12 сентябр — Шавкат Раҳмон туғилган куннинг 70 йиллиги

    Шавкат Раҳмон ХХ аср ўзбек адабиётида чин маънода инқилоб ясаган мардонавор, ҳақиқатпарвар, миллий шоиримиздир. Унинг бетакрор шеърий кашфиётлари асрлар оша миллатимизнинг бош ғояларига хизмат қилади, Туркистон адабиётининг зарвароғига айланган бу дурдоналар абадият мулкига айланди. Адабиёт ҳам ибодат эканлигини чуқур англаган барҳаёт шоиримизнинг овози мангуга Сулаймон тоғ қадар юксалиб тураверади.

 Асқар Маҳкам
АДАБИЁТ  ИБОДАТИ
Шавкат Раҳмон ҳаёти ва ижодига чизгилар

Эй, гулим,
Кўзларга ёшлар тўлганда
Соямиз қўшилган дамларни эсланг!

Шавкат Раҳмон

… У юзини терс ўгирди.
– Нимага келдингиз?
Нафаси сиқилиб, бутун вужуди бўғриққан, юз томирларигача таранглашиб, тобора қорайиб бораётган дарё тошларидек захали, уйдум-чуқур юзи энди бурунгидек қоя тошни эслатмас; ўшлик мусаввир полотносидан боқиб турган бургут нигоҳлардан асар ҳам қолмаган; аёвсиз дард билан олишавермоқдан тинкаси батамом қурғаган; кетмончиникига ўхшаш бақувват қўлларига ботган игналарнинг сон-саноқсиз излари ўрнида кўкиш-қора доғ билакларига ёйилиб, ток зангига ўхшаёзган; қадимги юнон ҳайкалтарошларининг ҳавасини келтирувчи мардонавор ва асл ўзбекона қиёфадан бир бурда эт қолган; қаттиқ ва тиғиз сочларига сўнгги пайтларда туйқусдан ёғилган оқ қировлар энди қирқ олти ёшни қоралаган забардаст шоирни етмиш яшар мўнкиллаган мўйсафидга айлантирган эди. «Мўйсафид» нафас ололмасди. Кўкраги тобора сиқилиб борар, унинг бошида изиллаб турган аёлига хона ҳавосизликдан портлаб кетадию деразада турган ва гази чиқариб юборилган минерал сувнинг идиши қаёққадир улоқиб кетадигандек туюларди. Нафсиламрини айтганда, аёлнинг назарида ҳаво фақат хонада жон талвасасида ётган беморнинг кўксидагина эмас, бутун коинотда тугаб қолгандек, энди ўзи ҳам бу кўзга ташланмайдиган тансиқ неъматга тўймаётгандек эди.

– Нимага келдингиз?..
Мен руҳонияти чўққилардек ўктам ва қайсар, ҳеч қачон ҳеч кимнинг наздида бош эгмаган, жисмининг ҳар заррасида мардлик, ҳалоллик, тўғрилик, содиқлик, эътиқод, номус ва гўзаллик яшаган шоир айни пайтдаги ҳолатига тоқат қилолмаётганини ҳис қилардим. У бундай бўлиши мумкин эмасди. Дард номардларча уни оёқдан олганига, бир қултум ҳаво учун бутун вужудини қон қақшатаётганига чидаёлмасди. Йўқ, ўлимдан қўрқадиганлардан эмасди. У бошқача ўлимни истарди ва ҳатто ўшандек бир ўлимни яширин орзу қиларди. Дейлик шеърларига ўхшаш гўзал, аёвсиз, аччиқ, фожиали ва кутилмаган ўлимни… Мен ҳеч нарса демадим. Ҳаммаси кундек аён эди. Сўлғин кўзларининг тубида қотиб қолган «туркона» (бу унинг ибораси) битиклар ўзбек шеъриятининг Алп Тегини умрининг охирги лаҳзарини яшаётганини тасдиқларди. Бу битикларда миллат қисматининг бор фожеъ ва мусибатлари, Ташқи душманлар қутқусига учиб бир-бирини аёвсиз қирғин қилган жигарлар, Помир-Олой тизмаларида қолиб кетган беғубор болаликнинг учқур хаёллари, Ўш остонасида унинг йўлларига кўз тикавермоқдан қорачиғлари йўлларга тўкилган ва ниҳоят довон оша Тошкентга келиб, жон талашаётган боласининг ҳолсиз вужуди ёнида Худога нола қилаётган онаизор лабларининг пичир-пичирлари, самбит қоматли сулув қизларининг бўйига боқиб, уларга каҳкашондек бахт орзу қилган аёлининг маъюс хаёллари, ягона Шоҳруҳнинг беғубор ва содда нигоҳлари… ва яна кўп нарсалар ифодаланаётгандек эди. «Туркона» қарашлар чўғидан кул тўкилиб борар, асл «туркона» зарбдан шукуҳ кетиб бормоқда эди. Сўз айтиш, кўнгил кўтаришдек бемаънилик хаёлимга ҳам келмади. Жим унинг нигоҳларига боқдим ва хонани тарк этдим. Қайтиб бормадим. Энди бориб бўлмасди. Ростини айтганда, ўзим ҳам уни бу ҳолда кўришни истамасдим.

Тошкентнинг талаблар шаҳарчаси ён бошидаги онкология маркази биноси жойлашган дарахтзор ҳовлида юрган одамларнинг қиёфасида ҳам алланечук мунг бор эди. Асосан, саратон касалига чалинганлар билан шуғулланувчи духтурларнинг аҳволини тасаввур қилишга ҳаракат қилдим. Улар беморларга қандай қилиб умид бағишлашар экан? Нега чорасиз бу дард қошида ожизлигини тан олмаган табибу табобат деярли қолмади? Наҳотки, саратон ўз чангалига олган ва олаётган кишиларнинг кўз ўнгида фақат саратонда қуриб-қақшаб қолган биёбондан бошқа ҳеч нарса бўлмаса?.. Бу нарсаларга ақлим етмаслигини билардим. Мен тобора бу дунёдаги ризқи қирқилиб бораётган «ўжар шоир»нинг қисматини ўйлай бошладим. Ажал одам танламаслигига ишонсам-да, аммо бундай одамга ақалли бир оз шафқат қилиш лозим бўлган кучлар бордек туюларди. Ахир, шундай буюк қалбни яратиб, уни қандай қилиб қайтариб олиш мумкин? Унинг борлиққа ҳали қониб тўймаган нигоҳи, райҳон бўйларига бўлган гўзал соғинчи, ҳамма-ҳамма нарсага чексиз муҳаббати, қиличдек кескир орияти, ватан ва эл-юртга бўлган буюк муҳаббати ҳаққи-ҳурмати уни асрагувчи кучлар бор деб ўйлардим… Аммо, ҳамма ва ҳамма нарса саратоннинг қаршисида ожиз эканлигини ошкор тан олдилар.

Шеърни том маънода ҳар нечук тутқунликдан озод қилган, ҳар қандай зоҳирий сарҳадларни бузиб ташлаган, сўзга жон бағишлаш санъатини яратган, сафсата, қасидавозлик, маддоҳлик ва қуруқ баёнчилик, арзон панд-насиҳат, маталнамо сўзамоллик, файласуфлик, риторика ва ҳайқириқлар карнай-сурнайларини адабиёт майдонидан ҳайдаб солмоқчи бўлган, янги ўзбек шеърияти мактабини бунёд этган, жонли тилнинг бор имкониятларини амалда қўллай олган, рамзий ифоданинг қироли, мажоз танлаш, жиловсиз эҳтиросни сўз билан бўйинсундиришни илк бор жорий қилган ва яланғоч ҳақиқат туйғусига илоҳийлик либосини кийдирган сўз сеҳргари омонсиз дард чангалида сурункасига уч юз олтмиш олти кеча-кундуз олишиб, ҳали тугалланмаган шеъридек жон таслим қилди. Балки Паганини шундай жон бергандир, балки Машраб ҳам шундай ҳолатда дор остига боргандир. Балки Лорка… Аммо улар ўз аҳволидан «хижолат чекмаган». Дор тўшак эмас. У буни яхши биларди ва қачонлардир, жангда қурбон бўлиш ҳақида сўйлаганди. Энди эса, бир қултум ҳаво ҳам йўқ, борлиқ олам гулдираб, айқириб, қутуриб нафас олиб ётибди, ҳатто унинг Аравонида, Новқат ва Сулаймон тоғларида тошлар ҳам нафас оляпти. Дарёлар шовиллаб, мирза тераклар Ўш кўчалари бўйлаб солланиб, ютоқиб нафас олмоқда, майса ва гиёҳлар, қурту қумурсқалар, илону чаёнлар ҳам нафас олаяптилар. Фақат у… бир қултум нафас олиш учун бутун вужуди билан тиришиб, зўриқиб азоб чекади.

Нодиражон, Шоиражон,
Танам қимир этмайди,
олис-олис воҳалардан
тоғларимни чақиринг
осмон тўла ҳаволар
фақат менга етмайди.

Нодиражон, Шоиражон,
Танам қимир этмайди,
кўзимда бир томчи ёш,
сойлар ювса кетмайди.

Нодиражон, Шоиражон,
Танам қимир этмайди,
Пешонамнинг шўридан
Бино бўлган бу дарё…
Осмон тўла ҳаволар
Фақат менга етмайди.

Нодиражон, Шоиражон,
Танам қимир этмайди,
Боринг, қорли тоғларга:
Бир шоир ётибди денг
Худонинг ҳовлисида…
Осмон тўла ҳаволар
Фақат менга етмайди…

У атрофида саркаш анҳорлар бўйидаги худрўй гулларга қўниб юрган ниначилардек қизларига нима демоқчи? Наҳот «осмон тўла ҳаволар» фақат уларнинг отасигагина етмайди? Нега фақат у бутун борлиқда сиқилиб ётган ҳавога тўймайди ва ҳансираб нафас олмоқчи бўлади. Ололмайди. Бўғриқади. Йўталади. Ҳаво жон бўлганда эди, ҳаво ҳаётнинг ўзи бўлганда эди, уни бермоқ осонроқ кечарди, аммо ҳаммага етган ҳаво фақат унгагина етмайди. «Худонинг ҳовлиси» қаер? Дунёми? Касалхонами? Худонинг кенг даргоҳига сиғмаётган шоир энди унинг «ҳовлиси»да ётибди. Бу даргоҳ эмас, қўрғон эмас – ҳовли. Бу ҳовлидаги дарахтлар шохидан чарсиллаб узилаётган япроқлар қисмат фаррошининг супургисига илашади ва ҳовлидан четга супурилади. Кимдир унга ўт қўяди. Бурқсиб ёнаётган баргларнинг аччиқ тутуни «Худонинг ҳовлиси»ни тарк этади. Аслида ҳаммамиз бу «фаррош» оёқлари остидаги суприндилармиз. У бизни ўзининг аёвсиз қўллари билан улоқтириб ташлайди. Бироқ ҳаётбахш нигоҳларидан сўнмас ишқ нурлари таралган, юрак-бағри гўзалликка тўла, азалдан зил-замбил қисмат юкини ўз елкасига олиш масъулияти билан яралган, одамларга фақат яхшилик тилаган, ҳамма нарсага шафқат ва муҳаббат билан муносабатда бўлишга буюрилган, ягона илоҳий имконият – сўз қудрати билан инсонлар ҳаётига мазмун бахш айлаган шоир шу кўйга тушадими? Наҳотки ундан ҳавони қисинишди? Наҳотки…

Манзура опа, бирор нафаси ҳалол дуохон бўлсайди, деди овози титраб. У кейинги кунларда қарийб эрининг аҳволига тушиб қолганга ўхшарди. Ўшандек эти бориб суякка ёпишган, ўшандек юз-кўзлари куюк ва дардли, ўшандек синиқ. Хаёлимдан Саййид Неъматуллоҳ Иброҳим ўтди. Шогирди. Даланинг одами. Нафас ололмаётган устозига Кўктош томонлардан, Рангон тоғларидан, азиз-авлиёларнинг марқаду мазорларидан, Иброҳимбекнинг тулпорлари кишнаган дала-даштлардан устози учун тоза ҳаво олиб келади, ўйладим мен. Аммо…

Уч юз олтмиш олти кеча-кундуз энг аламли шеърга айланди ва назаримда, ўтган асрнинг энг фожиали мусибати содир бўлди. Бир қучоқ устухонга айланган шоирга дунё нафас бермади. Энди қирқ олти ёшга тўлган забардаст чинорнинг улкан япроқлари бир-бир узилди ва қалқиб-қалқиб ерга тўшала бошлади.

Коридорда дуч келган Тоҳир ака «Шавкат ўтибди», деди. «Шоира кетди…»

Мен Ҳофизга қўнғироқ қилдим.
– Кўчага чиқиб туринг. – Доимий асабий овоз титради.

Кўча. Одамлар ўша-ўша шўх-шодон. Қаёққадир шошган, қаёқдандир шошиб келаётган. Кимдир редакцияларга шеър элтяпти ва энг буюк шеър жон таслим қилаётганини билмайди. Кимдир мақоласи қаҳрамони билан суҳбат қурмоқда. Мошиндан тушиб таҳририят биносига йўл олган машҳур танқидчи қатағон қилинган адиблар ҳақида мақолалар ёзади ва у ҳам қаердадир Сибир ёқда, қандайдир ГУЛАГларда эмас, бир чақирим наридаги касалхонада буюк ўзбек шоири жон узаётганини билмайди. Қаёқдан ҳам билсин?

Есениннинг бир ҳолати эсимга тушди. 1922 йил. Берлин. Есенин Ойдинбоғда М. Горький билан учрашади. Ойдинбоғ айқириб ётибди. Одамларнинг бахтиёр кулгулари атрофни тутган. Ким музқаймоқ шимади, ким алвон пуфагининг бандидан тутиб чопади. Ошиқ-маъшуқларнинг қайноқ бўсалари.
– Менга, – дейди М. Горький мутлақо руҳсиз Есенинга, – анови ит ҳақидаги шеърингизни айтиб берсангиз. Кучуклари нобуд бўлган ит…
Есенин «Қуёш ўйнар жавдар хирмонда…» деб бошланувчи ва шафқатсиз соҳиби етти нафар кучугидан жудо қилган она итга бағишлаган маъюс шеърини ўқийди. Россияни ларзага солган шоир мана бу сатрларни ўқиётиб беихтиёр Горькийга назар ташлайди. Буюк пролетар адиби йиғлаётган эди.

Ботқоқлардан кечиб ўтди лой,
Оёқлари толди, уринди.
Том устида қалқиб турган ой
Боласига ўхшаб кўринди…
Шўрлик яна боласин сўраб,
Кўкка боқиб увлади хаста.
Янги ой ҳам аста ғилдираб,
Тушиб кетди уфқдан пастга.
Бечорга эрмаклаб, кулиб
Нон ўрнига отишгандек тош,
Ит кўзидан юлдузлар бўлиб,
Қорга оқди томчи-томчи ёш…

(Эркин Воҳидов таржимаси).

Есенин шеърни тугатиб, Горъкийга юзланди:
– Нима дейсиз, шеърият, умуман, менинг шеърларим керакми? Ойдинбоғ Шиллерсиз ҳам маза қилиб яшаяпти?..

Буюк пролетар адиби Есенин нималарни назарда тутаётганини биларди. Ҳали шеър таъсиридан қутулмаган адиб ҳеч нарса демади.

Машина йўл четида тўхтади. Орқа ўриндиқда чопон, ҳаракат маромини ўзгартирадиган дастак ёнида бир даста пул.
– Қутилибди, – деди Ҳофиз паришон. – Мен ҳаётимда бунақа тўғри одамни кўрганим йўқ. Тўғрилик фақт Худога хос экан, бандага эмас…

Шавкат Раҳмоннинг ўлими ҳақида Тоҳир Маликка етиб келган хабар бемаҳал бўлиб чиқди. Ўшанда Шоира (шоирнинг ўртанча қизи) «Робита» журналида ишлар, Тоҳир Малик журнал бош муҳаррири эди. Шоир оғирлашиб қолган кун кимдир Шоирани зудлик билан касалхонага чақирган. Эҳтимол бояги совуқ хабарнинг тарқалишига Шоиранинг таҳририятдан йиғлаб чиқиб кетаётгани сабаб бўлгандир?..

Биз касалхонага кириб борганимизда аллақачон дўстлар ўша ерда жам эдилар. Мирза Кенжабек калима қайтарар, Манзура опа бутун жисмига турли хил тиббий воситалар боғлаб ташланган умр йўлдошининг бошида нима қиларини билмай жонҳалак айланар, қизлар бир бурчакда мунғайиб туришар, духтурлар, дўст-ёрлар, қариндош-уруғлар… Ҳофиз ич чўнтагидан мўъжаз Қуръонни олди ва менга узатди. Мен уни варақладим ва «Ёсин» сурасини топиб, тиловат қила бошладим. Орадан ҳеч қанча вақт ўтмай, духтурлар беморнинг аҳволи бироз ўнгланганлигини айтишди ва иёдатга келганларга рухсат беришди. Соат кеч ўнлар эди. Биз қайтдик. Йўл-йўлакай Набижон Боқий аллақандай ноёб дори ҳақида гапира бошлади. Энди қулоқларимга на дори, на дармон кирмас, назаримда шоир энг сўнгги нафасларини олаётгандек туюларди. Менга сакарот лаҳзалари таниш эди. Бундай пайтда одамнинг нафаси ғарғарага айланади. Жон ҳалқумга келиб, қалдирай бошлайди. Юрак уриб туради, жон томоқ остида лаҳзаларни санайди. Умр чегарасига довур қалдираб овоз чиқаради. Руҳ танадан жудо бўлиб, мия фаолияти тўхтайди. Жон ўлчаб берилган нафас тугамагунча чиқмайди.

Эрта тонг, соат бешларда телефон жиринглади. Набижон Боқий Шавкат Раҳмоннинг оламдан ўтганлигини айтди. Шоирнинг Қорасув даҳасидаги бешинчи қаватда жойлашган квартирасида одам гавжум эди. Хона тўрига ётқизилган шоир жасади ниҳоят Ҳофиз айтганидек, бу дунёнинг бор ғам-ғуссаларидан қутилиб осуда ва тинч ором оларди. Кимдир айтганидек буюк тўфон тинганди. Энди ҳаммаси тугади. Ҳаммасига нуқта қўйилди. Бир чеккада Набижон Боқий ва Иқбол Мирзо қон бўлиб йиғлар, бир чеккада Мирза Кенжабек шоир жисмини Тошкентга дафн этиш ёки Ўшга олиб кетиш тўғрисида баҳслашар, дераза ёнида ётган шоир гўё мана бу сатрларини ўқиётгандек, аммо ҳеч ким бу сатрларни эшитмаётгандек эди.

