, orqasida turkiy bayt aytib, bitib yiborib edim. Javob kelguncha tafriqa va g‘avg‘o bo‘ldi”, degan so‘zlarni keltiradi. Mazkur asarida Alisher Navoiy ijodi va shaxsiyati haqidagi fikrlarini ochiq-oydin yozgani, Navoiyning turkiy tilda bitgan g‘azallariga yuksak baho bergani ham uning Navoiyga bo‘lgan chuqur ehtiromidan dalolatdir. Lekin ayni paytda Bobur rostgo‘y tanqidchi hamdir. Chunonchi u Navoiy ruboiylarining vaznlari haqida fikr bildirar ekan, ayrim o‘rinlarda xatolar borligini ta’kidlaydi. Shuningdek, buyuk shoirning forsiy devonidagi g‘azallar ancha bo‘sh ekanini aytadi: “Yana “Mezon ul avzon” nomli aruz kitobini bitgan, ancha mulohazatalab: yigirma to‘rt ruboiy vaznining to‘rt vaznida xato qilgan. Ba’zi bahrlarning vaznlarida ham yanglishgan. Bu aruzdan xabardor odamga ma’lum bo‘ladi. Forsiy devon ham tartib bergan. Forsiy nazmda “Foniy” taxallusini qo‘llagan. Ba’zi baytlari yomon emasdur. Biroq aksari sust va bo‘shtobdir”. Umuman olganda, Boburni Alisher Navoiy asarlari haqida tanqidiy fikr bildirgan kam sonli ijodkorlardan biri deyish ham mumkin.

– Boburning Alisher Navoiyga nisbatan tanqidiy munosabati siri hozirgacha keng ommaga ma’lum emasligida biz olimlar ham aybdormiz. Ma’lum bir asarni baholashda ikki xil fikr bo‘ladi. Birinchisi, umum ilm ahli fikri. Ikkinchisi, shaxsiy fikr.

Avvalo, Boburning ruboiy vaznidagi Navoiy xatolari haqidagi fikri bir jihatdan andishatalab. Kotib xatosini Bobur Navoiy xatosi deb hisoblagan. Aruzshunoslarimiz bu masalaga qiziqib, obdon tekshirib ko‘rganlar va Bobur xulosasiga qo‘shilmaganlar. Navoiy kotiblarining ko‘pchiligi forsiyzabon kishilar bo‘lganini hisobga olsak, buni tushunish qiyin emas.

Boburning “Devoni Foniy” haqidagi tanqidiy fikriga kelsak, bunda ham ikki jihatni hisobga olmoq joiz. Birinchidan, bu tanqid Boburning shaxsiy fikri. Bu – umum ilm fikri emas. Navoiy zamondoshlari, ustoz va shogirdlari, keyingi asrlardagi forsiyzabon olimlar, eron olimi Said Nafisiy va akademik Abdulg‘ani Mirzoyevlar “Devoni Foniy” haqidagi tadqiqotlarida Navoiy she’rlarini Hofiz va Sa’diy she’rlari darajasida mahorat bilan yozilganligini qayd etganlar. Ulardan biror kishi Bobur fikrini yoqlamagan.

Ikkinchi bir jihatni mulohaza qilaylik. “Xazoyin ul-maoniy” barcha temuriy hukmdorlarga sovg‘a tariqasida elchilar orqali yuborilgan. Bobur Navoiyning ona tilidagi she’rlari bolidan bahramand bo‘lib kamol topgan shoir. Aftidan u 1506 yili Hirotga kelgandan so‘ng “Devoni Foniy” bilan tanishgan va ikkinchi tildan Bobur avvalgi asalni topa olmagan. Asal yeb yurgan odam shakarni pisand qilmaydi. Qolaversa, jahon Boburday ikkinchi bir qattiqqo‘l adabiyotshunosni bilmasa kerak. Uning biror shoir haqidagi “Yomon yozmaydur” degan bahosini oliy darajadagi maqtov tarzida qabul qilmoq kerak. Masalan, Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoniga nihoyatda salbiy baho beradi. Uni o‘qigan kishining Muhammad Solih she’riyatidan ko‘ngli soviydi, deydi. Shuningdek, dostondan birgina tuzuk bayt topadi:

Bo‘ldi Tanbalga vatan Farg‘ona,
Qildi Farg‘onani tanbalxona.

