Саҳифа таниқли адиб Орзиқул Эргаш тавалудининг 70 йиллигига бағишланади
Шеърга, адабиётга қачон ишқим тушиб, қачондан қоғоз тирнай бошлаганим эсимда йўқ. Лекин шуниси аниқ эсимдаки, шоирлик ҳавасига эш бўлиб Тошкентда ўқиш “қарори” ҳам юрагимга қаттиқ ўрнашган эди…
Орзиқул ЭРГАШ
ЯХШИ ОДАМЛАР
ёхуд Ижод дарди
Унинг “Тўй”, “Дунёнинг бир чеккаси”, “Болалигим кўчаларида”, “Шоҳсанам”, “Дархон қиссалари”, “Қалб гавҳари”, “Юлдузсиз осмон” каби қиссалар ва ҳикоялар китоблари нашр этилган. “Энг улуғ, энг азиз” (2017), “Ватан учун яшайлик” (2021) республика танловлари ғолиби.
“Дўстлик” ордени билан тақдирланган.
Йўл ямону яхшисидан ема ғам,
Бисмиллоҳ, дегилу қўйғил қадам.
Алишер Навоий
Шеърга, адабиётга қачон ишқим тушиб, қачондан қоғоз тирнай бошлаганим эсимда йўқ. Лекин шуниси аниқ эсимдаки, шоирлик ҳавасига эш бўлиб Тошкентда ўқиш “қарори” ҳам юрагимга қаттиқ ўрнашган эди.
Тўққизинчи синфдалигимда отамиз хасталаниб қолди. Оилада етти ўғил, тўнғичи менман. Кичиги икки, олди ўн икки яшаргача бўлган укаларим, касалманд отам, ёлғизқўл онамни ташлаб, пойтахтга жўнаш инсофдан эмасди. Аммо, мурғакликдан дилимга қаттиқ ўрнашган ўжар истак ақлимга бўйсунмасликка ундар, дамба-дам ғалаён қўзғаб турар, бу ғалаённи аранг босиб тинчитсам¬-да, ич-ичимдан ўксиниб юрардим.
Ўнинчи синф яримлаганда дардимни қўшнимиз – Самарқанд Давлат университети, математика факультети 2-курсида таҳсил олаётган Аббос акага айтдим. У ҳеч нарса демади. Демади-ю, эртаси куни мени шаҳарга олиб кетди. Биргаликда университетнинг филология факультети биносига кирдик. Аудиториялар, кенг заллар, спорт майдончаларини кўрсатди. Талабалар билан учраштирди. Бу ерда кимлар ўқиб, қандай одамлар бўлиб етишгани, айни чоқда қанақанги машҳур сиймолар дарс бераётганигача гапириб берди. Қисқаси, шоир бўладиган одам бу ерда ҳам астойдил ўқиса мақсадига эришишига ишонтирди ва ўз шаҳримда қолиб ўқишимга кўндирди.
Мактабни тугаллаб, СамДУнинг ўзбек ва тожик филологияси факультети кундузги бўлимига ҳужжат топширдим. Пойтахтдан бошқа жойда ўқишни хаёлига ҳам келтирмай, ҳаволаниб юрган малласоч ғўр йигитча, ўқишга аранг илиндим. Илинганда ҳам сиртқи бўлимга… Гап шундаки, менга ўхшаган хиёл камроқ бал тўплаганлардан 30 нафарини (кўзлари қиймаганидан бўлса керак) сиртқи бўлимга қабул қилишди. Хуллас, 16 ёшимда университетнинг сиртқи бўлим студентига айландим.
“Зарари йўқ, – дедим ҳамон отдан тушмай, – биринчи курсни тамомлаб, кундузги бўлимга қайта ариза бераман. Керак бўлса, имтиҳон ҳам топшираман, лекин сиртқида қоп кетмайман!..”
Бу аҳдим биринчи курс охирига етмай чиппакка чиқди. Отам вафот қилди-да, кундузги бўлим ҳавасидан воз кечдим. Энди иш топишим, онамнинг ёнига киришим керак эди.
Колхоз раиси Рофе Ҳамроев қабулига кирдим. У киши ота қадрдоним эди, ниятимдан қувонди. “Ўғлим, сени бухгалтерия курсига юборамиз. Ўқиб келиб, бағримизда ишлайверасан”, деди.
Ана холос, муштдай бошимдан шоир бўламан, журналист бўламан деб юрган еримда ҳаммасини четга суриб қўйиб, бухгалтерлик қилармишман.
– Раис бобо, ўзимнинг ўқишим нима бўлади, – дедим ҳовлиқиб.
– Ўқишинг ўз йўлида кетаверади. Сессия пайтларинг ишдан рухсат берамиз. Ҳам ўқиб, ҳам дам олиб келасан, – деди раис хотиржам қилиб.
Бошқа иложим ҳам йўқ эди. Рози бўлдим. 1970-71 ўқув йилида бир йўла икки жойда ўқидим. Университетнинг учинчи курсига кўчган йилим колхозда меҳнат бухгалтери ёрдамчиси бўлиб иш бошладим. Аста-секин экономист ёрдамчиси, кейин чорва бухгалтери бўлдим. Бу орада университет таҳсили ҳам тугаб, филолог-ўқитувчи деган диплом олдим. Энди истаган еримда ишлашим, дебит-кредит ҳисоб-китобларидан халос бўлишим мумкин эди. Аммо, мени бутун ўқишим давомида қўллаб, иззатлаб, маош бериб турган жамоани индамай тарк этишим одобдан эмасди. Қолаверса, чорва бухгалтерлигидек баобрў, “ёғли” жойдан кетиб, мактабда оддий ўқитувчилик қилиш ҳам кўпчилик наздида кулгули туюларди. Яна бир томони – қарамоғимдаги укаларимнинг олди энди-энди суяги қотиб, оёққа туриб келаётган эди. Қисқаси, дипломли бўлганимдан кейин ҳам яна икки йил чўт қоқишга мажбур бўлдим.
Мажбур бўлдим, дейишим ҳам рост гап, ботинимда ҳали-ҳамон ижод дарди симиллар, озроқ фурсат топдимми, нималардир машқ қилишга ундарди. Ўқувчилик йилларимда шеърларим чиқа бошлаганди, кейин эса ҳикояларим ҳам… Аммо, уларни фақат туманимиз газетасигина тан олиб босиб турарди.
Ота қадрдоним бўлмиш Раис бобомиз (кейинчалик у киши қиссаларимда Рустам Ҳайдаров бўлиб кўринди) вафот этди, раҳматли яхши одам, республика миқёсида танилган машҳур раҳбар эди, 56 ёшида дунёдан ўтди. Ва шундан кейингина менга “монелик қиладиган” киши бўлмай, мактабга кетдим.
Мактабда бир йил ҳавас билан ишладим, ўзимни сувга тушган балиқдек ҳис этардим. Ғайратим ичимга сиғмас, “Шалола” деган адабий тўгарак очиб, ўқувчиларимга шоирликдан “дарс” бера бошлагандим. Кўп ўтмай яна безовталик бошланди менда. “Нимага энди дунёнинг бир чеккасида оддий ўқитувчи бўлиб қолиб кетишим керак экан, лоақал энди толеъимни синаб кўришим мумкин-ку!”, дердим ўзим билан ўзим курашиб.
Ҳамкасбларим билан сирлашдим. Қўлловчи бўлмади: “Энди кеч, оила, беш фарзанд билан Тошкентда яшашнинг ўзи бўлмайди. Қолаверса, бу соҳани танлаганнинг ё зари, ё зўри бўлиши керак”, дейишди. Фақат биргина инсон, қишлоғимизга Нурота томонлардан келиб қолган Нурмуҳамедов деган қария, бошланғич синф ўқитувчиси, бошқача гап қилди: “Менинг бир танишим бор, Низомийда, сиртқи бўлимда бизга дарс берган. Ёшим улуғ бўлгани учун ҳурмат қиларди, шу одамга учраб кўринг-чи”, деди.
Мактабда иккинчи йил иш бошлашимдан олдин, август ойларида Тошкентга келдим. Аспирантурада ўқиётган собиқ синфдошим йўл бошловчи бўлди. Ўша пайтларда қисқагина қилиб, “проспект 41” деб аталадиган (ҳозирги “Буюк Турон кўчаси, 41-уй”) бино остига келиб, “Гулхан” журналига қўнғироқ қилдик. Чунки, журнал таҳрир ҳайъатида биз излаб келган киши – Пирмат Шермуҳаммедов исмини кўргандим ва шу журналда ишласа керак, деган хаёлда эдим. Соддалигим ҳам шу даражада экан-да.
Ичкаридан кимдир жавоб берди: у киши катта одам. Ғафур Ғулом нашриётида бош муҳаррир бўлиб ишлайдилар, деди.
Оёғимдаги титроқ зўрайгандан зўрайди: ана холос, бу катта одамга қандоқ рўпара бўламан?!
Айтмоқчи, Тошкентдай жойга паспортсиз келибман. Учраган эшикда паспорт суриштириб туришса, бу ёғи қандоқ бўларкин, деган хавотирим ортиб борарди… Йўқ, “Навоий – 30”да ҳеч ким ҳужжат сўрамади.
Бинога бемалол кириб, ўша пайтлардаги энг машҳур Ғафур Ғулом номидаги нашриёт бош муҳаррири хонасини осонгина топдик. Катта одам дейишгани – Пирмат ака (профессор Пирмат Шермуҳаммедов) очиқ чеҳра билан қарши олди. Стулларга ўтказиб, чой узатди.
– Домла, биз Самарқанддан келдик, бир танишингиз юбордилар, – дедим томдан тараша тушгандай қилиб ва мактубни узатдим.
Пирмат ака дарҳол конвертни очиб, аввал суратга қаради.
– Э, домла-ку, – деди кулимсираб.
– Ҳа, Нурмуҳаммедов домла, мактабда бирга ишлаймиз, – дедим жонланиб.
– Тўғри, Нурмуҳаммедов. Олтмиш ёшида биздан диплом олганди. Ғайратли қария эди…
Пирмат ака кўп куттирмай хатни ўқиб чиқди-да, “қани, нарсаларингизни беринг-чи”, деди. Нарсаларим – бир даста шеър ва ҳикоялар эди, дарҳол узатдим.
– Яхши. Эртага шу пайтларда кела оласизми?
– Албатта, – дедим ҳовлиқиб.
Хуллас, эртаси куни айтилган соатда Пирмат Шермуҳаммедов хонасида ҳозир бўлдим.
– Шеърларингизни …га (исми ёдимдан кўтарилибди), ҳикояларингизни Ботир Норбоевга берганман. Ҳозир уларни чақиртирамиз, – деди Пирмат ака ишчанлик билан.
Шеърларимни олган одам топилмади, Ботир Норбоев хонага кириб келди. Қорачадан келган, қорувли йигит экан.
– Хўш, Батиржан, ҳикояларди ўқидингизми, – деди Пирмат ака хоразмча лаҳжада.
– Ўқидим, иккитасини…
– Қалай?
– Зўр!
– Расттанми?! – деди Пирмат ака унга синчков нигоҳини тикиб.
– Ҳа, Пирмат ака, менга ёқди. Вилоят муҳитидаги бир нарса бўлса керак дегандим. Йўқ, ёзса бўлар экан!
– Яхши, яхши. Унда ҳаммасини ўқинг-да, кейин менга беринг. Менам танишай. Кейин бир хулосага келайлик. Шу йигитти паддержка қилайлик, бўптими!
– Албатта, домла, мен тайёрман!
Пирмат ака менга юзланди.
– Самарқандга кетгунча, яна бир келсангиз, ҳикояларни ўқиб қўяман. Шеърларингизни ҳам…
Бир-икки кун ўтказиб, яна Пирмат акага учрадим. Энди бир мунча журъатланиб қолгандим. Анча суҳбатлашдик. Ҳикоялар тили, жумла қурилиши, воқеалар ривожи, мантиқийлигини мақтаб, кўнглимни кўтарди. Фақат озроқ юк ортиш зарурлигини айтди. Шу йил охирида, декабрларда янги ҳикоялар билан келсангиз, деди.
(Шеърларимни ортиқ суриштирмадим. Мендан шоир чиқмаса керак, насрда бирор нарсага эришарман, деган фикрларим қатъийлашиб улгурган эди.)
Пирмат ака мен учун “нажот фариштаси”дек бўлиб кўринган, мурғак болалигимдан ҳаловатимни ўғирлаган орзу-истакларимни қанотлантирган бир зот сифатида таассурот уйғотган эди.
Қишлоққа қайтдим. Қадам босишларим бўлакча, эрта-индин ёзувчи бўлиб танилишимга ишониб, ич-ичимдан ғурурланиб юраман. Ғайратим ичимга сиғмайди: эрталаб вақтли уйғониб, “ижод столим”га ўтираман, уч-тўрт қоғоз қоралаб, мактабга отланаман, у ёқдан қайтиб, тамадди қилмасдан яна қоғозга мук тушаман, кечки овқатдан кейин ҳам не маҳалгача қалам қитирлатаман. Столим устида – рўпарамда Пирмат Шермуҳаммедовнинг “Ижод дарди” китобининг орқа муқовасидаги сурати: “Ғайрат қилинг, сиздан ёзувчи чиқади”, дегандай жилмайиб, қувватлаб туради Пирмат ака.
Шу тарзда 1978 йил сентябридан декабригача ўнга яқин ҳикоя ёздим. Ва декабрда, ҳаётимда тубдан бурилиш ясаган янги йил арафасида яна Тошкентга йўл олдим.
***
Кейинги йил март ойларида, чамамда баҳорги таътил кунлари бўлса керак, ўзим раҳбарлик қилаётган ўнинчи синф ўқувчиларини Тошкентга томошага олиб келдим. Икки кун биргалашиб шаҳар айландик. Музей, театрларга кирдик, хиёбонларда кездик. Кейин уларни автобусга ўтқазиб, Самарқандга жўнатиб юбордим-да, ўзим Тошкентда қолдим. Биринчи қилган ишим – Ғафур Ғулом нашриётга бориб, ҳикояларим ҳақида биринчи илиқ гапни айтган адабиётшунос олим Ботир Норбоевга учрадим. Навоий кўчаси бўйлаб юриб, гурунглашдик. Гап орасида мавриди келиб қолувди, дардимни айтдим. Ҳали икки йил ўтмаёқ ўқитувчиликдан чарчаганимни, ўқувчиларнинг ярим умри далада ўтаётгани, хоҳлагандек дарс бера олмаслигингни ва ҳоказо муаммоларни қаторлаштириб, кейин мабодо мактабни ташлаб Тошкентга келсам, иш топишим мумкинми, энг муҳими, ишлаб кета оламанми… шунга сиз нима дейсиз, дедим. Ботир ака гапни айлантириб ўтирмади, иккиланмай келаверинг, иш топилади. Чидасангиз, ишлаб ҳам кетасиз, деди. Бу гапни ўзимча шундай тушундим: бу одам менга ишоняптики, шундай деяпти. Акс ҳолда… Хуллас, яна руҳландим. Ўзимга ишончим ортди. Мактабдаги фаолиятимнинг сўнгги ойларини ички бири орзиқиш, пинҳоний бир севинч билан ўтказиб, синфимнинг болаларига етуклик аттетацияларини топширган куним, мактабимиз директори, тарих ўқитувчиси, Халқ маорифи аълочиси Исомиддин ака Қаршиев ҳузурига кирдим. Ва мақсадимни айтдим. У айрим касбдошларим огоҳлантиргандек овора бўлма, Тошкентда яшашнинг ўзи бўлмайди, ё заринг ё зўринг бўлиши керак, деб қўрқитиб ўтирмади. Биламан, анча кеч ҳаракат қиляпсан, бошқа имконинг ҳам йўқ эди. Мана энди… бемалол кетаверсанг бўлади, деди. Дуо қилди. Хуллас, ўша 1979 йилнинг июлида паттам қўлимга тегди ва эркин қушга айланиб, йигирма олти ёшимда Тошкентга йўл олдим…
***
Худонинг берган куни Ғафур Ғулом нашриётидаман. Ботир аканинг хонасига кириб ўтираман. Ботир ака, Маҳкам ака (Маҳкам Маҳмудов) кун бўйи ишдан қолиб мен учун иш излашади. Аввал марказий газета-журналларга қўнғироқ қилиб чиқишди. Кейин Тошкент вилояти, “Тошкент оқшоми” газеталарига. Натижа йўқ. Илгари қаерда ишлаган, дейишади, мактабдами, бўлмайди. Бизга тайёр ходим керак! Кунлар эса ўтиб боряпти. Охири шу даражага бордимки, “Китобсеварлар жамияти”да бухгалтерлик ўрни бўш экан, борасизми, дейишди ҳазил-чин аралаш. Розиман, дедим сира иккиланмай. Ҳой, бу сенга колхоз эмас, давлат ташкилоти, кирим-чиқим, дебит-кредит ҳужжатларини юритишда осмон билан ерча фарқ бўлса керак, деб ҳам ўтирмадим. Нашриёт жойлашган бинонинг иккинчи қаватига тушдим. Раҳбарга учрадим. Бир кўзи қора тасма билан боғланган, аммо ўзи анча басавлатгина киши экан. У таржимаи ҳолим юзасидан обдон сўраб-суриштирди-да, кейин кўзимга қаттиқ тикилиб, “Хотин, бола-чақадан қочиб келяпсизми?” деса бўладими!.. Ҳалигача тушунмайман, нега бунақа деди бу одам… Сариқ одаммасманми, қизариб-бўзариб ўрнимдан туриб кетдим. Э, нима деяпсиз, ўйлаб гапиряпсизми, бизди Самарқанддан бола-чақани ташлаб қочадиган номард чиқмаган, чиқмайдиям!.. Бўпти, хайр!.. Раҳбар илжайди. Ўтиринг, ўтиринг, ҳазил. Бўпти, эртадан ишни бошлайверинг, Пирмат акадан таърифингизни эшитганман, ука. Фақат бунақа сержаҳл бўлманг-да…
Хиёл тинчланиб, Ботир акаларнинг хонасига кўтарилдим. Хўш?.. Бўлди, дегандай бош ирғадим. Лекин авзойимдан унчалик хурсанд эмаслигимни пайқади, шекилли, Ботир ака тасалли берди. Вақтинча илиниб туринг, бирорта маъқулроқ жой чиқиб қолса, шундай ўтиб кетаверасиз. Биз сўраб-суриштириб турамиз, деди. Шу пайт Маҳкам ака билан гаплашиб турган, чамаси ўзим тенги бир йигит биз томонга ўгирилди-да, радиога борсин, менинг ўрнимга, мен кетаяпман, деса бўладими!.. Сиз Литдрамда ишлайсиз-а, деди Ботир ака жонланиб. Ҳа, зўр жой. Ойлиги яхши, қалам ҳақиям… Маҳкам ака гапга аралашди: Ботиржон, сиз дарров Пирмат акага киринг, у киши тавсия қилса, йўқ дейишмайди.
Ишонсангиз, дилим шундай равшан тортиб кетдики, қўяверасиз. Ахир ўйлаб кўринг: муштдай бошимдан чўт қоқиб, дебит-кредитлардан безиб, мактабга ўтиб кетган бўлсам-да, азза-базза Тошкентга келиб, яна… Хуллас, Республика радиосига қараб йўл олдим. Ҳа, айтмоқчи, мени бу ерга келишимга сабабчи бўлган йигит – бугунги кунда таниқли шоир, олим, таржимон Тоҳир Қаҳҳор эди. Ҳозир ўйлаб туриб ҳайратга тушаман: бу одамларни илгари кўрмаганман. Бири қорақалпоқлик, бири хоразмлик, бири андижонлик, яна бири намаганлик… Уларга ўтказиб қўйган жойим ҳам йўқ. Лекин худди ўз жигарларига қайғургандек қайғуришади. Сира малолланмай, мен учун кимларгадир қўнғироқ қилишади, илтимос қилишади. Йўлим очилавермаса хафа бўлишади, ёруғлик кўринса, қувонишади. Мабодо дейман, шуларнинг ўрнида бирор тўнгроқ одамга дуч келганимда (кейин бунақа кимсаларга ҳам дуч келдим) нима бўларди?! Қишлоқдан ташқарига чиқмаган, ҳатто ҳарбий хизматда ҳам (оилавий шароит туфайли) бўлмаган мўрт йигитча Тошкент тош шаҳар экан деб, бу ерда ё заринг, ё зўринг бўлмаса бўлмас экан, деб ортимга қайтиб кетармидим. Ҳа, биринчи қадамларингда қандай одамларга дуч келишингда гап кўп экан…
Радио эшигига келиб, ичкарига қўнғироқ қилдим. Ҳаял ўтмай новча (мендан бир калла баланд), туташ қора қошли йигит чиқиб келди. Кулимсираб кўришди-да, паспортимни сўради. Кейин бир туйнукка бориб, рухсатнома ёздириб олди-да, ичкарига бошлади. Мелиса текширувидан ўтиб, иккинчи қаватга кўтарилдик. Бу ерга келишдан олдин, қулоғимни пишитишган. Синов қаттиқ бўлади. Дадил бўлинг, катта-катта гапираверинг, дейишган. Лекин барибир юрагим чопмаяпти. Бўлмайди, бари бефойда, деган ишончсизлик миямда айланади. Гап шундаки, мен шу чоққача туман газетасидан бўлак даргоҳни кўрмаганман. Санаганда саккиз-ўнта шеъру ҳикоям фақат ўша туман газетасида босилган. Республика радиосидай маҳобатли бир жамоага менинг нимамга ишониб ишга олишади. Ҳужжатларимни кўрибоқ ҳафсалалари пир бўлади, дердим. Тоир Юнус (ҳалиги мени ичкарига олиб кирган йигит) бир хонага бошлаб кириб, шу ерда ўтириб туринг, дея чиқиб кетди. Хона торгина, икки стол, бири кираверишда, ўнг қўлда, иккинчиси унга тақалган ҳолда эшикка қаратиб жойлаштирилган. Столлар ёнига биттадан қўшимча стуллар қўйиб қўйилган. Улардан бирига ўтирдим-да, қўлимдаги папкани стол устига қўйдим. Ва шундай бошимни кўтариб, рўпарадаги эшик ёзувига кўзим тушди: “Бош муҳаррир Насиба Эргашева”. Ие, ана бўлмаса, фамилиядош эканмиз-ку! Лоақал фамилиям шарофати билан… Ҳа, демак қабулхонадаман. Ҳозир бошлиққа олиб киришади. Йўқ, ундай бўлмади. Хонага жиддий қиёфали, баланд бўйли, қорачадан келган киши кирди. Қаердадир кўргандайман. Дарҳол жонкуяр Маҳкам аканинг гапларини эсладим. “У ерда Эминжон, Тоҳир Малик деган ёзувчи акаларингиз ишлашади. Танийсиз-а, уларни? Ҳа, ўқиганман. Унда жуда яхши. Иккиси ҳам бўлим бошлиғи, ана шулар ҳал қилишади…” Дарҳол, миям тиниқлашди. Ие, Тоҳир Малик-ку! Ўрнимдан чаққон туриб, салом бердим. У киши индамай кўришди-да, юқоридаги столга ўтиб ўтирди. Ўтиринг дегандай бош ирғади. “Тоҳир ака, яхшимисиз?” У эшитилар-эшитилмас овозда “яхши” деди-да, олдимдаги папкага ишора қилиб, қўлини чўзди. Дарҳол олиб бердим. Нафас ютиб, кузатиб турибман. У шошилмай қоғозлар билан таниша бошлади, аввал маълумотномани қараб чиқди, кейин таржимаи ҳолимни ўқиди. Навбат газеталарга келди. Уларни ва қўлёзмаларни бир-бир кўздан ўтказди-да, кейин ҳаммасини қайтадан жойига жойлаб, папка боғичини боғлади. “Тамом, ҳозир қўлимга қайтиб беради!” Йўқ, ундай бўлмади. Бошини кўтариб, жиддий тикилди-да, “Ҳм, беш болали йигитча”, деб қўйди. Нима дейишни билмайман, ҳазиллашяпти, десам, қарашлари жиддий. “Ўқиганмисиз?” “Нимани?” “Беш болали йигитча”ни-да”. “Ҳа, романними, ўқиганман…” Шундан сўнг, Тоҳир ака папкани стол чеккасига олиб қўйди-да, чоршанба куни келасиз, ҳикояларингиз билан болалар танишиб чиқишади, деди. Қолганини кейин гаплашамиз… У шундай деди-да, бош ирғаб қўйиб ўрнидан турди.