Айт, эй хаста булбулим,
Ўшга қачон етамиз?
Яшил боғлар сарғарди,
Мағиз бўлди гужумлар.
Оҳ, вой мунча йўл оғир,
Булбулим…
Улкан соат ўртасида
Мадорим йўқ юрмоққа,
Қашқирлар даврасида
Судраламан турмоққа.
Шунда қолиб кетсам гар
Нетамиз?
Абадият оралаб
Ўшга қачон етамиз?
Қорли тоғлар бағрида
Бегим – Ўшим кўринди,
Султон – Ўшим кўринди…

Бу унинг энг сўнгги васият шеъри эди. Аммо ҳозир ҳеч ким шеър ҳақида ўйламас, «Худонинг ҳовлиси»ни тарк этган бетакрор ўзбек шоирининг бемаҳал ўлими барчани эс-ҳушдан жудо қилганди..

Шоир Тошкентнинг Қорасув мавзесидаги Яланғочота мазорига дафн этилди. Бутун аҳоли кўчиб чиққандек, одамлар кўчаларга сиғмас, мошинлар саф-қатор бўлиб, Яланғочотага томон йўналди. Гўё осмон, гўё борлиқнинг ўзи мотам тутаётгандек, гўё у севган япроқ ва гиёҳлар, қушлар ва еллар, жажжи-жажжи болалар, тупроқ ва тошлар, бутун борлиқ мотамга чулғанган, одамлар сафига ошиқаётган, жаноза намозини адо этиш учун масжид саҳнига жам бўлаётгандек туюларди. Муҳташам қабристон улкан музейни эсга солар, турли ёшда дафн этилган марҳумларнинг бюст ва ҳайкаллари, анвойи тусдаги мармарларга ўйиб солинган тасвирлари, сердарахт қабристонни марҳумлар галереясига айлантиргандек эди.

Шавкат Раҳмон оламдан ўтди. Қорасувни бошига кўтариб, «Ўғлимни Ўшга олиб кетаман», деб йиғлаган она охир қизларнинг раъйига қарши боролмади. Рози бўлди… Не-не улуғларни бағрига олган Тошкент шоирни ўзига чорлади.

Ҳали шоир тириклигида Ёзувчилар уюшмаси ҳавоси тоза, тинч деган мақсадда Дўрмон боғидан дала-ҳовли ажратган эди. Вафотидан кейин дала-ҳовли қандайдир вазирга бўшатиб берилди. Ниҳоят, шоир ўлимидан бир йил ўтганидан сўнг чоп этилган «Сайланма»сини тушларида кўра-кўра охират диёрига сафар қилди…

Адашмасам, 1986 йил эди. «Шарқ» матбаа уйига қарашли муҳташам бинонинг олтинчи қаватига адабиётимиз келажагига сидқидилдан хизмат қилган давлат раҳбари ва адиб Ш. Рашидовнинг шахсий ташаббуси билан ташкил қилинган, қисқа муддатда ўзбек матбуотининг кўзгусига айланган «Ёшлик» журнали кўчиб келди. Журналнинг шеърият бўлимини бошқариш ёшлар адабиётининг энг пешқадам вакили, саксонинчи йиллар шеъриятига тоза ҳаво олиб кирган ва ҳақиқатда бадиий ислоҳот дейишга лойиқ кашфиётлар яратаётган Шавкат Раҳмоннинг зиммасига юклатилди. Журнал бош муҳаррири, мумтоз ўзбек шоири Эркин Воҳидов адашмаганди. Устоз шоир ортидан келаётган навқирон авлоднинг ҳамма ҳавас қиладиган бетакрор вакилига бежиз тўхтамаганди. Журнал саҳифаларида ўша пайтда бадиий ислоҳотчилик йўлига тушган шоирлар ижодига, жаҳон шеъриятининг энг нодир намуналари, янги серреалистик оқимнинг турли шакл ва услублари, умуман, янги ўзбек шеъриятига кенг ўрин берила бошлади. Француз, Болтиқбўйи адабиёти, испан ва япон шеъриятидан амалга оширилган энг охирги таржималар ҳам журнал саҳифалари орқали кенг китобхонларга етиб борди. Бугун бордию «Ёшлик» журнали бўлмаганда саксонинчи йиллар адабиёти нақадар ғариб бўлиб қолишини тасаввур қилиш қийин эмас.

Тошкентга янги келган кезларимиз. Шеърдан бўлак дардимиз йўқ. Қишлоқда қолиб кетган бола-чақа, эшик-элик, мол-ҳол, азизлар, эл-уруғ – тақдирга ҳавола қилинган. Улар нима билан яшаб, қандай кун кўраётганини Худонинг ўзи билади…

«Ёшлик» журнали ёшлар адабиётининг меҳробига айланди. Журналнинг талаби қаттиқ. Қилни қирққа ёрадиган нуктадон муҳаррирлар, сўзни минг кўйга соладиган шоирлар, шеърият ҳақидаги мунозара ва баҳслар, давра суҳбатлари… Эҳтимол етмишинчи-саксонинчи йиллар адабиётининг энг сара намуналари, умуман, мустақиллик учун кураш даври адабиётининг оёққа босиши, ҳеч бир қолипга тўғри келмайдиган исён тўла шеърлар, насрий асарлар ва ўнлаб истеъдодли ёшларнинг адабиётга кириб келишида ҳеч бир нашр «Ёшлик» журналичалик катта рол ўйнамагандир. Ҳамма ана шу «меҳроб»га бош урган. Шеър ва шоирликнинг мақоми ҳам «Ёшлик» журналининг мезони билан ўлчанади. Тожикистондан келган биз каби мусофир қаламкашларга бу қадар нуфузли журнал эшигига бориш нима эканинни тасаввур қилиш қийин эмас. Қайси эшикка бош суқсангиз ҳеч қур бир марта «Қаердансиз?» деб сўраш, албатта, бор. «Ҳаҳ, – дейди қаерданлигингизни билган шўринг қўрғур ичида, – ўзимизникилар етмай турганди…» Сира эсимдан чиқмайди. Тошкентга келганимнинг тўртинчи йили эди, чамаси. Шундай тоифа адиблар пайдо бўлдиларки, улар ўзбек адабиётини, албатта, Ўзбекистонда туғилган адибларгина яратиши керак, деб даъво қила бошладилар: «Поездга осилиб келганларга йўл йўқ!» Улар ҳатто ҳазрат Навоий қаердадир Афғонистонда яшаб ўтганлиги ва Ҳирот Тошкентдан хийла узоқ бўлса-да, у зотга бутунтуркий адабиётнинг тамал тошини қўйишларига монеълик қилмаганини тушуниб етишмасди. «Маҳаллий қаҳрамон»лар сирасидан, ўнлаб китоблар муаллифи бўлмиш адиблардан бири кўзларимга тик боқди ва ашаддий душмани билан ниҳоят юзма-юз келгандек: «Қачон кетасан?» – деди нафрати ичига сиғмай. Мен «Қаёққа?» дедим унинг мақсадини сезиб турсам-да. «Ватанингга!..» – деди адиб ҳеч андиша қилмай. У негадир ҳатто ижара уйи ҳам йўқ, бола-чақасини қишлоққа қийратиб ташлаб келган мендай бир нотайиннинг сиймосида гўёки унинг ўтирган ўрнини торайтириб қўяёзган оддий мусофирни эмас, нақ босқинчини кўриб тургандек эди. Бунга ўхшаш «Қачон кетасан»ларни кейинчалик яна кўплаб адиб ва шоирлардан эшитдик. Тафаккури маҳаллий доирадан тажовуз қилмаган бундай кимсаларнинг уруғ-аймоқчилиги, «ўзиники»ни кўтар-кўтар қилиб, «бегона»ларни оёқ остишга олиб эзғилашлари оддий ҳол эканлигини англаб етиш учун ҳали йигирма-ўттиз йил «бегоналарча» яшаш керак эди. Ва шундай яшадик ҳам… Сут билан кирган бу мудҳиш фожиа – касалликнинг даво топишига менинг кўзим етмайди. Эҳтимол жисму жони, руҳонияти пок, ўзлигини англаган, ақалли, ҳаммамиз бир Ота, бир Онанинг фарзанди эканлигимизни тушунадиган насллар келар, улар тили бир, наслу насаби бир, ирқи бир, аммо тарих тақозоси билан бошқа-бошқа сарҳадларда яшаётган миллатдошларини юзига тупурмас, уларнинг бетига эшикларини қарсиллатиб ёпмас, кўкрагидан итариб юбормас. Бизнинг ягона миллий фожиамиз худди ана шу – айни зиёлиларнинг маҳаллийчилиги эканлигини англаб етмагунимизча  бир одим ҳам илгари босолмаслигимиз аччиқ тарихий ҳақиқатдир.

Хуллас, «Ёшлик» журнали навқирон қалам аҳли топиниб борадиган гўшага айланди. У чоқларда шеър бозори бугунгидан чандон қизғин эди. Ёзувчилар уюшмасида ўтадиган шеърият кечалари байрам тусини оларди. Афишалар, мухлислар, талабалар. Аммо, афсуски, бугун бу гўзал анъаналар йўқолиб кетди. Бугун биров уюшма идораси қаерда жойлашганини билмайди. Уюшма йилда бир мукофот тақсимлайдиган ва йилда бир қур назр-ниёз тарқатадиган аллақандай хайрия жамғармасига айлангандек.

Шавкат Раҳмоннинг «Ёшлик» журналига ишга келганини эшитиб, дўппимизни осмонга отдик ва ҳеч кутдирмай, бир даста шеър билан редакция биносида ҳозир бўлдик. Бугун ўша кунларни ўйлар эканман, ёш қаламкаш учун шеър кўтариб, таҳририят остонасидан ҳатлаб ўтиш нақадар машаққат эканлигига яна бир бор иқрор бўлдим. Худо ёрлақаб, остона ортида ўтирган одам шеъру шоирлик билан алоқадор бўлса ва энг муҳими, инсоф-диёнатсиз бўлмаса, хўбу хуб, бордию у шеърни тушида ҳам кўрмаган, устига-устак ўзига қаттиқ бино қўйган ва таҳририятда ҳам «шоирона» кайфиятда ҳаммага қовоқ уйиб юрадиган тоифалардан бўлса, худо урди. Мен нега бу ҳақда сўзлаяпман. Зотан, ҳали эрта болаликдан таҳририят остонасига қоқилавермоқдан жонбезор бўлган оддий бир қаламкаш сифатида бу нарсанинг қандай машаққат эканини чуқур ҳис қиламан. Сен стол қаршисида қалтираб ўтирасан. Шеърингга истамай назар ташлаб ўтирган совуқ ва камгап одам лоқайдлик билан қоғоз устига кўз югуртириб бўлгач, чўнтагидан сигарет чиқариб лабларига қўндиради. Аммо дабдурустдан чекмайди. Бироз тамшанади. Яна қўлига олади. У ер-бу ерини текислайди, бармоқлари орасида думалатиб кўради, ҳидлайди ва ниҳоят пов этиб гугурт ёқади ёки бўлмаса, ялтироқ ёндиргичини пориллатади-да, бир кўзини қисиб чуқур нафас олади. Бу таҳририят ходимларига хос ҳолат. Сиз ана шундай сунъий тасқараларга дуч келавермоқдан жондан тўйгансиз ва уларнинг турқини кўрганингиз заҳоти шеърдан ҳам, шоирликдан ҳам кўнгилсиз бўлгансиз. Айниқса, бадмаст шоирлар ҳузурига келган ҳаваскорларнинг аҳволига вой. Уларнинг «буюк»лиги, «бетакрор»лиги, «ягона»лиги ҳақидаги суюқ ва бемаъни даъволари ҳафсалангизни пир қилади.

Мен таҳририят эшиги қошида тин олдим ва силлиқ ишлаган эшикни секин қоқдим. «Киринг», деди ичкаридан алланечук таниш овоз. Дунёда шундай одамлар бўладики, сиз уларни илк марта кўриб турган бўлсангиз ҳам, кўҳна қадрдонлардек туюлади. Уларнинг овози, юз-кўзларидаги иссиқлик сизни ўзидан итариб ташламайди, аксинча оҳанрабодек тортади. Шавкат Раҳмонни билганлар уни ғалати, томоғига сирғалганнамо чиққувчи салмоқдор овозини яхши эслашади. Одатда ўзига қатъий ишонган одамларнинг овозида шундай салмоқ бўлади. Улар овозларини баралла қўйиб, виқор ва ишонч билан гапирадилар. Табиатига кўра Шавкат Раҳмон камгап одам эди ва ҳамма билан очиқ-сочиқ гаплашавермасди. Чеҳрасидаги ажиб дилбарлик хусусида уни илк бор кўрган бошқа миллат кишиларидан ҳам кўп эшитганман.

Хуллас, «Ёшлик» журнали эшигини қоқдим. Шеърий туркумлари ёнида қуюқ сочлари текис таралган, ўткир нигоҳ, юз тузилиши ниҳоятда бежирим ва негадир ҳамиша оппоқ кўйлак ва галстукда сувратга тушгувчи гўзал шоиримни танирдим. Унинг шеърлари аллақачон ўзи ҳақидаги бор гапларни айтиб бўлган эди.. Ўша йиллари чоп этилган «Уйғоқ тоғлар», «Гуллаётган тош» китобларининг муаллифи, ҳақиқий шеър устаси, қуйма сатрлар кашшофи, шеърни ойлаб чайнамасдан бир нафасда тўкиб ташлаш мумкинлигини амалда исбот қила олган, рангнинг сувратини, ҳолат ва манзараларнинг нақшини сўзлар билан аслидагидек тасвирлайдиган, борлиқни кутилмаган, кўрилмаган, бошқа бир олам воситасида акс эттира билган, ҳар қандай ижтимоий дардни лирик фожиавийлик билан қоришиқ ҳолда акс эттирадиган, миллий хосликнинг янгича усулларини яратган, умуман, шеъриятимизга янги, кутилмаган ҳаво олиб кирган шоир ўрнидан туриб менга пешвоз чиқди. Ҳаётимда бу қадар самимий «таҳририят ходими»ни кўрмаган мендек бир қаламкаш тош қотдим. Бу Шавкат Раҳмоннинг ўзи эди. У худди сувратларидаги каби самимий ва ҳаққоний эди. Негадир шундай бўлишини билардим. Одамнинг суврати алдамайди. Кўз ҳеч нарсани яшира олмайди. Думалоқ юзлари, тиғиз қошлари, доим кулиб турувчи нигоҳи, қуюқ ва текис таралган сочлари, спортчиларникига ўхшаш кенг елкаси, чиройли гавдаси, бежирим кийинишлари ҳатто оёқларидаги сарғиш чарм туфлиси унинг покиза ва гўзал тийнатидан дарак берарди. Уялинқираб тургувчи кўзлари, хижолатомиз жилмайишлари менга далда бўлди. Одамга елка оша қарайдиган, доҳиёна муомала қиладиган, кўришгиси келган тақдирда ҳам қўлларини шопдек чўзадиган, ўзини мутафаккир эканлигини ҳар бир ҳаракатлари билан тасдиқлаб турувчи, носамимийлиги ҳатто ҳар бир тук сочида уфуриб турган, лаб-лунжларигача кибр-ғурур билан бўялган зотларни кўравериб безор бўлган қаламкаш фавқулодда самимий ва дилкаш одамнинг қаршисида турардим. Менинг шеър олиб келганимни билгач, қошлари хиёл чимирилди, нигоҳлари ўз-ўзидан жиддийлашди ва стулга ўтиргач:
– Қани олиб келган бўлсангиз кўрсатинг! – деди.

У қораламаларимни узоқ ва ниҳоятда диққат билан ўқиди. Кейинчалик ҳам мен унинг ҳеч қачон ҳеч бир нарсага лоқайдлик билан муносабатда бўлмаслигига иқрор бўлганман. Айниқса, шеърият масаласида у ҳеч ким ва ҳеч нарса билан муроса қила олмасди. Адабиёт унинг учун ибодатдек муқаддас эканини кейинча англаб етдим. Ниҳоят у бошини кўтариб:

– Қаердансиз? – деди. Негадир кўзлари остидан диққат билан тикилиб.
– Тожикистондан…
– Агар шеърни деб келган бўлсангиз, майли. Аммо бошқа нарса учун келган бўлсангиз… сарсон бўлганингиз қолади. Мен ҳам мусофирман…

Индамадим. Кўзларим олдида тўрт-бешта шеъримни танлаб олди ва «Буларини чиқарамиз» деди ўша-ўша оҳангда. Ўзимда йўқ шод эдим. Наҳот бирданига тўртта-бешта шеърни чиқариш мумкин. Нега у шеърларнинг бадиий камчиликлари, эстетик талаблари ҳақида гапирмади деб ўйладим. Ахир, бу таомил-ку. Наҳот эстетика ҳақида сафсата сотмайдиган шоир ҳам бўлса, наҳот бир соат насиҳат қилганидан сўнг, ароқ олиб бермасанг бўлмайди, демайдиган шоирлар ҳам бор, наҳот шеъларингизни ташлаб кетинг, фалон кун, фалон ойда келасиз демайдиган одамни учратиш мумкин?.. Ҳайратимнинг чеки йўқ эди. Рости, ўшадан менда бу инсонга нисбатан бир одамий меҳр уйғонди. Тошкентни севиб қолдим. Шундай одамлар яшайдиган шаҳардан ҳайдаб солсалар ҳам кетмайман дедим, ўзимга ўзим. На ижараларнинг ижаралиги, на очлик, на ишсизлик, на паспорт билан боғлиқ абадий муаммо, на касаллик, на мусофирлик, на болалар соғинчи, на кампир бувимнинг ташвишлари энди мени йўлдан қайтариб, Кофарниҳон соҳилларига олиб кетолмас эди. Тошкент нон шаҳригина эмас, балки тўғри одамлар, ҳалол шоирлар яшайдиган шаҳар эди. Мен «Ёшлик» журнали таҳриритияга тез-тез қатнай бошладим. Азбаройи шеърларим учун эмас, балки Шавкат Раҳмонни яна бир бор кўриш учун. Бу одатга айланди. Паспорт билан боғлиқ муаммо ҳал бўлмагани учун ҳали ҳеч қаерда ишламасдим. Баъзан-баъзан Нурали Қобул берадиган таржималарнинг қалам ҳаққи ёхуд унинг ўзи конвертга солиб тутқазадиган пул билан тирикчилик қилардим. Кутилмаганда Шерали Жўраевнинг Оралиқ кўчасидаги уйига кўчиб ўтдим ва ишларим бироз юришиб кетди. Мен ҳамон «Ёшлик» журналига канда қилмай бориб турардим. Кўп ўтмай журналда шеърларим чоп этилди, аммо Шавкат Раҳмон Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриётининг шеърият бўлимига мудир сифатида ишга таклиф қилинди.