Holbuki, men Muhammad Solihni Muhammad Shayboniyxon maddohi sifatida qanchalik yomon ko‘rmayin, uning dostonini maqtagim keladi. U o‘n yetti yoshli Boburni ilk marotaba o‘z dostoniga qahramon qilib oldi va uning haqqoniy, to‘laqonli ijobiy obrazini yaratdi. Biroq dostonni dashtli o‘zbak o‘quvchisi didiga moslab yozganini ham inobatga olmoq kerak bo‘ladi. Muhammad Solihni umrida bir marotaba ko‘rgan Bobur esa uni yaramas, zolim deb baho beradi. Alisher Navoiyning Muhammad Solihga bergan bahosi ham ijodi, ham shaxsiga nisbatan ijobiydir.

Demak, Bobur fikri bilan umum fikri keskin farq qilmoqda…

– Maqsud Shayxzodaning Alisher Navoiy va Zahiriddin Muhammad Bobur munosabatlariga doir so‘zlari ko‘pchilikka yod bo‘lib ketgan: “Albatta, Navoiy Bobursiz Navoiy bo‘lib qoldi, lekin Boburni Navoiysiz tasavvur qilish qiyin”. Zahiriddin Muhammad Bobur Navoiy yaratgan adabiy va she’riy an’analarning davomchisi sanaladi. Aytaylik, Navoiy she’riy vaznlar xususida “Mezon ul-avzon” asarini yozgan bo‘lsa, Bobur aruz qoidalari haqida “Mufassal” nomli bebaho asarni bitdi.

Ma’lumki, Navoiy ijodida hayot mohiyatini anglashga urinish istagi ustunlik qiladi. Shoirning qator dostonlari, “Tarixi hukamo va anbiyo” nomli tarixiy asari, ayniqsa falsafiy mazmundagi “Lison ut-tayr” dostoni shundan darak beradi. Ayni xususiyatdan Bobur ijodi ham holi emas. Chunonchi, u islomiy aqidalar, shariat qonunlari haqida “Mubayyin” nomli asarni yaratdi. Temuriylar saltanatida katta obro‘-e’tiborga sazovor bo‘lgan Xoja Ubaydulloh Ahrorning “Volidiya” asarini katta qunt bilan tarjima qildi.

“Boburnoma”da u hatto mana shu asar xosiyati tufayli og‘ir xastalikdan tez kunda oyoqqa turganini bayon qilgan. Navoiy va Bobur ijodi o‘rtasida mushtarak jihatlar borligi ko‘pchilikka ma’lum. Lekin ayni paytda bu ikki muhtasham ijod olami o‘rtasida bir-biridan farq qiladigan holatlar ham mavjud. Misol uchun, garchi ular o‘rtasida davr nuqtai nazaridan katta farq bo‘lmasa-da, “nazmiy tillari” turlicha. Navoiyni tushunishimiz qiyin-u, Boburni osonroq tushunamiz. G‘azallarining vaznlari esa bir-biridan keskin farq qiladi. Navoiy ijodida to‘qqiz baytdan kam g‘azallarni deyarli uchratmaysiz. Bobur g‘azallari esa olti yoki yetti baytli, besh baytlilari ham bor. Bu tafovutning sababi nimada?

– Bobur va Navoiyning din, din arboblari va ahkomlariga munosabatlarida ham yaqqol sezilarli farqlar bor. Bobur – musulmoni komil, fiqh olimi, din va pirlarni ikki olam xaloskorlari, najotkorlari deb biladigan, din amaliyotiga katta ahamiyat beradigan shoh. Din uni ko‘proq amaliy faoliyat jihatidan qiziqtiradi. Bobur dinga chuqur kirmoqchi emas, Navoiy singari so‘fiy va tasavvuf arbobi ham emas. Shu jihatdan ularning qarashlari bir-biridan farqlanadi. Agar Bobur tasavvufga qiziqqanida edi, Badriddin Hiloliyning “Shohu darvesh” dostoniga (jinsdosh oshiqlar masalasi) tanqidiy yondashmagan bo‘lardi. (Kompozitsiya haqidagi fikrida Bobur haq, albatta) Kishilar haqida kelajak odamlariga ma’lumot berishda Boburni dunyoviylik, Navoiyni so‘fiyona sehrlilik band etadi. Buni muhtasib Shayx Husaynning Bobur va Navoiy talqinidagi keskin farqi ko‘rsatib turadi.