Тоҳир ака билан роса қирқ йиллик ака-укачилигимиз, устоз-шогирдлигимиз ана шу кундан, ўша мубҳамгина суҳбатдан бошланган экан ҳозир ўйлаб қарасам. Кошки эди шундай бўлишини олдинда билганимда, дўппимни осмонга отган бўлармидим. Аммо ўшанда у киши билан қайта учрашгунимча ичимни ит тирнаб юрди. Энди нима бўларкин? Ҳикояларим ёқармикан? Ҳалиги ҳазили бекорга бўлмаса керак. ўзингизни ҳам, беш болангизни ҳам қийнаб юрманг, Тошкентда яшашнинг ўзи бўлмайди, деса-я!.. Орадан бир кунни амаллаб ўтқазиб, чоршанба куни яна радиокомитет биноси олдида ҳозир бўлдим. Бу сафар ичкарига қўнғироқ қилишимга ҳожат бўлмади. Ойнаванд эшик очилиб, бир киши отимни айтиб чақирди. Бу ёққа келинг, деди. Эски танишлардек, қўл бериб кўришди-да, ичкарига бошлади. Қарасам, фойеда Тоҳир Малик ўрта бўйдан баландроқ, пишиқ-пухта тана-тўшли, очиқ чеҳрали бир киши билан турибди.
– Келинг, беш болали йигитча… Ва алайкум ассалом. Танишинг, бу акангиз – Эминжон Усмонов.
Қўш қўллаб кўришдим.
– Буниси, – мени чақириб кирган йигитга ишора қилди. – Сотволди Ражабов, анжанлик.
– Тоҳир билан юртдошмиз…
– Бўлмаган гап, ман тошканликман… – деди Тоҳир ака бамайлихотир. – Булар шунақа, машҳур одамларни дарров ўзлариники қилиб олишади. Ҳм, нотўғрими?.. Машраб қаерлик?
– Асли анжанлик.
– Ана, айтмадимми?..
– Исбот керакми?
Тоҳир ака исбот талаб қилиб ўтирмади-да, шеригига юзланди.
– Эминжон, бўлмаса, бу йигитчани сизга топширдим. Биз бормасак бўлмайди. Опага олиб киринг. Айтмоқчи, опаниям теги анжанлик.
Сотволди ака шарақлаб кулди. Тоҳир ака жиддий қиёфада давом этди.
– Анжанлик бўлмасаям бўладиган бола экан, денг. Ҳикоялари ҳақидаги фикримизни айтинг. – У шундай дея менга ўгирилди. – Битта ҳикоянгиз ёқмади менга. Билдингиз-а? Босмачилар ҳақидагиси. Билмаган нарсангизни ёзманг…
– Ҳалиги… Бўлган воқеа экан. Ҳатто ўзимизнинг қариндошимиз экан…
– Қариндошингиз Йўлдошхўжа… – у шерикларига қараб кулимсираб қўйди-да, – унақа одам бўлмаган, эҳтиёт бўлинг, – деди. Кейин гапни қисқа қилди. – Бўпти, буни алоҳида гаплашамиз…
(Тоҳир аканинг бу танбеҳи сабабини кўп ўтмай тушундим. Кўзим ярқ этиб очилди. Мен, қизил шўро мактабининг аълочи ўқувчиси, билиб-билмай ўз аждодларим юзига (Ўзи кечирсин!) лой чапламоқчи бўлган эканман).
Мен ғалати бир ҳолатда эдим. Куни кеча бу кишиларнинг бирортасини танимасдим. Аммо ҳозир ўз-ўзидан уларнинг бирига айланиб турибман. Бир-бирларига бемалол ҳазил қилишяпти. Ўзларига яқин олганларидан бўлса керак-да, акс ҳолда… Наҳотки, бу ёғи осон кўчса…
Жудаям осон кўчмаган бўлса-да, оқибати хайрли бўлди. Тўрт ой синовда юрдим. Топшириқ беришади, мен Ботир акага учраб, йўл-йўриқ оламан-да, ишга киришаман. Лавҳа, мақола, очерклар тайёрлаб келаман. Ёзганларим маъқул топилади, эфирга берилади, Уч-тўрт сўм қалам ҳақи ҳам оламан. Лекин иш масаласи илгари силжимайди. Яхшиям ётоқ масаласида қийналмадим. Аввалига Халқ хўжалиги институти ётоқхонасида (Абдуманнон исмли талаба ҳамқишлоғим ёрдамида), кейин «Аспирантлар уйи»даги ҳалиги аспирант синфдошим хонасида деярли текинга яшаб турдим. Ҳафта сайин Самарқандга қатнайман. Қатнаганда ҳам пайшанба куни кечки поездга ўтириб, жума куни эрталаб қишлоқда бўламан. Уйимдагилар билишади, билмаганлар, мени Тошкентдаги катта бир редакцияга жойлашиб опти, деб эшитганлар, ажабланишади. Бугун иш куни эмасми, деб сўрашади. Мубҳам жавоб қиламан: иш куни. Мен сафардаман, дейман. Ишқилиб охири бахайр бўлсин-да, шарманда бўлмайин-да, Худойим, деб қўяман. Шу тахлит ою кунлар ўтиб борарди. Бир сафар «дам олиш» кунларини ўтказиб, Тошкентга отланиб турибман. Октябрь ойи яримлаган. Укаларим томга шифер қоқишяпти. Нима бўлди-ю, йўлга чиқаман деб турган еримда ниятимдан қайтиб, кел, бир-иккита шиферни узатишиб юборай дебман. Шифер деганим ҳалиги биз билган азбестданмас, тунукадан эди. Иккитасини тепага узатдиму, учинчиси негадир тепада турган йигитнинг қўлидан сирғалиб тушиб кетди. Ўзимни четга олдиму, ўнг оёғимни тортишга улгурмадим. Оёғим юзи худди олов теккандек «жиз» этди. Қарасам, оқиш туфлим қип-қизил қонга бўялибди. Дарҳол мени суяб, қўлтиқлаб чорпояга олиб бориб ўтқазишди. Туфлимни, пайпоғимни ечишди. Тунука шифер қирраси шим почасини, пайпоғимни устарадек қирқиб, кейин оёғимга ботган, йўғон томирлардан бири кесилган шекилли, қон тўхтай демасди… Бир ҳафтача қишлоқда қолиб кетдим. Кейин учта чок тушган кесик оёқ билан яна Тошкентга йўл олдим. Оқсоқланиб радио биноси томон борарканман, «Э, қаёқда юрибсиз?!» дейди биров. Қарасам, шу ердаги кўз танишларимдан бири. Ниманидир сездими, юрагим бир қалқиб олди. «Тоҳир ака билан Эминжон ака сизни бир ҳафтадан бери қидиришади. Тез учранг. Янгилик бор, шекилли…»
Оёғим симиллаши бир пасда йўқолди.
Узун коридор охирида Эминжон ака кутиб олди. Қаёқларда юрибсиз, дарвеш?! Қишлоқда эдим. Келаётиб…
Эминжон ака оёғимга тикилиб, бир зум жимиб қолди-да, кейин: Ҳозир тузукми энди, пахта теришга ярайсизми, деди. Тушунмай, анграйдим. Бу ёққа юринг-чи. Тоҳир аканинг хонасига бошлаб кирди. Ие, беш болали йигитча топилибди-ку, дея Тоҳир ака телефон гўшагини жойига қўйди. Ҳозир розискка берсамми, деб тургандим… Бу дарвишингиз қишлоққа кетган экан, деди Эминжон ака ўтираётиб. Ҳмм… деди Тоҳир ака менга бошдан оёқ қараб чиқиб, болаларни кўпайтиргани кетгандир-да. Эминжон ака кулди. Қаёқда, устачилик қилиб, оёғини кесиб олибди… Тоҳир ака воқеа тафсилотини эшитиб, бир зум жим қолди. Кейин кулимсиради. Зарари йўқ, қишлоқди боласи, чидайди, деди. Энди гап бундай, беш болали йигитча. Опа сизни раисга олиб киради. Оқсамайсиз. Ҳеч нарса бўлмагандай, нима дейишса хўп дейсиз. Бугун 1 ноябрь, Убайдулла Ёқубович ҳужжатингизга қўл қўяди-да, эрта шанба, якшанбани ўтқазиб, тўртинчида пахтага кетасиз. Келишдикми?!
Ҳаяжондан нафасим тиқилиб, овозим чиқмай қолди. Шошиб бош ирғадим.
Кейинчалик айтиб беришларича, менинг фамилиядош опам бўлим бошлиқлари Тоҳир ака билан Эминжон акадан пахтага одам сўрабди. Ҳамма ишга ярайдиганлар пахтада, бошқа одамимиз йўқ дейишибди. Билмадим, иккита одам керак. Ана Тоиржон (Тоир Юнус) борсин. Яна битта топинглар. Одам бор, дебди Эминжон ака Тоҳир акага қараб олиб. Ким? Синовда юрибди, ёзганларини ўқидингиз. Эфирга бериб турибмиз, дебди Тоҳир ака давом этиб. Шу йигитни ишга олайлик-да, пахтага жўнатайлик… Майлику-я, Литдрамга ёшлик қилади-да. Қанақасига ёшлик қилади, дебди Эминжон ака қатъий туриб. Йигирма олтига кирган… Ижодкор сифатида ёш деяпман, китоби чиқмаган. Марказ тугул, вилоят газеталарида бирор нарсаси босилмаган. Менга қолса-ку, йўқ демасдим, сизларга ишонаман, дирекциядагилар оёқ тираб олишган. Опа, дебди Эминжон ака сўнгги нуқтани қўйиб, шу йигит учун Тоҳир иккаламиз кафилмиз. Агар ишни эплолмаса, жавобини биз берамиз. Хуллас, бош муҳаррирни кўндиришибди. Кейин мени излашса, йўқмишман. Агар бир кун кечикканимда билмадим нима бўларди.
Хуллас, ўша куни Телерадио Давлат қўмитасининг қирқ йиллик раҳбари Убайдулла Ёқубович Иброҳимов буйруққа имзо чекди. Ва бир кун ҳам ишламай, 4 ноябрь куни Бекободга пахта ҳашарига жўнадим. Айтмоқчи, ишга кирган куним Аспирантлар ётоғига бордим-да, оёғим яраси битгандир деган хаёлда, секин ипларини қайчи билан қирқдим. Қирққанимни биламан, жароҳат ўрни очилиб кетса бўладими!.. Оббо, энди нима қиламан? Ҳамхоналарим маслаҳати билан оёғимни сиқиб боғладим-да, дорихонага чиқиб, бир талай стрептоцид таблеткалари, йод, зеленка, бинт олдим. Хонага қайтиб, таблеткаларни туйдим-да, кукунини ярамга сепдим. Устидан ачитиб йод суркаб, бинт билан боғладим…
Пахта териб юраман. Бир маҳаллар этигимни ечсам, пайтавам қип-қизил қонга бўялган бўлади. Дарҳол ярамга таблетка кукунидан сепаман, малҳам суриб, бинт билан боғлайман ва устидан пайтава ўрайман. Ҳеч кимга сездирмайман. Суягим ғўза эгатларида қотган эмасми, теримда қийналмайман. Аксинча, ҳавас билан, соғинч билан эгат оралайман. Болалигим ўтган далаларни, бешинчи синфдан бошлаб пахта ҳашарига чиқиб кетишларимизни эслайман. Синфдош, қишлоқдош болалар, қизларни бир-бир кўз олдимга келтираман. Айниқса, кичкинтойларим ёдимга тушса, нафасларим қайтиб, юрагим ҳаприқиб кетади. Тавба, дейман, етти ухлаб тушимга кирмаган ишлар бўп кетди-я!..
Бўлажак ҳамкасбларим Тоир Юнус (муҳаррир), Санжар Саъдуллаев, Воҳиджон Дўстмуҳаммедов (радиорежиссёр)лар билан деярли тенгдош эканмиз, юлдузимиз ўнг келиб, иноқлашиб кетдик. Ишим осон ҳал бўлганидан бир қувонсам, бўлажак ишхонам қоронғу ўрмондай кўриниб ваҳимага солади. Хўп, эрта бир кун пахтадан қайтарман. Ишга ҳам тушарман, дейман гоҳида ўзимча. Эплаб кетармикинман? Ишқилиб мени кафилликка олганларни уялтириб қўймасам гўрга эди. Баъзан шунга яқин гап қилсам, Тоиржон далда беради. Э, парво қилманг, ҳаммаси яхши бўлади, дейди. Ҳали сиз билан бирга кўп эшиттиришлар тайёрлаймиз, дейди Санжар ҳам уни қувватлаб. (Санжар Саъдуллаевни танийсиз, бугунги аксар хориж телесериаллари бош қаҳрамонларини «ўзбекча гапиртирадиган» дубляж қиролларидан бири. Тоир Юнус ҳақида гап кетганда мен доим Радиодан топган энг садоқатли, оқибатли дўстим эди, дея эътироф этаман. Афсус, умри қисқа экан, 56 ёшида (1954-2010) дунёдан ўтди. У 1996 йилда радиодан кетиб, кинохроникада бош муҳаррир бўлиб ишлаётган эди. Режиссёр Воҳиджон Дўстмуҳаммедовнинг ҳам ширали, салобатли овози бор эди. Кейинги пайтларда уни телекўрсатувларга ҳам жалб қилишиб, мумтоз ғазалларни ўқитишаётган эди. У ҳам Тоиржон билан тенгдош, вафоти ҳам деярли бир вақтга тўғри келган эди янглишмасам. Оллоҳ раҳмат қилсин уларни).
Хуллас, пахта териб юрибман. Ҳали айтганимдай, кунига икки-уч маҳал бекитиқча этигимни ечиб, оёғим жароҳатини тозалаб, кукун билан селгитиб, йод суркайман. Баъзида оёғимни қимирлатсам, шиқирлаган овоз чиқади. Бош бармоғимни ушлаб кўрсам, карахт, ҳеч нарсани сезмайди. Оббо, дейман ташвишга тушиб, бир касофатга йўлиқиб қолмасайдим!.. Кундузи деярли оғриқ сезмайман, лекин кечаси йиғма каравотимга чўзилишим билан, нафақат жароҳат ўрни, ўнг оёғим бор бўйи билан қақшашга тушади. Тишимни тишимга босиб, ухлаб олишга уринаман. Баъзида ярим тунлар бўлиб кетса ҳам оғриқнинг хуружидан кўзимга уйқу келмайди. Касални яширсанг, иситмаси ошкор қилади, деганича бор экан. Радио раҳбарлари биздан хабар олгани келишган экан, кимдир мени «сотибди». Ғафур ака Аҳмедов деган директор ўринбосари ёнимга келди. Мен эндигина каравотимга ёнбошлаган эдим. Нари беридан гаплашган бўлди-да, секин одеялимни кўтарди. Бу нима, деди. Ҳеч нарса. Бинт билан боғлаб ташлабсиз-ку. Дўхтирга учрадингизми? Э. шарт эмас… Сизни қаранг-у… У бир пасда амбулатория навбатчисини бошлаб келди. Ва қисқаси, менга рентгендан ўтиб келишга йўлланма беришди. Рухсат текканидан қанотланиб, тўғри Самарқандга кетдим. Соғинганларим билан дийдорлашиб, рентген натижасини олиб қайтдим. Суякка зарар етмаган экан. Лекин барибир, теримга қайта рухсат беришмади.
Шундай қилиб, 1979 йилнинг 19 ноябрь куни Республика радиосининг Адабий-драматик эшиттиришлар бош редакциясида Наср бўлими муҳаррири сифатида биринчи иш кунимни бошладим. Ҳеч шубҳасиз, бу менинг омадим, Яратганнинг буюк марҳамати эди. Гапнинг ҳалолини айтадиган бўлсам, ўша ҳолатимда мен бу вазифага муносиб эмасдим. Мендан ташқари ҳам (кейинчалик эшитишимча) бу ўринга яхши-яхши номзодларни тавсия қилишган, шу сабабли ҳам етарлича қаршиликлар бўлган, бироқ, ҳали айтганим Тоҳир Малик, Эминжон Усмонов деган инсонлар (Оллоҳ раҳмат қилсин уларни!) қатъияти орқасидан улоқ менда кетган экан. Энди ҳаммаси ўзимда қолган эди. Ҳар ҳолда азза-базза ишлаб турган жойимни ташлаб Тошкентга келганим, оилам, болаларим, аввало Онаизоримнинг умид билан кўз тутиб тургани, менга ишонч билдирган устозлар олдидаги масъулиятим, ва албатта, табиатимдаги ботиний бир ўжарлик қувват бердими, хиёл фурсатда радиочига айландим. Шубҳасиз, бу борада жамоанинг, атрофимдаги яхши одамларнинг бағрикенглиги ҳам катта ёрдам берди.
Радиода иш бошлаганимдан сўнг эфирга биринчи берилган жиддий ишим – олти миллионли пахта режаси бажарилган кун эфирга берилган радиокомпозициям бўлди. Уни синовда юрган пайтларим ёзиб берган эдим. Композиция аввали ва охирида таниқли ижодкорлар табриги берилса… деган таклиф тушди. Эркин Воҳидов, Абдулла Ориповлар бўлса янаям яхши бўларди, дейишди. Усмон ака (Усмон Азимов) жонимга аро кирди. Мен бирга бораман, деди. Мендек бир ғўр йигитчанинг бундай номдор шоирларга рўпара бўлиши осонми?! Хуллас, дастлабки иш кунларимданоқ ана шундай инсонлар билан юз кўришиш насиб этди. Ва хизмат тақозоси билан кейинчалик не не улуғлар билан мулоқотда бўлдим, уларнинг неча бирлари билан ота-бола, ака-ука, устоз-шогирд сифатида бир умрга боғланиб қолдим. Бир чеккадан айтаверсам эҳ-ҳе…
Ғайбулла Саломов, Нажмиддин Комилов, Тилак Жўралар ҳақида орқаворотдан эшитиб юрардим. Уларнинг атрофидаги ажабтовур муҳит, гуррос-гуррос талабаларнинг уларга эргашиб юришлари… Шунингдек, Озод Шарафиддинов, Бегали Қосимов, Талъат Солихов каби машҳур домлалар ҳақида ҳам… Уларда ўқиган, улар билан мулоқотда бўлган ижодкорларга ҳавас қилар ва Тошкентда ўқиёлмаганимдан ўксиб қўярдим.