Шоир «Ёшлик» журналида амалга ошира бошлаган ниятларини адабиётнинг катта даргоҳида давом эттирди. Нашриётнинг шеърият бўлими ёш шоирларнинг ҳақиқий синов майдонига айланди. «Шоирнинг биринчи китоби» туркуми ташкил қилинди. Жаҳон адабиётининг янги-янги намуналарини таржима қилиб, нашр этиш йўлга қўйилди. Шавкат Раҳмон хира адабиёт намуналари, ўша даврда авжига минган халтурачилик, маҳмаданалик, кўтара минбар шеърлари, бақириқ-чақириқлар, саёз ва савиясизликка қарши ошкора уруш эълон қилди. Шеърлари ҳеч бир таҳририят дарвозасидан қайтмаган ва аллақачон классик бўлиб қолган адиб ва шоирларнинг улкан китоблари қайта таҳрирга қайтарилди, том-том китоблар чиқарган шоирлар қўлёзмаларини ҳафсала билан ўзлари ўқишга тутиндилар. Таҳририятлар эшигини тепиб очагина жанговар шоирлар бунга тоқат қила олмасдилар. Улар Шавкат Раҳмонга тўрт томондан ҳужум уюштира бошладилар. Дастлаб беморлик тўшагида ётган Анвар Исроилов номидан «Қишлоқ ҳақиқати» газетасида очиқ хат эълон қилинди. Негадир адабиёт газетасида эмас, қишлоқ ҳаёти билан шуғулланадиган газетада шеърият ҳақидаги мактубнинг босилиши ғалати эди. Унда шоир инсофсизлик, нохолислик, шеърият ва шоирларни писанд қилмасликда айбланар, боз устига мактуб узоқ йиллардан буён тўшакка михланган бемор шоир номидан уюштирилган эди. Шеърлари нашрдан қайтган шоирлар бу билан чекланиб қолишмади. Улар Шавкат Раҳмон ижодидан миллатчилик ғояларини тусмаллаб, турли идораларга гоҳ ошкор, гоҳ яширин хатлар йўллашни авж олдирдилар. Худди шундай мақолалардан бири «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» ҳафталик газетасида босилди. «Мунаққид-шоир» ўз буҳтонномасида Шавкат Раҳмонни ошкора миллатчиликда айблар ва шу йўл билан улуғ миллат таҳқирланаётганлигига писанда қиларди. Шўролар қиличини қайраб турган пайт. Шавкат Раҳмон билан махсус хизмат идоралари шуғуллана бошлади. Шоирнинг шеърлари, гўзал истиоралари чиғириқдан ўтказилди. Уни Ёзувчилар уюшмасига таклиф қилишди. Ўша даврнинг машҳур шоирларидан бири унинг «туркона ҳовлилар» иборасига тўхталиб, бу «миллатчилик руҳи»даги ибора остида нима яшринганлиги ҳақида узоқ суриштирди. Тўрт томонга юборилаётган хатлар ва уларга жавоб ёзмоқдан чарчаган шоир кунлардан бирида шундай деди:
– Майли, нима қилсалар қилишаверсин. Бизга бир кор-ҳол бўлса, сизлар бор-ку…

Ўшанда ҳаво намчил ва туманли эди, биз Навоий кўчасидаги нашриётлар уйининг ҳайбатли устунлари остида турардик. Шоир ғамгин ва камгап эди. У одатдагидек ерга қараб юрар, аҳён-аҳён бошини кўтариб диққат билан суҳбатга қулоқ тутарди. Шавкат Раҳмоннинг мудом ерга қараб хаёл суриб юриши, енгил бошидаги саришталик, камгаплиги, минбарларга чиқиб мушти билан тилини барорбар ишлатиш одатлари йўқ эди. Шоир ўша сўзларни айтгач, босиб-босиб сигарет торта бошлади. Ҳар бир сўзидан иллат қидиришга тушган кимсаларнинг кун сайин авжига минаётган тазйиқларидан толаётганлиги шундоқ юз-кўзларидан билиниб турарди.

– Сизлар тугилган муштдек бир бўлишларинг керак. Ўзаро нифоқ, ихтилофнинг баҳридан ўтинглар. Адабиёт миллатнинг иши. Унда маҳаллийчилик, тасодифий ҳодислар бўлмайди. Биргина бемаъни китобнинг зарари миллат учун юз йилларга татигувлик фожиага айланиши мумкин.

Ўшанда мен шоирнинг халтурачилик ва сохта адабиётга тиш-тирноғи билан қарши туришининг сабабини англаб етгандек бўлдим. Бугун айниқса «сариқ адабиёт» бало-қазодек бостириб келган кунларда Шавкат Раҳмоннинг ўрни шу қадар билинмоқдаки. Қаранг, адиб ва адабиётнинг чегараси қолмади. Пул, маблағи бор одамлар бугун энг истеъдодли одамларни мардикорликка ёллаб ҳам китоб чиқаришмоқда. Болалари учун нон истаб юрган адиблар улар берадиган «сариқ чақа» учун адабиётимиз тарихида ҳеч қачон кузатилмаган қабоҳатга қўл урмоқдалар.

Шавкат Раҳмон адабиёт учун ҳамма нарсани бўйнига олган шоир эди. Ғаламисларнинг таҳдид ва тазйиқларидан ортга чекинадиган, қўрқиб, талвасага тушадиганлар тоифадан эмасди. Ҳақиқий адабиёт қурбонларсиз бўлмаслигини дил-дилдан ҳис қилган шоир ортга қайтишни, муросага боришни истамасди. Зотан ўртада миллат учун ҳамиша қисмат вазифасини ўтовчи Ватан Адабиёти турарди. Ватанга тўғри, ҳаққоний, халқ адабиёти керак эди. Шавкат Раҳмон шеърни қасидабозлик, шармандали хушомадбозлик, тамаъгирлик, лаганбардорлик, ўткинчи сиёсий ўйинларга қурбон келтиришлардан асраб қолишга ҳаракат қилган ва бу йўлда кўп нарсага эришган бармоқ билан санарли ўзбек шоирларидан эди. Шоир деярли мақола ёзган эмас. (Ўш воқелари муносабати билан ёзган мақоласини истисно қилганда. Бу ҳақда кейинроқ сўз юритамиз – м.) Аммо «Ватан» газетасининг 1992 йил, 14-22 июл сонида эълон қилинган суҳбатда у шундай деган эди: «Миллатимнинг яхши ўғилларини, қизларини кўрсам, кайфиятим кўтарилади. Гарчи миллатнинг оёқларига қараб эмас, миллатнинг бошига қараб фикрлашга ўрганган бўлсам ҳам баъзан ич-ичимдан ўкинчлар, ғазаблар оқиб келадиган пайтлар бўлади. Чунки миллатпарварлик баланд ғоялар ва бу ғоя бугунги адабиётнинг етакчи мавзусига айланмоғи, ҳар бир ватандошимизда миллатпарварлик туйғусини уйғотмоғи зарур…» Адабиёт ва адиблик масъулиятини ана шундай англаган ва бу ғояга садоқат билан хизмат қилишни ўзининг муқаддас бурчи деб билган Шавкат Раҳмон ўзидан ҳам, бошқа қаламкаш дўстларидан ҳам шуни талаб қиларди. Жаҳон адабиётининг порлоқ сиймоларидан бири Федерико Гарсиа Лорка шеърларини аслидан ўзбек тилига ўгириб, қатор қатор бетакрор шеърий инжулар яратган шоир ҳали адабиётга етарлича хизмат қилмадик, деб ўкинар, ҳеч қачон катта даъволар қилмасди. Унинг тийнатига даъвогарлик, буюкпарастлик, шуҳратга ҳарислик батамом ёт эди. У ўз авлодининг ютуқ ва камчиликларини рўй-рост айта оларди. Миллий истиқлол учун курашнинг олдинги сафида турган, тил ва тарихни оёқ ости бўлишдан асрашга бел боғлаган, халқимизнинг топталаган ҳақ-ҳуқуқини қайтариб беришга чоғланган, империянинг разил ўйинларини фош этиш, миллатни пахта қуллигидан халос қилиш, болалар ва аёллар ўлими, миллий қадриятларнинг камситилиши каби халқимиз бошида қилич қайраб турган муаммоларга жавоб қидирган шоир ўз авлодининг нималарга қодир ва нималарда ожиз эканлигини яшириб ўтирмасди. У ёзади: «Мен мансуб бўлган авлоднинг кучли томони дадил фикр билан чиққанида, ожиз томони эса, шу фикрни ҳимоя қилишда собитликнинг етишмаслигида бўлса керак… Мен мансуб авлод ҳали ўз вазифасини тўлиқ бажаргани йўқ…» Шоир ўз авлоди ва улардан кейин келаётган қалам аҳлининг қисматига ҳам бефарқ эмасди: «Истардимки, бу беғараз авлод ўзлари сиғинган ғояларини, байроқларини нопокларга бериб қўймасин! Акс ҳолда, ҳар қандай баланд ғоя, ҳар қандай муқаддас байроқ кирланиб, инсонларни яхши амаллар йўлида бирлаштиришдай буюк қувватдан маҳрум бўлади. Бундан эса, Худо асрасин!»

Бугун ўша саксонинчи йилларнинг охири, тўқсонинчи йилларнинг бошида мамлакатимизда содир бўлган воқеалар хусусида ўйлар экансиз, миллатимиз чинакам фожиалар домидан осон-омон ўтиб олганини ҳис қиласиз. 85-йилдан бошланган қатағоннинг янги оқими минг-минглаб ўзбек хонадонининг шўрини қуритишга қаратилган мустамлака сиёсати эканлиги, бу сиёсат миллат умуртқасини яна юз йилларга синдириб юборишни мақсад қилганлигини англаш қийин эмас. Миллий урф-одатларга қарши бошланган ошкора тажовуз, Масковдаги Бутирка ва Лефортова қамоқхоналарига судраб олиб кетилаётган деҳқонлар ва генераллар, парчаланиб, кун-фаякун бўлаёзган шўролар давлатининг ўлим олди талвасаси эди. Ағдарилиб, мангуга йўқ бўлаётган империяни «Жез отлиқ» сувратида тасаввур қилган шоир ёзади:

Ҳамон улуғ келбат,
ҳамон боши тик,
ҳамон тоғни бўлар қиличин зарби,
қутурган бу ҳанги айғир-да тетик,
дунёга ташланар кўзи оч ҳарбий

Кўзингиз ўнгида Санкт-Петербург майдонида савлат тўкиб турган ва Осиёни буткул расво қилган, юзлаб миллатларнинг ёстиғини қуритган Бринчи Петр жонланади. Унинг такаббурона келбати, остидаги «қутурган ҳанги айғир» қилмишлари кўламига мос. Бутун мақсади, ўй-хаёли босқинчилик бўлган «кўзи оч ҳарбий» дунёга ташланмоқда. Шоирнинг ўткир мажозий тили замирида босқинчи қутурган ит, оч қашқирдек жонланади.

Икки юз йилдирки
улашиб шўриш,
мағлублар бошида қаҳқаҳа отар,
ҳаттоки мангу эрк тимсоли бўлмиш
осмон ҳам кўникиб қолди бу зотга.

Биринчи Петрнинг тажовузкорона юриши ХVIII асрдан, у Руссияни буюк империя деб эълон қилган кунидан бошланган эди. Шимолу Шарққа қараб ўз сарҳадларини кенгайтириб борган империячилар йўлларида учраган жамийки мавжудотни зеру забар қилдилар, не-не миллатлар, ирқлар, тиллар йўқ қилинди. Бугун ҳатто отасининг исмини унутган қавмлар ўша йўқ бўлган миллатларнинг уруғ-аймоқларидир. Шоир икки юз йилдан буён дунёга ғавғо улашиб, мағлуб этилган халқлар мазори устида даҳшатли қаҳ-қаҳа отаётган «жез отлиқ»нинг қилмишларига «мангу эрк тимсоли» бўлган осмон ҳам бўйин товламай кўникиб қолганлигини изтироб билан баён қилади. Йўқ қилинган миллат ва халқларнинг тақдирига бефарқ бўлиб қолган осмон остида «жез отлиқ» содир қилган ваҳшониятнинг чек-чегараси йўқ. У инсоният бошига битилган ҳақиқий бало, офат.

Озми бу денгизлар,
озми бу ерлар,
озми тожларини узатган юртлар,
ўз қонин симириб чириган эрлар,
бойланган ҳурлару таланган дурлар.
Туёқлар янчмаган нималар қолди,
Айтарми қайтадан тирилган ёдлар.
Турондай сарғаймиш от пешобидан
Самовий хитоблар,
Азиз китоблар.

Ер юзида на денгиз, на дарёлар қолди. Улар ҳамма нарсани «оналарининг маҳри»га айлантирдилар. Отлиқнинг туёғи етган ерки бор, унинг қонли тасарруфига ўтди. Отлиққа шаън-шавкатли империя керак. Империя – бу ўлим кошонаси. Унинг қўрғонлари ичида зиндонлар, дорлар, қуллар, жаллодлар ва маҳрамлар бор Империя бу – оёқ остига йиқилган бошлар салтанати, тўшалган тожлар, тақдим қилинган «ҳурлар» ва «дурлар», ҳарамлар, канизаклар, молу дунёлар… Отлиқ дунёга ов қилгани келган. Унинг туёқлари остида нималар топталиб ётгани билан иши йўқ. Шоирнинг аёвсиз тили энг қалтис мажозга мурожаат қилади ва дейди: отлиқ айғирининг пешоби борлиқни кўмиб ташлади. Бу қуритгувчи, қақшатгувчи ҳаром сувдан борлиқ куйиб-жизғанакка айланди ва дунёнинг илоҳий дастурлари бўлмиш муқаддас китоблар «Турондай сарғайди». Ўлимнинг ҳалокатвор тасвири, кўз ўнгингизда пешобга чўмилаётган зангор водийлар, булғанган муқаддаслар, итларга таланган ҳурлар намоён бўлади. «Жез отлиқ»нинг дастидан эллар, юртлар бедодга келган, у қаерга бормасин, қаёққа аёвсиз туёқларини ташламасин фақат ва фақат қора кунларни олиб келади. Шоир «жез отлиқ»нинг сурункасига икки юз йилдан буён давом этаётган «шўриш»и ниҳоят одам фарзандларини қаттиқ ҳолдан тойдирганини баён қиларкан, хитоб қилади:

Бас, телва сувори,
ҳаддингдан ошма,
қутурган айғирнинг жиловини торт,
икки юз йилларки эллар бошида
туёғини қайрар бу даҳшатли от…
Жез отлиқ ўзини уради ҳар ён –
Машъум салтанатнинг соҳибқирони,
Чайқалар буғилган бир баҳри фарёд,
Бўридай эргашар эл интиқоми.

Империя сўнгги онларини яшамоқда. Ҳар ненинг ниҳояси бўлганидек жез от ва аёвсиз суворийнинг ҳам умри саноқли. Икки юз йил қон баҳри гулдираб оқди, икки юз йил миллатлар мазористони кенгая борди. Етар. Шоир «телба» сўзини атай «телва» тарзида қўллайди, чунки оддий туронликлар тилида «телба» «телва» шаклида истеъмол қилинади. Модомики гап оддий халқ ҳақида бораётган экан унинг шевасида гапирган маъқулроқ туюлади. Бу ҳол, умуман, Шавкат Раҳмон шеъриятига хос ҳодиса. У кутилмаган мажозлар қатори жуда кам истифода этиладиган гавҳор сўзларни топиб, уни мавзун сатрлари орасига киритишни суяди. Ижтимоий-сиёсий мавзу азалдан шеъриятда бор ҳодиса. Шоирлар ҳамиша даврнинг муҳим ҳодисаларига ўз   муносабатларини билдирганлар. Шеърда ижтимоий мавзуни қўллашнинг турли услублари бор. Ўзбек шоирлари муайян замонларда бу мавзуга ўзига хос тарзда мурожаат қилганлар. Масалан, коллективлаштириш авжига минган ва адабиёт сиёсий ҳаётнинг ажралмас бир жузвига айланган йилларда муҳим воқеларни баланд пардаларда тараннум этиш бора-бора адабий услубларнинг заифлашишига олиб келди. Адабиёт сиёсат арбобларининг дидига мослаша борди ва натижада ўзининг асл қиёфасидан маҳрум бўлаёзди. «Жез отлиқ» мазмунан сиёсий шеър. У икки юз йилдан буён давом этиб келаётган Русиянинг мустамлака сиёсатига қарши қаратилган. Аммо бу шоирнинг шунчаки норозилик баённомаси эмас. Баённомалар билдириш адабиётнинг вазифасига кирмайди. Сиз Петербургнинг қандайдир майдонида ҳайбат солиб турган «жез отлиқ»ни тасаввур қиласиз ва кўз ўнгингизда тарихий панорама жонланади. Тулпорлар туёғининг гумбурлаши, қиличларнинг жаранги, совут кийган лашкарлар, уларнинг ваҳший нигоҳлари. Манзара тобора кенгая бориб, ниҳоят шундай миқёсга етадики, гўё борлиқ бу йиртқич отнинг пешобига чўмилиб ётган сап-сариқ ҳовузга айланади. Шеърий сатрларнинг қуйма оҳанги, кутилмаган ташбиҳ ва истиоралар манзарани тўлиқ тасаввур қилишингизга кўмаклашади. Саксонинчи йилларнинг иккинчи ярмида яратилган бу шеър Шавкат Раҳмоннинг империя таназзули ҳақидаги ўзига хос башорати эди, десак муболаға бўлмайди.