“Boburnoma”dan: “Yana Mavlono Husayn Shayx edi… Hikmat ilmini, aqliy ilmlar va kalom (“Qur¬’on”) ilmini yaxshi bilardi. Oz so‘zdan ko‘p ma’no topib, diqqat bilan nozik fikr yuritmoq uning ixtirosidir… Muhtasiblikni (diniy va dunyoviy tartib nazorati) ham hech kim undan yaxshi bajargan emas. Sulton Abusaid mirzoga yaqin bo‘lgani tufayli Sulton Husayn mirzoning zamonida shunday mislsiz kishini tahqirladilar”.

“Nasoyim ul-muhabbat”dan: “Husayn Shayx Ismoil ota farzandlaridindur. Mustahsam muomalaliq kishi ermish. Xalq aning atvoriga mahliyo bo‘lubturlar. Dunyo asbobi sari mayl qilmaydur. Bovujudi faxr o‘zni ul nav’ g‘aniy ko‘rguzur ermishki, xalq rioyat yo‘lin topmaslar ermish. Olamdin o‘tgan zamonida (naql qiladilarki) eldin g‘oyib bo‘lg‘ondur. Hozir bo‘lg‘och boshi ustida bir qush qo‘ng‘on ermishki, hech kim ul naqshu ranglik qush ko‘rmagan ermish. Elni ko‘rgach uchubtur, vallohu a’lam (Alloh eng ko‘p bilguchidir)”.

Bobur Husayn Shayxni jamiyatning eng faol shaxsi sifatida, so‘z san’atida sohir kishi tarzida talqin etmoqda. Saltanat o‘zgarishi tufayli tahqirlanganini bayon etmoqda. Navoiy esa uni faqr (darvish) ahliga mansubligi va vafotiga doir afsonaviy tafsilotlar bilan shug‘ullanmoqda…

Ana shu birgina tarixiy shaxsga nisbatan Bobur va Navoiy qarashlaridanoq Boburning dinga faqat amaliyot tarzida yondashgani, Navoiyning dinga chuqur kirib ketgani, hatto shaxsni ilohiylashtirishga moyilligi sezilmoqda. Chunki Navoiy – so‘fiy, Bobur – podshohdir!

Bobur va Navoiyning “nazmiy tillari” turlichaligi ham to‘g‘ri. Buning sababini men bunday mushohada etaman: hamma zamonlarda ham podshoh shoirlar kitobxonni keng xalq ommasi deb tasavvur etgan va omma tushunsin degan andishada tilning soddaligiga ahamiyat berishgan. Bu masalaning bir jihati. Lekin bu bilan Bobur o‘z mahoratini pasaytirgan emas. Navoiy nazarida, aftidan, kitobxonlar ommasining idrok darajasini yuksaltirish niyati ham bo‘lgan. Navoiyona baytlarning mazmun qamrovi benihoyat kengligi, so‘z gavhariga ma’nolar dengizini joylash kabi ma’naviy jasoratlar shoir dahosigagina xos. Hatto o‘zining bu mislsiz ulug‘vorligini Alisher Navoiy lo‘nda qilib aytib ham qo‘ygan:

Dur bo‘lur bahr ichra pinhon nazmidin shah madhida,
Bahr yoshurmish Navoiy har durri maknun aro.

Shoh madhidagi Navoiy nazmidan xijolat tortib gavhar dengizga yashirinadi. Chunki u (Navoiy) har bebaho gavhar (so‘z)ga ma’nolar dengizini joylagandir.

Boburda bunday ulkan da’vo yo‘q. U shoh va shoir. Ya’ni, uning asl orzusi – davlat, hokimiyat. Lekin ko‘ngil xushi – mashqiy ijodi bilan ham Navoiy yonida turishi uning beqiyos mahoratidan xushxabardir.

Bobur hayotidagi doimiy harbiy safarlar, qo‘nimsizlik, vaqt imkoni bilan bog‘liq holatlarga ko‘ra Bobur g‘azallarining baytlari – 5-7 baytli bo‘lgan bo‘lsa ajabmas. Navoiy bu tomondan hamma imkoniyatga ega edi. Hatto devonni barcha harflarga tegishli qofiyali qilish g‘amini ham yer edi u…

Men Navoiy va Boburni qayta-qayta sinchiklab o‘qib, shogirdning ustozdan ikki marotaba o‘zganini ko‘rdim. Birinchisi, aruz vaznlari talqinida. Navoiy “Mezon ul-avzon”da 130 vazn atrofida fikr yuritgan bo‘lsa, Bobur aruz risolasida 537 vaznni kashf etgan. Hatto harfiy san’atlarni qo‘llashda ham bir marotaba mo‘’jiza ko‘rsatgan desak bo‘ladi. Sanoyi’ ilmida istixroj (keltirib chiqarmoq) san’ati bor. Shoir aytilgan harflardan yoki sirli (nazarda tutilgan-u, aytilmagan) harflardan so‘z yaratadi. Ayniqsa, quyidagi baytlarda narsalar aytilgan-u, ularning o‘xshash harflari aytilmay “Olloh” so‘zining yaratilgani istixroj san’atidagi Bobur ixtirosi, “sehri haloli”dir.