1992 йил эди. Профессор Ғайбулла Саломовнинг 60 йиллиги муносабати билан эшиттириш тайёрлашга топшириқ олдим. Домла билан танишдим, анча суҳбатлашдим. Шу аснода Нажмиддин Комилов, Тилак Жўралар билан ҳам кўришиш насиб этди, уларнинг ҳам овозини ёзиб олдим. Эшиттириш 11 декабрь куни эфирга чиқди. Айнан шу куни Университетда Домланинг 60 йиллигига бағишланган катта тантана бўлиб ўтди ва уни ҳам махсус овоз ёзиш машинасида Университетга бориб, магнит тасмасига туширдим. Юбилейдан роса бир ҳафта ўтиб эса… фожиа юз берди – Республика прокуратурасида масъул вазифада ишлайдиган домланинг ўғли Ҳабибулла Саломов сирли равишда ғойиб бўлди. Икки инфарктни ўтказган отанинг ёлғиз фарзандидан жудо бўлиши тасаввурга сиғмайдиган мусибат эди. Яхши эслайман, ўшанда кўплаб шогирдлари, Ҳабибулланинг дўстлари домлани мусибат билан ёлғиз қолдирмасликка, чалғитишга, тасалли беришга ҳаракат қилишди. Мен ҳам ўз ўрнида Ғайбулла акани радиога тез-тез чақирадиган ёки ёзув ускунасини кўтариб, уйларига бориб турадиган бўлдим. Ҳар хил байрам, юбилейлар муносабати билан буюртмалар ҳам берардим ва домла бу ишларни камоли ҳафсала билан бажариб келарди. Эсимда, ўша кунларда Тилак Жўра касал бўлиб қолди. Оғир эмиш, Сайётга опкетишибди, деган хабарларни эшитдик. Ғайбулла ака менга қўнғироқ қилиб, Тилакжон бетоб, унинг ижодига бағишлаб эшиттириш тайёрладим. Шуни тезгина эфирга берсак, эшитиб зора умрига умр қўшилса, деди. Биз улгурдик, раҳматли Тилак ака эшитиб, хурсанд бўлганидан ҳам хабар топдик ўшанда. Самарқанддаги энг яқин дўсти, профессор Нуриддин Шукуров вафот этганида ҳам бутун бошли хотира эшиттиришни домланинг ўзи шахсий ташаббус кўрсатиб, тайёрлаб келди. Хуллас, муносабатларимиз шу даражага етдики, Худонинг берган куни қўнғироқлашиб, бир-биримиздан ҳолдон бўлмасак уйқумиз келмасди. «Ёзилмаган достон» бадиамда айтганимдек, домла 1995 йили Ҳаж зиёратида бўлиб қайтди. Ўша йилларда, баъзи бир сабабларга кўра, Москвада яшашга мажбур бўлган тадбиркор шогирдларидан бири – Анвар Ҳусайинов, домла, бир Ҳажга бориб келмайсизми, деб қолади. Э, Анваржон, бизга йўл бўлсин, дейди домла кулиб. Нега ундай дейсиз, домла, нафақат ўзингиз, қанча шогирдингиз бўлса, айтинг, биз юборамиз, дейди. Йўғ-е! Хўп, дейверинг, корпорациямиз ҳомийлик қилади. Домла бир куни мени ёнига чақириб, мулла фалончи, нима дейсиз, бизга ҳамроҳ бўласизми, деб турибди. Қулоқларимга ишонмадим. Аввалига хўп дедим-да, кейин ниятимдан қайтдим. Ғуломхон Ғафуров (адабиётшунос олим)га ёрилдим. Ҳар қанча ҳомийлик қилишганда ҳам, ёнингда ўзингнинг уч-тўрт танга пулинг бўлиши керак-ку, мен бўлсам, қип-қизил пролетарман, домлага узримни айтиб қўйсангиз, дедим. Йўқ, йўқ, деди раҳматли Ғуломхон ака бош чайқаб, бу гапни ўзингиз айтганингиз маъқул, домлани хафа қилиб қўямиз, деди. Биргалашиб бордик. Узримни айтдим. «Ие, бу қанақаси бўлди, – деди Ғайбулла ака ранжиган қиёфада. – Мен ҳали кимларга ишониб юрибман-а!» «Домла айтдим-ку…» «Бу баҳона бўлмайди, мана сизга юз доллар!» «Қарз олиб Ҳажга бориш тўғри эмас-ку, домла…» «Қарз эмас, ҳалиги таржима қилаётган китобингиз ҳисобидан!» Бошқа гапга ўрин қолмади. Рози бўлдим…
Яна гап аввалига қайтсам. Анча қўлим келиб қолди. Ишга шунчалик шўнғиб кетдимки, операторлик, баъзида режиссёр оғайниларим ҳаяллаб қолишса, уларнинг йўқлигини билдирмай, режиссёрлик ҳам қилиб кетаверадиган даражага етдим. Қизиғи, бунга оддийгина оператор қизнинг дашноми туртки бўлди. Адашмасам, Жуманиёз Шарипов деган кекса бир ёзувчининг интервьюсини ёзиб олишим керак эди. Домлани студияга бошлаб кирибман-да, рўпарасида ўтириб олибман мен содда. Жуманиёз ака суҳбатини бошлади, аниқроғи қоғозга ёзганларини ўқиб берди. Кексалик сабаб, бир-икки жойларида янглишди. Аппаратхонада ўтирган қиз, ойнадан менга қараб, қандайдир ишоралар қилди. Тушунмадим. Ўтиравердим. Кейин билиб оларман дедим. Хуллас, домлани кузатиб қўйиб, аппаратхонага кирдим. Нима гап, Вазирахон, деганимни биламан, э, қанақа одамсиз, деб бобиллаб берса бўладими.
Ҳа, нима бўлди?
Нега студияга кириб олдингиз? Редактор дегани мана бу ерда ўтирмайдими. Виступаюший адашса, кнопкани босиб, домла тўхтанг, мана бу жойини бошқатдан ўқиб беринг, демайдими?!
Узр, узр, билмабман.
Билмасангиз, энди билиб оласиз. Мана лентангиз, монтажний топиб, ўзингиз монтаж қилинг. Менинг вақтим йўқ…
Латтам сувга тушиб, хонамга қайтдим. Ҳалиги қиз ўзимга дашном бергани етмагандай, таҳририятга ҳам кириб ахборот бериб кетибди. Бошим гангиб, қип-қизариб ўтирган еримда барака топгур Матлуба опа (Матлуба Исломова, «Дугоналар» журналини тайёрларди) деган муҳарриримиз шартта ўрнидан турди-да, фалончи бу ёққа юринг, деди. Индамай эргашдим. Опа тўртинчи қаватга бошлаб чиқди. Монтажхона топиб, бир пасда ҳалиги «виступаюшим» сўзида адашган жойларини шартта-шартта қирқиб, улаб чиқди-да, магнит тасмаси ўрамини қўлимга тутқазди. Ҳалиги маҳмаданага обориб беринг, янги лентага кўчирсин-да, фонотекага топширсин, деди. Шунчалик иш экану анови қиз… дея ажабландим. Роса алам ўтган эканми, нафақат матнга алоқадор юмушларни, балки техник ходимлар бажарадиган вазифаларни ҳам ўзлаштириб олишга киришиб кетдим. Натижада студияга кириб бораверсам, қизлар қувонадиган, бутун бошли студия ихтиёрини менга топшириб, «зарур юмушлари»ни бажариб олгани чиқиб кетадиган бўлишди…
Кунларнинг бирида Эминжон ака, ҳадеб қишлоққа қатнайверасизми, оилани кўчириб келинг энди, деб қолди. Ижарага яхшироқ жой чиқишини кутиб юрибман, дедим. Жой бор, сиз ҳаракатингизни қилаверинг, деди. Кейин мени Келесга кетаверишдаги Киров деган бир қишлоққа бошлаб борди. У ерда бўш ҳовли бор экан. Ҳовли эгаси Эминжон аканинг туғишган акаси бўлиб, у хизмат юзасидан оиласи билан бошқа вилоятга кўчиб кетган экан. Ижара ҳақисиз, фақат ҳовли-жойга қараб туриш шарти билан яшаб турадиган бўлдим. Эминжон ака раҳматли шу тахлит менинг яна бир муаммомни ҳал қилиб берган эди.
Тошкентда илк учратганим ёзувчи-шоирларнинг баридан нуқул яхшилик кўраверганим учунми, бу қавм аслан фариштага яқин яратилган экан, деган хулосага ҳам келиб бўлгандим. Лекин… Йўқ, хулосада янглишган эканман, демоқчи эмасман. Ҳали ҳамон ўша фикрдаман. Китоб ўқиган, боз устига қўлига қалам тутиб, қоғоз қоралашни уддалаган одамдан ёмонлик чиқмайди деб ўйлайман. Лекин… айтайлик, кимнингдир омади юришавермади, омади юришганларга қараб дили оғригандай бўлди. Бу оғриқ секин-аста шайтон қутқуси билан аламга, алам ҳасадга айлана борди. Шайтонга изн бердингми, (Ўзи асрасин!) имонинг заҳа ейди, бир кун қарабсанки, аламангиз, ожиз бир кимсага айланиб қолибсан. Бадиамни «Яхши одамлар» деб номлаганман. Шу сабабли онда-сонда учратганим – бундай касларни эсламоқчи эмасдим. Аммо, бошқа бир сабаб билан айрим бирларини тил учидагина айтиб ўтмоқчиман. Хуллас, бир ҳамкасбимиз бор эди. Ёзувчи сифатида ўзимиз қатори бўлса-да, радиожурналист сифатида тенгсиз эди. Шу оғайнимиз икки гапнинг бирида менга танбеҳ берар, бир йилдан ошди, радиодасиз, наср бўлимида ишлайсиз. Ўзингиз ҳам ҳикоялар эълон қилинг бундай. Бунақа имконият ҳаммадаям бўлавермайди, дерди. Ҳайрон қолардим, наср бўлимида ишлашимнинг нима алоқаси бор? Яхши ҳикоя ёзсам, чиқаверади-да, дердим. Қишлоқдан қўлтиқлаб келган ҳикояларимни эса эълон қилдиришга юрагим бетламасди. Ҳар ҳолда Наср бўлимида ишлаб, турли савиядаги асарларни ўқийвериб, озмунча кўзим пишиб қолган экан-да. Ниҳоят янги бир нарса туғилди-да, уни «Ўзбекистон маданияти» газетасига олиб бордим. Наср бўлими бошлиғи Абдуқаҳҳор Иброҳимов ҳикояни маъқул топиб, олиб қолди. Лекин ана мана дегунча олти ойлар ўтиб кетди ҳам, ҳикоя босилмади.
Ёши улуғлар яхши эслайди: 1981 йилда таниқли ёзувчи ва давлат арбоби Сарвар Азимов Ёзувчилар уюшмасига биринчи котиб бўлиб келди. Янги раҳбарият янгича иш тутди. Об-ҳаво буткул ўзгариб, уюшма фаолияти жонланиб кетди. Шу жараёнда уюшма муассислигидаги «Ўзбекистон маданияти» газетаси «Ўзбекистон адабиёти ва санъати»га айлантирилиб, Ўзбекистон халқ ёзувчиси, ёш ижодкорларнинг катта ҳомийси Асқад Мухтор бош муҳаррир этиб тайинланди. Газета янги номда апрель ойидан чиқа бошлаган бўлса, май ойининг бошида менинг «Пояндоз» деган ҳикоям босилиб турибди. Ҳалиги оғайним мени табриклаган, ана бу бошқа гап, дея мақтаган бўлди. Лекин ноябрь ойига бориб иккинчи ҳикоям ҳам «ЎзАС»да босилиб чиқди-ю, балога қолдим. Оғайним энди ғайирлигини яширолмади. Газетага борсам, аввал фалончининг ҳикояларини бериб олайлик, кейин сизга навбат тегади, дейишяпти, деди. Йўғе, дедим анг-танг бўлиб, етти ой оралиғида наҳотки сизга навбат тегмаган бўлса?! Оғайним бу билан кифояланиб қолмай, Опа (бош муҳаррир)га кирибди. Гўёки мен «ЎзАС»нинг масъул котиби билан олди-берди қилиб, яъни унинг ҳикоясини радиода бериб, ўзимникини газетада чиқариб ётганмишман. Бу қаттиқ айбнома эди. Опаям бу гапга лаққа тушиб, бўлим бошлиқларини чақириб, бу масалани ўрганишни топширибди. Тоҳир ака кулибди, нима Маматқулнинг (таниқли адиб М.Ҳазратқулов) ҳикоялари илгари радиода кетмаётганмиди?! Яқин орада мен унинг бирор нарсасини берганимизни эслай олмайман, дебди. Опа, биз аксинча хурсанд бўлишимиз керак эмасми, дебди Эминжон ака дангалига олиб. Кечагина ишга олишда қанча иккиланган эдик. Ишни тортиб кетди. Мана энди ёзувчи сифатида Асқад Мухтордай устознинг назарига тушибди, бу яхши-ку! Қолаверса, мен домлани яхши биламан, яхши асарни тутиб турмайди. Асар ёқмаса, авлиёси ўртага тушсаям босмайди…
Бу масала шу тарзда ёпилиб кетди-ю, лекин мендаги карахтлик анчагача тарқамади. Наҳотки, одам дегани шу қадар буқаламун бўлса, дея тутақардим дамба дам. Ахир, айнан унинг ўзи эмасмиди мени шунга тарғиб қилган, оғайни, наср бўлимида ишлайсиз, бунақа имконият ҳаммадаям бўлавермайди, деган.
Кўп ўтмай ўзимга келдим. Ўйлаб қарасам, бекорга тутақибман. Аксинча, қувонишим керак экан. Кимнингдир ҳасадини қўзғамабманми, демак, менда ҳам нимадир бор экан… Бўлиб ўтган гап-сўзлардан чиқарган хулосам тўғри экан шекилли, кўнглим ўз-ўзидан ёришиб бораётганини пайқадим… Ҳа, дарвоқе, бу нохуш ҳодисани эслаб ўтишимдан мақсадим бошқа эди. Ўшанда янгиланган адабий газетамизга бош муҳаррир бўлиб келган Асқад ака ишни таҳририят папкаларида йиғилиб ётган асарлар билан танишишдан бошлаган экан. Айтишларича, бир ҳафта босим ўтириб, ҳикоялар, шеърлар, публицистик асарларни битталаб кўздан ўтказади, саралайди ва шунда менинг сарғайибгина ётган ҳикоям ҳам қўлига тушиб қолади.
(Ўрни кеп қолди, айтиб ўтай: ўша етмиш-саксонинчи йиллар муҳит бир мунча юмшаган даврлар экан. Ундан аввалроқ эса… айтишларича, «Ўзбегим», «Ўзбекистон» қасидаларини, «Темур тузуклари»ни кимлардир (Асқад Мухтор, Иброҳим Раҳим кабилар) бошларини кундага қўйиб, эълон қилдиришган экан. Ҳатто ўшанда Республиканинг биринчи раҳбари ҳам ўртага тушишга мажбур бўлган дейишади. Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Миртемир, Шайхзода, Зулфия опа каби забардаст инсонлар ҳимоясида ҳам қанчалаб истеъдод ниҳоллари омон-эсон қад ростлаб олгани ҳақида эшитиб юрардик. Масалан, мен ўзим эса Асқад Мухтор, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров каби атоқли адиблар, Матёқуб Қўшжонов, Озод Шарафиддинов, Иброҳим Ҳаққул сингари ҳақгўй олимлар, болалар адабиётидан Носир Фозилов, Қудрат Ҳикмат, Турсунбой Адашбоевдек жонкуяр инсонлар не-не истеъдодлар бошини силаб, уларни иссиқ-совуқ шамоллар хуружидан асраб қолганига гувоҳман.)
Асқад акага учрадингизми, дейишди. Йўқ, нимайди? Ҳар ҳолда раҳмат айтиб қўйган яхши. Шартмикан, дедим чўчинқираб. Тортинманг, боринг, қоидаси шунақа.
Минг бир истиҳолаю ҳаяжон билан йўлга чиққандим, учрашувимиз жўнггина ўтди. Уюшмадаги тадбирларда узоқдан кўриб юрардим, аммо ўзи билан биринчи марта юзма юз келишим, кўришишим эди. Домла, мен раҳмат айтгани келган эдим, дедим. У индамай, синчи нигоҳ билан кулимсираб қараб қўйди. Ҳикоям чиққан эди. Ҳа, сизмидингиз? Ҳа, домла, миннатдорман… Қаердасиз, деди Асқад ака мулозаматимга ортиқча эътибор қилмай. Радиодаман, Литдрамда. Ҳа, яхши жой, Ўлмас ишлаган, Омон Мухтор. Билишимча, ҳозир Тоҳир, Эминжонлар ўша ерда… Бўпти, қатнашиб туринг. Яхши нарсалар ёзинг…
Айтишардики, кимнинг асари Асқад Мухтор имзоси билан эълон қилинса, бу катта омад. Мана фалончи, фалончилар ҳаммаси Асқад Мухтор туфайли катта йўлга чиқиб олишган… Шуларни ўйларканман, ич-ичимдан қувониб қўяман: демак, энди менинг ҳам… Айни чоқда ичимга хавотир оралайди. Қатнашиб туринг, яхши асарлар ёзинг, деди Асқад ака. Лекин яхши асарлар ёзишга имкон бўлармикан? Ишимдаги нафас олдирмайдиган югур-югурлар йўл берармикан?.. Радио дегани конвейердай гап бўлса, ҳафта алмашиб келаверса. Эфир деганни тўлдириб бўлмаса… Йўқ, тўхта дейман, бирдан ҳушёр тортиб. Сен нималар деяпсан? Бу анови боланинг гаплари-ку. Нима бало, сенам вирус юқтириб олдингми ундан?! Унинг таъсирига бериляпсанми ҳалитдан?!
Дарҳақиқат, ишга келибманки, ҳали айтиб ўтган ҳамкасб оғайним бир гапни такрорлайди: Фалончи дўстим, – дейди кўпни кўрган ёшуллидай салмоқлаб, – кўриб турибман, ишга киришиб кетдингиз. Омадингизни берсин. Лекин битта нарсани унутманг: Радио, бу – истеъдодлар қабристони!.. Йўғе, дейман ажабланиб, унчалик эмасдир. Ҳа, ишонаверинг. Кўриб юрибмиз-ку. Мана ўзингизни олинг: кечаси ухламай сценарий ёзасиз, студия, монтаж деб чопасиз. Тайёрлайсиз. Раҳбарларга эшиттирасиз. Албатта камчилик топишади, топиш уларнинг вазифаси. Перемонтаж қиласиз. Ниҳоят, эфир. Эфир дегани ҳавога учди, кетди дегани. Биров эшитса, эшитади, эшитмаса йўқ. Лекин ёзилган асар қолади… Тушунаман, оила бор. Тоҳир акангиз айтгандай, беш болали йигитчасиз. Туғдириб қўйгандан кейин боқиш керак. Шунинг учун ишламанг демайман, ишланг, эшиттириш қилинг, инсценировка қилинг, пул топинг. Лекин қаттиқ кўнгил қўйманг. Кўпроқ ижод қилинг. Тошкентга радиочи бўламан деб келмагансиз-ку, тўғрими?! Бундай ташқарига ҳам қаранг, газета бор, журнал бор. Уларга ҳикоялардан беринг. Наср бўлимида ишлайсиз, ҳурматингиз бор, фойдаланиб қолинг-да, оғайни. Ёзаяпсизми ўзи? Ёзиш керак, дўстим, ёзиш керак. Унутманг, радио фақат гонорар ишлашга ярайдиган жой. Бошқа ҳеч нарса эмас…
Унинг насиҳатларини индамай эшитаман. Баъзида ғашим келса-да, сабр қиламан. Ҳар ҳолда ғайирлик қилиб гапирмаётгандир, айрим гаплари жўялига ўхшайди-ку, дейман. Лекин бир нарсасини, тарбиям сабаб бўлса керак, сира қабул қилолмайман: одам ўзи ишлаётган, ризқ топаётган жойига нисбатан ҳам шунча беписанд бўладими? Бу ношукурлик эмасми, дейман. Радиода обрўси зўр бўлса, мудом мақталиб юрса, Опанинг эрка муҳаррири бўлса, нега бунча ғингшийди бу бола. Ижодда омади чопмаган бўлса бечора Радионинг нима айби бор. Ўлмас Умарбеков, Омон Мухтор, Анвар Эшонов, Эркин Аъзамов деган машҳур ижодкорлар радиодан чиқишмаганми?! Тоҳир Малик, Эмин Усмоновлар радиода ишлаб ҳам кетма-кет китоблар ёзиб ётишибди-ку! Усмон ака (Усмон Азимов)нинг қайси бир шоирдан кам ери бор?! Менимча, ҳаммаси одамнинг ўзига боғлиқ, дея ўзимни тинчитишга уринаман. Анови боланинг таъсирига берилмаслигим керак…
Хайрият, бу нарса кўпга бормади, ҳали айтганимдай, иккинчи ҳикоям босилдию оғайнимнинг «миси» чиқди. Уни энди жиддий қабул қилмайдиган, аксинча… ачинадиган бўлдим. Ўзи ёмон йигит эмас-у… ҳар тўкисда бир айб бўлмаса бўлмайди-да. Ўзимам фаришта эмасман-ку.
Бир сафар фамилиядош Опам – бош муҳарриримиз хонасига чақирди. Қандайдир топшириқ берди-да, бир мавриди кеп қолдими, оилам, болалар, уларнинг ўқиши, боғчаси ҳақида суриштирган бўлди. Кейин, шу, сизга қараб, кўпдан бери бир нарсани ўйлаб юраман, деди кулимсираб. Нимани, опа, дедим. Юрагингиз отнинг калласидай эканми, дейман-да. Йўғе, нега? Бешта бола билан шундан шунга келишга ҳаммаям журъат қилавермайди-да. Ижарада яшашнинг ўзи бўладими. Бир ўзингиз ишлайсиз. Шунча ташвишдан ортиб, ижод қилишни айтмайсизми! Айрим йигитларимизга таққослаб айтаяпман-да. Ўттизга кириб уйланди. Биттагина қизчаси бор. Ҳасрати дунёга сиғмайди. Сиз бўлсангиз, ўйнаб-кулиб ишингизни қилиб кетаверасиз. Ўзим мусофирчиликни кўрмаган бўлсам-да, Хайрулла* акангизга ( Хайрулла Эргашев – таниқли таржимон, Опанинг турмуш ўртоғи. Ғафур Ғулом нашриётида кўп йиллар муҳаррир бўлиб ишлаган эди раҳматли) қараб, айтаман-да. То битта уйлик бўлгунимизча, тиним билмаганлар. Кечаси билан мижжа қоқмай китоб таржима қилардилар. Эрталаб ухлаб-ухламай ишга кетардилар.
Учта болани катта қилиш бизгаям осон бўлмаган. Шунақа гаплар-да… Майли бораверинг ишингизга.
Хўп, опа, раҳмат, дея ўрнимдан турган еримда опа яна гап қотди. Ҳа, яна айтмоқчиманки, айрим гапларга эътибор қилманг. Иш бор ерда бўп туради шунақаси ҳам. Хўпми?..
Ишонсангиз, қушдай енгил тортиб кетдим. Ие, Опа яхши аёл экан-ку, мен бўлсам… Ростданам, у очиқ юзли, хушчақчақ, ходимларга меҳрибон, энг муҳими, радиони яхши тушунадиган, ташкилотчи раҳбар эди. Эркакларча тантилиги ҳам йўқ эмасди. Ўшандан чамаси бир-икки йил ўтиб фамилиядош опам – Насиба Эргашеванинг лавозимини кўтариб, директорликка ўтказишди.
У бу вазифани ҳам бемалол уддалаб, беш-олти йил яхши ишлади-да, обрў-эътибор билан нафақага чиқди. Ҳаж зиёратига бориб келди, Ҳожи она бўлиб, анча йиллар фарзандлари ардоғида яшади. Оллоҳ раҳмат қилсин…
Ана мана деганча орадан қирқ йил ўтиб кетибди. Бу орада яна қанчадан қанча яхши одамларни учратдим, уларнинг марҳаматидан баҳраманд бўлдим, сабоқ олдим. Эҳ-ҳе, қай бирини айтай… Аммо йўқотганларим ҳам оз бўлмади.