…Саҳрода кўринар тағин Тўмарис,
тағин бир қўзғатар сабр тошини,
бу сафар мешгамас,
қон денгизига
отар бу зобитнинг оғир бошини…

Бу – Шавкат Раҳмоннинг шеърий башорати эди. Империя пойтахтида яшаб кўрган шоир унинг нималарга қодир эканини яхши биларди. У миллатининг Тўмарислар каби ўлмас руҳи қўзғолиб бир кун икки юз йил чўзилган бу асоратдан халос этишига ишонарди. Фақат шундай руҳгина руҳсиз жасаддангина иборат «жез отлиқ»ларни мағлуб қилишини чуқур ҳис қилган шоир унинг муқаррар ҳалокати ҳақида хабар беради. Миллатнинг тўмарисона руҳи бу «зобит»нинг тошдек зил-замбил бошини мешга эмас, балки унинг ўзи яратган сўнгги йўқ қон денгизига улоқтириб ташлайди.

Ватанга, унинг ҳар зарра тупроғига фитрий муҳаббат ва эътиқод Шавкат Раҳмон шеърларининг бош фазилати бўлиб қолди. Шоир охирги лаҳзаларигача буюк Туркистон бирлигини орзу қилиб яшади. Юқорида эслатилган суҳбатда у шундай деган эди: «Атиги беш-ўн йил илгари мафкурачилар Туркистон ғоясини ўлик ғоя деб тарғиб қилардилар. Биз бу муҳтарам акахонлар ўз халқига, ватанига шу қадар зарар бериш санъатини қаердан, қандай қилиб ўрганиб олдилар экан, деб ажабланардик. Вақт ҳар бир нарсани ўз жойига қўяди. Сунъий аралашувдан бузилган қадриятлар аслиятига қайтади. Янги иқтисодий, сиёсий шароитда қадим Туркистон ўлкасининг қариндош халқлари бир-бирларига астойдил талпина бошлади. Беш республиканинг кучли зиёлилари бошини қовуштириш орқали бошқа соҳаларни ҳам яқинлаштиришни шароит талаб қилиб турибди. Ички ва ташқи сиёсатнинг мувофиқлаштирилиши, нарх-наво, солиқ, бож сиёсати, коммуникация, умумий чегара, бирлашган армияга доир масалалар ҳал қилинса, Туркистон ўлкасида азалдан истиқомат қилаётган халқларнинг туб манфаатларига мос келмайдими? Хитой билан Россия оралиғида пировард натижада ҳар томонлама ривожланган, ўзининг илғор, инсонпарвар сиёсати билан жаҳон ҳамжамиятига таъсир қилаоладиган ягона сиёсий маконнинг барпо бўлишидан ҳаммамиз манфаатдормиз».

Буюк Турон кенгликларида
кўмилиб ётибди ҳадсиз хазина,
кўмилиб ётибди йиллар қаърида
хазинага туташ саноқсиз зина…
Адашдим,
руҳимда парокандалик
кўп сирли асрлар шабистонида,
кезгандай бўламан азиз битиклар,
донишманд элларнинг қабристонида…

Ватан тушунчаси куни кечага довур шу қадар мавҳум эдики, унинг сарҳадини белгилаб олиш учун шоирлар ҳам жуғрофий атамаларни қалаштиришдан нарига ўтмасдилар: «Хадрадан Арбатгача, Ўшдан тортиб то Сибир, Бутун сайёра бўйлаб бўй таратган муаттар, Шу Ватан бизникидир, шу Ватан бизникидир…» Асл Ватан тушунчаси ўлиб бормоқда эди. Шоир «буюк Турон кенгликларида» дафн этилган ҳад-ҳисобсиз миллий «хазина»ларни қидиради. Аммо улар шу қадар чуқурликка дафн этилганки, сон-саноқсиз зиналар билан унга томон тушилади. Бу хазина – пароканда қилиб ташланган Туроннинг шонли ўтмиши, унинг яловбардор, туғбардор халқи, дунё халқларига сабоқ берган донишмандлари, маърифати ва маданияти. Ўтмиш агар тарих нуқтаи назаридан баҳо берадиган бўлсак жуда нисбий тушунча. Биз уни оддий қоғозларга қайд қилинган «материал» сифатида қабул қилишга ўрганиб қолганмиз. Аслида у жонли вужуд бўлиб, ҳали-ҳануз қони силқиб турибди. Уни на яшириб бўлади, на йўқотиб. Танангиздан силқиб оқиб турган қонга эътиборсиз бўлишингиз мумкинми? Худди шу жароҳатини унутган халқлар бора-бора ўз вужуди узвидан айрилади, яъни ниҳоят у чирий бошлайди ва кесиб ташланади. Тарихсизлик, хотирасизлик шу нуқтадан бошланади. Шоир худди мозийга бефарқлик ва лоқайдлик туфайли келиб чиққан кулфатлардан огоҳ этади:

Халқлар инжуларни ўтмишларидан
зарралаб-зарралаб терган пайтида
биз ногоҳ шамолда очилиб қолган
қанча жавоҳирни кўмдик қайтадан.
Бу қуллик белгиси
ёки кўрликми,
ё банди бўлдикми ҳирс, таъмаларга,
ўзгага тутдикми жавҳар ўзликни,
қўрқдикми одамхўр маҳкамалардан?!

Мутараққий халқлар ўз тарихлари ва тарихий хотиралари туфайли инсоният тараққиётининг баланд зиналарига чиқиб олдилар. Улар ўзиникини бировага садақа қилмадилар, бировникини ўзники қилмадилар. Ўғирланган шон-шуҳрат билан узоққа бориш мумкин эмас экан. Бугун дунё хазиналарига сочилиб кетган буюк Туркистон тарихи, унинг муқаддаслари ҳақида сўз юритган тарихчилар ёқаларини тутиб қолмоқдалар. Бу тажовуз ва ўғриликнинг умумдунёвий сувратига қаранг. Бир одамнинг чўнтагига қўл тиққан кисавур умрининг фалон қисмини авахтада ўткарсаю, бутун миллат тарихини талаб кетган ўғрилар уларни ўз сандиқларида сақласалар. Мана бу рақамларга эътибор беринг-а: Нью-Йоркдаги «Метрополитен» музейида темурийлар даврига оид қуйидаги тарихий ашёлар (уларнинг таъбири билан айтганда, экспонатлар) сақланмоқда: медальон, муҳр, пичоқ, ханжар, олтин ва кумушдан ясалган, қимматбаҳо тошлар билан безатилган қилич дастаси, бронзадан ишлангн кўзачалар, олтиндан ясалган узуклар, билак узуклар. Улуғбек Курагоний деб ёзилган, нефритдан ишланган кўзалар ва бошқа буюмлар. Бостон музейида: патнис, қадаҳлар, вазалар, кўзалар, сиёҳдонлар ва калит. Буюк Британия музейида: инглиз қироли Генрих 1У нинг Амир Темурга ва Мироншоҳга юборган мактублари нусхалари. Франциянинг Лувр музйеида: Амир Темурнинг Карл 1У га йўллаган икки мактуби, исфаҳонлик уста Изаиддин ибн Тожиддин ясаган бронза шамдонлар (1397). Россия, Санкт-Петербург Давлат эрмитажида: Темурнинг ўғли Мироншоҳнинг номи ёзилган узук, Шоҳруҳнинг хотини, Улуғбекнинг онаси Гавҳаршодбегимнинг муҳри… Бу рўйхатни истаганча давом эттириш мумкин.

Ватаним дейман-у, бағрим қон бўлар,
Бу қандай ватанки,
Хоки бирикмас,
Буюк Турон кенгликларида
уруғлар бир-бирин еди тириклай.
Бу қандай ватанки,
шоҳизиндалар
бир ғариб элининг орини сотса,
шоирлар салтанат зиналарида
мансабу мартаба тиланиб ётса.
Эй, сиз, адашганлар…
Элнинг қонида
наҳотки самовий чечаклар сўлган!
Илож қолмадими жанг майдонида
Оллоҳу акбар деб ўлишдан бўлак?..

Тарихий тарққиёт, миллий маърифат кўзларини кўр қилган ҳодиса – ихтилоф, ўзаро душманлик, туққан-туғишганларнинг адовати, танглик ва торлик, бойлик, молу дунё учун муросасиз кураш, тожу тахт, давлату сарват учун олиб борилган жангу жидоллар. Буюк Туроннинг мудҳиш фожиаси шу!.. Тақдир тақозоси билан ватанга соҳиб чиқиб қолган шоҳу шоҳзодалар, амиру умаро, хону хоқонлар билибми-билмайми халқ тақдирини от жиловини кенг саҳрода истаган томонга буриб солгандек ҳал қилдилар Улар учун миллат ва халқ тақдири ҳарам ва ётоқхона оралиғида ҳал қилинадиган шаҳвоний ҳодисадан ўзга нарса эмас эди. Ана шунинг учун олим ва фозиллар, шоир ва адиблар уларнинг остонасида парча нонга зор қилинди, фақат илоҳий ҳақиқатни ёзишга буюрилган қалам уларнинг оёқларини ялашга, тўпиғларинги ҳидлашга бошлади. Тарихлар «фалоннома» ва «писмадоннома»лардан нарига ўтмади. Иблислар малакка, итлар, қўйга, қашқирлар жайронга айлантирилди.

Эй, элим,
қачондир бир гала бедил
кўксингдан дилингни суғурган маҳал
нега шол юзингни бурдинг тескари,
нега тирик қолдинг ичмасдан заҳар?!

Эл-юрт қисмати отнинг охирги туёқлари, аслида аз азал итнинг кейинги оёғи эди, холос. Аммо нега бу халқнинг бошига мудом кўргиликлар тоши ёғилиши керак? Нега у ўзиникига ҳам, ўзгага ҳам фақат қул бўлиши керак? Сабаби: «қачондир бир гала бедил» унинг кўксидан қалбини юлиб олган! Шоирнинг алам-изтироби шундан. Кўнгли суғуриб ташланган халқ билан қандай яшаш мумкин? Ахир, у тўда, гуруҳ, қабила, эмас, халқ! Хазиналари талон-тарож қилинган, ташиб кетилган, ўғриланган, топталган, маънан ва руҳан ахта қилинган. Хазиналарини топиб бориш учун ер қаърига сон-саноқсиз зиналар оша тушиши керак. Шавкат Раҳмон ҳаётининг сўнгги лаҳзаларигача бир жумбоқни ечишга уринди, бедаво дард оёқ-қўлларини кишанлаб, бир қултум ҳавога муҳтож қилиб қўйганда ҳам ана шу ниятдан қайтмади ва бу ечувсиз муаммони ўзи билан тупроққа олиб кетди. Муаммо – Шарқнинг бир-бирига қон-қардош халқлари ўртасидаги сунъий тўсиқлар, сунъий бегоналик эди. Ўша пайтда қўлига тушган қандайдир англаб бўлмас исм соҳибининг «Болта билан каллаклаш» китобини ўқиб чиққач, маҳаллий муаллифнинг майда миллатчилигидан шу қадар изтиробга тушган эдики, хийла маҳалгача ўзига кела олмай қийналиб юрди. Тийнати пок шоир оддий қаламкашнинг тирик ва ҳаққоний фикрларидан ёш боладек қувонар, том-том китоб чиқариб, миллат ва ватан туйғусини мансаб-мартаба учун қурбон келтирадиган, бутун ижодини мукофот даъвосига тиккан, мой унадиган воситаларнинг ҳамма нуқтасига пахта қўйиб юрадиган хоин шоирлардан жирканар, адабиётни ҳалоллик ва софлик майдони деб англар, шу ғояга ҳаётини тикканди. Шавкат Раҳмоннинг муросасизлиги, ҳар нечук пасткашлик ва мунофиқлик билан мутлақо чиқишолмаслиги унинг ҳар бир сатрида, ўша сатрларда уфуриб турган валиёна нафасида, шеърларининг гоҳ кўтарилиб, гоҳ яна шиддат билан пастга энгувчи оҳангида, гоҳ фожеий, гоҳ жанговар айқириқларида, ҳар бир бўғинида, баъзан оч, баъзан тўқ қофияларида баралла сезилиб туради. Шавкат Раҳмон шеърияти зарб шеърияти, юрак титроғи, тафаккур шуълаларидан қуйилган шеърият. Одатда бир сатр шеърни ойлаб ёзадиган, бир сўз ё иборани ойлаб тусмаллаб қидирадиган, луғат титкилайдиган шоирлар бор. Бу ҳолни улар ўзлари эътироф этадилар. Эҳтироси сўниб, илҳоми тош қотиб бўлганидан сўнг, орадан бир ой ўтиб ниҳоят топиб олган сўзини шеърга ёпиштирадиган шоирлар Шавкат Раҳмон шеърларини тушунмайдилар. Бу шеърият ҳеч муболағасиз фақат турк-ўзбек адабиётдагина эмас, жаҳон адабиётида ҳам том маънодаги янгилик эди. Аммо, афсуски, Шавкат Раҳмоннинг вафотига ўн йил тўлаёзган бўлишига қарамай бу бетакрор шоир ижоди ҳақида на адабиётшунослик, на мунаққидлар лом-мим демадилар. Аслида ҳам Шавкат Раҳмон ижоди ҳеч кимнинг назар-эътиборига муҳтож эмас. Муҳтожлар мунаққид ҳам топадилар, адабиётшуносликни ҳам ёлпи ёллай оладилар. Керак бўлса, улар ҳақида китоблар ёзилиб, тадқиқотлар олиб борилади.

Саксонинчи йиллар шеърияти ўзбек адабиётида махсус даврни ташкил қилади. Октябр инқилоби билан бошланиб тарихни терс айлантирган ва қарийб бир аср давом этган мустамлака шароитида яшаган халқлар ўтган асрнинг сўнгги ўн йилликларидан бошлаб бу ҳолга ортиқ дош бера олмасликларини англаб етдилар. Ер куррасининг олтидан бир қисмида яратилган поёнсиз ГУЛАГнинг умр шоми яқин келмоқда эди. Ўша йиллар Масковда ўқиб келган бир гуруҳ ўзбек ижодкорлари бу ҳодисани «ичкари»да ҳамон «Ватаним СССР, гулшаним СССР» деб шеър ёзиб юрган шоирлардан кўра чуқурроқ ҳис қилардилар. Саксонинчи йиллар шеърияти ғоявий ўзгаршиларни бошлаб берган давргина бўлмай, у шеърда шаклий ўзгаришлар ясаган давр бўлди. Шеърият минбардан пастга тушиб, одамларнинг бевосита ўзи билан мулоқот қилишга киришди. Кескин шаклий тажрибалар билан бирга бошланган сиёсий курашлар даврнинг энг долзарб масалаларини майдонга олиб чиқа бошлади. Худди шу даврнинг қайноқ қозонида пишиб етилган шоирларнинг тўнғич бўғинида Шавкат Раҳмоннинг ҳам номи бор эди. Шавкат Раҳмон шеъриятга нима олиб кирди? Унинг шеърлари ўз салафлари ва тенгдош шоирлар шеъридан нимаси билан фарқланарди? Шавкат Раҳмон ижодининг саксонинчи йиллар адабиётидаги мавқеи қандай эди? Шоир шеъриятининг кейинги бўғин шеъриятига таъсири нималарда кўзга ташланарди қабилида савол қўйиладиган бўлса, унда қуйидаги манзара ҳосил бўлади.

Ғоявий жиҳатдан Шавкат Раҳмон шеърияти муросасиз шеъриятдир. Бу шеърият содир бўлажак инқилобий ҳодисаларнинг ҳудайчиси сифатида мустамлака зулми остида эзилган халқимизнинг фожиали аҳволини кескин очиб ташлади ва уни аёвсиз танқид остига олди. Бироқ бу танқид фақат «падарингга лаънат»дан иборат бўлмай ўта таъсирчан ва бетакрор тилда ифоланган жонли, тирик шеърлардан иборат эди. Шавкат Раҳмон мустамлаканинг туб сабабларини очиб ташлар экан (бунга юқорида қисман гувоҳ бўлдик) тарихийлик мезонига қатъий амал қилади. Яъни, тарих саҳнасида миллат ва халқ нималарда ижобий ва нималарда ўта салбий рол ўйнади? Тарихнинг яратувчиси бўлмиш халқнинг миллий тарих олдидаги масъулияти нималардан иборат бўлиши керак эди? У, энг аввало, ана шу саволларга жавоб ахтарди. Миллат бахтсизлигининг ички омиллари нималарда эканлигини кўра билди ва уни шаффоф поэтик тил билан ифодалай олди. Шакл жиҳатидан Шавкат Раҳмон шеърияти анъанавий бўғиннинг батамом янгича кўриниши эди. Унинг шеърларида турдош ҳарфлар билан бошланувчи сатрлар, тутиқ белгиси, сатрларни синдириш ва шу билан шаклнинг таъсирчанлигини ошириш, воқеабандлик, энг муҳими, баланд, жўшқин эҳтироснинг синтези яққол кўзга ташланади. Шоирнинг бирор сатрини лоқайд, ёхуд шунчаки дафтарга қайд қилиш учун ўқиб бўлмайди. Аслида ҳам Шавкат Раҳмон шеърлари оғир ўқилади. У ўта бурро тилни тақоза қилади. Силлиқ ишқий шеърларни, баландпарвоз қасидаларни ўқишга мослашган тиллар бу шеърий сатрларни талаффуз қилишда бир неча марта тилини «синдириши» лозим бўлади. Шунинг учун Шавкат Раҳмоннинг тўрт қатор шеъри ҳам на замонавий, на эстрада, на мумтоз қўшиқчилар томонидан куйга солинган эмас. Бу шеъриятга хос бастакор ва хос овоз керак. Агар Шавкат Раҳмон шеърлари асосида тасвирий санъат асари яратилса, у Сальвадор Далининг эмас, эҳтимол Ван Гогнинг манзараларига ўхшаб кетган бўларди. Агар Шавкат Раҳмоннинг шеърияти асосида мусиқа ёзилса, у шубҳасиз Бетховен мусиқаларига ўхшаш бўларди. Агар бордию уни ижро этиш лозим бўлганда фақат Паганини ижро этиши мумкин эди, холос. Зотан, ўта миллий шоиримиз энг гўзал умуминсоний ғояларнинг бетакрор мусаннифи эди. Сиз, агар шеърий дид ва фаросатингизга шубҳа қилмасангиз, мана бу сатрларга эътибор беринг-а:

Дунёга сиғмадим,
сиғмади дунё
ғурбатдан торайган табиатимга,
қоп-қора чечакдай сочилмиш хулё
жўмардлар кўмилган тариқатимга.