Qaddi bila ikki zulfu og‘zi
Jonimg‘a balo bo‘lubtur “Olloh”.

Qad – alif, ikki zulf – ikki lom, og‘zi “h”dir. Shu harflar yig‘ilsa Olloh so‘zi hosil bo‘ladiki, Navoiy tirik bo‘lsa-yu, bu baytni o‘qisa, qoyil qolib “Olloh-Olloh!” deb hayrat izhor qilishi mumkin edi!

– Alisher Navoiy “Muhokamatul-lug‘atayn” asarini yozib, turkiy tilning tarixiy nufuzini tiklab berdi. Mazkur bebaho asarda u turkiy til fenomeni borasida to‘xtalib, turkiy folklor va etnografiyaning boyligi haqida so‘z yuritdi, turkiy tilning ichki imkoniyatlarini, afzalliklarini ko‘rsatib berdi. Xo‘sh, ona tiliga munosabat masalasi Zahiriddin Muhammad Bobur ijodida, hayot tarzida qay shaklda namoyon bo‘lgan? Ma’lumki, bir safar Bobur o‘g‘li Humoyunga maktub yo‘llab, uni yozish uslubining balandparvozligi, ortiqcha takalluflari uchun koyiydi. Bundan keyin tushunarli va ravon yozishga undaydi. Holbuki, Humoyun mirzo Boburiylar saltanatining vorisi edi. Uning uchun ravon jumla tuzishdan ham muhimroq ishlar, aytaylik, siyosat ilmi va harbiy san’atlarni puxta egallash kabi masalalar ham bo‘lganligi shubhasiz. Lekin podshoh otaning voris o‘g‘liga yozgan maktubi uni til va yozuv masalasiga jiddiy yondashuvga da’vat etishdan boshlanadi.

– Garchi Bobur Navoiy kabi til haqida maxsus asar yozmagan bo‘lsa-da, qomusiy “Boburnoma”da til va tilshunoslikka oid o‘z mulohazalarini bayon etgan. Hatto bu sohada kashfiyot ham qilgan. Uchta turli tillar oilasiga mansub tillarni qiyosiy o‘rganish jahon tilshunosligida Boburdan boshlangan desak mubolag‘a bo‘lmaydi.

Boburni ko‘proq etimologiya so‘zlarning kelib chiqish tarixi qiziqtiradi va bu sohada o‘rnak bo‘¬larli yangi ilmiy xulosalarni o‘rtaga tashlaydi. Bundan tashqari so‘zlardagi assimilyatsiya va dissimilyatsiya hodisalarining turli tillardagi amaliyotiga ham qiziqadi.

Yangi yozuv ixtiro qilgani esa Boburning novator tilshunos sifatidagi o‘ktam qiyofasini namoyon etadi. Bobur nazdida mahorat she’rni ortiqcha bejash va murakkab yozishda emas. Bobur mahoratli tilshunos bo‘lganligi bois sodda va aniq fikr nazoratida mahorat ko‘rsatishni muhimroq deb biladi.

– Mumtoz adabiyotni o‘rganish jarayoni tadqiqotchidan chuqur bilim, sabr-toqat va mustahkam irodani talab etadi. Chunki arabiy imlodagi qo‘lyozma asarlarini o‘qish oson yumush emas. Yaxshi adabiyotshunos bo‘lishni maqsad qilgan, mumtoz shoirlarimiz asarlarini nashr etish chog‘ida yo‘l qo‘yilgan xatolarni tuzatishga bel bog‘lagan inson esa matnshunoslikdan ham yaxshi xabardor bo‘lishi zarur. So‘ramoqchi bo‘lganim shuki, bugungi yosh tadqiqotchilardan ko‘nglingiz to‘lyaptimi?

– Yo‘q. Matn yaratish sohasida 1970 yilgi holat bilan hozirgi nashrlar (mumtoz adabiyot va tarixiy manbalar nazarda tutilsa) orasida nuqsonlarga boylik jihatidan aytarli farq ko‘rmaganimdan g‘oyat afsusdaman. Bunda keksayu yoshni ajratmayapman. Biroq noumid shayton. Bizdan keyingilar bizdan aqlliroq, donishmandroq bo‘lishlari, bizdek chalalik balosidan qutilishlariga ishonaman.