Буларнинг ҳам қай бирини айтай…
Машраб Бобоев… «Ҳаёт – абад, умр – соат. Қаҳр мўлдир, меҳр – қаҳат. Унутмагин шуни фақат. Кўнглима, кўнглима, кўнглим…» деган дилбар қўшиқнинг муаллифи Машраб Бобоев… Бу юртдошимни Тошкентда топдим. Янглишмасам, бизни Эминжон ака таништириб қўйган эди: қани икки самарқандлик, танишиб олинглар, деганди. Машраб акани сиртдан билардим, ҳатто «Келинчак» деган ҳикоямни у кишининг «Висол» номли ҳикояси таъсирида ёзгандим. Ўша биринчи учрашувдаёқ қандайдир кўринмас ришта билан боғланиб, ака-ука бўлиб қолгандик.
1982 йилги Ёш ижодкорлар семинарида Машраб ака ёш ёзувчилар гуруҳи раҳбари сифатида машғулотларни бошқариб борганди. Машғулотлар қуйидаги тартибда ўтарди: ҳар куни камида тўртта ёзувчи ўз асарини (асосан ҳикоясини) ўқиб беради. Кейин ўзаро муҳокама қилинади. Охирида гуруҳ раҳбари якуний хулосани айтади. Ўшанда Машраб ака, кейин эшитишимча, бир гапни айтган экан. Жарроҳ ўз яқин одамини операция қилишга чўчиркан.
Шунга ўхшаб мен ҳам фалончидан (яъни, мендан) хавотирда эдим, деган экан. Хайрият, «операция» яхши ўтди. Ҳатто семинарнинг якуний йиғилишида Одил Ёқубов, (айниқса) Суннатило Анорбоев каби устозларимиз мен ҳақимда ҳам алоҳида тўхталиб, умидли гапларни айтишди. Бу бир тарафдан бўлса, иккинчи тарафдан Машраб аканинг «яқин одами» сифатида у кишининг ишончини оқлай олганим мени роса қувонтирганди… Машраб акага боғлиқ яна бир гурунгни эслаб ўтгим келяпти. Унда телевидениеда ишлайман. Машраб ака қўнғироқ қилиб қолди. Ишдан қайтишингизда бир кириб ўтсангиз… Хўп, дедим, йўл усти Ахборот агентлигига кирдим. Машраб ака алланечук тараддуд билан қарши олди. Кофеми ёки лимонли чой ичасизми, деди. Ҳеч нарса керакмас, овора бўлманг, десам ҳам кўнмайди. Бўпти, чой ичамиз, дедим. Ўзини хиёл бошқача тутаётганидан ажабланиб бораяпман. Бир пиёладан чой ичиб бўлинди ҳам, гапимиз қовушмайди. Охири сабрим тугаб, Машраб ака уйлар тинчми, дедим. Янгам, жиянлар. Яхши, яхши, ҳа, шу Абдулла жиянингиз ташвиши-да. Шуни уйлаб қўйсак, дегандим. Ҳа, албатта, қанақа хизмат бўлса тайёрмиз… Хизмат йўқ-ку, шу очиғини айтсам, суягимиз яқин, бир ерни одамимиз. Қуда бўлсак, демоқчиман қисқаси, деди-да, гапини айтиб олганидан енгил тортдими, кресло суянчиғига ястанди. Майли, мен розиман, дедим, сиз сўрайсизу йўқ дейманми… Шундай деяпману ўзимни аранг тутиб турибман: ҳадемай пақ этиб кулиб юборадиган аҳволдаман. Машраб аканинг чеҳраси очилди. Э, яшанг, мана бу ўғил бола гап бўлди. Демак… Ҳа, Машраб ака, розиман, дедим илжайиб. Фақат… қизимни бериб юбораману, янгам икковларингиз катта қип оласизлар-да. Йўғе, шунчалик ёшми? Энди тўққизга кирди. Тошкентда туғилган-да…
Машраб ака – таниқли шоир, ёзувчи, драматург, биринчи ўзбек миллий телесериали («Кўнгил кўчалари») муаллифи, лекин ҳаётда ўта оддий, жайдари, дарвиштабиат инсон эди. 2003 йил (онам билан олдинма-кейин) ўтди. Ундан олдинроқ – 2000 йил 31 январда Ғайбулла ас-Салом устозимиз Тошкент Давлат университетига Миллий университет мақоми берилганига бағишланган тантанали маросимда сўзлай туриб, минбарда узилди. Ўшанда орадан роса 21 кун ўтганида туш кўрдим: ёруғ, таскинбахш туш. Тушимда Устоз айтармиш: Ўша куни минбардан қулаб боряпману ерга қаттиқ тушмасайдим, деб ўйлайман. Бир маҳал кўзимни очиб қарасам, во ажаб, пардай юмшоқ майса устида, гулзор ичида ётибман…
2010 йил Садриддин Салим Бухорий, 11-йилда Матназар Абдулҳаким, 12-йилда Нажмиддин Комилов, кейинроқ Пирмат Шермуҳаммедов, Турсунбой Адашбоев, Носир Фозилов, Ботир Норбоев… мана энди яқиндагина Тоҳир Малик устозимиз дунёни тарк этди. Тоҳир ака билан сўнгги бор 22 апрелда (2019) кўришдик. Турсунбой Адашбоевнинг 80 йиллигини ўтказгани Ўшга боришимиз керак эди, Тоҳир ака узрини айтди. Мен телевидениедан оператор чақиртириб, Тоҳир аканинг Турсунбой ака ҳақидаги хотираларини ёзиб олдим. Бу видеоёзув Ўш давлат ўзбек драма театрида бўлган катта тадбир аввалида қўйиб берилди. Тоҳир акани таниган, Тошкентда, Ўшда, Ўзганда у билан учрашган жуда кўп қадрдонлари, жумладан, Шайх Аловуддин Мансур ҳазратлари ҳам устознинг гапларини мароқланиб тинглашди. Тоҳир ака хаста ҳолида ҳам ҳазилкашлигини қўймай, Турсунбой ака билан боғлиқ қувноқ воқеаларни эслаган, энг ҳайратланарлиси эса, унинг гаплари замирида ўлим дўстларни ажратолмаслиги, жудолик абадий эмаслиги, олдинда яна дийдор кўришув муқаррарлиги ва бу унча узоқ эмаслигига ишора бор эди. “Биз қиёматлик ака-укалар эдик, тонги маҳшарда, иншаоллоҳ, ёруғ юз билан кўришамиз”, деб якунлаган эди сўзини… Тошкентга қайтган кунимнинг эртасиёқ уйларига қўнғироқ қилдим. Қадрдонлар дуою саломини етказиб, Тоҳир акани қувонтирмоқчи эдим. Қарангки, худди ўша куни операция (бу ўн биринчиси эди) қилингани, ҳозир уйқуда эканлигини айтишди. Орадан йигирма кун ўтиб эса…
“Ривоятда келишича, бир подшо икки шоирга биттадан яхши байт айтинглар, дебди. Шоирлар биттадан байт айтишибди. Биттаси, ўз шеърида бу дунёда фақат яхшилик қилиб яшагин, деса, иккинчиси, бу дунёда ҳечам ёмонлик қилмасдан яшагин, деган маънода байт айтибди. Подшо биринчисига кўпроқ, иккинчисига камроқ ҳадя берибди. Шунда вазир ажабланиб, Подшоҳим, иккиси ҳам бир хил маънода шеър айтди-ку. Бири яхшилик қилгин, деяпти, иккинчиси ёмонлик қилмагин, деяпти-ку?! Нега бирига кўп, бирига кам ҳадя бердингиз, дебди. Гапинг тўғри, дебди подшо, лекин барибир биринчи шоирнинг шеърида яхши ният бор эди, яхши деган сўз бор эди…”
(Тоҳир Маликнинг “Ҳаётдаги мен” телекўрсатувидаги суҳбатидан)
Нима десамикин, Тоҳир акага боғлиқ қандай хотира ёдимга тушса, дилим ёришади. Ҳали насиб этса, алоҳида хотиралар ёзарман, бироқ шу ўринда айрим бир лавҳаларни эслаб ўтишдан ўзимни тиёлмаяпман.
1982 йил эди. Ҳар галгидек биринчилар қатори пахта ҳашарига отланиб турган еримда, нашриёт режасида турган китобим тақдири ҳақида эшитиб, руҳим тушиб кетди: “Авторнинг биринчи китоби” рукнидаги китобчам 1983 йилдан 84-йилга ўтиб кетибди. Бу ҳам етмагандай, алоҳида эмас, жамоавий тўпламда чиқармиш. Пахтадан қайтган куним эса бошқа бир хушхабар мени қарши олди. Тоҳир ака телефон қилдилар, деди Тоир Юнус биродарим жилмайиб. Беш болали йигитчадан суюнчи олинглар, деди. Ростданми, нимага? Китобингиз 83 га кўчибди. Алоҳида чиқадиган бўпти. Тоҳир ака муҳаррир эканлар…
Бу пайтда Тоҳир ака радиодан Ғафур Ғулом нашриётига ўтиб ишлаётган эди. Бориб учрашдим. Китобчанинг маслаҳатини қилдик. Ҳикояларни сараладик. Таҳрирдан чиқариб, босмахонага тушириш олдида, Тоҳир ака бу ердан ҳам ишдан кетди.
Мавриди кеп қолди, айтиб ўтай, Тоҳир аканинг одати – бир ерда узоқ ишлай олмасди. Нимадир ёқмай қолса, кимнингдир ғайирлик қилганини сезса, бўлди. Талашиб, тортишиб умрини ўтказиб юрмасди. Мен ҳам у кишига таассуб қилдимми, билмадим, 1990 йил охирига бориб жамоа муҳити хиёл айнагандай бўлувди, радиодан “Камалак” (собиқ “Ёш гвардия”) нашриётига ўтиб кетдим. Бир йил ҳавас билан ишладим. Кейин у ерда ҳам об-ҳаво ўзгарди. Ўзбекистон халқ шоири, нашриётни елкасида тутиб турган (бу муболаға эмас) тажрибали ношир Хуршид Давронга нисбатан адолатсизлик қилинди. Ва биз бир гуруҳ ҳақиқатчилар (орамизда “Ёшлик” журнали бош муҳаррири Тоҳир Малик, “Сирли олам” журнали бош муҳаррири Ҳожиакбар Шайхов, машҳур шоир Сулаймон Раҳмон, озарий олим йигит Яшар Қосимлар ҳам бор эди) уч ой курашдик. Охирида думимиз тугилиб, ишдан кетдик. Аниқроғи, кетиш олдидан таътилга чиқдик. Таътилга чиқиб, қишлоққа кетганман, уйимизга уч марта қўнғироқ бўлибди. Биродарим Тоир Юнусдан. Радиога келсинлар, гап бор, деганмиш. Бордим. Ака, ўрнингизга қайтинг, об-ҳавони тозаладик, деди. Пайсалга солиб ўтирмадим, қайтдим…
2007 йил. Телевидениеда ишлаб юрибман. “Қалб гавҳари”, “Руҳият манзаралари”, “Ишқнома”, “Ибратнома”, “Одами эрсанг” деган қатор кўрсатувлар муаллифиман. Ишимга берилганман. Худди ўша кезлар Ғолибшер деган “маънавиятчи” лақабли бир азамат компания раисига ўринбосар бўлиб ишга келди. Келганим билинсин, дедими, ажабтовур ишларни бошлаб юборди. Дам телевидениеда, дам радиода одамларни йиғиб, уч-тўрт соатлаб мажлис ўтказади. Кимнидир сал мудроқ босса, шўри қурийди. Айбдор ўқувчидек оёққа турғазиб қўйилади. Катта-катта обрўли раҳбарларни (жумладан, Назар Эшонқул сингари машҳур ёзувчиларни ҳам) кўпчилик орасида “Маънавият дегани нима ўзи?” дея сўроққа тутади. Ҳеч кимнинг жавоби қониқтирмайди. “Ундай эмас, битта жумлада жавоб беринг”, дейди. “Битта жумла”ни битта сўз деб тушунса керак-да. Қисқаси, шу одамга (фалокатим қисиб) мен ҳам рўпара келдим. Унинг қабулхонасида кечки навбатчиликда турибман. Бир маҳал икки шериги (бири қиз) билан кириб келди-да, мен томонга қараб ҳам қўймай, хонасига ўтиб кетди. Шериклари ҳайтовур бош ирғаб салом берган бўлишди. Ўтирибман тиқ этган овозга қулоқ тутиб. Бир маҳал ичкаридан чақирув қўнғироғи бўлди. Эшикни очиб қарадим. Манавини опчиқиб кетинг, деди. Нимани, дедим тушунмай. Пепелницани, деди дағал овозда. Қарасам, стол чеккасида кулдон, кулдонда атиги бир дона гугурт чўпи турибди. Гув этиб миям қизиди. Нима учун, дедим ўжарлигим тутиб. Нимага бўларди, шуниям тушунмайсизми?! Тушунмайман! Шундайми?! Шундай!..
У ёнидаги шериклари, айниқса, қизнинг олдида ортиқча изза бўлишни истамадими, амаллаб кулимсиради. Қўли билан ишора қилди: бўпти, чиқаверинг…
Эртаси эрталаб ишга келдим-да, ҳаммани ҳайрон қолдириб, ишдан кетишга ариза ёздим. Сабабини айтиб ўтирмадим. Ўша кезлар Рауф Субҳон деган шоир биродаримиз мени ёнига ишга чақириб юрган эди. Унга қўнғироқ қилдим. Бўпти, борганим бўлсин, дедим-да, Адлия вазирлигига тегишли “Адолат” нашриётига ишга кетдим. Рауф биродарим бўлса, мени кутиб юрган экан, шекилли, ҳаял ўтмай Бош муҳаррирлик вазифасини менга топшириб, ўзи кетди борди. Хуллас, бу ерда ҳам бир ярим йил жавлон уришимга тўғри келди. Китоб чиқарамиз, айрим жумла тузишлар ғализ туюлади, муҳаррирлигим тутиб, қалам ургим келади. Ҳай-ҳай деб тўхтатиб қолишади. Бу сизга роману қиссамас. Қонун ҳужжати. У бежама сўзларни кўтармайди, дейишади. Хуллас, бўларим бўлди. Ниҳоят кунларнинг бирида ҳалиги “маънавиятчи” хусусида янгилик эшитиб қолдим. Бир ярим йил биров мушугини пишт деёлмаган, бутун компанияни ўтқазиб-турғазган (ўзининг ибораси) азамат, бориб-бориб қорақалпоқлар диёрида таъзирини ебди. Тафсилоти эсимда йўқ-ку, лекин ўшанда бир кундаёқ паттасини қўлига тутқазишган экан. Ичимга ўт тушди. Ўзи менга кўз очиб кўрганим – телерадиокомпаниядан бошқаси тўғри келмас экан, дедим. Юзимни шартта сидириб, қадрдон ишхонам эшигига бош уриб бордим: юзимдан ўтишолмадими, аяшдими, Хуршид Даврон, Аҳмад Аъзам деган яхши инсонлар ўртага тушишиб, ишимга қайта тиклашди. Аввалига ярим ставка, кейин ўрин бўшади шекилли, тўлиқ ставкага ўтқазишди. Яна боз-боягидай ишга тушиб кетдим. Янги куч, янги режалар билан дегандай… Хуллас, радиога ҳам, телевидениега ҳам икки қайта ишга кириб, икки марта бўшаганман. Бундан ташқари “Куч адолатда” номли Олий суд газетасида (икки ой), “Бекажон” газетасида (икки марта – биринчи гал тўрт ой, иккинчисида ўн бир ой), “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасида (бир ярим йил), “Шарқ юлдузи” журналида (икки ярим йил) ўриндошлик асосида ишладим. Баъзида бунақа кўчиб юришларимни Тоҳир Маликнинг шогирдиман-да, дея мақтанганнамо изоҳлаб қўяман. Лекин ундай десам, қишлоқда чорва бухгалтерлигидай “ёғли” ишимни ташлаб, ўзимнинг зараримга бўлса-да, мактабга ўтиб кетганим-чи?! Хуллас, билмадим, лекин халқимизнинг ардоқли адиби Тоҳир Маликнинг бошқа фазилатларига, масалан, матонатию сабр-бардошига, донишмандлигию сокинлигига, сермаҳсуллигию камсуқумлигига ҳавас қилиб, таассуб қилиб, унга ўхшашга интилганимда ва бу фазилатларидан озгина юқтира олганимда эди, бу энди чинакамига мақташга арзигулик иш бўларди…
***
Турсунбой Адашбоев… Кичкинтойларнинг бу катта шоири билан кўпдан салом-алигимиз бор эди, у киши ҳақида кўрсатув ҳам тайёрлаган эдим. Аммо Ёзувчилар уюшмасига келиб, сал кам бир ярим йил ҳамхона бўлиб ишлаб, уни қайта бошдан кашф қилдим. Турсунбой аканинг кейинги йилларда маошсиз ишлаши, шу ҳолатда ҳам уюшма бошқарувидаги ойликхўр ходимлардан кам меҳнат қилмаслиги, таъбир жоиз бўлса, болалар адабиёти меҳварига айланиб қолганига гувоҳ бўлиб, ҳайратга тушдим. Аммо Турсунбой ака бу нарсани фидойилик эмас, оддий бурч деб биларди. Ҳеч ким ота-онасидан ёзувчи-шоир бўлиб туғилмайди, дерди у. Ҳар қанча туғма истеъдод бўлмасин, устозсиз иш битмайди. Масалан, мен ўзим Миртемир, Қудрат Ҳикматлар сабаб оёққа турдим. Агар энди улардан олганимни ўзимдан кейингиларга ўтказмасам, ўртадаги занжир узилмайдими?!
Ёши бир ерга бориб қолган одамнинг қишда исимайдиган, ёзда совутилмайдиган хонада босим ўтириб, нуқул қўлёзма ўқиши, таҳрир қилиши, олис-олис қишлоқлардан қора тортиб келадиган мусофиргина болалар ижодкорларини қабул қилиши, улар билан бошлашиб, газета, журналларга, нашриётларга қатнаши, ўгай назар ва эътиборсизлик сабаб, ижоддан совуб “узлатга” чекинган Зафар Исомиддин (Фарғона), Худойберди Комилов (Самарқанд), Неъмат Душаев (Ангрен), Содиқжон Иноятов, Эрпўлат Бахт (Хоразм) сингари қанчалаб озурдақалб ижодкорларни излаб топиши, гоҳ насиҳат, гоҳида койишлар билан юрагига қайта чўғ солиши, китобларини чиқартириши, Ҳамза Имонберди, Абдураҳмон Акбар каби марҳум шогирдларининг оилаларидан бохабар бўлиб туриши… э, қай бирини айтай…
Хуллас, айтмоқчи бўлганим, Яратганга шукурки, Тошкенти азимда кечган қирқ йиллик ҳаётим давомида бундай инсонларга жуда кўп бор дуч келдим. Ва ижодкор қавми аслан фариштага яқин яратилган экан, деган ўша дастлабки хулосамга қайта-қайта амин бўлдим.
***
P.S. Собиқ синфдошим қўнғироқ қиляпти. Маслаҳатинг керак, дейди.
Тинчликми, нима гап дедим.
Ҳа, шу бир неварам бор, мактабда дарс беради. Хотини, битта ўғилчаси бор. Икки гапнинг бирида санга ўхшаб Тошкентга кетаман, дейди-да. Бир пайтлар отасиям, сани ўқувчинг, шунақа учиб-қўниб кўрувди, Тошкентда санга қовуриб қўйибдими, деб яхшилаб сўкиб берувдим, бўйнини қисиб қолувди. Энди бўлса ўғли… Э, жўра, ўғилли иши осон экан, жа бўлмаса, битта шапалоқ билан эсини киритиб қўясан. Лекин неварага тиш ўтмас экан. Шашти баланд, одамга гап бермайди. Бобо, сиз тушунмайсиз, ман Тошкентда яшашим керак, дейди. Бошқаларга ўхшаб Россияга, Туркияга, Кореяга кетаман деса, тушунардим. Йўқ, бу Тошкентга шоир бўлгани бормоқчи…
Ёзганлари чиқиб турибдими, дедим синфдошимнинг гапларидан ҳафсалам пир бўлиб. (Бошқаларга ўхшаб хорижга кетаман деса, тушунармиш!)
Э, шу… “Оқдарё овози” деган бир парча туман газетаси бор. Ўшанда бир-икки кўргандай бўлувдим. Санга қўнғироқ қилаётганим: ўзинг бир насиҳат қилиб қўйсанг.
Нима дейишим керак?
Ҳа, шу айтасан-да, танлаган йўлинг осон эмас, бошимдан ўтди, дегин. Ё заринг ё зўринг бўлмаса келиб юрма дегин.
“Тавба, қирқ йилдан кейин ҳам шу гап-а! дейман ичимдан зил кетиб. Қачон қутиларканмиз бунақа умидсизликдан…”
Шаштини баланд дедингми?
Э, вопше бўйин берадиганга ўхшамайди. Отаси қўйдаккина эди, бу чатоқ. Ўзимга тортганми, дейман-да!..
Майли, айтиб кўраман, дедим нимадандир кўнглим ёришиб, лекин фойдаси бўлармикан.
Нимага бўлмайди, у сани яхши кўради, гапингга киради…
Билмадим, билмадим, ижод дарди билан қаттиқ оғриган бўлса, айтишдан фойда йўқ, барибир қайтмайди. Ижод дарди оғир, жўра.
Тушунмадим, қанақа дард?
Тушунмайсан, жўра, тушунмайсан. Лекин сан хавотир олма, ҳаммаси яхши бўлади. Фақат халақит бермасанг бўлди…
Манба: «Ёшлик» журнали, 2019/9
Саҳифа таниқли адиб Орзиқул Эргаш тавалудининг 70 йиллигига бағишланади
She’rga, adabiyotga qachon ishqim tushib, qachondan qog’oz tirnay boshlaganim esimda yo’q. Lekin shunisi aniq esimdaki, shoirlik havasiga esh bo’lib Toshkentda o’qish “qarori” ham yuragimga qattiq o’rnashgan edi…
Orziqul ERGASH
YAXSHI ODAMLAR
yoxud Ijod dardi
Yo’l yamonu yaxshisidan yema g’am,
Bismilloh, degilu qo’yg’il qadam.