Дунёга сиғмаслик ва дунёнинг инсон табиатига сиғмаслиги буюк руҳлар оламида кечадиган тазод ҳолат. Дунёга сиғмаслик – унинг кенг бағрида тордан-тор, майдадан-майда кимсаларнинг яшаётганлигидан, бу кимсалардан ўтиб юқорироқ ва кенгроққа назар соладиган бўлсангиз, гувоҳ бўладиган манзарангиз ундан-да даҳшатли. Бундай дунёга сиғмаган одамнинг табиати дунёни сиғдира олмайди. Сатрлар оқимининг қуйилиб келиши тонгги шабадага, тунги дарёлар товушига, ой ва юлдузларнинг сокин сузишига менгзайди. Шеър юракдан қуйилиб келмоқда, шоир кандакордек қўлига пойтеша олиб сўзларни чопмайди, уларнинг оёқ-қўлини каллакламайди. Эҳтироснинг ўзи сатрларни ясайди, сатрлар ичида сўзлар эса ўзини ўзи топиб келади.

Майлига,
чечаклар қоп-қора бўлсин,
йиқитса, шу йўлда йиқитсин тақдир,
қуртлаган истаклар шуъласи сўлсин,
худойим сийлаган ҳурлигим яхши.

Шоирнинг «жўмардлар кўмилган тариқати» нима? Тариқат йўлида фақат худонинг мардлари – валийуллоҳлар юради. Тариқат аҳли – мардлар, солиҳлар, сиддиқлар, поксириштлар. Бу тариқат бугун жўмардлар кўмилган қабристон. Ундан хулё қолган ва у ҳам қоп-қора чечакларга ўхшайди. Қоп-қора чечаклар ҳам Шавкат Раҳмон илк бор шеърий тил истеъмолига олиб кирган ибора. Сиз қоп-қора чечакни тасаввур қиласиз. Қаранг, қип-қизил чечаклар бор, аммо қоп-қораси нима? Афсуски, бундай чечаклар фақат одам юрагида ўниб, гуллайди. Дарвоқе, ёдингизга «Гуллаётган тош» тушди. Тошлар гуллайди. Улар қояларда йўлбарс пўстини ёпиниб керилишидан ташқари, руҳан чунон ҳам гуллайдики, тасаввурингиз яшнаб кетади. Аммо шоир «қоп-қора чечаклар»дан рози, зотан қорами, қўнғирми, улар қабристонга сочилиб ётибди. Демак, уни иблислар сочиб кетган тақдирда ҳам бари бир чечак. Қоп-қора чечак. Иборанинг фавқулодда гўзаллигини ҳис қилаётгандирсиз. Шоир жўмардлар йўлидан боришни истайди, агар унинг сўнгида ўша сиз ҳам суйиб қолган чечаклар сочилган мазор бўлса-да. Зеро, «қуртлаган истаклар» унга керак эмас, унга бундай истаклар билан яшагандан кўра, қурбон бўлган афзал, аммо жўмардлар қаторида. Қоп-қора чечаклар ёйилиб ётган марди майдонлар сафида. Зотан, унга худо берган, худо «сийлаган» ҳурликдан, озодликдан ортиқ бахт йўқ.

Бичилган қулларнинг,
қулзодаларнинг
малак сиймоларин ўйнатган дунё
яралган лаҳзадан ҳур одамларни
иблислар тилида сўйлатган дунё.

Бу сўзлар тизими мусиқаси, залвори, оҳанги, аччиқ ва оғир. Абгор мусиқачининг қўлида камонча. У – аҳли тариқат. Ана шундай даҳшатли куйни чалиб бормоқда. Дунё азалдан қуллар ва қулдорлар муносабатидан иборат. Қул ҳам одам, аммо унинг ҳеч қандай инсоний ҳақ-ҳуқуқи йўқ. Хўжаси унинг Худо берган ягона имтиёзидан ҳам маҳрум айлаган ва бичиб ташлаган. Дунё Хайём ибораси билан айтганда, қўғирчоқбоз. Ўйнатади, ўйнатаверади. Қул ўйини ва хожа ўйини. Ахталанган қуллар ва «қулзодаларнинг малак сиймоларин» ўйнашини томоша қилинг. Хўжалик даъвосини қилганлар ўзларига қул ёллаганлар, балки сотиб олганлар. Ахир, бир замонлар одамлар қул қилиниб, очиқ-ошкор бозорда сотилган-ку. Шоир Қуръон таъкидлари замиридаги ҳақиқатга ёвуқ келади. Буюк осмоний китоб огоҳлантиради: «Эй одамлар, иблис сизнинг душманингиз! Ундан ҳазир бўлинг!..» Аммо иблисга ҳам одамни қиёматга довур минг куйга солиш имтиёзи берилган. Хоҳлаган ишига қодир иблис ва иблисзодалар орасида қолиб кетган маъсум инсон оловдан яралган хилқатнинг макрига дош бера олмади. Уни ҳар қадамда таъқиб қилди, алдади, авради, айтганини қилдирди, хуллас, одам боласидан иблис ясади. Бу синов оламида иблис қутқусига учмаган одамлар камдан-кам топилади. Зеро, унинг ҳам чек-чегарасиз имтиёзи ва қудрати бор! Шоир тўрт ёнда авжига минган иблислар базмига дуч келади. Ҳақсизлик, ғирромлик, мунофиқлик, сотқинлик, бу ҳам етмагандек, асрий асоратлар. Дунё ана шундай макру ҳияллар манзили:

Чиройли эрмаклар маҳзанидир ул,
мағизи қайғудан,
пўстлоғи зардан,
сарғарар очилмай туриб қизил гул,
тупроғи жимгина қусган заҳардан

Дунёнинг энг қисқа ва ҳиққоний таърифи – ана шу! Ялтироқ гап-сўзлар, ёлғон шиорлар билан алданиб келаётган оломон. Уни мана, неча минг йилдирки аҳмоқ қилишади. Ёлғонлар сургучини    оғзига солиб қўйишган. Оломон тамшанади. Унинг кўзларини ўйнатиб ялтир-юлтир ашёларни кўз-кўз қилишади. Ҳамма нарса сизлар учун. Халқ бахт саодати учун, болалар, аёллар учун дейди дунё аҳли. Улар қачондир маккор пирлари яратган йўл ва услублардан устамонлик билан фойдаланади. Қаранг, алдовнинг энг олий усулли: гўё ҳамма нарса халқнинг болалари учун эмиш. Овсарлар эса бунга ишонишади ва бешик юргаклари, ҳидланган латталарини чаяётган, йигирма ёшида қартайиб қолган хотинини ҳам ишонтиради. Ҳали ёшариб кетасан, фалончи бойнинг қизидек, дейди овсар. Дунё ўз-ўзича маккор эмас, уни маккорлар бошқаришади. Алдов, макр ва ёлғонлар билан. Зотан бу ёлғонлар – «чиройли эрмаклар» одамнинг эсини оғдиради. Уни англашнинг ўзи муаммо. Муаммолиги боисидан одамлар уни ҳеч қачон тушунишмайди ва ҳаётнинг мураккаблигидан нолишади. Аслида «мағизи қайғудан» ва «пўсти зардан» ясалган дунё эрмакларининг ҳақиқатини ангаб етиш мушкул савдо. Буни ҳамма ҳам англаб етолмайди. Биз овсарлар ҳаётнинг мураккабликларидан нолиганлари хусусида гапирдик. Аслида ҳаётга асос солган Буюк Муаллим уни бир ЭР ва бир АЁЛдан яратган. Ўртада ҳеч қандай муаммо йўқ. Буюк Муаллим уларга вақт-вақти билан тўғри йўлдан чалғиб кетмасликлари учун ибодат буюрган, холос. Давлат қур, давру даврон сур, бирни қул қил, бирни босиб ўлдир, бир-бирингни ғорат қил, тала, топта, демаган. Бу мудҳиш мураккабликлар Буюк Муаллимнинг иши эмас. Бу – иблисга қўл берган одам фарзандларининг амали!

Чайқалар жаҳолат оғочларида
неча минг Машрабу
Мансури Ҳаллож…
ҳамон юксалади йўл бошларида
одамзот қонига тўймаган жаллод.
Токай бу иблислик,
токай бу ёлғон,
токай тиғ кўтарар қора гуруҳлар,
токай бижғиб ётар ғариб аламон,
ичига тириклай кўилган руҳлар.

Юқоридаги манзаранинг дақиқ поэтик тасвири. Жаҳолат олами ўз сирларини пинҳон сақлайди. Жоҳиллар ҳамиша этаклари кўтарилиб, фош бўлишларидан қўрқадилар. Бордию, минг, миллионлар ичидан бир ҳақгўй чиқиб, уларнинг юзидаги қора шалтоқ пардани кўтарса, худо урди. Дор оғочи тайёр. Гувоҳ ҳам бор, фатво ҳам бор. Жаллод эса тўлиб ётибди. Жаҳолатнинг қўрқинчли томони шундаки, у ҳеч кимга шафқат қилмайди. Машрабни осади ва унга шундай фатво топадики, аламон яна минг йил дор оғочига осиб, азойи қилиш учун янги бир Машрабни қидиради. Мусулмон Ҳаллож бир кечада минг ракъат намоз ўқирди, уни беш маҳал намозни ёлчитиб ўқий олмайдиган шариат аҳли дорга осди ва шу йўл билан ҳақиқатнинг кўзини кўр қилмоқчи бўлди. «Ғариб аламон» эса, «ичига тириклай кўмилган руҳлар» билан «бижғиб» ётибди. Аччиқ истиоралар ногоҳ кўзингизни очиб юборади. Сўзларнинг кескин хуружидан довдираб қоласиз. Шоир бу «бижғиб ётган аламон»нинг нажот йўлини қидиради.

Зулфиқор руҳ керак,
керак чин ёғду,
чин ишқ ёлқинлари бағримга тўлсин,
жисмимни тобласин фақат чин оғриқ,
чечаклар қоп-қора бўлса-да бўлсин.
Бағри кенг худойим
кечириб қўяр,
йиқилсам етмай ул ҳақиқатимга,
кўмилсам, кўмилай ўлими гўзал –
жўмардлар кўмилган тариқатимга.

«Зулфиқор руҳ» ибораси ҳам Шавкат Раҳмон мажозлари силсиласидаги энг гўзал топилдиқ. Шеър жисмини ғоят нажиб, кутилмаган, оригинал мажоз ва истиоралар билан жонлантира оладиган шоир ҳар бир шеърида камида беш-олтита ҳеч бир шоир ҳеч қачон қўлламаган мажозни топиб, уни ўз ўрнида моҳирлик билан қўллайди. Агар бордию танқидчилик эринчоқликни бир четга йиғиштириб қўйиб, холисанилло тер тўкса, ўзбек шеъриятида чинакам ҳодиса бўлган шоирнинг ижодий сир-асрорлари олами уларга шундай ҳайратли чечакларни тақдим қиладики, узоқ вақтгача унинг таъмини унута олмайдилар. Ноумид шайтон. Ўша кунлар ҳам келар. Юқорида назардан ўтказилган шеърнинг номи «Тариқат» эди. Тариқат – тор маънода йўл, равиш. Кенг маънода тасаввуф маъносини англатади. Аммо бизга англаниши қийин бўлган ва ҳанузгача нима эканни биров ёлчитиб исботлай олмаётган «тасаввуф»дан кўра «тариқат» яқинроқ. Шавкат Раҳмон табиатан тариқат аҳлига мансуб эди. У ҳарчанд ҳеч қачон бирор сулукка ёхуд бирор пирга қўл бермаган бўлса-да, табиатан суфиймижоз эди. Кунларининг бирида испаниядан келган бир гуруҳ меҳмонлар Шавкат Раҳмонга тариқат аҳли зикрини ўз кўзлари билан кўриш имкониятини яратиб беришини илтимос қилишади. Испанларнинг Лорка шеърларини аслиятдан таржима қилиб юрган буюк Нақшбанд ватандошидан тариқат аҳли зикрини сўрашлари бежиз эмасди. Зеро, буюк суфийлар ва салафлар ватани бўлмиш Бухоройи шариф дунёга донг таратган тариқат мактаби намоёндаларининг хоки покидир. Шавкат Раҳмон ўша пайтда бир қур Тошкентга келиб Ҳасти Имом масжидида катта зикр ҳалқаси ташкил қилган «қодирия» сулуки зокирларининг зикридан хабардор эди, аммо таассуфки бу зокирларнинг муршиди ҳазрат Муҳаммаджон махсум (Оллоҳ раҳмат қилсин) Тожикистонда истиқомат қилардилар ва аксарият муридлари ҳам ўша ерлик эди. Шавкат Раҳмон менга мурожаат қилди. Мен ўша заҳоти Тожикистонга бордим ва ҳазрат шайхдан зикр ҳалқаси тасвирланган ведиотасмани олиб келиб бердим. Испанлар тавирни кўришгач, жуда хурсанд бўлиб, ватанларига қайтиб кетишди. Ҳақиқатда, юқорида айтганимдек, Шавкат Раҳмоннинг бирор тариқат мактаби билан махсус шуғулланганлигини билмайман, аммо, Шарқ фалсафий мактабларининг катта билимдони бўлган шоирнинг тасаввуфга қизиқмаганлигига ишониш қийин. Ҳар бир сатридан жазаба ва зикр уфуриб турган шоирнинг покиза тийнатида суфийликка ботиний майл борлигига шубҳа қилмайман. Шоирнинг «Тариқат» шеъридаги сўнгги сатрлар бежиз эмасди:

…кўмилсам, кўмилай ўлими гўзал –
жўмардлар кўмилган тариқатимга.

Мардларнинг ўлими ҳам гўзал бўлади. Уларнинг ҳаёти ўлимдан-да гўзал. Машрабнинг ўлими, Мансурнинг ўлими, Бағдодий ва Насимийнинг ўлими. Уларнинг ўлим ҳақидаги гўзалдан-гўзал шеърий башоратлари. Агар ўлим Мансур ёхуд Машраблар сиймосида намоён бўлмаганда, у хийла тароватсиз ва даҳшатли бўлармиди?..

Туркистон бирлиги ғояси Шавкат Раҳмоннинг олий армони, шеърларининг бош мавзуси эди. У ҳар доим суҳбатларда, йиғин ё анжуманларда айни ана шу нуқтага кўп урғу берарди. Геосиёсий жиҳатдан Марказий Осиёнинг меҳварида жойлашган ва Туркистон халқларининг умид-орзуси бўлган ўзбекларнинг бу минтақадаги тарихий миссияси чандон улуғлигини теран англаган шоир халқаларимизнинг истиқбол ҳаёти бирлик ва ягоналикда эканини яхши ҳис қиларди ва ўзининг гўзал шеърларида бу улуғвор мавзуни қаламга олмоқдан чарчамасди.

Шуҳрати сочилди бодияларга…
зарбадан бештага бўлинди андуҳ. тупроғи жимгина қусган заҳардан
Йилларга ем бўлган обидаларда
тинимсиз айланар чинқираган руҳ.
Бузилди азоб-ла қурилган диллар,
илинждан ўзга бир туйғу сиғмади.
Насабин билмаган шўрлик етимлар
ғафлатда ухлади,
кимлар йиғлади?

Туркистоннинг шаън-шукуҳи буюк эди. Шоир унинг тарихий шавкатидан қиссалар сўйламайди. Бу шавкат бодия – саҳроларга сочилиб кетди. Қум барханлари остида қолиб, гармселларга ем бўлди. Унинг Торобий ва Жалолиддинлари бор эди. Орияти қиличдек кескир, ватанига жонини ҳеч бир иккиланмасдан тикадиган жўмардлари бор эди. Бари тарихга айланди. Бироқ тарихни ҳам алдаш мумкин. Тўртта ёлғончи бир бўлиб, уни қайта ёзишлари, гарангсиб турган қорни оч халқни алдаши ҳеч гап эмас. Қорақум, Қизилқум, Урганч харобалари оралаб кезсангиз, аҳён-аҳён ушалган мақбара ё мазору марқадларга дуч келасиз, улуғвор шаҳарлардан қолган ёдгорликларга дуч келасиз. Уларнинг тили йўқ, акс ҳолда оламни ҳасратга тўлдириб қон қусган бўлардилар. Босқинчиликнинг энг аянчли кўринишини бошдан ўткарган Туркистон халқалари бу гал балойи охир замонга гирифтор бўлган эдилар. Ҳамма нарсани йўқ қилиб юборгувчи, еб-ямлаб кетгувчи бу бало Шарқнинг жонига чанг солди, унинг қалбини ўғирлади. Тўрт томонига ўт кетгандек, беёдлик тутунлари қаърида қолган халқлар ҳамма нарсани фаромуш қилдилар.

Фитналар домида пишган зулмдан
аёвсиз босилди қўзғолган ёдлар,
ўзликни топтаган маккор илмдан
кулгуга айланиб кетди фарёдлар.
Ким қолди?
Иблиснинг макрига учиб,
қирпичоқ бўлгувчи аламон қолди,
юз йиллик адоват заҳрини қусиб,
қонига ғарқ бўлган ғалаён қолди.
Ким қолур?
Ҳаттоки сўнгги лаҳзада
кўзлари тўймаган жобирлар қолур,
ўлим-ла ўйнашган назм авжида
юраги ёрилган шоирлар қолур.

Сўнгги юз, икки юз йил давомида дунё харитасини қайта тузишга бошлаган авруполиклар жанубдан Осиё халқларини, шимол томондан руслар Шарқ халқларини мустамлакага айлантириш сиёсатини ишлаб чиқдилар. Ер юзи икки ирқ томонидан тақсимлаб олинди. Узлуксиз қирғинлар ниҳоясида 1895 йил Амударёда тўқнашган инглиз ва рус босқинчилари дунёни тенг тақсимлаб олганликларини тасдиқладилар ва олис чўзилган дарёни ўзлари учун чегарага айлантирдилар. «Дарёнинг нарги соҳилидаги дунё сеники, берги соҳилидаги дунё меники!..» Бу дарё ҳозир ҳам бор ва у ҳозир ҳам чегара. Тарих шу қадар аёвсиз синовларни бошдан кечирдики, бугун Шарқнинг қиёфаси буткул ўзгарди. Энди Амударё ўзанларга сиғмай оқар экан юз йиллик фитнага ягона гувоҳ эканлигини яшириб ўтирмайди. Энди унинг соҳилларида қолиб кетган инглиз аскарларининг бош чаноғида қурт-қумурсқалар яшайди. Устухонлари афғон шамолларида дарё тошларидек чарсиллаб ағдарилади. Босқинчи агар минг йил мазлумни оёқлари остига олиб босиб ётса-да, бир кун шубҳасиз шармандаларча мағлуб бўлади. Қандай келган бўлса, шундай ўз инига қайтиб кетади. Шоирнинг чуқур лирик шеърларига кириб келган тарихий лавҳалар жонли ва қуюқ буёқларда тасвирланади. Тарихий мавзуга қайрилган қалами кутилмаганда шу қадар ўткирлаша борадики, сиз энди шеър ўқимайсиз, балки ўз-ўзингиз билан талаш бошлайсиз. Ниманидир исботлайсиз, ниманидир инкор қиласиз.