– Istiqlol yillarida barcha sohalar kabi adabiyotga munosabat borasida ham yangiliklar ro‘y berdi. Mumtoz shoirlar ijodini o‘rganish, ularning asarlarini to‘liq shaklda nashr etish ishlari yo‘lga qo‘yildi. Alisher Navoiyning “Mukammal asarlar to‘plami” qaytadan nashr etildi.

Muazzam “Boburnoma”ning siz va Karomat Mullaxo‘jayeva tomonidan hozirgi o‘zbek tiliga tabdil qilingan yangi nashri amalga oshirildi. Aytish mumkinki, bu asarning barchaga birdek tushunarli bo‘lgan shaklda nashr etilishi Bobur ijodi, shoir yashagan murakkab tarixiy sharoit haqida yetarlicha tasavvurga ega bo‘lish uchun imkon yaratdi. Umuman olganda, bunday ishlar davomli bo‘lishi kerak. Zahmatkash olimlarimizdan ekanligingiz ko‘pchilikka ma’lum. Sir bo‘lmasa, ayni kunlarda qanday rejalarni amalga oshiryapsiz?

Istiqlol yillarida o‘zbek mumtoz adabiyoti namoyondalari asarlarining to‘liq nashrlari chop etilgani yuzaki qaraganda xushxabar va kishini xotirjam qilgudek voqea bo‘lib ko‘rinadi. Ammo Alisher Navoiyning yigirma jildlik va o‘n jildlik kulliyotlari mening matnshunoslik nuqtai nazarimda, ya’ni shaxsiy fikrimcha, yaroqsiz nashrlardir.

Men yigirma tomlik haqida “Ma’rifat” gazetasidagi (9 fevral, 2005 yil) maqolamda, tomlikka ikki jild tuzatish ilova qilish kerak, deb da’vo qilgan edim. O‘sha tuzatishlarning asosiy qismini men keyingi o‘n jildlikka kiritsam ham nashr baribir epaqaga kelmadi. Har bir jildda yuzlab nuqsonlar sodir etilgan, yuzlab so‘zlar 2, 3, 4, 5, 8 xil yozilgan nashr haqida men ijobiy gap aytolmayman.

Kuni kecha “Boburnoma”ning hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi tabdili ikkinchi marotaba nashr etildi. “O‘qituvchi” nashriyoti bizni ogohlantirmay takror nashrni amalga oshirgan. Men ham, olima Karomat Mullaxo‘jayeva ham barmoq tishlab qolaverdik. Besh yil burun yo‘l qo‘ygan nuqsonlarimizni bu nashrda tuzatish imkoni bizga berilmadi.

Chunonchi Boburning mashhur toshbitigi Bobur qo‘li bilan toshga o‘yib yozilgan-u, men buyurib yozdirgan, deganman. Shunda yana bir jiddiy nuqsonim bor: matnni “Guliston”dan deb ko‘rsatganman, holbuki “Boburnoma”da zikr etilgan uch bayt she’r “Bo‘ston” asaridan ekan…

Karomatxon ham asar asliyatiga ishonib, Bobur Ibrohim Lo‘diyning otasiga yer-mulk berganligini aytganlar. Holbuki, uning otasi allaqachonlar o‘lgan, yer-mulk uning onasi Bu’aga berilgan edi…

Bunday jiddiy nuqsonlarni bartaraf etishni uchinchi nashrga saqlab qo‘yishimizga to‘g‘ri keldi.

Uzr va afsus!

– Suhbatimiz yakunida “Yoshlik” jurnali muxlislariga tilaklaringiz…

– Men “Yoshlik” jurnali muxlislariga – Siz buyuk imkoniyatlar zamonida yashayapsiz, o‘z oldingizga kasb ma’nosida ulug‘ orzuni qo‘ying va umrbod unga intilib, yetib, kasbingizni san’at darajasiga yetkazib jahon ilm-faniga yangiliklar kiriting, hayot-mamot masalasi – axloq-odob ekanligini biling, axloq jannatiga shu dunyoda kiring, deyman. Axloqsiz odam milliarder bo‘lishi mumkindir, ammo baxtli bo‘lolmaydi.

Keng ma’noda ma’rifatli bo‘ling, ma’rifatsiz odam o‘zini johillikka mubtalo qilgan sho‘rlikdir.

Manba: «Yoshlik» jurnali veb-sahifasi