Alisher Navoiy
She’rga, adabiyotga qachon ishqim tushib, qachondan qog’oz tirnay boshlaganim esimda yo’q. Lekin shunisi aniq esimdaki, shoirlik havasiga esh bo’lib Toshkentda o’qish “qarori” ham yuragimga qattiq o’rnashgan edi.
To’qqizinchi sinfdaligimda otamiz xastalanib qoldi. Oilada yetti o’g’il, to’ng’ichi menman. Kichigi ikki, oldi o’n ikki yashargacha bo’lgan ukalarim, kasalmand otam, yolg’izqo’l onamni tashlab, poytaxtga jo’nash insofdan emasdi. Ammo, murg’aklikdan dilimga qattiq o’rnashgan o’jar istak aqlimga bo’ysunmaslikka undar, damba-dam g’alayon qo’zg’ab turar, bu g’alayonni arang bosib tinchitsam¬-da, ich-ichimdan o’ksinib yurardim.
O’ninchi sinf yarimlaganda dardimni qo’shnimiz – Samarqand Davlat universiteti, matematika fakulьteti 2-kursida tahsil olayotgan Abbos akaga aytdim. U hech narsa demadi. Demadi-yu, ertasi kuni meni shaharga olib ketdi. Birgalikda universitetning filologiya fakulьteti binosiga kirdik. Auditoriyalar, keng zallar, sport maydonchalarini ko’rsatdi. Talabalar bilan uchrashtirdi. Bu yerda kimlar o’qib, qanday odamlar bo’lib yetishgani, ayni choqda qanaqangi mashhur siymolar dars berayotganigacha gapirib berdi. Qisqasi, shoir bo’ladigan odam bu yerda ham astoydil o’qisa maqsadiga erishishiga ishontirdi va o’z shahrimda qolib o’qishimga ko’ndirdi.
Maktabni tugallab, SamDUning o’zbek va tojik filologiyasi fakulьteti kunduzgi bo’limiga hujjat topshirdim. Poytaxtdan boshqa joyda o’qishni xayoliga ham keltirmay, havolanib yurgan mallasoch g’o’r yigitcha, o’qishga arang ilindim. Ilinganda ham sirtqi bo’limga… Gap shundaki, menga o’xshagan xiyol kamroq bal to’plaganlardan 30 nafarini (ko’zlari qiymaganidan bo’lsa kerak) sirtqi bo’limga qabul qilishdi. Xullas, 16 yoshimda universitetning sirtqi bo’lim studentiga aylandim.
“Zarari yo’q, – dedim hamon otdan tushmay, – birinchi kursni tamomlab, kunduzgi bo’limga qayta ariza beraman. Kerak bo’lsa, imtihon ham topshiraman, lekin sirtqida qop ketmayman!..”
Bu ahdim birinchi kurs oxiriga yetmay chippakka chiqdi. Otam vafot qildi-da, kunduzgi bo’lim havasidan voz kechdim. Endi ish topishim, onamning yoniga kirishim kerak edi.
Kolxoz raisi Rofe Hamroyev qabuliga kirdim. U kishi ota qadrdonim edi, niyatimdan quvondi. “O’g’lim, seni buxgalteriya kursiga yuboramiz. O’qib kelib, bag’rimizda ishlayverasan”, dedi.
Ana xolos, mushtday boshimdan shoir bo’laman, jurnalist bo’laman deb yurgan yerimda hammasini chetga surib qo’yib, buxgalterlik qilarmishman.
– Rais bobo, o’zimning o’qishim nima bo’ladi, – dedim hovliqib.
– O’qishing o’z yo’lida ketaveradi. Sessiya paytlaring ishdan ruxsat beramiz. Ham o’qib, ham dam olib kelasan, – dedi rais xotirjam qilib.
Boshqa ilojim ham yo’q edi. Rozi bo’ldim. 1970-71 o’quv yilida bir yo’la ikki joyda o’qidim. Universitetning uchinchi kursiga ko’chgan yilim kolxozda mehnat buxgalteri yordamchisi bo’lib ish boshladim. Asta-sekin ekonomist yordamchisi, keyin chorva buxgalteri bo’ldim. Bu orada universitet tahsili ham tugab, filolog-o’qituvchi degan diplom oldim. Endi istagan yerimda ishlashim, debit-kredit hisob-kitoblaridan xalos bo’lishim mumkin edi. Ammo, meni butun o’qishim davomida qo’llab, izzatlab, maosh berib turgan jamoani indamay tark etishim odobdan emasdi. Qolaversa, chorva buxgalterligidek baobro’, “yog’li” joydan ketib, maktabda oddiy o’qituvchilik qilish ham ko’pchilik nazdida kulguli tuyulardi. Yana bir tomoni – qaramog’imdagi ukalarimning oldi endi-endi suyagi qotib, oyoqqa turib kelayotgan edi. Qisqasi, diplomli bo’lganimdan keyin ham yana ikki yil cho’t qoqishga majbur bo’ldim.
Majbur bo’ldim, deyishim ham rost gap, botinimda hali-hamon ijod dardi simillar, ozroq fursat topdimmi, nimalardir mashq qilishga undardi. O’quvchilik yillarimda she’rlarim chiqa boshlagandi, keyin esa hikoyalarim ham… Ammo, ularni faqat tumanimiz gazetasigina tan olib bosib turardi.
Ota qadrdonim bo’lmish Rais bobomiz (keyinchalik u kishi qissalarimda Rustam Haydarov bo’lib ko’rindi) vafot etdi, rahmatli yaxshi odam, respublika miqyosida tanilgan mashhur rahbar edi, 56 yoshida dunyodan o’tdi. Va shundan keyingina menga “monelik qiladigan” kishi bo’lmay, maktabga ketdim.
Maktabda bir yil havas bilan ishladim, o’zimni suvga tushgan baliqdek his etardim. G’ayratim ichimga sig’mas, “Shalola” degan adabiy to’garak ochib, o’quvchilarimga shoirlikdan “dars” bera boshlagandim. Ko’p o’tmay yana bezovtalik boshlandi menda. “Nimaga endi dunyoning bir chekkasida oddiy o’qituvchi bo’lib qolib ketishim kerak ekan, loaqal endi tole’imni sinab ko’rishim mumkin-ku!”, derdim o’zim bilan o’zim kurashib.
Hamkasblarim bilan sirlashdim. Qo’llovchi bo’lmadi: “Endi kech, oila, besh farzand bilan Toshkentda yashashning o’zi bo’lmaydi. Qolaversa, bu sohani tanlaganning yo zari, yo zo’ri bo’lishi kerak”, deyishdi. Faqat birgina inson, qishlog’imizga Nurota tomonlardan kelib qolgan Nurmuhamedov degan qariya, boshlang’ich sinf o’qituvchisi, boshqacha gap qildi: “Mening bir tanishim bor, Nizomiyda, sirtqi bo’limda bizga dars bergan. Yoshim ulug’ bo’lgani uchun hurmat qilardi, shu odamga uchrab ko’ring-chi”, dedi.
Maktabda ikkinchi yil ish boshlashimdan oldin, avgust oylarida Toshkentga keldim. Aspiranturada o’qiyotgan sobiq sinfdoshim yo’l boshlovchi bo’ldi. O’sha paytlarda qisqagina qilib, “prospekt 41” deb ataladigan (hozirgi “Buyuk Turon ko’chasi, 41-uy”) bino ostiga kelib, “Gulxan” jurnaliga qo’ng’iroq qildik. Chunki, jurnal tahrir hay’atida biz izlab kelgan kishi – Pirmat Shermuhammedov ismini ko’rgandim va shu jurnalda ishlasa kerak, degan xayolda edim. Soddaligim ham shu darajada ekan-da.
Ichkaridan kimdir javob berdi: u kishi katta odam. G’afur G’ulom nashriyotida bosh muharrir bo’lib ishlaydilar, dedi.
Oyog’imdagi titroq zo’raygandan zo’raydi: ana xolos, bu katta odamga qandoq ro’para bo’laman?!
Aytmoqchi, Toshkentday joyga pasportsiz kelibman. Uchragan eshikda pasport surishtirib turishsa, bu yog’i qandoq bo’larkin, degan xavotirim ortib borardi… Yo’q, “Navoiy – 30”da hech kim hujjat so’ramadi.
Binoga bemalol kirib, o’sha paytlardagi eng mashhur G’afur G’ulom nomidagi nashriyot bosh muharriri xonasini osongina topdik. Katta odam deyishgani – Pirmat aka (professor Pirmat Shermuhammedov) ochiq chehra bilan qarshi oldi. Stullarga o’tkazib, choy uzatdi.
– Domla, biz Samarqanddan keldik, bir tanishingiz yubordilar, – dedim tomdan tarasha tushganday qilib va maktubni uzatdim.
Pirmat aka darhol konvertni ochib, avval suratga qaradi.
– E, domla-ku, – dedi kulimsirab.
– Ha, Nurmuhammedov domla, maktabda birga ishlaymiz, – dedim jonlanib.
– To’g’ri, Nurmuhammedov. Oltmish yoshida bizdan diplom olgandi. G’ayratli qariya edi…
Pirmat aka ko’p kuttirmay xatni o’qib chiqdi-da, “qani, narsalaringizni bering-chi”, dedi. Narsalarim – bir dasta she’r va hikoyalar edi, darhol uzatdim.
– Yaxshi. Ertaga shu paytlarda kela olasizmi?
– Albatta, – dedim hovliqib.
Xullas, ertasi kuni aytilgan soatda Pirmat Shermuhammedov xonasida hozir bo’ldim.
– She’rlaringizni …ga (ismi yodimdan ko’tarilibdi), hikoyalaringizni Botir Norboyevga berganman. Hozir ularni chaqirtiramiz, – dedi Pirmat aka ishchanlik bilan.
She’rlarimni olgan odam topilmadi, Botir Norboyev xonaga kirib keldi. Qorachadan kelgan, qoruvli yigit ekan.
– Xo’sh, Batirjan, hikoyalardi o’qidingizmi, – dedi Pirmat aka xorazmcha lahjada.
– O’qidim, ikkitasini…
– Qalay?
– Zo’r!
– Rasttanmi?! – dedi Pirmat aka unga sinchkov nigohini tikib.
– Ha, Pirmat aka, menga yoqdi. Viloyat muhitidagi bir narsa bo’lsa kerak degandim. Yo’q, yozsa bo’lar ekan!
– Yaxshi, yaxshi. Unda hammasini o’qing-da, keyin menga bering. Menam tanishay. Keyin bir xulosaga kelaylik. Shu yigitti padderjka qilaylik, bo’ptimi!
– Albatta, domla, men tayyorman!
Pirmat aka menga yuzlandi.
– Samarqandga ketguncha, yana bir kelsangiz, hikoyalarni o’qib qo’yaman. She’rlaringizni ham…
Bir-ikki kun o’tkazib, yana Pirmat akaga uchradim. Endi bir muncha jur’atlanib qolgandim. Ancha suhbatlashdik. Hikoyalar tili, jumla qurilishi, voqealar rivoji, mantiqiyligini maqtab, ko’nglimni ko’tardi. Faqat ozroq yuk ortish zarurligini aytdi. Shu yil oxirida, dekabrlarda yangi hikoyalar bilan kelsangiz, dedi.
(She’rlarimni ortiq surishtirmadim. Mendan shoir chiqmasa kerak, nasrda biror narsaga erisharman, degan fikrlarim qat’iylashib ulgurgan edi.)
Pirmat aka men uchun “najot farishtasi”dek bo’lib ko’ringan, murg’ak bolaligimdan halovatimni o’g’irlagan orzu-istaklarimni qanotlantirgan bir zot sifatida taassurot uyg’otgan edi.
Qishloqqa qaytdim. Qadam bosishlarim bo’lakcha, erta-indin yozuvchi bo’lib tanilishimga ishonib, ich-ichimdan g’ururlanib yuraman. G’ayratim ichimga sig’maydi: ertalab vaqtli uyg’onib, “ijod stolim”ga o’tiraman, uch-to’rt qog’oz qoralab, maktabga otlanaman, u yoqdan qaytib, tamaddi qilmasdan yana qog’ozga muk tushaman, kechki ovqatdan keyin ham ne mahalgacha qalam qitirlataman. Stolim ustida – ro’paramda Pirmat Shermuhammedovning “Ijod dardi” kitobining orqa muqovasidagi surati: “G’ayrat qiling, sizdan yozuvchi chiqadi”, deganday jilmayib, quvvatlab turadi Pirmat aka.
Shu tarzda 1978 yil sentyabridan dekabrigacha o’nga yaqin hikoya yozdim. Va dekabrda, hayotimda tubdan burilish yasagan yangi yil arafasida yana Toshkentga yo’l oldim.
***
Keyingi yil mart oylarida, chamamda bahorgi ta’til kunlari bo’lsa kerak, o’zim rahbarlik qilayotgan o’ninchi sinf o’quvchilarini Toshkentga tomoshaga olib keldim. Ikki kun birgalashib shahar aylandik. Muzey, teatrlarga kirdik, xiyobonlarda kezdik. Keyin ularni avtobusga o’tqazib, Samarqandga jo’natib yubordim-da, o’zim Toshkentda qoldim. Birinchi qilgan ishim – G’afur G’ulom nashriyotga borib, hikoyalarim haqida birinchi iliq gapni aytgan adabiyotshunos olim Botir Norboyevga uchradim. Navoiy ko’chasi bo’ylab yurib, gurunglashdik. Gap orasida mavridi kelib qoluvdi, dardimni aytdim. Hali ikki yil o’tmayoq o’qituvchilikdan charchaganimni, o’quvchilarning yarim umri dalada o’tayotgani, xohlagandek dars bera olmasligingni va hokazo muammolarni qatorlashtirib, keyin mabodo maktabni tashlab Toshkentga kelsam, ish topishim mumkinmi, eng muhimi, ishlab keta olamanmi… shunga siz nima deysiz, dedim. Botir aka gapni aylantirib o’tirmadi, ikkilanmay kelavering, ish topiladi. Chidasangiz, ishlab ham ketasiz, dedi. Bu gapni o’zimcha shunday tushundim: bu odam menga ishonyaptiki, shunday deyapti. Aks holda… Xullas, yana ruhlandim. O’zimga ishonchim ortdi. Maktabdagi faoliyatimning so’nggi oylarini ichki biri orziqish, pinhoniy bir sevinch bilan o’tkazib, sinfimning bolalariga yetuklik attetatsiyalarini topshirgan kunim, maktabimiz direktori, tarix o’qituvchisi, Xalq maorifi a’lochisi Isomiddin aka Qarshiyev huzuriga kirdim. Va maqsadimni aytdim. U ayrim kasbdoshlarim ogohlantirgandek ovora bo’lma, Toshkentda yashashning o’zi bo’lmaydi, yo zaring yo zo’ring bo’lishi kerak, deb qo’rqitib o’tirmadi. Bilaman, ancha kech harakat qilyapsan, boshqa imkoning ham yo’q edi. Mana endi… bemalol ketaversang bo’ladi, dedi. Duo qildi. Xullas, o’sha 1979 yilning iyulida pattam qo’limga tegdi va erkin qushga aylanib, yigirma olti yoshimda Toshkentga yo’l oldim…
***
Xudoning bergan kuni G’afur G’ulom nashriyotidaman. Botir akaning xonasiga kirib o’tiraman. Botir aka, Mahkam aka (Mahkam Mahmudov) kun bo’yi ishdan qolib men uchun ish izlashadi. Avval markaziy gazeta-jurnallarga qo’ng’iroq qilib chiqishdi. Keyin Toshkent viloyati, “Toshkent oqshomi” gazetalariga. Natija yo’q. Ilgari qayerda ishlagan, deyishadi, maktabdami, bo’lmaydi. Bizga tayyor xodim kerak! Kunlar esa o’tib boryapti. Oxiri shu darajaga bordimki, “Kitobsevarlar jamiyati”da buxgalterlik o’rni bo’sh ekan, borasizmi, deyishdi hazil-chin aralash. Roziman, dedim sira ikkilanmay. Hoy, bu senga kolxoz emas, davlat tashkiloti, kirim-chiqim, debit-kredit hujjatlarini yuritishda osmon bilan yercha farq bo’lsa kerak, deb ham o’tirmadim. Nashriyot joylashgan binoning ikkinchi qavatiga tushdim. Rahbarga uchradim. Bir ko’zi qora tasma bilan bog’langan, ammo o’zi ancha basavlatgina kishi ekan. U tarjimai holim yuzasidan obdon so’rab-surishtirdi-da, keyin ko’zimga qattiq tikilib, “Xotin, bola-chaqadan qochib kelyapsizmi?” desa bo’ladimi!.. Haligacha tushunmayman, nega bunaqa dedi bu odam… Sariq odammasmanmi, qizarib-bo’zarib o’rnimdan turib ketdim. E, nima deyapsiz, o’ylab gapiryapsizmi, bizdi Samarqanddan bola-chaqani tashlab qochadigan nomard chiqmagan, chiqmaydiyam!.. Bo’pti, xayr!.. Rahbar iljaydi. O’tiring, o’tiring, hazil. Bo’pti, ertadan ishni boshlayvering, Pirmat akadan ta’rifingizni eshitganman, uka. Faqat bunaqa serjahl bo’lmang-da…
Xiyol tinchlanib, Botir akalarning xonasiga ko’tarildim. Xo’sh?.. Bo’ldi, deganday bosh irg’adim. Lekin avzoyimdan unchalik xursand emasligimni payqadi, shekilli, Botir aka tasalli berdi. Vaqtincha ilinib turing, birorta ma’qulroq joy chiqib qolsa, shunday o’tib ketaverasiz. Biz so’rab-surishtirib turamiz, dedi. Shu payt Mahkam aka bilan gaplashib turgan, chamasi o’zim tengi bir yigit biz tomonga o’girildi-da, radioga borsin, mening o’rnimga, men ketayapman, desa bo’ladimi!.. Siz Litdramda ishlaysiz-a, dedi Botir aka jonlanib. Ha, zo’r joy. Oyligi yaxshi, qalam haqiyam… Mahkam aka gapga aralashdi: Botirjon, siz darrov Pirmat akaga kiring, u kishi tavsiya qilsa, yo’q deyishmaydi.
Ishonsangiz, dilim shunday ravshan tortib ketdiki, qo’yaverasiz. Axir o’ylab ko’ring: mushtday boshimdan cho’t qoqib, debit-kreditlardan bezib, maktabga o’tib ketgan bo’lsam-da, azza-bazza Toshkentga kelib, yana… Xullas, Respublika radiosiga qarab yo’l oldim. Ha, aytmoqchi, meni bu yerga kelishimga sababchi bo’lgan yigit – bugungi kunda taniqli shoir, olim, tarjimon Tohir Qahhor edi. Hozir o’ylab turib hayratga tushaman: bu odamlarni ilgari ko’rmaganman. Biri qoraqalpoqlik, biri xorazmlik, biri andijonlik, yana biri namaganlik… Ularga o’tkazib qo’ygan joyim ham yo’q. Lekin xuddi o’z jigarlariga qayg’urgandek qayg’urishadi. Sira malollanmay, men uchun kimlargadir qo’ng’iroq qilishadi, iltimos qilishadi. Yo’lim ochilavermasa xafa bo’lishadi, yorug’lik ko’rinsa, quvonishadi. Mabodo deyman, shularning o’rnida biror to’ngroq odamga duch kelganimda (keyin bunaqa kimsalarga ham duch keldim) nima bo’lardi?! Qishloqdan tashqariga chiqmagan, hatto harbiy xizmatda ham (oilaviy sharoit tufayli) bo’lmagan mo’rt yigitcha Toshkent tosh shahar ekan deb, bu yerda yo zaring, yo zo’ring bo’lmasa bo’lmas ekan, deb ortimga qaytib ketarmidim. Ha, birinchi qadamlaringda qanday odamlarga duch kelishingda gap ko’p ekan…
Radio eshigiga kelib, ichkariga qo’ng’iroq qildim. Hayal o’tmay novcha (mendan bir kalla baland), tutash qora qoshli yigit chiqib keldi. Kulimsirab ko’rishdi-da, pasportimni so’radi. Keyin bir tuynukka borib, ruxsatnoma yozdirib oldi-da, ichkariga boshladi. Melisa tekshiruvidan o’tib, ikkinchi qavatga ko’tarildik. Bu yerga kelishdan oldin, qulog’imni pishitishgan. Sinov qattiq bo’ladi. Dadil bo’ling, katta-katta gapiravering, deyishgan. Lekin baribir yuragim chopmayapti. Bo’lmaydi, bari befoyda, degan ishonchsizlik miyamda aylanadi. Gap shundaki, men shu choqqacha tuman gazetasidan bo’lak dargohni ko’rmaganman. Sanaganda sakkiz-o’nta she’ru hikoyam faqat o’sha tuman gazetasida bosilgan. Respublika radiosiday mahobatli bir jamoaga mening nimamga ishonib ishga olishadi. Hujjatlarimni ko’riboq hafsalalari pir bo’ladi, derdim. Toir Yunus (haligi meni ichkariga olib kirgan yigit) bir xonaga boshlab kirib, shu yerda o’tirib turing, deya chiqib ketdi. Xona torgina, ikki stol, biri kiraverishda, o’ng qo’lda, ikkinchisi unga taqalgan holda eshikka qaratib joylashtirilgan. Stollar yoniga bittadan qo’shimcha stullar qo’yib qo’yilgan. Ulardan biriga o’tirdim-da, qo’limdagi papkani stol ustiga qo’ydim. Va shunday boshimni ko’tarib, ro’paradagi eshik yozuviga ko’zim tushdi: “Bosh muharrir Nasiba Ergasheva”. Ie, ana bo’lmasa, familiyadosh ekanmiz-ku! Loaqal familiyam sharofati bilan… Ha, demak qabulxonadaman. Hozir boshliqqa olib kirishadi. Yo’q, unday bo’lmadi. Xonaga jiddiy qiyofali, baland bo’yli, qorachadan kelgan kishi kirdi. Qayerdadir ko’rgandayman. Darhol jonkuyar Mahkam akaning gaplarini esladim. “U yerda Eminjon, Tohir Malik degan yozuvchi akalaringiz ishlashadi. Taniysiz-a, ularni? Ha, o’qiganman. Unda juda yaxshi. Ikkisi ham bo’lim boshlig’i, ana shular hal qilishadi…” Darhol, miyam tiniqlashdi. Ie, Tohir Malik-ku! O’rnimdan chaqqon turib, salom berdim. U kishi indamay ko’rishdi-da, yuqoridagi stolga o’tib o’tirdi. O’tiring deganday bosh irg’adi. “Tohir aka, yaxshimisiz?” U eshitilar-eshitilmas ovozda “yaxshi” dedi-da, oldimdagi papkaga ishora qilib, qo’lini cho’zdi. Darhol olib berdim. Nafas yutib, kuzatib turibman. U shoshilmay qog’ozlar bilan tanisha boshladi, avval ma’lumotnomani qarab chiqdi, keyin tarjimai holimni o’qidi. Navbat gazetalarga keldi. Ularni va qo’lyozmalarni bir-bir ko’zdan o’tkazdi-da, keyin hammasini qaytadan joyiga joylab, papka bog’ichini bog’ladi. “Tamom, hozir qo’limga qaytib beradi!” Yo’q, unday bo’lmadi. Boshini ko’tarib, jiddiy tikildi-da, “Hm, besh bolali yigitcha”, deb qo’ydi. Nima deyishni bilmayman, hazillashyapti, desam, qarashlari jiddiy. “O’qiganmisiz?” “Nimani?” “Besh bolali yigitcha”ni-da”. “Ha, romannimi, o’qiganman…” Shundan so’ng, Tohir aka papkani stol chekkasiga olib qo’ydi-da, chorshanba kuni kelasiz, hikoyalaringiz bilan bolalar tanishib chiqishadi, dedi. Qolganini keyin gaplashamiz… U shunday dedi-da, bosh irg’ab qo’yib o’rnidan turdi.