Туркистон –
тарихи ҳарбистонларда,
тўкилиб битдими буюк қоматлар?
Руҳи дод солмасди қабристонларда
қаддини кўтарса агар номардлар.
Буюк руҳ чирқирар…
Мудҳиш саройда
зинодан тўралган неча даҳрий зот
урчитар малаклар туғилган жойда
ўзаги айниган янги махлуқот…

Амударёнинг икки соҳилида тўқнашган «биродарлар» бири Афғон чўлларига, иккинчиси Зарафшонга томон от солди. Дунё тақсимланди. Ўзи азалдан тақсимланиб келган дунё яна тархон қилинди. Бугун ўзларини инсониятнинг гултожи деб ариллаётган авруполиклар бу қадар тўкис ва семиз ҳаётга нуқул ўғрилик ва ғоратгарлик орқали эришганларини сир сақламоқчи бўладилар ва юзингизга шу қадар ширин табассум ҳадя қиладиларки, беихтиёр куни-кеча минорадан оппоқ саллали муллаваччани тепиб тушириб юборган мусаввир Верешчагиннинг авлодлари наҳотки шулар бўлса, деб ўйланиб қоласиз.
Бу кенгликларда бошқа авлод, бошқа наслу насаб, яъни шоир таъбири билан айтганда «янги махлуқот» пайдо бўлди. Бу «махлуқот» ўз илдизига болта соладиган жаллод бўлиб вояга етди ва ота-бобосининг бошига болшовой деган балони бошлаб келди. Шоир айни ана шу ватанфурушларни «малаклар туғилган жойда пайдо бўлган янги махлуқот» деб атайди.

Демак, бор,
баҳайбат зулм бор ҳали,
ҳали бор одамни қувган овчилар,
шундан донишлари овсару далли,
ўғрига айланган доно тожирлар,
шундан чумчуқюрак пошшолари гунг,
фақирлар кўниккан бало, қаҳатга,
шундан водийларда ўсиб ётар мунг,
ҳаттоки булбуллар ўхшар калхатга.
Туркистон –
тўзондай тўзган жигарлар,
жигарлар йўлинда темир тиканлар,
гадолик илмини ўргатар энди
аждод-авлоди-ла босиб шилганлар.
Бурғулар чириган…
занглаган тиғлар…
итлар томоқ ичар олтин тожидан,
мозийга тикилиб муғанний йиғлар,
шеър ёзиб ўлтирар лашкарбошилар.

Шоирнинг ўткир ва аёвсиз тили энг қалтис ташбиҳларни қидиради. Кўз ўнгингизда «баҳайбат зулм»нинг суврати намоён бўлади. Бу баҳайбат сурат секин-аста қўлига найза илган овчига айланади. Қуриб кетгур, бу овчи буғу эмас, одам овлайди. Қачонки, овчи унинг жонини олиш учун келаверса, дарҳол оёқларига йиқилиб, ўзининг жонини сўраб олади-да, қўшнисининг жонини сотиб юборади. Юрт ҳокимлари Худоёрхондек қандайдир зобит ҳузурига бирров киришга изн сўрайди ва Русияга ҳайдаб солмаслигини ўтинади. Салтанатни қолдириб кетаверади. Хотин, бола-чақа ва олтмиш арава олтин-кумушлар ҳам аллақаёқларда қолиб кетади. «Тўзондек тўзиб кетган Туркистон» қоматини кўтаролмайди. Шол. Зотан уни аждод ва авлоди билан босиб, еб ётган бало домига гирифтор. Ҳаммаси абас, ҳамма нарса фанога юз бурган. Давангир лашкарлардан қолган «бурғулар чириб, тиғлар занглаган», ҳаромхўр кўппаклар шоҳларнинг олтин тожида ароқ сипқоришади ва тахтнинг оёқларига бавл қилади. Муғаннийлар нуқул «Чўли Ироқ»ми, «Муножот»ними чаладилар ва ёвқур лашкарбошилар оёқларини сандалга тиқиб «шеър ёзиб ўлтирадилар». Шаън-шавкатли Туркистоннинг энг сўнгги манзараси шу эди. Шоир хаёлан тарих сарҳадларига боради ва кўрган-кечирганларини алам билан ҳикоя қилади.

Шавкат Раҳмон маълум муддат республика байналмилал марказида ишлади. У мазкур марказда ўзининг энг тансиқ орзуси – Туркистон бирлиги ғоясини амалга оширишни истарди. Аммо кутилмаганда шундай ҳодиса рўй бердики, унинг бутун орзу-армонларини кўкка совуриб юборди. Бу воқеа Шавкат Раҳмоннинг ҳаётида чинакам фожеага айланди. Ўш вилоятида қирғизлар ўзбекларни оммавий суратда қирғин қилди. Гўё соф ва беғаш осмонда момақалдироқ гумбурлаб, чақин чаққандек бўлди. Асрлар давомида бир тупроқда яшаб, бир анҳордан сув ичган икки жондош халқ бир лаҳзанинг ўзида душманга айланди ва ақл бовар қилмас ҳодисалар содир эта бошлади. Ўша кунларда Шавкат Раҳмонни таниб бўлмасди. Унинг нигоҳлари чуқур ботган, сочлари паришон, қай эшикка бошини уришини билмас, ортидан эргашиб юрган йигирма-ўттиз чоғли ўшликлар билан Вазирлар Маҳкамаси олдида тинимсиз сигарет тортар эди. Манзура опа ҳам шу аҳволда. Ўшдан бири-биридан совуқ ва оғир хабарлар келмоқда. Ўзган, Қорасув, Аравон ёқларда содир этилган қирғинлар ҳақидаги гаплар юракларни ларзага солгудек оғир эди.

Турли идораларга сим қоққан шоир барча тоифадаги юқори доиралар диққат-эътиборини бу мудҳиш воқеага жалб қилмоқни ва тезроқ унинг олдини олиш чораларини топмоқни истарди. Аммо Тошкентда туриб буни қандай амалга ошириш мумкин? Кеч сари Ёзувчилар уюшмасига йўл олдик. Пушкин кўчасидаги уюшманинг иккинчи қаватидаги муҳташам хоналарнинг бирида савлат тўкиб ўтирган ва ўша пайтда ўзини мамлакатнинг бош демократи деб эълон қилган ёш котиб бизни қабул қилди. Бошининг устига халқпарвар Чўлпоннинг қайғули портретини осиб олган котиб кулдонга дам-бадам сигаретасининг кулини қоқаркан, Шавкат Раҳмонга шундай деди:
– Қуриб кетгур, қирғизлар қуролни бошқа ёққа тўғрилашлари керак эди…

Демократ котибнинг маслаҳати ҳам, берган мадади ҳам шу бўлди. Яъни, унингча, қирғизлар аслида «қон-қардош» ўзбекларни эмас, бошқа бир миллат вакилларини сўйишлари керак эди… «Ўшга бориш керак, – деди қатъий қилиб Шавкат Раҳмон. – Бошқа илож йўқ».

Эртаси Шавкат Раҳмон, марҳум Муҳаммад Юсуф ва мен Андижонга учдик. Андижон тўзондек тўзиб ётар, халойиқ вилоят ҳокимлиги биноси олдидаги майдонга жам бўлишган. Улар Ўшдаги воқеаларга ўз норозиликларини билдирмоқда эдилар. Шаҳар кўчаси бўйлаб ҳокимлик идорасига борарканмиз, шу қадар кучли шамол кўтарилдики, мен Андижон чинорлари томири билан кўчаяпи, деб гумон қилдим. Вилоят ҳокимияти биносига жойлашган штабни ўша пайтдаги ҳукумат раҳбарларидан бири бошқарар, биз тўғри ўша бинога кириб бордик. Туркистон ҳарбий округининг зобитлари жамланган кенг хонада ўтирган раҳбар Қирғизистон ҳукумати вакили билан телефонда қаердадир дахлсиз минтақада учрашишни муҳокама қилмоқда эди. У бизнинг муддаомизни эшитгач, аввалига Ўшга бориш мумкин эмаслигини қатъий таъкидлади. Аммо Шавкат Раҳмон сўзида қаттиқ туриб олди: «Бормасам бўлмайди».

– Бўпти, – деди раҳбар ва зобитларнинг бошлиғига рус тилида мурожаат қилди. – Булар ўзбек шоирлари. Мен улардан айрилиб қолишни истамайман. Уларни сиҳат-саломат Ўшгача кузатиб қўясиз.

Зобитлар розилик билдиришди. Биз одамлар тўлиб-тошиб митинг қилаётган майдондан ўтиб, Ўшга йўл олдик. Ўш-Андижон чегараси жанг майдонини эсга солар, танклар ва БТРлар устида ўтирган сариқ юзли аскарлар бамайлихотир сигарета тутатар, борди-келди таққа-тақ тўхтатилган. Чегарадан ўтиб яна кузатувчилар назоратида Ўш шаҳридаги штабга йўл олдик. Штаб шаҳар ички ишлар башқармаси биносига жойлашган бўлиб, Қирғизистон ички ишлар вазири штаб бошлиғи экан. Автомат тутган соқчилар назоратидан ўтиб, тўғри штаб бошлиғи хонасига кирдик. Генерал қисқа қилиб, асосан, қайси районларда катта талафот бўлганлиги тўғрисида ахборот берди ва деворга тираб қўйилган қўлбола қуролларни кўрсатди. Бизнинг ўша районларга бориш ҳақидаги илтимосимизга мутлақо розилик бермади. «Йўқ, – деди генерал. – У ёқлар ҳали тинчигани йўқ…»

Ўш шаҳри бирмунча осуда бўлиб, воқеалар чекка районларда содир бўлмоқда эди. Биз шаҳарда, Манзура опаларнинг ҳовлисида тўхтадик. Шавкат Раҳмоннинг Ўшдалигини эшитган жафокашлар бирин-кетин оқиб кела бошлашди. Марҳум Муҳаммад Юсуф улар шу кеча-кундузда бошдан кечирган ҳодисаларни ўз тилларидан магнит лентасига ёзиб олди. Бу гуноҳсиз одамларнинг бошига тушган воқеларни тинглаш мумкин эмасди. Тасодиф билан тирик қолган бир аёл шундай мудҳиш воқеани ҳикоя қилди: улар ҳеч нарсани билмаган ҳолда одатдагидек рўзғор юмушлари билан банд бўлишган. Туни билан маҳалла атрофига аллақаердан келтирилган ёш қирғизларга деярли эътибор беришмаган. Ким билади дейсиз, балки ҳашарчилардир, балки талабалардир. Улар, асосан, тоғ томонлардан олиб келинган ва қонли қирғинга сафарбар қилинган жиноий тўдалар эди. Туни билан ишратни авжига миндириб ароқхўрлик ва нашавандлик қилган ёшлар эрта тонгдан ўзбек оилаларига бостириб кирганлар ва бир чеккадан қатли омни бошлаб юборганлар. Одатий турмуш ташвишлари билан банд одамлар туйқусдан ҳовлиларга бостириб кирган бадмаст кимсаларнинг қўлида нажотсиз кийик боласидек типирчилаб қолаверишган. Улар дунёдаги энг мудҳиш ва жирканч номаъқулчиликларни зиғирча тап тортма қилишган. Ота-оналарнинг кўзи ўнгида норасида қизларнинг номусига тажовуз қилишган, бешикдаги болаларгача ўлдиришган, жасадларни анҳорга ташлашган, бурдалашган…

Махсус жосус ва мутахассислар томонидан тоғларда тайёрланган бу қотиллар ўзбекларни оёққа турғизиб, Ўрта Осиёни яна олов ҳалқасига тортмоқчи бўлганлар. Миллатнинг энг нозик нуқталарини топтаб, жуда катта фуқаролар урушини бошлаб юборишлари керак эди. Шунинг учун, асосан, аёллар, қизлар ва болаларни нишонга олганлар. Бу ўта кўҳна империяча усул эди. Бу усул кейинча собиқ шўро республикаларда қайта-қайта синаб кўрилди. Баъзи ерларда ўн йилларга чўзилган фуқаролар уруши, айрим минтақаларда ҳали-ҳамон давом этаётган қонли жангларга сабаб бўлди. Ўзбеклар ва қирғизлар, тожиклар ва ўзбеклар ўртасига солинган қутқулар ҳам ўлиб кетган империянинг фитналари эди. Ёвуз ва ғаразгўй кучлар ўз муддаоларига эриша олмадилар. Маҳаллий ўзбеклар жуда катта талафот эвазига ҳам қирғизларнинг ёқасига чанг солишмади. Кўзига қон тўлган минг, икки минг ўргатилган кўппакларнинг қилмиши учун қирғиз миллати гунаҳкор эмаслигини билган маҳаллий ўзбеклар барча мусибатларга тишни тишга босиб чидадилар. Қон йиғлаб жигарбандларини Қорасув сойидан қидира-қидира бурдаланган жасадлар устида кўк кийдилар. Ўшанда Ўшга келган Чингиз Айтматов гувоҳ бўлган воқеаларга дош бера олмади ва телевизор орқали бу мудҳиш воқеалар сабабчиларини «ҳайвонлар» деб ҳақорат қилишга мажбур бўлди. Вазият жуда қалтис эди. Андижон томонда тўзиб ётган халқ   чегара оша Ўшга кириб келиши ва натижада фуқаролар уруши содир бўлиши мумкин эди. Аммо ҳушёр одамларнинг саъй-ҳаракатлари оқибатида Марказий Осиёнинг бошига тушиши мумкин бўлган жуда катта офатнинг олди олиб қолинди. Шоир ўша кунларда оғир ва босиқлик билан одамларнинг дард-ҳасратларига қулоқ солди, аҳоли ичида юрди, уларни сабр-бардошга чақирди. У бу қонли воқеаларнинг Бишкек ва Масковдаги дирижёрларини биларди. Узоқ ва атрофлича тайёрланган қонли драма кейинча шоирнинг «Махфия» номли мақоласида батафсил ёритилди.

Ўш воқелари Шавкат Раҳмоннинг қоматини букиб юборди. Ҳассос қалбли шоир, табиийки, бу фожиаларга чидай олмасди. Унинг шеърлари тобора дардли, аламли, ўқилиши ҳам, ёзилиши ҳам оғирлаша бошлади, шеърларига ўткир ва «заҳарли» (шоирнинг ибораси –м.) истиоралар оқими кириб келди.

Халойиқ ишонди,
кўзёшдан ийди,
айбдор болтамас,
айбдор кунда.
Қасосин олмоқдан ўзини тийди
жаллодлар ниқоби йиртилган кунда.
Қон кўлида сузар бедод салтанат,
барча тафсилотин, қани ким ёдлар?
Бу содда халойиқ бунча алданар,
пихиллаб кулади энди жаллодлар.
Ўтар ошкоралик ҳаш-паш дегунча,
келажак кўрсатар ким кулар, йиғлар,
милён айғоқчилар далил тергунча
қайрилиб турса, бас,
исфаҳон тиғлар.

Қайдадир
булбуллар толиқиб сайрар
ҳавода учгандек милён малойик.
Бир четда жаллодлар тиғларин қайрар,
уйқуни уради шўрлик халойиқ.

Ўшанда «Независмая газета»да «Кремл картографлари қўйган бомба Ўрта Осиёни портлатиб юбориши мумкин» сарлаҳва остида ваҳимали мақола эълон қилинди. Ошкоралик шарофати билан босилган бу мақолада Шўро мафкурачилари Ўрта Осиё халқларини ўзаро доимий низо ва ихтилофда ушлаб туриш учун нотўғри чегара сиёсати ўтказганликлари хусусида сўз юритиларди. Ҳақиқатда, асосан, ўзбеклар яшовчи Ўш вилоятининг Қирғизистон ҳудудига киритилиши ҳам империянинг «Тақсимлаб ташла, ҳукмронлик қил» сиёсатига тўлиқ мос эди.

Халойиқ бу найрангларни қаёқдан билсин? Унинг учун чегара муаммоси етмай турганди. У ишонади. Оғир келса йиғлайди ва аламини кўз ёшдан олади. Ниҳоят, шоир айтганидек «ниқоблар йиртилган кунда жаллодлардан қасос олиш» фикрини хаёлига ҳам келтирмайди. «Қон кўлида қалқиб юрган салтанат» ўзини асраб қолишни истарди. Бунинг учун миллий республикалар ўртасида муросасиз низо чиқариш керак эди. Қирғизлар билан ўзбеклар, тожиклар билан ўзбекларни бир-бирига қарши қўйиш сиёсати охир-оқибат бу минтақада кучли вулқон бўлиб портлаши лозим эди. Империя бошдан кечираётган ўлим талвасасида фақат қон билангина яшаб қолишини англаб етган сўнгги императорлар «тиғларини қайрай бошладилар». Бу тиғ ўзбекларнинг бўйнига тушди. Худди шу халқ:

Кеча ўғри бўлди,
бугун ваҳшийдир,
энди бутун дунё билар бу ҳақда.
Қандай мўмин эди,
қандай яхшийди
анқайиб жимгина терганда пахта.
Қайта қуриш ўзи чиқди қайданам? –
юксак қалълардан боққан ўғрилар
улкан мамлакатнинг бутун айбини
содда ўзбекларга қўйди тўғрилаб.
Шунда буюк денгиз чайқалиб кетди,
майдонларни босди бир ювош зулмат.
Шоирлар уйғота олмаган элни
уйғотиб юборди маломат, туҳмат.
Кеча ўғри бўлди,
бугун ваҳшийдир,
бўҳтонга кўмилиб турар асабий.
Ўзин майдонларга сиғдира олмас,
болалар қонига ўтар ғазаби.
Яхшилик тугади, ёмонлик ҳам гоҳ,
бўлмаса озгина қўйсалар мақтаб,
бугун ҳам саҳардан қаро шомгача
жимгина илжайиб терарди пахта.