Tohir aka bilan rosa qirq yillik aka-ukachiligimiz, ustoz-shogirdligimiz ana shu kundan, o’sha mubhamgina suhbatdan boshlangan ekan hozir o’ylab qarasam. Koshki edi shunday bo’lishini oldinda bilganimda, do’ppimni osmonga otgan bo’larmidim. Ammo o’shanda u kishi bilan qayta uchrashgunimcha ichimni it tirnab yurdi. Endi nima bo’larkin? Hikoyalarim yoqarmikan? Haligi hazili bekorga bo’lmasa kerak. o’zingizni ham, besh bolangizni ham qiynab yurmang, Toshkentda yashashning o’zi bo’lmaydi, desa-ya!.. Oradan bir kunni amallab o’tqazib, chorshanba kuni yana radiokomitet binosi oldida hozir bo’ldim. Bu safar ichkariga qo’ng’iroq qilishimga hojat bo’lmadi. Oynavand eshik ochilib, bir kishi otimni aytib chaqirdi. Bu yoqqa keling, dedi. Eski tanishlardek, qo’l berib ko’rishdi-da, ichkariga boshladi. Qarasam, foyeda Tohir Malik o’rta bo’ydan balandroq, pishiq-puxta tana-to’shli, ochiq chehrali bir kishi bilan turibdi.
– Keling, besh bolali yigitcha… Va alaykum assalom. Tanishing, bu akangiz – Eminjon Usmonov.
Qo’sh qo’llab ko’rishdim.
– Bunisi, – meni chaqirib kirgan yigitga ishora qildi. – Sotvoldi Rajabov, anjanlik.
– Tohir bilan yurtdoshmiz…
– Bo’lmagan gap, man toshkanlikman… – dedi Tohir aka bamaylixotir. – Bular shunaqa, mashhur odamlarni darrov o’zlariniki qilib olishadi. Hm, noto’g’rimi?.. Mashrab qayerlik?
– Asli anjanlik.
– Ana, aytmadimmi?..
– Isbot kerakmi?
Tohir aka isbot talab qilib o’tirmadi-da, sherigiga yuzlandi.
– Eminjon, bo’lmasa, bu yigitchani sizga topshirdim. Biz bormasak bo’lmaydi. Opaga olib kiring. Aytmoqchi, opaniyam tegi anjanlik.
Sotvoldi aka sharaqlab kuldi. Tohir aka jiddiy qiyofada davom etdi.
– Anjanlik bo’lmasayam bo’ladigan bola ekan, deng. Hikoyalari haqidagi fikrimizni ayting. – U shunday deya menga o’girildi. – Bitta hikoyangiz yoqmadi menga. Bildingiz-a? Bosmachilar haqidagisi. Bilmagan narsangizni yozmang…
– Haligi… Bo’lgan voqea ekan. Hatto o’zimizning qarindoshimiz ekan…
– Qarindoshingiz Yo’ldoshxo’ja… – u sheriklariga qarab kulimsirab qo’ydi-da, – unaqa odam bo’lmagan, ehtiyot bo’ling, – dedi. Keyin gapni qisqa qildi. – Bo’pti, buni alohida gaplashamiz…
(Tohir akaning bu tanbehi sababini ko’p o’tmay tushundim. Ko’zim yarq etib ochildi. Men, qizil sho’ro maktabining a’lochi o’quvchisi, bilib-bilmay o’z ajdodlarim yuziga (O’zi kechirsin!) loy chaplamoqchi bo’lgan ekanman).
Men g’alati bir holatda edim. Kuni kecha bu kishilarning birortasini tanimasdim. Ammo hozir o’z-o’zidan ularning biriga aylanib turibman. Bir-birlariga bemalol hazil qilishyapti. O’zlariga yaqin olganlaridan bo’lsa kerak-da, aks holda… Nahotki, bu yog’i oson ko’chsa…
Judayam oson ko’chmagan bo’lsa-da, oqibati xayrli bo’ldi. To’rt oy sinovda yurdim. Topshiriq berishadi, men Botir akaga uchrab, yo’l-yo’riq olaman-da, ishga kirishaman. Lavha, maqola, ocherklar tayyorlab kelaman. Yozganlarim ma’qul topiladi, efirga beriladi, Uch-to’rt so’m qalam haqi ham olaman. Lekin ish masalasi ilgari siljimaydi. Yaxshiyam yotoq masalasida qiynalmadim. Avvaliga Xalq xo’jaligi instituti yotoqxonasida (Abdumannon ismli talaba hamqishlog’im yordamida), keyin «Aspirantlar uyi»dagi haligi aspirant sinfdoshim xonasida deyarli tekinga yashab turdim. Hafta sayin Samarqandga qatnayman. Qatnaganda ham payshanba kuni kechki poyezdga o’tirib, juma kuni ertalab qishloqda bo’laman. Uyimdagilar bilishadi, bilmaganlar, meni Toshkentdagi katta bir redaktsiyaga joylashib opti, deb eshitganlar, ajablanishadi. Bugun ish kuni emasmi, deb so’rashadi. Mubham javob qilaman: ish kuni. Men safardaman, deyman. Ishqilib oxiri baxayr bo’lsin-da, sharmanda bo’lmayin-da, Xudoyim, deb qo’yaman. Shu taxlit oyu kunlar o’tib borardi. Bir safar «dam olish» kunlarini o’tkazib, Toshkentga otlanib turibman. Oktyabrь oyi yarimlagan. Ukalarim tomga shifer qoqishyapti. Nima bo’ldi-yu, yo’lga chiqaman deb turgan yerimda niyatimdan qaytib, kel, bir-ikkita shiferni uzatishib yuboray debman. Shifer deganim haligi biz bilgan azbestdanmas, tunukadan edi. Ikkitasini tepaga uzatdimu, uchinchisi negadir tepada turgan yigitning qo’lidan sirg’alib tushib ketdi. O’zimni chetga oldimu, o’ng oyog’imni tortishga ulgurmadim. Oyog’im yuzi xuddi olov tekkandek «jiz» etdi. Qarasam, oqish tuflim qip-qizil qonga bo’yalibdi. Darhol meni suyab, qo’ltiqlab chorpoyaga olib borib o’tqazishdi. Tuflimni, paypog’imni yechishdi. Tunuka shifer qirrasi shim pochasini, paypog’imni ustaradek qirqib, keyin oyog’imga botgan, yo’g’on tomirlardan biri kesilgan shekilli, qon to’xtay demasdi… Bir haftacha qishloqda qolib ketdim. Keyin uchta chok tushgan kesik oyoq bilan yana Toshkentga yo’l oldim. Oqsoqlanib radio binosi tomon borarkanman, «E, qayoqda yuribsiz?!» deydi birov. Qarasam, shu yerdagi ko’z tanishlarimdan biri. Nimanidir sezdimi, yuragim bir qalqib oldi. «Tohir aka bilan Eminjon aka sizni bir haftadan beri qidirishadi. Tez uchrang. Yangilik bor, shekilli…»
Oyog’im simillashi bir pasda yo’qoldi.
Uzun koridor oxirida Eminjon aka kutib oldi. Qayoqlarda yuribsiz, darvesh?! Qishloqda edim. Kelayotib…
Eminjon aka oyog’imga tikilib, bir zum jimib qoldi-da, keyin: Hozir tuzukmi endi, paxta terishga yaraysizmi, dedi. Tushunmay, angraydim. Bu yoqqa yuring-chi. Tohir akaning xonasiga boshlab kirdi. Ie, besh bolali yigitcha topilibdi-ku, deya Tohir aka telefon go’shagini joyiga qo’ydi. Hozir roziskka bersammi, deb turgandim… Bu darvishingiz qishloqqa ketgan ekan, dedi Eminjon aka o’tirayotib. Hmm… dedi Tohir aka menga boshdan oyoq qarab chiqib, bolalarni ko’paytirgani ketgandir-da. Eminjon aka kuldi. Qayoqda, ustachilik qilib, oyog’ini kesib olibdi… Tohir aka voqea tafsilotini eshitib, bir zum jim qoldi. Keyin kulimsiradi. Zarari yo’q, qishloqdi bolasi, chidaydi, dedi. Endi gap bunday, besh bolali yigitcha. Opa sizni raisga olib kiradi. Oqsamaysiz. Hech narsa bo’lmaganday, nima deyishsa xo’p deysiz. Bugun 1 noyabrь, Ubaydulla Yoqubovich hujjatingizga qo’l qo’yadi-da, erta shanba, yakshanbani o’tqazib, to’rtinchida paxtaga ketasiz. Kelishdikmi?!
Hayajondan nafasim tiqilib, ovozim chiqmay qoldi. Shoshib bosh irg’adim.
Keyinchalik aytib berishlaricha, mening familiyadosh opam bo’lim boshliqlari Tohir aka bilan Eminjon akadan paxtaga odam so’rabdi. Hamma ishga yaraydiganlar paxtada, boshqa odamimiz yo’q deyishibdi. Bilmadim, ikkita odam kerak. Ana Toirjon (Toir Yunus) borsin. Yana bitta topinglar. Odam bor, debdi Eminjon aka Tohir akaga qarab olib. Kim? Sinovda yuribdi, yozganlarini o’qidingiz. Efirga berib turibmiz, debdi Tohir aka davom etib. Shu yigitni ishga olaylik-da, paxtaga jo’nataylik… Mayliku-ya, Litdramga yoshlik qiladi-da. Qanaqasiga yoshlik qiladi, debdi Eminjon aka qat’iy turib. Yigirma oltiga kirgan… Ijodkor sifatida yosh deyapman, kitobi chiqmagan. Markaz tugul, viloyat gazetalarida biror narsasi bosilmagan. Menga qolsa-ku, yo’q demasdim, sizlarga ishonaman, direktsiyadagilar oyoq tirab olishgan. Opa, debdi Eminjon aka so’nggi nuqtani qo’yib, shu yigit uchun Tohir ikkalamiz kafilmiz. Agar ishni eplolmasa, javobini biz beramiz. Xullas, bosh muharrirni ko’ndirishibdi. Keyin meni izlashsa, yo’qmishman. Agar bir kun kechikkanimda bilmadim nima bo’lardi.
Xullas, o’sha kuni Teleradio Davlat qo’mitasining qirq yillik rahbari Ubaydulla Yoqubovich Ibrohimov buyruqqa imzo chekdi. Va bir kun ham ishlamay, 4 noyabrь kuni Bekobodga paxta hashariga jo’nadim. Aytmoqchi, ishga kirgan kunim Aspirantlar yotog’iga bordim-da, oyog’im yarasi bitgandir degan xayolda, sekin iplarini qaychi bilan qirqdim. Qirqqanimni bilaman, jarohat o’rni ochilib ketsa bo’ladimi!.. Obbo, endi nima qilaman? Hamxonalarim maslahati bilan oyog’imni siqib bog’ladim-da, dorixonaga chiqib, bir talay streptotsid tabletkalari, yod, zelenka, bint oldim. Xonaga qaytib, tabletkalarni tuydim-da, kukunini yaramga sepdim. Ustidan achitib yod surkab, bint bilan bog’ladim…
Paxta terib yuraman. Bir mahallar etigimni yechsam, paytavam qip-qizil qonga bo’yalgan bo’ladi. Darhol yaramga tabletka kukunidan sepaman, malham surib, bint bilan bog’layman va ustidan paytava o’rayman. Hech kimga sezdirmayman. Suyagim g’o’za egatlarida qotgan emasmi, terimda qiynalmayman. Aksincha, havas bilan, sog’inch bilan egat oralayman. Bolaligim o’tgan dalalarni, beshinchi sinfdan boshlab paxta hashariga chiqib ketishlarimizni eslayman. Sinfdosh, qishloqdosh bolalar, qizlarni bir-bir ko’z oldimga keltiraman. Ayniqsa, kichkintoylarim yodimga tushsa, nafaslarim qaytib, yuragim hapriqib ketadi. Tavba, deyman, yetti uxlab tushimga kirmagan ishlar bo’p ketdi-ya!..
Bo’lajak hamkasblarim Toir Yunus (muharrir), Sanjar Sa’dullayev, Vohidjon Do’stmuhammedov (radiorejissyor)lar bilan deyarli tengdosh ekanmiz, yulduzimiz o’ng kelib, inoqlashib ketdik. Ishim oson hal bo’lganidan bir quvonsam, bo’lajak ishxonam qorong’u o’rmonday ko’rinib vahimaga soladi. Xo’p, erta bir kun paxtadan qaytarman. Ishga ham tusharman, deyman gohida o’zimcha. Eplab ketarmikinman? Ishqilib meni kafillikka olganlarni uyaltirib qo’ymasam go’rga edi. Ba’zan shunga yaqin gap qilsam, Toirjon dalda beradi. E, parvo qilmang, hammasi yaxshi bo’ladi, deydi. Hali siz bilan birga ko’p eshittirishlar tayyorlaymiz, deydi Sanjar ham uni quvvatlab. (Sanjar Sa’dullayevni taniysiz, bugungi aksar xorij teleseriallari bosh qahramonlarini «o’zbekcha gapirtiradigan» dublyaj qirollaridan biri. Toir Yunus haqida gap ketganda men doim Radiodan topgan eng sadoqatli, oqibatli do’stim edi, deya e’tirof etaman. Afsus, umri qisqa ekan, 56 yoshida (1954-2010) dunyodan o’tdi. U 1996 yilda radiodan ketib, kinoxronikada bosh muharrir bo’lib ishlayotgan edi. Rejissyor Vohidjon Do’stmuhammedovning ham shirali, salobatli ovozi bor edi. Keyingi paytlarda uni teleko’rsatuvlarga ham jalb qilishib, mumtoz g’azallarni o’qitishayotgan edi. U ham Toirjon bilan tengdosh, vafoti ham deyarli bir vaqtga to’g’ri kelgan edi yanglishmasam. Olloh rahmat qilsin ularni).
Xullas, paxta terib yuribman. Hali aytganimday, kuniga ikki-uch mahal bekitiqcha etigimni yechib, oyog’im jarohatini tozalab, kukun bilan selgitib, yod surkayman. Ba’zida oyog’imni qimirlatsam, shiqirlagan ovoz chiqadi. Bosh barmog’imni ushlab ko’rsam, karaxt, hech narsani sezmaydi. Obbo, deyman tashvishga tushib, bir kasofatga yo’liqib qolmasaydim!.. Kunduzi deyarli og’riq sezmayman, lekin kechasi yig’ma karavotimga cho’zilishim bilan, nafaqat jarohat o’rni, o’ng oyog’im bor bo’yi bilan qaqshashga tushadi. Tishimni tishimga bosib, uxlab olishga urinaman. Ba’zida yarim tunlar bo’lib ketsa ham og’riqning xurujidan ko’zimga uyqu kelmaydi. Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qiladi, deganicha bor ekan. Radio rahbarlari bizdan xabar olgani kelishgan ekan, kimdir meni «sotibdi». G’afur aka Ahmedov degan direktor o’rinbosari yonimga keldi. Men endigina karavotimga yonboshlagan edim. Nari beridan gaplashgan bo’ldi-da, sekin odeyalimni ko’tardi. Bu nima, dedi. Hech narsa. Bint bilan bog’lab tashlabsiz-ku. Do’xtirga uchradingizmi? E. shart emas… Sizni qarang-u… U bir pasda ambulatoriya navbatchisini boshlab keldi. Va qisqasi, menga rentgendan o’tib kelishga yo’llanma berishdi. Ruxsat tekkanidan qanotlanib, to’g’ri Samarqandga ketdim. Sog’inganlarim bilan diydorlashib, rentgen natijasini olib qaytdim. Suyakka zarar yetmagan ekan. Lekin baribir, terimga qayta ruxsat berishmadi.
Shunday qilib, 1979 yilning 19 noyabrь kuni Respublika radiosining Adabiy-dramatik eshittirishlar bosh redaktsiyasida Nasr bo’limi muharriri sifatida birinchi ish kunimni boshladim. Hech shubhasiz, bu mening omadim, Yaratganning buyuk marhamati edi. Gapning halolini aytadigan bo’lsam, o’sha holatimda men bu vazifaga munosib emasdim. Mendan tashqari ham (keyinchalik eshitishimcha) bu o’ringa yaxshi-yaxshi nomzodlarni tavsiya qilishgan, shu sababli ham yetarlicha qarshiliklar bo’lgan, biroq, hali aytganim Tohir Malik, Eminjon Usmonov degan insonlar (Olloh rahmat qilsin ularni!) qat’iyati orqasidan uloq menda ketgan ekan. Endi hammasi o’zimda qolgan edi. Har holda azza-bazza ishlab turgan joyimni tashlab Toshkentga kelganim, oilam, bolalarim, avvalo Onaizorimning umid bilan ko’z tutib turgani, menga ishonch bildirgan ustozlar oldidagi mas’uliyatim, va albatta, tabiatimdagi botiniy bir o’jarlik quvvat berdimi, xiyol fursatda radiochiga aylandim. Shubhasiz, bu borada jamoaning, atrofimdagi yaxshi odamlarning bag’rikengligi ham katta yordam berdi.
Radioda ish boshlaganimdan so’ng efirga birinchi berilgan jiddiy ishim – olti millionli paxta rejasi bajarilgan kun efirga berilgan radiokompozitsiyam bo’ldi. Uni sinovda yurgan paytlarim yozib bergan edim. Kompozitsiya avvali va oxirida taniqli ijodkorlar tabrigi berilsa… degan taklif tushdi. Erkin Vohidov, Abdulla Oripovlar bo’lsa yanayam yaxshi bo’lardi, deyishdi. Usmon aka (Usmon Azimov) jonimga aro kirdi. Men birga boraman, dedi. Mendek bir g’o’r yigitchaning bunday nomdor shoirlarga ro’para bo’lishi osonmi?! Xullas, dastlabki ish kunlarimdanoq ana shunday insonlar bilan yuz ko’rishish nasib etdi. Va xizmat taqozosi bilan keyinchalik ne ne ulug’lar bilan muloqotda bo’ldim, ularning necha birlari bilan ota-bola, aka-uka, ustoz-shogird sifatida bir umrga bog’lanib qoldim. Bir chekkadan aytaversam eh-he…
G’aybulla Salomov, Najmiddin Komilov, Tilak Jo’ralar haqida orqavorotdan eshitib yurardim. Ularning atrofidagi ajabtovur muhit, gurros-gurros talabalarning ularga ergashib yurishlari… Shuningdek, Ozod Sharafiddinov, Begali Qosimov, Tal’at Solixov kabi mashhur domlalar haqida ham… Ularda o’qigan, ular bilan muloqotda bo’lgan ijodkorlarga havas qilar va Toshkentda o’qiyolmaganimdan o’ksib qo’yardim.