Ўзбеклар ҳамиша империянинг томоғидаги сўнгак бўлиб келди. 30,50-йиллардаги қатағонларда энг катта талафот ҳам ўзбеклар бошига тушди. Империя вақт-вақти билан «каллаклаб туриш сиёсати»ни ўтказаркан, миллатимизнинг ёрқин сиймоларини йўқ қилишга ҳаракат қилди. Худди шундай қатағонларнинг энг сўнггиси саксонинчи йилларнинг иккинчи ярмида содир этилди. Бу қатағон империя таназзулини тезлаштирди. Бутирка ва Лефортова қамоқхонларига катта суръатлар билан олиб кетилган ўзбеклар ҳали 30-йиллардаги каби авахтада жон таслим қилмай, империянинг ўзи жон бера бошлади. Бу гал ўзбекларга «босмачи», «халқ душмани» ёрлиқлари эмас, очиқдан-очиқ «ўғри» тамғаси босилди. Улар ўйлаб ҳам ўтиришмади. «Ўғри – ўғри-да!..» Хўш, ўзбеклар нимани ўғирлаган эдилар? Пахтани. Қайси валламатнинг экиб, етиштириб қўйган пахтасини? Шўрлик ўзбеклар ўз ерида ўниб-ўсган ва ўзининг жонидан бино бўлган болалари, қизлари изиллаб қора қишда йиғиштирган пахтасини «ўғирлаган» эканлар. Хайрият, дейсан, баъзан ёқа тутиб, яхшиям оқ қайинларни тунамаган эканмиз!.

Шавкат Раҳмон аслида фасоҳатли лирик шоир эди. Аммо, умрининг охирги йилларида у бутун истеъдод ва иқтидорини сиёсий шеърларга қаратди. Рўй бераётган воқеа-ҳодисалар аслида гўзаллик ва нафосатнинг теран шайдоси бўлган шоир тилини аччиқ ва шафқатсиз мажозлар тилига айлантирди. Киноя, гротеск, ошкора норозилик, ўрни-ўрни билан аёвсиз ҳақорат шоир шеърларининг ижтимоий таъсирини ошириб юборди. Шоирнинг пиёз пўстидек юпқа китобларини одамлар қўлма-қўл қилиб ўқий бошладилар. Кутилмаган ташбиҳлар ижодкори саксонинчи йилларда энг оммавий шоирларимиздан бирига айланди. Баёнчилик ва қуруқ сўзамоллик шеърияти табиатига батамом ёт Шавкат Раҳмон китоблари ҳарчанд оғир, мурккаб ва воқеабандликдан иборат бўлса-да, халқимизнинг минбари бўлиб қолди. Шоир «Баттол орзуси» номли шеърида мустабид империячиларнинг жирканч башарасини аёвсиз фош этди.

Халақит беради
ҳамиша бу вақт,
бемалол ишлашга қўймас бизларни.
Қанча чўлпонларни отувдик пақ-пақ,
зўрға яширгандик қонли изларни…
Аммо вақт очворди…
биз гумдон қилган
ҳозирча… ўттиз-қирқ милёнта мурда
содда-гўл халқларга жи-н-ндай тешилган
калла чаноқларин кўрсатиб турар.
Хўш, мунча ваҳима…
ахир сиёсат
вақти-вақти билан қон талаб қилар,
ахир ҳурфикрлик деган риёзат
ҳар қандай давлатни йиқита билар.
Инсонпарварликдан қайтганимиз йўқ,
ҳалиям тошларни кесар болтамиз.
Агар керак бўлса,
Ўқларимиз кўп,
ҳаммани бир бошдан пақ-пақ отамиз…

Аччиқ кинояли тасвирга эътибор бердингизми? Вақт ҳар нечук мустабид империядан ҳам қудратли. Унга бўйсинмайдиган кучнинг ўзи йўқ. Вақт қонхўр сиёсатлар тупроқ қаърига ташлаган тарих сўнгакларини қазиб олади ва нафақат музейларга олиб боради, балки авлодлар хотирасига жон ато этади. «Қон талаб қиладиган сиёсат»лар ҳамиша халқларни каллаклаб келган. Шоир ўткир метафоралар воситасида мустабид тузумнинг жуда пинҳон асрорларини очиб ташлайди. У бир азоб билан «яширган излари»нинг вақт гирдубоди очиб ташлашидан таҳликада. Нима қипти, ахир ўттиз-қирқ милён одам отилган бўлса отилгандир-да. Ахир, дам-бадам «сиёсат қон талаб қилиб туради». Унинг оғзига одамлар жисмини ташлаб туриш керак. Истибдод ўзбеклар бошига катта мусибатлар ёғдирган жирканч тузум бўлди. У халқ тарихини оёқости қилиб ташлади, у тирикларнинг бошига етгани етмагандек, аждодлар хокини ҳам шопириб юборди.

Чўлпон-пўлпон дейсиз,
ишимиз катта,
тарихга сиғмасдан турар ўжарлар,
жаҳолат босган тўрт асрни ҳатлаб
Бобурни олувдик энди мўлжалга.
Аммо сал кечикдик…
чала қолди иш,
вақт ҳам мудраб қолар – ҳали кўрамиз,
Навоий мулла бор, тағин Яссавий,
Нарида Кошғарий,
Бор-ку Тўмарис…

Тарихий ҳақиқат шуки, босқинчи ҳар қанча маданиятли бўлмасин, у ўзга бир маданиятлироқ халқнинг энг аввало маданиятини ва бу маданият чироғини ёқиб ўтирган шахсларни йўқ қилади. Шарқ, кўпчилик ўйлаганчалик, жаҳолат маскани эмас, балки улуғ ва бетакрор зотлар бешигидир. Буни шимолдан келган совуқпараст келгиндилар яхши билишарди. Шу мақсадда улар энг аввало, халқни хотирасизлик балосига гирифтор қилишни исташарди. Шавкат Раҳмонни яқиндан билганлар унинг тарихга ва тарихий хотирага нечоғли масъулият билан ёндашишини билишади. Шоирнинг «Сулаймон тоғи этагида ўйлаганларим» шеъри тарихий ўтмишнинг инсон қисматида тутган ўрни ҳақида. Сулаймон тоғ – тарихнинг бир парчаси. У тошлардангина иборат тоғ эмас, балки неча минг йилдан буён шу муқаддас тупроқда юксалиб турган халқнинг ғурури, шаъни, шукуҳи:

Диёнатли, орли аждодлар
у ҳайбатли тошлар тагида
бирор лаҳза хаёл сурмаган
сохта шуҳрат, таъма ҳақида.

Шоир қалбан «диёнатли, орли» аждодларига чуқур эҳтиром сақлайди. У қачон улар ҳақида сўз юритмасин ҳамиша мавқеини бирдек тута билади. Тарихнинг бемислу монанд қудратини чуқур ҳис қилган шоир ҳамишу шу мавзуга мурожаат қиларкан ундан ибратли хулосалар чиқаради. Аждодлар, шоир таъкидлаганидек бизларга ўхшаб «сохта шуҳрат, таъма ҳақида» ўйлаганларида бу буюк тарихнинг урвоғи ҳам бўлмасди.

Яшарканлар юртда саргардон,
кезарканлар ғурбатда ёхуд,
Сулаймон тоғ пойида бир кун
Кўмилмакни қилганлар орзу.
Бундан не-не аллома ўтган,
не жаҳонгир, нечалаб шоир.
Бироқ азиз тоғ-тошларига
ёздирмаган ҳеч бири номин.
Сулаймон тоғ юксалиб турар
бир элатнинг буюк ёдидай,
ҳайрон бўлиб пойига бугун
келгувчилар эътиқодидан.

Сулаймон тоғ – ватан тимсоли. Сулаймон тоғ бағридан улоқиб кетган ё бир умр наздидан жилмаган фарзандлар учун бирдек азиз. Бу тоғлар бағрида шоҳ Бобурнинг хотироти тирик яшайди. Сулаймон тоққа қурдирган оппоқ ҳужра буюк жаҳонгирдан қолган зиёратгоҳ. Бу зиёратга саргашта мирзонинг авлодлари ҳам ва унинг бегоналашган набиралари ҳам, шунингдек учраган тоғу тошга номини ёзиб қолдирадиган «Васялар ва Сашкалар» ҳам келиб кетган. Аммо мағрур тоғнинг улар билан иши йўқ. У аллқандай фаросатсиз сайёҳларнинг эмас, улуғ ва жаҳонгир халқининг ёди. Шоир ҳамиша ва ҳар қаерда ўзининг тарихи, ажойиб халқ қаҳрамонлари билан ғурурланиб юрарди. Ана шу ишонч унга ҳамиша қанот бахш этар ва атроф-теварагидаги майдакашликлар, сотқинлик ва хиёнатлардан ўзини чандон баланд қўйишни истарди. Туронга, Туркистонга муҳаббат, энг аввало тарихга ва халққа бўлган шоир муҳаббатининг ёрқин тимсоли эди.

Икки дарё оралиғида
ҳақ-адолат топмади қарор –
бари кетди
юртни соғиниб,
ғурбатларда йиғлагани зор.
Тангри бунёд этгандан буён
қанча олчоқ,
қанча ётларга
қучоқ очган юрт торлик қилди
қанча одил
фозил зотларга…

Икки дарё оралиғи – тарихий ватаннинг қисмати аянчли эди. Унинг шукуҳига соя солган ўзаро ихтилофлар туфайли кўп фарзандлар ватандан бош олиб кетдилар. Шоирнинг алам ва ўкинчи шундан. У ватан бўйлаб кезишни севар, қаерга бормасин, албатта ўша ердан бир мужда билан қайтарди. Шавкат Раҳмоннинг «Аравон кўринишлари» шеъри ватаннинг бетакрор суврати. Шеъриятимизда қарийб таомилга айланаёзган ватанпарварликнинг қайноқ бўсаларидан яралган шеърга кўника бошлаган ўзбек китобхони учун бу мутлақо янгилик эди. Шавкат Раҳмон бирор шеърида ватанга ёхуд халққа яланғоч муҳаббат изҳор этмайди. Унинг барча шеърлари аслида Ватан ҳақида энг гўзал қўшиқлардир. Эҳтимол шеъриятмиз тарихида илк бор Ватан манзаралари Шавкат Раҳмон шеърларида бор улуғворлиги, бор таровати ва гўзаллиги билан намоён бўлган эса, ажаб эмас.

Тоғлар –
нортуялар абадий чўккан,
қуриган йилларни чайнаб, кавшаниб.
Қани ясовуллар,туякашлари,
тиллоли жавҳарли сандиқлар қани?
Бариси таланган,
қароқчиларнинг
изларин яшириб юборган мозий,
яширган йилларнинг чангалзорлари
сарбонни ўлдирган қотил овозин.

Шоир манзара тили, тасвирнинг нозик чизгилари воситасида юртнинг портретини яратади. Аслида насрий асарларнинг вазифаси бўлган лавҳалар шоирнинг сеҳрли қалами билан жон олади ва кўз ўнгингизда «нортуядек абадий чўккан тоғлар» гавдаланади. Шавкат Раҳмоннинг бирор шеъри шунчаки баёндан иборат эмас, унда баъзан ўнлаб, баъзан ундан ҳам зиёд янги ташбиҳларга дуч келасиз. Сўзлар, сатрлар, бандлар ўз-ўзидан қуйилиб келаверади. Сиз тоғ дарёси соҳилида ўтиргандек бўласиз. Нигоҳингиз тиниқ, шаффоф сувда. Оқимнинг бирор бир нуқтасида кесик, ёхуд парчаланишни сезмайсиз. Оқим яхлит ва уйғун, агар бордию кимдир унга туғон ташламоқчи бўлган тақдирда ҳам сув тошқини уни тўнтариб, ғарқ қилиб кетаверади. Шавкат Раҳмоннинг қуйма сатрлари ана шу мавжли дарёни эсга солади. Сиз бу шеърдан бирор ҳарфни, бирор сўзни олиб ташлаёлмайсиз. Шоир нафаси сўзларга айланган ва уни бўлиш ёхуд узиб қўйиш ҳалокатли. У шоирнинг юрагига туташиб кетган. Шоирнинг вафотидан кейин нашр этилган «Сайланма»сини мутолаа қилган кўплаб ўқувчилар унинг шеърлари бир нафасда ёзилганини эътироф этишади. Худди шу хусусият мавлоно Жалолиддин Румийга ҳам хос. Нортуялар шунчаки ҳордиқ олиш учун чўкканлари йўқ. Улар қуриб-қақшаб кетган йилларни саксовулни чайнагандек кавшаниб чўкканлар. Демак, туяга қиёсланаётган тоғлар моҳиятига кўра юқорида айтганимиз Сулаймон тоғдек эмас. Бу тоғлар аслида кечмиш манзараси. Тоғлар – асрий зулм ва ҳақсизликлардан қомати букилган, қақшаган, «қуриган йилларни чайнаб, кавшаниб» яшаётган халқ. Уни нурли ва фарҳбахш манзилларга элтгувчи «ясовуллар, туякашлар» йўқ. Қаёққа кетганини Худонинг ўзи билади. Халқ ҳам шунақа бесоҳиб, қисмати Худойи таолога ҳавола қилинган бўладими? Наҳот унинг давангир сардорлари, жисмини чуқур-чандирлардан олиб чиқувчи халоскорлари, ёв бостириб келганда кўксини қалқон қиладиган эранлари йўқ. Агар эранлари бўлганда, бу кўйга тушмасди. Халқнинг елкасига чиқиб, нуқул унинг ризқини туя қиладиган, унинг ҳисобига роҳат-фароғатда яшайдиган беклар ва бекваччалар, агар ёв келса, думини қисиб қочиб қоладилар. Қочганда яна ҳам унинг нонини оғзидан юлиб олиб қочадилар. Илгари тева ва тулпорларда қочган бўлсалар, энди учоқларда қочадилар. Бу ёғи Швейцария, Австралия, Майама, Янги Зеландия. Сиз ўйлайсизки, буларга «абадий чўккан нортуялар – тоғлар» керакми? Уларга Сурхон ва Қашқада эшак миниб юрган ва ҳаётида Тошкентдаги аллақандай «Ленд»ларни тушида ҳам кўрмаган болалар керакми? Қаёқдадир, Муборакда саксовулзор даштда эчки боқиб юрган манов қақшаган мўйсафид билан уларнинг неча пуллик иши бор? Ватанни ер ютмайдими? Ҳув, аэродромда қантарилган тайёра уларни бир зумда дунёнинг исталган минтақасига элтиб қўяди.

Музликдан
юҳодек келган шамоллар
туялар жисмини ялаб-ишлаган,
асрлар тоблаган темирчи Қуёш,
ёмғирлар чўқиган,
қорлар қишлаган.
Шу қадар метинки туялар жисми,
чарсиллаб қайтади отилган ўқлар.
минг йиллаб тинимсиз бўкирса ҳамки
метин туяларни йиқолмас тўплар.

Музлик – шимолдан кўтарилган ва ҳамма нарсани жой-жойида йўқ қиладиган шамол «туялар жисмини ялаб-ишлайди». Бу қандай ибора? Шоир бу билан нима демоқчи? Музли юртлардан келганларга мазлум халқларнинг «жисми» керак, холос. Бўлак нимаси ҳам керак бўларди? Унинг ақли керакми, туйғулари керакми, тарихи керакми? Ҳеч нарсаси керак эмас, фақат ва фақат жисми – қўл-оёқлари, доим эгилган гавдаси, бақувват бели, куракдек-куракдек кафтлари керак! Шамол – келгинди бу жисмни ялайди, ишлайди, ишлатади. Дунёнинг тенг ярми унинг ҳисобига ишрат қилади. Олий қасрларда, баланд кўшкларда, сутли ҳовузларда, хўшбўй қучоқларда, мазали, сархуш қилувчи ичимликлар, тиззалар, қучоқлар… Бу бечора эса, нуқул меҳнат қилади. Эрда эрлик сиёғи қолмаган. Қулда сиёқ нима қилсин? Сув билан тирикчилик қилади, қора нон билан қорнини шиширади. Ўлмаса бўлди. Суяк, кўз, тўкилиб адо бўлган чаноқда илиниб турган сочга ўхшаш алланарса. Хотин ҳам хотинлик суврат ва сийратини йўқотган. Дунёга ер тимдалаб меҳнат қилиш учун келгандек. Тупроқни шопиргани шопирган. Юзлар тортанак уйи, аслида сутлар чайиши лозим бўлган вужуд бўз ичига тиқилган ғўзапоя. Бу туясимон одамнинг жисми «метин»га айланган, унинг ичи ҳам, сирти ҳам бир хил, ҳатто ўқ «чарсиллаб» қайтади. Қаранг, шоирнинг ўхшатишини, куни кеча жисмини ялаб ишлаган зотлар охири минг йиллаб тўпларини «бўкиртириб» отсалар ҳам бу туяларни йиқа олишмайди. Ватан ҳақида ёзилган аксарият шеърларда шоирлар ўзининг яланғоч ишқини ватанларига изҳор қиларкан, унинг бетакрор водийлари, яланг дала-қирларини ё осмонга кўтариб мақтайдилар, ё ерга тўшаб ташлайдилар. Уларнинг ватанпарварлик руҳидаги шеърларидан ҳам ялтоқлик ва тамаъгирликнинг ҳиди келиб туради. Ватан уларнинг назарида нуқул бойлик ва гўзаллик манбаи. Одамлари сахий, меҳнаткаш, қўли очиқ, дастурхонида егани туршаги ҳам бўлмаса-да, меҳмондўст, эчкилари чиройли, бузоқлари малаклардек. Айниқса «оқ олтин»ини айтмайсизми. Менинг назаримда «Аравон кўринишлари» шеъри Шавкат Раҳмон ижодидагина эмас, умуман, ўзбек адабиётида Ватан ҳақидаги шеърларнинг бетакрор намунасидир. Мактаб ўқувчиларига, умуман, китобхонларга ҳар нечук савиясиз, яланғоч, таъсирсиз ватанномаларнинг ўрнига юқоридаги каби теран мазмунли, кескин бадиий воситлар асосига қурилган ва мутлақо янги усулбда яратилган шеърларни ҳам уқмоқларига ёрдам бермоқ керак. «Ватанни сев!» деган билан ҳеч ким уни севиб қўя қолмайди. «Ватаним маним»лаб ҳам ватанни севиш жуда қийин. Ватан бу ҳамиша ва ҳамма замонларда теран инсоний дард билан йўғрилган туйғу эди. Одам боласининг ватандан ўзга улуғроқ бисоти бўлмайди, шунинг учун у ҳамиша юракнинг тўрида туради ва нафсиламрини айтганда, ғоят ҳассос туйғу. У тез оғриниб, тездан тузалавермайдиган жароҳат.