1992 yil edi. Professor G’aybulla Salomovning 60 yilligi munosabati bilan eshittirish tayyorlashga topshiriq oldim. Domla bilan tanishdim, ancha suhbatlashdim. Shu asnoda Najmiddin Komilov, Tilak Jo’ralar bilan ham ko’rishish nasib etdi, ularning ham ovozini yozib oldim. Eshittirish 11 dekabrь kuni efirga chiqdi. Aynan shu kuni Universitetda Domlaning 60 yilligiga bag’ishlangan katta tantana bo’lib o’tdi va uni ham maxsus ovoz yozish mashinasida Universitetga borib, magnit tasmasiga tushirdim. Yubileydan rosa bir hafta o’tib esa… fojia yuz berdi – Respublika prokuraturasida mas’ul vazifada ishlaydigan domlaning o’g’li Habibulla Salomov sirli ravishda g’oyib bo’ldi. Ikki infarktni o’tkazgan otaning yolg’iz farzandidan judo bo’lishi tasavvurga sig’maydigan musibat edi. Yaxshi eslayman, o’shanda ko’plab shogirdlari, Habibullaning do’stlari domlani musibat bilan yolg’iz qoldirmaslikka, chalg’itishga, tasalli berishga harakat qilishdi. Men ham o’z o’rnida G’aybulla akani radioga tez-tez chaqiradigan yoki yozuv uskunasini ko’tarib, uylariga borib turadigan bo’ldim. Har xil bayram, yubileylar munosabati bilan buyurtmalar ham berardim va domla bu ishlarni kamoli hafsala bilan bajarib kelardi. Esimda, o’sha kunlarda Tilak Jo’ra kasal bo’lib qoldi. Og’ir emish, Sayyotga opketishibdi, degan xabarlarni eshitdik. G’aybulla aka menga qo’ng’iroq qilib, Tilakjon betob, uning ijodiga bag’ishlab eshittirish tayyorladim. Shuni tezgina efirga bersak, eshitib zora umriga umr qo’shilsa, dedi. Biz ulgurdik, rahmatli Tilak aka eshitib, xursand bo’lganidan ham xabar topdik o’shanda. Samarqanddagi eng yaqin do’sti, professor Nuriddin Shukurov vafot etganida ham butun boshli xotira eshittirishni domlaning o’zi shaxsiy tashabbus ko’rsatib, tayyorlab keldi. Xullas, munosabatlarimiz shu darajaga yetdiki, Xudoning bergan kuni qo’ng’iroqlashib, bir-birimizdan holdon bo’lmasak uyqumiz kelmasdi. «Yozilmagan doston» badiamda aytganimdek, domla 1995 yili Haj ziyoratida bo’lib qaytdi. O’sha yillarda, ba’zi bir sabablarga ko’ra, Moskvada yashashga majbur bo’lgan tadbirkor shogirdlaridan biri – Anvar Husayinov, domla, bir Hajga borib kelmaysizmi, deb qoladi. E, Anvarjon, bizga yo’l bo’lsin, deydi domla kulib. Nega unday deysiz, domla, nafaqat o’zingiz, qancha shogirdingiz bo’lsa, ayting, biz yuboramiz, deydi. Yo’g’-e! Xo’p, deyvering, korporatsiyamiz homiylik qiladi. Domla bir kuni meni yoniga chaqirib, mulla falonchi, nima deysiz, bizga hamroh bo’lasizmi, deb turibdi. Quloqlarimga ishonmadim. Avvaliga xo’p dedim-da, keyin niyatimdan qaytdim. G’ulomxon G’afurov (adabiyotshunos olim)ga yorildim. Har qancha homiylik qilishganda ham, yoningda o’zingning uch-to’rt tanga puling bo’lishi kerak-ku, men bo’lsam, qip-qizil proletarman, domlaga uzrimni aytib qo’ysangiz, dedim. Yo’q, yo’q, dedi rahmatli G’ulomxon aka bosh chayqab, bu gapni o’zingiz aytganingiz ma’qul, domlani xafa qilib qo’yamiz, dedi. Birgalashib bordik. Uzrimni aytdim. «Ie, bu qanaqasi bo’ldi, – dedi G’aybulla aka ranjigan qiyofada. – Men hali kimlarga ishonib yuribman-a!» «Domla aytdim-ku…» «Bu bahona bo’lmaydi, mana sizga yuz dollar!» «Qarz olib Hajga borish to’g’ri emas-ku, domla…» «Qarz emas, haligi tarjima qilayotgan kitobingiz hisobidan!» Boshqa gapga o’rin qolmadi. Rozi bo’ldim…
Yana gap avvaliga qaytsam. Ancha qo’lim kelib qoldi. Ishga shunchalik sho’ng’ib ketdimki, operatorlik, ba’zida rejissyor og’aynilarim hayallab qolishsa, ularning yo’qligini bildirmay, rejissyorlik ham qilib ketaveradigan darajaga yetdim. Qizig’i, bunga oddiygina operator qizning dashnomi turtki bo’ldi. Adashmasam, Jumaniyoz Sharipov degan keksa bir yozuvchining intervьyusini yozib olishim kerak edi. Domlani studiyaga boshlab kiribman-da, ro’parasida o’tirib olibman men sodda. Jumaniyoz aka suhbatini boshladi, aniqrog’i qog’ozga yozganlarini o’qib berdi. Keksalik sabab, bir-ikki joylarida yanglishdi. Apparatxonada o’tirgan qiz, oynadan menga qarab, qandaydir ishoralar qildi. Tushunmadim. O’tiraverdim. Keyin bilib olarman dedim. Xullas, domlani kuzatib qo’yib, apparatxonaga kirdim. Nima gap, Vaziraxon, deganimni bilaman, e, qanaqa odamsiz, deb bobillab bersa bo’ladimi.
Ha, nima bo’ldi?
Nega studiyaga kirib oldingiz? Redaktor degani mana bu yerda o’tirmaydimi. Vistupayushiy adashsa, knopkani bosib, domla to’xtang, mana bu joyini boshqatdan o’qib bering, demaydimi?!
Uzr, uzr, bilmabman.
Bilmasangiz, endi bilib olasiz. Mana lentangiz, montajniy topib, o’zingiz montaj qiling. Mening vaqtim yo’q…
Lattam suvga tushib, xonamga qaytdim. Haligi qiz o’zimga dashnom bergani yetmaganday, tahririyatga ham kirib axborot berib ketibdi. Boshim gangib, qip-qizarib o’tirgan yerimda baraka topgur Matluba opa (Matluba Islomova, «Dugonalar» jurnalini tayyorlardi) degan muharririmiz shartta o’rnidan turdi-da, falonchi bu yoqqa yuring, dedi. Indamay ergashdim. Opa to’rtinchi qavatga boshlab chiqdi. Montajxona topib, bir pasda haligi «vistupayushim» so’zida adashgan joylarini shartta-shartta qirqib, ulab chiqdi-da, magnit tasmasi o’ramini qo’limga tutqazdi. Haligi mahmadanaga oborib bering, yangi lentaga ko’chirsin-da, fonotekaga topshirsin, dedi. Shunchalik ish ekanu anovi qiz… deya ajablandim. Rosa alam o’tgan ekanmi, nafaqat matnga aloqador yumushlarni, balki texnik xodimlar bajaradigan vazifalarni ham o’zlashtirib olishga kirishib ketdim. Natijada studiyaga kirib boraversam, qizlar quvonadigan, butun boshli studiya ixtiyorini menga topshirib, «zarur yumushlari»ni bajarib olgani chiqib ketadigan bo’lishdi…
Kunlarning birida Eminjon aka, hadeb qishloqqa qatnayverasizmi, oilani ko’chirib keling endi, deb qoldi. Ijaraga yaxshiroq joy chiqishini kutib yuribman, dedim. Joy bor, siz harakatingizni qilavering, dedi. Keyin meni Kelesga ketaverishdagi Kirov degan bir qishloqqa boshlab bordi. U yerda bo’sh hovli bor ekan. Hovli egasi Eminjon akaning tug’ishgan akasi bo’lib, u xizmat yuzasidan oilasi bilan boshqa viloyatga ko’chib ketgan ekan. Ijara haqisiz, faqat hovli-joyga qarab turish sharti bilan yashab turadigan bo’ldim. Eminjon aka rahmatli shu taxlit mening yana bir muammomni hal qilib bergan edi.
Toshkentda ilk uchratganim yozuvchi-shoirlarning baridan nuqul yaxshilik ko’raverganim uchunmi, bu qavm aslan farishtaga yaqin yaratilgan ekan, degan xulosaga ham kelib bo’lgandim. Lekin… Yo’q, xulosada yanglishgan ekanman, demoqchi emasman. Hali hamon o’sha fikrdaman. Kitob o’qigan, boz ustiga qo’liga qalam tutib, qog’oz qoralashni uddalagan odamdan yomonlik chiqmaydi deb o’ylayman. Lekin… aytaylik, kimningdir omadi yurishavermadi, omadi yurishganlarga qarab dili og’riganday bo’ldi. Bu og’riq sekin-asta shayton qutqusi bilan alamga, alam hasadga aylana bordi. Shaytonga izn berdingmi, (O’zi asrasin!) imoning zaha yeydi, bir kun qarabsanki, alamangiz, ojiz bir kimsaga aylanib qolibsan. Badiamni «Yaxshi odamlar» deb nomlaganman. Shu sababli onda-sonda uchratganim – bunday kaslarni eslamoqchi emasdim. Ammo, boshqa bir sabab bilan ayrim birlarini til uchidagina aytib o’tmoqchiman. Xullas, bir hamkasbimiz bor edi. Yozuvchi sifatida o’zimiz qatori bo’lsa-da, radiojurnalist sifatida tengsiz edi. Shu og’aynimiz ikki gapning birida menga tanbeh berar, bir yildan oshdi, radiodasiz, nasr bo’limida ishlaysiz. O’zingiz ham hikoyalar e’lon qiling bunday. Bunaqa imkoniyat hammadayam bo’lavermaydi, derdi. Hayron qolardim, nasr bo’limida ishlashimning nima aloqasi bor? Yaxshi hikoya yozsam, chiqaveradi-da, derdim. Qishloqdan qo’ltiqlab kelgan hikoyalarimni esa e’lon qildirishga yuragim betlamasdi. Har holda Nasr bo’limida ishlab, turli saviyadagi asarlarni o’qiyverib, ozmuncha ko’zim pishib qolgan ekan-da. Nihoyat yangi bir narsa tug’ildi-da, uni «O’zbekiston madaniyati» gazetasiga olib bordim. Nasr bo’limi boshlig’i Abduqahhor Ibrohimov hikoyani ma’qul topib, olib qoldi. Lekin ana mana deguncha olti oylar o’tib ketdi ham, hikoya bosilmadi.
Yoshi ulug’lar yaxshi eslaydi: 1981 yilda taniqli yozuvchi va davlat arbobi Sarvar Azimov Yozuvchilar uyushmasiga birinchi kotib bo’lib keldi. Yangi rahbariyat yangicha ish tutdi. Ob-havo butkul o’zgarib, uyushma faoliyati jonlanib ketdi. Shu jarayonda uyushma muassisligidagi «O’zbekiston madaniyati» gazetasi «O’zbekiston adabiyoti va san’ati»ga aylantirilib, O’zbekiston xalq yozuvchisi, yosh ijodkorlarning katta homiysi Asqad Muxtor bosh muharrir etib tayinlandi. Gazeta yangi nomda aprelь oyidan chiqa boshlagan bo’lsa, may oyining boshida mening «Poyandoz» degan hikoyam bosilib turibdi. Haligi og’aynim meni tabriklagan, ana bu boshqa gap, deya maqtagan bo’ldi. Lekin noyabrь oyiga borib ikkinchi hikoyam ham «O’zAS»da bosilib chiqdi-yu, baloga qoldim. Og’aynim endi g’ayirligini yashirolmadi. Gazetaga borsam, avval falonchining hikoyalarini berib olaylik, keyin sizga navbat tegadi, deyishyapti, dedi. Yo’g’e, dedim ang-tang bo’lib, yetti oy oralig’ida nahotki sizga navbat tegmagan bo’lsa?! Og’aynim bu bilan kifoyalanib qolmay, Opa (bosh muharrir)ga kiribdi. Go’yoki men «O’zAS»ning mas’ul kotibi bilan oldi-berdi qilib, ya’ni uning hikoyasini radioda berib, o’zimnikini gazetada chiqarib yotganmishman. Bu qattiq aybnoma edi. Opayam bu gapga laqqa tushib, bo’lim boshliqlarini chaqirib, bu masalani o’rganishni topshiribdi. Tohir aka kulibdi, nima Mamatqulning (taniqli adib M.Hazratqulov) hikoyalari ilgari radioda ketmayotganmidi?! Yaqin orada men uning biror narsasini berganimizni eslay olmayman, debdi. Opa, biz aksincha xursand bo’lishimiz kerak emasmi, debdi Eminjon aka dangaliga olib. Kechagina ishga olishda qancha ikkilangan edik. Ishni tortib ketdi. Mana endi yozuvchi sifatida Asqad Muxtorday ustozning nazariga tushibdi, bu yaxshi-ku! Qolaversa, men domlani yaxshi bilaman, yaxshi asarni tutib turmaydi. Asar yoqmasa, avliyosi o’rtaga tushsayam bosmaydi…
Bu masala shu tarzda yopilib ketdi-yu, lekin mendagi karaxtlik anchagacha tarqamadi. Nahotki, odam degani shu qadar buqalamun bo’lsa, deya tutaqardim damba dam. Axir, aynan uning o’zi emasmidi meni shunga targ’ib qilgan, og’ayni, nasr bo’limida ishlaysiz, bunaqa imkoniyat hammadayam bo’lavermaydi, degan.
Ko’p o’tmay o’zimga keldim. O’ylab qarasam, bekorga tutaqibman. Aksincha, quvonishim kerak ekan. Kimningdir hasadini qo’zg’amabmanmi, demak, menda ham nimadir bor ekan… Bo’lib o’tgan gap-so’zlardan chiqargan xulosam to’g’ri ekan shekilli, ko’nglim o’z-o’zidan yorishib borayotganini payqadim… Ha, darvoqe, bu noxush hodisani eslab o’tishimdan maqsadim boshqa edi. O’shanda yangilangan adabiy gazetamizga bosh muharrir bo’lib kelgan Asqad aka ishni tahririyat papkalarida yig’ilib yotgan asarlar bilan tanishishdan boshlagan ekan. Aytishlaricha, bir hafta bosim o’tirib, hikoyalar, she’rlar, publitsistik asarlarni bittalab ko’zdan o’tkazadi, saralaydi va shunda mening sarg’ayibgina yotgan hikoyam ham qo’liga tushib qoladi.
(O’rni kep qoldi, aytib o’tay: o’sha yetmish-saksoninchi yillar muhit bir muncha yumshagan davrlar ekan. Undan avvalroq esa… aytishlaricha, «O’zbegim», «O’zbekiston» qasidalarini, «Temur tuzuklari»ni kimlardir (Asqad Muxtor, Ibrohim Rahim kabilar) boshlarini kundaga qo’yib, e’lon qildirishgan ekan. Hatto o’shanda Respublikaning birinchi rahbari ham o’rtaga tushishga majbur bo’lgan deyishadi. Oybek, Abdulla Qahhor, Mirtemir, Shayxzoda, Zulfiya opa kabi zabardast insonlar himoyasida ham qanchalab iste’dod nihollari omon-eson qad rostlab olgani haqida eshitib yurardik. Masalan, men o’zim esa Asqad Muxtor, Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov kabi atoqli adiblar, Matyoqub Qo’shjonov, Ozod Sharafiddinov, Ibrohim Haqqul singari haqgo’y olimlar, bolalar adabiyotidan Nosir Fozilov, Qudrat Hikmat, Tursunboy Adashboyevdek jonkuyar insonlar ne-ne iste’dodlar boshini silab, ularni issiq-sovuq shamollar xurujidan asrab qolganiga guvohman.)
Asqad akaga uchradingizmi, deyishdi. Yo’q, nimaydi? Har holda rahmat aytib qo’ygan yaxshi. Shartmikan, dedim cho’chinqirab. Tortinmang, boring, qoidasi shunaqa.
Ming bir istiholayu hayajon bilan yo’lga chiqqandim, uchrashuvimiz jo’nggina o’tdi. Uyushmadagi tadbirlarda uzoqdan ko’rib yurardim, ammo o’zi bilan birinchi marta yuzma yuz kelishim, ko’rishishim edi. Domla, men rahmat aytgani kelgan edim, dedim. U indamay, sinchi nigoh bilan kulimsirab qarab qo’ydi. Hikoyam chiqqan edi. Ha, sizmidingiz? Ha, domla, minnatdorman… Qayerdasiz, dedi Asqad aka mulozamatimga ortiqcha e’tibor qilmay. Radiodaman, Litdramda. Ha, yaxshi joy, O’lmas ishlagan, Omon Muxtor. Bilishimcha, hozir Tohir, Eminjonlar o’sha yerda… Bo’pti, qatnashib turing. Yaxshi narsalar yozing…
Aytishardiki, kimning asari Asqad Muxtor imzosi bilan e’lon qilinsa, bu katta omad. Mana falonchi, falonchilar hammasi Asqad Muxtor tufayli katta yo’lga chiqib olishgan… Shularni o’ylarkanman, ich-ichimdan quvonib qo’yaman: demak, endi mening ham… Ayni choqda ichimga xavotir oralaydi. Qatnashib turing, yaxshi asarlar yozing, dedi Asqad aka. Lekin yaxshi asarlar yozishga imkon bo’larmikan? Ishimdagi nafas oldirmaydigan yugur-yugurlar yo’l berarmikan?.. Radio degani konveyerday gap bo’lsa, hafta almashib kelaversa. Efir deganni to’ldirib bo’lmasa… Yo’q, to’xta deyman, birdan hushyor tortib. Sen nimalar deyapsan? Bu anovi bolaning gaplari-ku. Nima balo, senam virus yuqtirib oldingmi undan?! Uning ta’siriga berilyapsanmi halitdan?!
Darhaqiqat, ishga kelibmanki, hali aytib o’tgan hamkasb og’aynim bir gapni takrorlaydi: Falonchi do’stim, – deydi ko’pni ko’rgan yoshulliday salmoqlab, – ko’rib turibman, ishga kirishib ketdingiz. Omadingizni bersin. Lekin bitta narsani unutmang: Radio, bu – iste’dodlar qabristoni!.. Yo’g’e, deyman ajablanib, unchalik emasdir. Ha, ishonavering. Ko’rib yuribmiz-ku. Mana o’zingizni oling: kechasi uxlamay stsenariy yozasiz, studiya, montaj deb chopasiz. Tayyorlaysiz. Rahbarlarga eshittirasiz. Albatta kamchilik topishadi, topish ularning vazifasi. Peremontaj qilasiz. Nihoyat, efir. Efir degani havoga uchdi, ketdi degani. Birov eshitsa, eshitadi, eshitmasa yo’q. Lekin yozilgan asar qoladi… Tushunaman, oila bor. Tohir akangiz aytganday, besh bolali yigitchasiz. Tug’dirib qo’ygandan keyin boqish kerak. Shuning uchun ishlamang demayman, ishlang, eshittirish qiling, instsenirovka qiling, pul toping. Lekin qattiq ko’ngil qo’ymang. Ko’proq ijod qiling. Toshkentga radiochi bo’laman deb kelmagansiz-ku, to’g’rimi?! Bunday tashqariga ham qarang, gazeta bor, jurnal bor. Ularga hikoyalardan bering. Nasr bo’limida ishlaysiz, hurmatingiz bor, foydalanib qoling-da, og’ayni. Yozayapsizmi o’zi? Yozish kerak, do’stim, yozish kerak. Unutmang, radio faqat gonorar ishlashga yaraydigan joy. Boshqa hech narsa emas…
Uning nasihatlarini indamay eshitaman. Ba’zida g’ashim kelsa-da, sabr qilaman. Har holda g’ayirlik qilib gapirmayotgandir, ayrim gaplari jo’yaliga o’xshaydi-ku, deyman. Lekin bir narsasini, tarbiyam sabab bo’lsa kerak, sira qabul qilolmayman: odam o’zi ishlayotgan, rizq topayotgan joyiga nisbatan ham shuncha bepisand bo’ladimi? Bu noshukurlik emasmi, deyman. Radioda obro’si zo’r bo’lsa, mudom maqtalib yursa, Opaning erka muharriri bo’lsa, nega buncha g’ingshiydi bu bola. Ijodda omadi chopmagan bo’lsa bechora Radioning nima aybi bor. O’lmas Umarbekov, Omon Muxtor, Anvar Eshonov, Erkin A’zamov degan mashhur ijodkorlar radiodan chiqishmaganmi?! Tohir Malik, Emin Usmonovlar radioda ishlab ham ketma-ket kitoblar yozib yotishibdi-ku! Usmon aka (Usmon Azimov)ning qaysi bir shoirdan kam yeri bor?! Menimcha, hammasi odamning o’ziga bog’liq, deya o’zimni tinchitishga urinaman. Anovi bolaning ta’siriga berilmasligim kerak…
Xayriyat, bu narsa ko’pga bormadi, hali aytganimday, ikkinchi hikoyam bosildiyu og’aynimning «misi» chiqdi. Uni endi jiddiy qabul qilmaydigan, aksincha… achinadigan bo’ldim. O’zi yomon yigit emas-u… har to’kisda bir ayb bo’lmasa bo’lmaydi-da. O’zimam farishta emasman-ku.
Bir safar familiyadosh Opam – bosh muharririmiz xonasiga chaqirdi. Qandaydir topshiriq berdi-da, bir mavridi kep qoldimi, oilam, bolalar, ularning o’qishi, bog’chasi haqida surishtirgan bo’ldi. Keyin, shu, sizga qarab, ko’pdan beri bir narsani o’ylab yuraman, dedi kulimsirab. Nimani, opa, dedim. Yuragingiz otning kallasiday ekanmi, deyman-da. Yo’g’e, nega? Beshta bola bilan shundan shunga kelishga hammayam jur’at qilavermaydi-da. Ijarada yashashning o’zi bo’ladimi. Bir o’zingiz ishlaysiz. Shuncha tashvishdan ortib, ijod qilishni aytmaysizmi! Ayrim yigitlarimizga taqqoslab aytayapman-da. O’ttizga kirib uylandi. Bittagina qizchasi bor. Hasrati dunyoga sig’maydi. Siz bo’lsangiz, o’ynab-kulib ishingizni qilib ketaverasiz. O’zim musofirchilikni ko’rmagan bo’lsam-da, Xayrulla* akangizga qarab, aytaman-da. To bitta uylik bo’lgunimizcha, tinim bilmaganlar. Kechasi bilan mijja qoqmay kitob tarjima qilardilar. Ertalab uxlab-uxlamay ishga ketardilar.
* Xayrulla Ergashev – taniqli tarjimon, Opaning turmush o’rtog’i. G’afur G’ulom nashriyotida ko’p yillar muharrir bo’lib ishlagan edi rahmatli.
Uchta bolani katta qilish bizgayam oson bo’lmagan. Shunaqa gaplar-da… Mayli boravering ishingizga.
Xo’p, opa, rahmat, deya o’rnimdan turgan yerimda opa yana gap qotdi. Ha, yana aytmoqchimanki, ayrim gaplarga e’tibor qilmang. Ish bor yerda bo’p turadi shunaqasi ham. Xo’pmi?..
Ishonsangiz, qushday yengil tortib ketdim. Ie, Opa yaxshi ayol ekan-ku, men bo’lsam… Rostdanam, u ochiq yuzli, xushchaqchaq, xodimlarga mehribon, eng muhimi, radioni yaxshi tushunadigan, tashkilotchi rahbar edi. Erkaklarcha tantiligi ham yo’q emasdi. O’shandan chamasi bir-ikki yil o’tib familiyadosh opam – Nasiba Ergashevaning lavozimini ko’tarib, direktorlikka o’tkazishdi.
U bu vazifani ham bemalol uddalab, besh-olti yil yaxshi ishladi-da, obro’-e’tibor bilan nafaqaga chiqdi. Haj ziyoratiga borib keldi, Hoji ona bo’lib, ancha yillar farzandlari ardog’ida yashadi. Olloh rahmat qilsin…
Ana mana degancha oradan qirq yil o’tib ketibdi. Bu orada yana qanchadan qancha yaxshi odamlarni uchratdim, ularning marhamatidan bahramand bo’ldim, saboq oldim. Eh-he, qay birini aytay… Ammo yo’qotganlarim ham oz bo’lmadi.
Bularning ham qay birini aytay…
Mashrab Boboyev… «Hayot – abad, umr – soat. Qahr mo’ldir, mehr – qahat. Unutmagin shuni faqat. Ko’nglima, ko’nglima, ko’nglim…» degan dilbar qo’shiqning muallifi Mashrab Boboyev… Bu yurtdoshimni Toshkentda topdim. Yanglishmasam, bizni Eminjon aka tanishtirib qo’ygan edi: qani ikki samarqandlik, tanishib olinglar, degandi. Mashrab akani sirtdan bilardim, hatto «Kelinchak» degan hikoyamni u kishining «Visol» nomli hikoyasi ta’sirida yozgandim. O’sha birinchi uchrashuvdayoq qandaydir ko’rinmas rishta bilan bog’lanib, aka-uka bo’lib qolgandik.
1982 yilgi Yosh ijodkorlar seminarida Mashrab aka yosh yozuvchilar guruhi rahbari sifatida mashg’ulotlarni boshqarib borgandi. Mashg’ulotlar quyidagi tartibda o’tardi: har kuni kamida to’rtta yozuvchi o’z asarini (asosan hikoyasini) o’qib beradi. Keyin o’zaro muhokama qilinadi. Oxirida guruh rahbari yakuniy xulosani aytadi. O’shanda Mashrab aka, keyin eshitishimcha, bir gapni aytgan ekan. Jarroh o’z yaqin odamini operatsiya qilishga cho’chirkan.
Shunga o’xshab men ham falonchidan (ya’ni, mendan) xavotirda edim, degan ekan. Xayriyat, «operatsiya» yaxshi o’tdi. Hatto seminarning yakuniy yig’ilishida Odil Yoqubov, (ayniqsa) Sunnatilo Anorboyev kabi ustozlarimiz men haqimda ham alohida to’xtalib, umidli gaplarni aytishdi. Bu bir tarafdan bo’lsa, ikkinchi tarafdan Mashrab akaning «yaqin odami» sifatida u kishining ishonchini oqlay olganim meni rosa quvontirgandi… Mashrab akaga bog’liq yana bir gurungni eslab o’tgim kelyapti. Unda televideniyeda ishlayman. Mashrab aka qo’ng’iroq qilib qoldi. Ishdan qaytishingizda bir kirib o’tsangiz… Xo’p, dedim, yo’l usti Axborot agentligiga kirdim. Mashrab aka allanechuk taraddud bilan qarshi oldi. Kofemi yoki limonli choy ichasizmi, dedi. Hech narsa kerakmas, ovora bo’lmang, desam ham ko’nmaydi. Bo’pti, choy ichamiz, dedim. O’zini xiyol boshqacha tutayotganidan ajablanib borayapman. Bir piyoladan choy ichib bo’lindi ham, gapimiz qovushmaydi. Oxiri sabrim tugab, Mashrab aka uylar tinchmi, dedim. Yangam, jiyanlar. Yaxshi, yaxshi, ha, shu Abdulla jiyaningiz tashvishi-da. Shuni uylab qo’ysak, degandim. Ha, albatta, qanaqa xizmat bo’lsa tayyormiz… Xizmat yo’q-ku, shu ochig’ini aytsam, suyagimiz yaqin, bir yerni odamimiz. Quda bo’lsak, demoqchiman qisqasi, dedi-da, gapini aytib olganidan yengil tortdimi, kreslo suyanchig’iga yastandi. Mayli, men roziman, dedim, siz so’raysizu yo’q deymanmi… Shunday deyapmanu o’zimni arang tutib turibman: hademay paq etib kulib yuboradigan ahvoldaman. Mashrab akaning chehrasi ochildi. E, yashang, mana bu o’g’il bola gap bo’ldi. Demak… Ha, Mashrab aka, roziman, dedim iljayib. Faqat… qizimni berib yuboramanu, yangam ikkovlaringiz katta qip olasizlar-da. Yo’g’e, shunchalik yoshmi? Endi to’qqizga kirdi. Toshkentda tug’ilgan-da…
Mashrab aka – taniqli shoir, yozuvchi, dramaturg, birinchi o’zbek milliy teleseriali («Ko’ngil ko’chalari») muallifi, lekin hayotda o’ta oddiy, jaydari, darvishtabiat inson edi. 2003 yil (onam bilan oldinma-keyin) o’tdi. Undan oldinroq – 2000 yil 31 yanvarda G’aybulla as-Salom ustozimiz Toshkent Davlat universitetiga Milliy universitet maqomi berilganiga bag’ishlangan tantanali marosimda so’zlay turib, minbarda uzildi. O’shanda oradan rosa 21 kun o’tganida tush ko’rdim: yorug’, taskinbaxsh tush. Tushimda Ustoz aytarmish: O’sha kuni minbardan qulab boryapmanu yerga qattiq tushmasaydim, deb o’ylayman. Bir mahal ko’zimni ochib qarasam, vo ajab, parday yumshoq maysa ustida, gulzor ichida yotibman…
2010 yil Sadriddin Salim Buxoriy, 11-yilda Matnazar Abdulhakim, 12-yilda Najmiddin Komilov, keyinroq Pirmat Shermuhammedov, Tursunboy Adashboyev, Nosir Fozilov, Botir Norboyev… mana endi yaqindagina Tohir Malik ustozimiz dunyoni tark etdi. Tohir aka bilan so’nggi bor 22 aprelda (2019) ko’rishdik. Tursunboy Adashboyevning 80 yilligini o’tkazgani O’shga borishimiz kerak edi, Tohir aka uzrini aytdi. Men televideniyedan operator chaqirtirib, Tohir akaning Tursunboy aka haqidagi xotiralarini yozib oldim. Bu videoyozuv O’sh davlat o’zbek drama teatrida bo’lgan katta tadbir avvalida qo’yib berildi. Tohir akani tanigan, Toshkentda, O’shda, O’zganda u bilan uchrashgan juda ko’p qadrdonlari, jumladan, Shayx Alovuddin Mansur hazratlari ham ustozning gaplarini maroqlanib tinglashdi. Tohir aka xasta holida ham hazilkashligini qo’ymay, Tursunboy aka bilan bog’liq quvnoq voqealarni eslagan, eng hayratlanarlisi esa, uning gaplari zamirida o’lim do’stlarni ajratolmasligi, judolik abadiy emasligi, oldinda yana diydor ko’rishuv muqarrarligi va bu uncha uzoq emasligiga ishora bor edi. “Biz qiyomatlik aka-ukalar edik, tongi mahsharda, inshaolloh, yorug’ yuz bilan ko’rishamiz”, deb yakunlagan edi so’zini… Toshkentga qaytgan kunimning ertasiyoq uylariga qo’ng’iroq qildim. Qadrdonlar duoyu salomini yetkazib, Tohir akani quvontirmoqchi edim. Qarangki, xuddi o’sha kuni operatsiya (bu o’n birinchisi edi) qilingani, hozir uyquda ekanligini aytishdi. Oradan yigirma kun o’tib esa…
“Rivoyatda kelishicha, bir podsho ikki shoirga bittadan yaxshi bayt aytinglar, debdi. Shoirlar bittadan bayt aytishibdi. Bittasi, o’z she’rida bu dunyoda faqat yaxshilik qilib yashagin, desa, ikkinchisi, bu dunyoda hecham yomonlik qilmasdan yashagin, degan ma’noda bayt aytibdi. Podsho birinchisiga ko’proq, ikkinchisiga kamroq hadya beribdi. Shunda vazir ajablanib, Podshohim, ikkisi ham bir xil ma’noda she’r aytdi-ku. Biri yaxshilik qilgin, deyapti, ikkinchisi yomonlik qilmagin, deyapti-ku?! Nega biriga ko’p, biriga kam hadya berdingiz, debdi. Gaping to’g’ri, debdi podsho, lekin baribir birinchi shoirning she’rida yaxshi niyat bor edi, yaxshi degan so’z bor edi…”
(Tohir Malikning “Hayotdagi men” teleko’rsatuvidagi suhbatidan)
Nima desamikin, Tohir akaga bog’liq qanday xotira yodimga tushsa, dilim yorishadi. Hali nasib etsa, alohida xotiralar yozarman, biroq shu o’rinda ayrim bir lavhalarni eslab o’tishdan o’zimni tiyolmayapman.
1982 yil edi. Har galgidek birinchilar qatori paxta hashariga otlanib turgan yerimda, nashriyot rejasida turgan kitobim taqdiri haqida eshitib, ruhim tushib ketdi: “Avtorning birinchi kitobi” ruknidagi kitobcham 1983 yildan 84-yilga o’tib ketibdi. Bu ham yetmaganday, alohida emas, jamoaviy to’plamda chiqarmish. Paxtadan qaytgan kunim esa boshqa bir xushxabar meni qarshi oldi. Tohir aka telefon qildilar, dedi Toir Yunus birodarim jilmayib. Besh bolali yigitchadan suyunchi olinglar, dedi. Rostdanmi, nimaga? Kitobingiz 83 ga ko’chibdi. Alohida chiqadigan bo’pti. Tohir aka muharrir ekanlar…
Bu paytda Tohir aka radiodan G’afur G’ulom nashriyotiga o’tib ishlayotgan edi. Borib uchrashdim. Kitobchaning maslahatini qildik. Hikoyalarni saraladik. Tahrirdan chiqarib, bosmaxonaga tushirish oldida, Tohir aka bu yerdan ham ishdan ketdi.
Mavridi kep qoldi, aytib o’tay, Tohir akaning odati – bir yerda uzoq ishlay olmasdi. Nimadir yoqmay qolsa, kimningdir g’ayirlik qilganini sezsa, bo’ldi. Talashib, tortishib umrini o’tkazib yurmasdi. Men ham u kishiga taassub qildimmi, bilmadim, 1990 yil oxiriga borib jamoa muhiti xiyol aynaganday bo’luvdi, radiodan “Kamalak” (sobiq “Yosh gvardiya”) nashriyotiga o’tib ketdim. Bir yil havas bilan ishladim. Keyin u yerda ham ob-havo o’zgardi. O’zbekiston xalq shoiri, nashriyotni yelkasida tutib turgan (bu mubolag’a emas) tajribali noshir Xurshid Davronga nisbatan adolatsizlik qilindi. Va biz bir guruh haqiqatchilar (oramizda “Yoshlik” jurnali bosh muharriri Tohir Malik, “Sirli olam” jurnali bosh muharriri Hojiakbar Shayxov, mashhur shoir Sulaymon Rahmon, ozariy olim yigit Yashar Qosimlar ham bor edi) uch oy kurashdik. Oxirida dumimiz tugilib, ishdan ketdik. Aniqrog’i, ketish oldidan ta’tilga chiqdik. Ta’tilga chiqib, qishloqqa ketganman, uyimizga uch marta qo’ng’iroq bo’libdi. Birodarim Toir Yunusdan. Radioga kelsinlar, gap bor, deganmish. Bordim. Aka, o’rningizga qayting, ob-havoni tozaladik, dedi. Paysalga solib o’tirmadim, qaytdim…
2007 yil. Televideniyeda ishlab yuribman. “Qalb gavhari”, “Ruhiyat manzaralari”, “Ishqnoma”, “Ibratnoma”, “Odami ersang” degan qator ko’rsatuvlar muallifiman. Ishimga berilganman. Xuddi o’sha kezlar G’olibsher degan “ma’naviyatchi” laqabli bir azamat kompaniya raisiga o’rinbosar bo’lib ishga keldi. Kelganim bilinsin, dedimi, ajabtovur ishlarni boshlab yubordi. Dam televideniyeda, dam radioda odamlarni yig’ib, uch-to’rt soatlab majlis o’tkazadi. Kimnidir sal mudroq bossa, sho’ri quriydi. Aybdor o’quvchidek oyoqqa turg’azib qo’yiladi. Katta-katta obro’li rahbarlarni (jumladan, Nazar Eshonqul singari mashhur yozuvchilarni ham) ko’pchilik orasida “Ma’naviyat degani nima o’zi?” deya so’roqqa tutadi. Hech kimning javobi qoniqtirmaydi. “Unday emas, bitta jumlada javob bering”, deydi. “Bitta jumla”ni bitta so’z deb tushunsa kerak-da. Qisqasi, shu odamga (falokatim qisib) men ham ro’para keldim. Uning qabulxonasida kechki navbatchilikda turibman. Bir mahal ikki sherigi (biri qiz) bilan kirib keldi-da, men tomonga qarab ham qo’ymay, xonasiga o’tib ketdi. Sheriklari haytovur bosh irg’ab salom bergan bo’lishdi. O’tiribman tiq etgan ovozga quloq tutib. Bir mahal ichkaridan chaqiruv qo’ng’irog’i bo’ldi. Eshikni ochib qaradim. Manavini opchiqib keting, dedi. Nimani, dedim tushunmay. Pepelnitsani, dedi dag’al ovozda. Qarasam, stol chekkasida kuldon, kuldonda atigi bir dona gugurt cho’pi turibdi. Guv etib miyam qizidi. Nima uchun, dedim o’jarligim tutib. Nimaga bo’lardi, shuniyam tushunmaysizmi?! Tushunmayman! Shundaymi?! Shunday!..
U yonidagi sheriklari, ayniqsa, qizning oldida ortiqcha izza bo’lishni istamadimi, amallab kulimsiradi. Qo’li bilan ishora qildi: bo’pti, chiqavering…
Ertasi ertalab ishga keldim-da, hammani hayron qoldirib, ishdan ketishga ariza yozdim. Sababini aytib o’tirmadim. O’sha kezlar Rauf Subhon degan shoir birodarimiz meni yoniga ishga chaqirib yurgan edi. Unga qo’ng’iroq qildim. Bo’pti, borganim bo’lsin, dedim-da, Adliya vazirligiga tegishli “Adolat” nashriyotiga ishga ketdim. Rauf birodarim bo’lsa, meni kutib yurgan ekan, shekilli, hayal o’tmay Bosh muharrirlik vazifasini menga topshirib, o’zi ketdi bordi. Xullas, bu yerda ham bir yarim yil javlon urishimga to’g’ri keldi. Kitob chiqaramiz, ayrim jumla tuzishlar g’aliz tuyuladi, muharrirligim tutib, qalam urgim keladi. Hay-hay deb to’xtatib qolishadi. Bu sizga romanu qissamas. Qonun hujjati. U bejama so’zlarni ko’tarmaydi, deyishadi. Xullas, bo’larim bo’ldi. Nihoyat kunlarning birida haligi “ma’naviyatchi” xususida yangilik eshitib qoldim. Bir yarim yil birov mushugini pisht deyolmagan, butun kompaniyani o’tqazib-turg’azgan (o’zining iborasi) azamat, borib-borib qoraqalpoqlar diyorida ta’zirini yebdi. Tafsiloti esimda yo’q-ku, lekin o’shanda bir kundayoq pattasini qo’liga tutqazishgan ekan. Ichimga o’t tushdi. O’zi menga ko’z ochib ko’rganim – teleradiokompaniyadan boshqasi to’g’ri kelmas ekan, dedim. Yuzimni shartta sidirib, qadrdon ishxonam eshigiga bosh urib bordim: yuzimdan o’tisholmadimi, ayashdimi, Xurshid Davron, Ahmad A’zam degan yaxshi insonlar o’rtaga tushishib, ishimga qayta tiklashdi. Avvaliga yarim stavka, keyin o’rin bo’shadi shekilli, to’liq stavkaga o’tqazishdi. Yana boz-boyagiday ishga tushib ketdim. Yangi kuch, yangi rejalar bilan deganday… Xullas, radioga ham, televideniyega ham ikki qayta ishga kirib, ikki marta bo’shaganman. Bundan tashqari “Kuch adolatda” nomli Oliy sud gazetasida (ikki oy), “Bekajon” gazetasida (ikki marta – birinchi gal to’rt oy, ikkinchisida o’n bir oy), “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida (bir yarim yil), “Sharq yulduzi” jurnalida (ikki yarim yil) o’rindoshlik asosida ishladim. Ba’zida bunaqa ko’chib yurishlarimni Tohir Malikning shogirdiman-da, deya maqtangannamo izohlab qo’yaman. Lekin unday desam, qishloqda chorva buxgalterligiday “yog’li” ishimni tashlab, o’zimning zararimga bo’lsa-da, maktabga o’tib ketganim-chi?! Xullas, bilmadim, lekin xalqimizning ardoqli adibi Tohir Malikning boshqa fazilatlariga, masalan, matonatiyu sabr-bardoshiga, donishmandligiyu sokinligiga, sermahsulligiyu kamsuqumligiga havas qilib, taassub qilib, unga o’xshashga intilganimda va bu fazilatlaridan ozgina yuqtira olganimda edi, bu endi chinakamiga maqtashga arzigulik ish bo’lardi…
***
Tursunboy Adashboyev… Kichkintoylarning bu katta shoiri bilan ko’pdan salom-aligimiz bor edi, u kishi haqida ko’rsatuv ham tayyorlagan edim. Ammo Yozuvchilar uyushmasiga kelib, sal kam bir yarim yil hamxona bo’lib ishlab, uni qayta boshdan kashf qildim. Tursunboy akaning keyingi yillarda maoshsiz ishlashi, shu holatda ham uyushma boshqaruvidagi oylikxo’r xodimlardan kam mehnat qilmasligi, ta’bir joiz bo’lsa, bolalar adabiyoti mehvariga aylanib qolganiga guvoh bo’lib, hayratga tushdim. Ammo Tursunboy aka bu narsani fidoyilik emas, oddiy burch deb bilardi. Hech kim ota-onasidan yozuvchi-shoir bo’lib tug’ilmaydi, derdi u. Har qancha tug’ma iste’dod bo’lmasin, ustozsiz ish bitmaydi. Masalan, men o’zim Mirtemir, Qudrat Hikmatlar sabab oyoqqa turdim. Agar endi ulardan olganimni o’zimdan keyingilarga o’tkazmasam, o’rtadagi zanjir uzilmaydimi?!
Yoshi bir yerga borib qolgan odamning qishda isimaydigan, yozda sovutilmaydigan xonada bosim o’tirib, nuqul qo’lyozma o’qishi, tahrir qilishi, olis-olis qishloqlardan qora tortib keladigan musofirgina bolalar ijodkorlarini qabul qilishi, ular bilan boshlashib, gazeta, jurnallarga, nashriyotlarga qatnashi, o’gay nazar va e’tiborsizlik sabab, ijoddan sovub “uzlatga” chekingan Zafar Isomiddin (Farg’ona), Xudoyberdi Komilov (Samarqand), Ne’mat Dushayev (Angren), Sodiqjon Inoyatov, Erpo’lat Baxt (Xorazm) singari qanchalab ozurdaqalb ijodkorlarni izlab topishi, goh nasihat, gohida koyishlar bilan yuragiga qayta cho’g’ solishi, kitoblarini chiqartirishi, Hamza Imonberdi, Abdurahmon Akbar kabi marhum shogirdlarining oilalaridan boxabar bo’lib turishi… e, qay birini aytay…
Xullas, aytmoqchi bo’lganim, Yaratganga shukurki, Toshkenti azimda kechgan qirq yillik hayotim davomida bunday insonlarga juda ko’p bor duch keldim. Va ijodkor qavmi aslan farishtaga yaqin yaratilgan ekan, degan o’sha dastlabki xulosamga qayta-qayta amin bo’ldim.
***
P.S. Sobiq sinfdoshim qo’ng’iroq qilyapti. Maslahating kerak, deydi.
Tinchlikmi, nima gap dedim.
Ha, shu bir nevaram bor, maktabda dars beradi. Xotini, bitta o’g’ilchasi bor. Ikki gapning birida sanga o’xshab Toshkentga ketaman, deydi-da. Bir paytlar otasiyam, sani o’quvching, shunaqa uchib-qo’nib ko’ruvdi, Toshkentda sanga qovurib qo’yibdimi, deb yaxshilab so’kib beruvdim, bo’ynini qisib qoluvdi. Endi bo’lsa o’g’li… E, jo’ra, o’g’illi ishi oson ekan, ja bo’lmasa, bitta shapaloq bilan esini kiritib qo’yasan. Lekin nevaraga tish o’tmas ekan. Shashti baland, odamga gap bermaydi. Bobo, siz tushunmaysiz, man Toshkentda yashashim kerak, deydi. Boshqalarga o’xshab Rossiyaga, Turkiyaga, Koreyaga ketaman desa, tushunardim. Yo’q, bu Toshkentga shoir bo’lgani bormoqchi…
Yozganlari chiqib turibdimi, dedim sinfdoshimning gaplaridan hafsalam pir bo’lib. (Boshqalarga o’xshab xorijga ketaman desa, tushunarmish!)
E, shu… “Oqdaryo ovozi” degan bir parcha tuman gazetasi bor. O’shanda bir-ikki ko’rganday bo’luvdim. Sanga qo’ng’iroq qilayotganim: o’zing bir nasihat qilib qo’ysang.
Nima deyishim kerak?
Ha, shu aytasan-da, tanlagan yo’ling oson emas, boshimdan o’tdi, degin. Yo zaring yo zo’ring bo’lmasa kelib yurma degin.
“Tavba, qirq yildan keyin ham shu gap-a! deyman ichimdan zil ketib. Qachon qutilarkanmiz bunaqa umidsizlikdan…”
Shashtini baland dedingmi?
E, vopshe bo’yin beradiganga o’xshamaydi. Otasi qo’ydakkina edi, bu chatoq. O’zimga tortganmi, deyman-da!..
Mayli, aytib ko’raman, dedim nimadandir ko’nglim yorishib, lekin foydasi bo’larmikan.
Nimaga bo’lmaydi, u sani yaxshi ko’radi, gapingga kiradi…
Bilmadim, bilmadim, ijod dardi bilan qattiq og’rigan bo’lsa, aytishdan foyda yo’q, baribir qaytmaydi. Ijod dardi og’ir, jo’ra.
Tushunmadim, qanaqa dard?
Tushunmaysan, jo’ra, tushunmaysan. Lekin san xavotir olma, hammasi yaxshi bo’ladi. Faqat xalaqit bermasang bo’ldi…
Manba: «Yoshlik» jurnali, 2019/9