Сарбонни кўмдилар
сангзор соҳилга
қабридан юксалди сўнгги сўзлари:
«Элимдан ўзга бир дардим йўқ эди,
элим, деб йиқилдим,
эл, деб бўзладим».
Хотинлар соч ёзиб «вой»лаб йиғлади,
мардлар ерга ётиб ойлаб йиғлади,
дўст, ёвни билмаган кўр кечаларда
«булутга яшриниб ойлар йиғлади».

Аммо, сарбон, биз ўйлаганчалик, беному нишон йитмаган экан. Сарбон «сангзор соҳилга» кўмилган. Унинг қабридан эса сўнгги сўзлари янграйди. Сарбон шунчаки тижорат карвонини етакловчи ва аҳён-аҳён ёбон бағрини жаранг-журунгга тўлдириб қўнғироқ чалувчи раҳнамо эмас. У эл-юрт саодати учун ҳамма нарсага тайёр фидоий. Халқ тақдирида, умуман, сарбонлик даъво қилувчиларнинг ўрни беқиёс даражада улуғ бўларкан. Сарбонлар имон ва инсоф, диёнат ва адолат соҳиблари бўлсалар халқнинг бахти. Ривоят қилишларича, халифа Али бин Аби Толиб қуруқ нон ва сув билангина кифояланар экан. Сабаби, албатта, мамлакатнинг қаеридадир қорни нонга тўймайдиган ночор, камбағал, қўли калта одамлар бўлиши табиий. У катта бир халифаликнинг «сарбон»и. Олий қасрлар, баланд кўшклар ва минг-минглаб чўрилар бағрида қорнини қашлаб яшаши ҳам мумкин. Йўқ. Нима учун у – халифа – тўқ, раият эса, ғўзапоя чайнаши керак. Боласининг энг оддий истагини бажаролмаслиги, хотинига оддий кумуш узук ҳам олиб беролмаслиги, ўзи одам бўлиб ҳалолроқ энгил-бош кўрмаслиги керак? Нега? Булар фақат халифалар учун чиқарилганми? Оддий тоғда қалашиб ётган тошдан тикланган қасрда яшашни ва ер қаъридан қазиб олинадиган мармар ҳовузларга калла отишни фақат халифаларга чиқарганми? Шоир шеърларининг замир-замирида яшриниб ётган маънолар юқоридаги фикрларга далолат қилади. Халқпарвар шоирнинг ҳаёти айни ана шу ҳолатнинг тасдиғи эди.

Шавкат Раҳмон ўта камтарона, айтиш мумкинки, фақирона умр кечирди. Уни аксарият пайтлар боши эгилган ҳолатда учратиш мумкин эди. У суйган, ғурур билан «бизнинг йигитлар» дегувчи қаламкаш биродарлари тақдир тақозоси билан катта-катта мансаб соҳиблари бўлдилар. Одатда бирмунча юқо Қандай мўмин эди,p style=»text-align: justify;»рироқ мансабга кўтарилган хоҳ қалам аҳли бўлсин, хоҳ жойдори амалдор бўлсин, атрофига ўзининг наслу насаби, эл-уруғи, ҳеч қурса, олдида таъзим бажо келтириб турадиган лаганбардорларини йиғиб олади ва «мухторият» ҳолатида фаолият юрита бошлайди. Атрофга қаранг, ҳеч бир мансабдорнинг яқинида бегоналарни кўрмайсиз. Бу халқимизга хос хусусият. Оддий мутафаккирлар «Ўз юртингда пайғамбар  бўлолмайсан» деган ҳикматни ўзларига тасалли қилиб олганлар. Халқнинг қисмати шоир хаёлларини буровга солган эди. У теварак-атрофда юз бераётган ҳодисаларга болаларча соддалик билан нигоҳ ташлар, унинг ана шундай болаларча соддалигидан устамонлик билан фойдаланишарди. Зимдан ҳасад ва ғараз оловида ёнганлар Шавкат Раҳмоннинг ҳеч қачон бўлмаган амали ёхуд давлатига эмас, очиқдан-очиқ баланд одамиятини кўришолмасди.

Бир гал давлат раҳбари уни ўз ҳузурига чорлади. Аммо раҳбар айтган пайтда шоир негадир «топилмади!» Умрининг охирги йилларида моддий ва маънавий қийинчиликлар қаттиқ исканжага олди. У ҳеч нарсадан, ҳеч қачон нолимас, мағрур ва тантилиги бунга йўл қўймасди. Ички маданиятининг баландлиги, ҳалоллиги, беғаразлиги, ўзининг қудратига қаттиқ ишонч, дўстларга холис муҳаббат, ватанпарастлик, миллатдўстлик унинг қон-қонига, жон-жонига сингиб кетганди. Ёзувчилар уюшмаси томонидан берилган Дўрмондаги бир шапалоқ ерида саратоннинг қайноқ қозонида қайнаб иморат солмоқчи бўлди. Чилланинг жазирама иссиғида ер қазди, цемент қуйди, ҳансираб-ҳансираб, куйиб-ёниб ишлади, бозор шароитига ўтаётган жамиятда дастлабки йиллар бошланган бошбошдоқликнинг тагига етмаган ва маънавий жиҳатдан хийла толиққан шоир саратон касалига чалинди. Оёқдан йиқилгунга қадар бировга билдирмади. Нолимади. Курортга бораман, деб турли ташкилотларга ариза кўтариб бормади. Аксинча ҳамма нарсани сир сақлагандек, дардини ҳам пинҳон тутмоқчи бўлди. Касалхонага тушишидан атиги бир ой чамаси бурун мен уни эски Билимлар уйи биноси олдида учратдим. Бироз суҳбатлашдик. Эти бориб суягига ёпишган шоир ҳеч нарса бўлмагандек бемалол у ёқдан-бу ёқдан гапириб ўтирди. Мен унинг рангини кўриб кўзларимга ишонмадим. Паҳлавон жусса Шавкат Раҳмондан бир қучоқ устухон қолганди. Нега бу қадар ориқлаб кетганини ангай олмадим. Бари бир соғ эмаслиги, ичига бир бедаво дард аста-секин ўрмалаб кириб бораётганлиги ҳақида фикр мени даҳшатга солди. Дардини яшира-яшира охири оёқдан ҳам қолгач, Манзура опанинг ялиниб-ёлворишлари ва ҳеч ким билмаслиги шарти билан касалхонага боришга розилик берган шоир қаердадир стационарда эмас, балки оддий касалхонада ётишга рози бўлди. Аммо дард духтурлар учун сир эмасди, улар юрак жарроҳлиги институтига йўлланма бердилар. Худди шу ердан буюк ўзбек шоирининг беморлиги ҳақидаги хабар бутун республикага тарқалиб кетди. Юрак жарроҳлиги институти шоирнинг дўстлари, мухлисларининг зиёратгоҳига айланди. Дард секин-аста, аммо ишонч билан зўрайиб бормоқда эди. Манзура опа, қизлар шоирнинг ёстиғига қўшилиб кетдилар. У билан бирга дард чекиб, тунларни тонгларга улашди. Аммо ниҳоят шоирга дунёдаги энг машъум ташхис қўйилди. Саратон. Уни Талабалар шаҳарчасидаги онкология марказига юборишди…

* * *

Ватанфидолик Шавкат Раҳмон шеърияти ва ҳаётининг мазмуни эди. У фақат шеърларида «ватан»лаб мукофот тақсимланадиган айёмларга етиб бориб, ватанини кепаккка сотиб бўлса-да унвон, ё нишон олиш учун куракда турмайдиган шармандаликларни бошлаб юборадиган ва хуржунини кўтариб, диёдиё қиладиган кимсалардан нафратланарди. Унинг ватанфидолиги покиза, одамий эди. Ҳар бир нафасида ватан йўлида шаҳид кетиш ҳақида ўй суриб юргандек туюлаверарди. Шавкат Раҳмон ватан ва миллат тақдирини энг кўп ва хўп қаламга олган, унга фарзандлик муносабатини бор ҳарорат ва муҳаббати, аччиқ-чучуклари билан тикка айта олган ягона шоир эди. Тўғри, ватан ҳақида календарь шеърлар адабиётимизнинг ҳамма бўғинига хос ҳодиса. Бугун бир спортчига, эртага бир тадбиркор ё фермерга, индин теннисчи қизларга, яна бошқа бир кун полвон йигитларга шеър бағишлаб тирикчилик қиладиган «шоир»лар адабиётимизда шу қадар мўлки, баъзан уларнинг мусобақаларини кузатиб туриб даҳшатга тушасиз.

Шавкат Раҳмон миллат тараққиётида баъзан салбий рол ўйнаши мумкин бўлган, ёхуд аллақачон салбий таъсирини ўткарган омиллар хусусида баралла айта олар, уларнинг сабаб ва оқибатлари хусусида назарий эмас, балки асл бадиий тилда хулосалар чиқара биларди. Шеърий санъатларни энг баланд мақомда қўллай оладиган, тилимиз хазинасидаги нодир сўзларни шеърий қолипларга усталик билан киритадиган, уни зўрлаб, қийратиб қўлловчилардан фарқли ўлароқ зийнатли, тароватли, хушбўй, баъзан жуда аччиқ ташбиҳларни қалаштириб юборадиган шоирнинг услуби чин маънода адабиётимизда янгилик эди. Яширишнинг ўрни эмас, барча шоирларимизда кимнингдир оҳангини, яна кимнингдир сўз қўллаш услубини, ҳатто бошқа бир устоз шоирнинг, жилла қурса, дашту далаларда кишнаб достонлар айтадиган бахши ва жирчиларнинг овозини эшитиш мумкин. Ҳурматли шоирларимиз ўз салафларини устоз деб эҳтиром қилганлари учун, устоздан шогирдга нималар ўтмайди, дейсиз-да қўяверасиз. Шавкат Раҳмоннинг ижодида бировдан «адашиб» кириб келган ибора, бировдан ўғринча олинган ташбиҳ ёхуд бировнинг «кишнаши»га ўхшаш нағмани мутлақо учратмайсиз. Худди шу боис адабиётшунослик йигирма йилдан буён адабиётимизда том маънода янгилик бўлган бу «зулфиқор шеър»лар хусусида маънодор сукутни ихтиёр этган. Зеро, тақлидий ва анъанавий шеъриятни «тадқиқ» этиш санъатини пухта ўзлаштирган адабиётшунослик бу том маънода бетакрор шеърият ҳақида сўз айтишга заифлик қиларди. Улар ҳамон 30,40,50,60- йиллар шеъриятининг таъсири остида яшашар ва зўр бериб бетакрор Ойбек домланинг «Наъматак» шеърини ва устоз Эркин Воҳидовнинг ўта миллий қасидаларини такрор-такрор инкишоф этардилар. Шавкат Раҳмон шеърлари хусусида эса сукут афзал эди, чоғи. Баъзан қарийб йигирма йилга чўзилган бу сукут нега тасирлаб ёрилиб кетмаганига ҳайрон қоласан…

Қиличин ташлади беклар ниҳоят,
босилди тулпорлар,
тиғлар сурони,
урҳога ўрганган тилларда оят,
туркийлар таниди комил худони.

Шоирнинг «Туркийлар» шеъридаги ушбу тўрт сатр халқимиз тарихидаги фавқулодда ижтимоий воқеликнинг бадиий чизмасидир. Маълумки, туркий халқлар қадимдан ўзининг жангарилиги, мард ва ботирлиги туфайли сурункали юришлар ва суқишлар оқибатида дунёнинг кўп минтақаларини ишғол қилдилар ва бир неча асрлар давомида яшаб қолган салтанатларга асос солдилар. Башарият тарихида камдан-кам халқларга насиб қиладиган бундай шаън қисмат ҳақида тарихий манбалар теран маълумотларни ҳикоя қилади. Аммо қачонки қалблари иймон нури билан мунаввар бўлгач, қаҳру ғазаб, шафқатсизлик ва тааддиларга барҳам берилди, улар иймон-инсофли, диёнатли, сабр-таҳаммулли дарвишсифат зотларга айлана бордилар.

Қиличлар занглади…
фалокат ҳушёр,
туркийлар қувватин берди ерларга.
Ҳийлагар дўстлардай яқинлашди ёв
комиллик қидирган жасур эрларга.
Илвасин йигитлар,
бобир йигитлар,
саждага бош қўйди ёвга терс қараб,
ғулларни кемириб йиғлади итлар,
буюк бошни кесди қилич ярақлаб.

Манзарага эътибор беринг: қилични тасбиҳ ва кетмонга алмашган туркийлар жанг-жадалларнинг баҳридан ўтиб, осуда турмушни ихтиёр этдилар. Туркий халқларнинг тарихий фожиасини далиллар ва бурҳонлар тилида ҳам таҳлил қилиш, шоҳлар ва шоҳзодаларнинг ўзаро ихтилофлари туфайли тобора заифлаша борган хонликлар, жаҳолат ва бидъатга айланган таълим-тарбия ва ҳоказо хусусида узоқ гапириш мумкин. Аммо бу муаммоларни шеърият бошқача талқин қилади. Шеър тилида тарихий ҳақиқатни баён қилаётган шоир биринчи галда ҳиссиётларга эрк беради. Токи буюк буҳронларнинг фожиаси фожиа эгаларига бориб етсин, токи бу фожиани амалга оширганларнинг номи ва ўлиб кетган санасинигина эсда сақламасдан, уларнинг кимлигини юрак-юракдан туйсин. Нега бу фожиа содир бўлганини фаҳм этсин, ўзини, бола-чақасини қайта найзага илмасликлари учун ҳушёр тортсин, нуқул қорни ва қўнжини эмас, юрак ва ақлини ҳам ишлатсин. Шеър ва шоирнинг биринчи вазифаси – ана шу! Ҳозир бировга шеър нима, шоир ким деб савол берсангиз, у сизга Арасту ва Ҳётедан бошлаб ҳикоягўйлик қила бошлайди. Бундан ҳам осон йўли, сира тушуниш мумкин эмас, бу –илоҳий, деб қўя қолади ва ғаройиб «камтарлик» билан ўзини илоҳийлик супасига чиқариб қўяди. Нафсиламрини айтганда, шеърда ҳеч қандай илоҳийлик йўқ, жигар-бағирнинг қони бор, лахталанган юрак бор. Кейинги йилларда қирқ ёшда юраги ёрилиб ўлаётган жувонмарг ўзбек шоирлари илоҳий бўлганларида ҳали дориломон яшаган бўлардилар. Бугун бу сафсаталар билан ҳеч кимнинг бошини қотириш мумкин эмас. Қалбаки «шеърият» Қуръон каримда ҳам ёлғон дейилган ва кўпчилик мутафаккирлар томонидан «нағмачилик» сифатида эътироф этилган. Енгил-елпи хашаки, жонсиз ва таъсирсиз шеърлар одам боласи, жамият ҳаёти учун ўта хавфли ҳодиса ҳисобланади. Адашиб адабиёт майдонига кириб келган ва кирмоқчи бўлган одамларни ўз вақтида тўхтатиб қолиш, уларни қўлларидан келадиган юмушларга сафарбар қилиш, яширмасдан рост гапни айтиш ҳам жасорат, ҳам савоб иш. Мен ҳаётимда шеър ёзишни ўз вақтида ташлаб кетган кишиларни кўп учратдим, аммо кечаги «шоир»лар бир думалаб ўғри ёхуд қаллоб ҳам бўлиши мумкин эканлигини тасаввуримга сиғдира олмадим. Пора ўралган қоғозга «шеър» ёзиб юрган шоирлар ҳам борлигини эсдан чиқариб бўлмайди. Умуман, шеърият уйи пок бўлмоғи керак. Шундоқ ҳам нопок даргоҳлар жуда кўп. Дунёнинг қаеридадир муқаддас жойлар қолиши керак. Ақалли,эртага дунёга ташриф буюрадиган покиза насллар учун бу жуда керак.

Шавкат Раҳмон шеърияти руҳият ва қалб шеърияти. У хоҳ тарихий, хоҳ ижтимоий, хоҳ ишқий-маиший мавзуда сўз айтишга чоғланмасин, жуда катта масъулият билан ёндашади. Гап «Туркийлар» шеъри хусусида эди. Шундай қилиб, шоир таъкидлашича, туркий халқлар ҳатто салтанатнинг жуғрофиёсини-да унутдилар, дунёпарастлик ўрнини қаноат, жангарилик ўрнини меҳр-мурувват, қиличбозликнинг ўрнини зикру сано ишғол қилди. Ҳар қадамда масжид ва мақбарлар қад ростлади. Хонақохларда дарвиш ва қаландарларнинг ҳаййо-ҳувси, азон садолари янграй бошлади. Тунов кун бўйнини эгиб, қисиниб-қимтиниб турган душманлар ёввош тортиб қолган туркийлар ҳузурига лабда мулойим кулгу, қўйинда чағир тош билан келдилар. Тарихий бурҳонлар шундан далолат берадики, кўп ҳолатларда туркийлар бошига тушган катта талафотлар айни уларнинг намоз адо этаётган пайтларига тўғри келган. Ёв ҳозир ҳам мусулмонларни саждага бош қўйган маҳалда чопади. Халифа Усмон ибн Аффондан ёвқур Анвар пошшогача саждага бош қўйган маҳалларида шаҳодат топганлар. «Илвасин йигитлар, бобир йигитлар»нинг ёв билан иши йўқ, улар қўйнига пичоқ солиб келган ёвга қайрилиб ҳам қарамадилар. Дала-даштларни ларзага солиб юрган бўрибосарлар бўйниларига солинган ғўлларни чайнаб, кўкка боқиб бенажот увлай бошладилар.

Туркда бош қолмади…
қолмади довлар,
хотин-халаж қолди мотам кўтариб,
«бизга тик қарама» буюрди ёвлар,
ёвларга терс қараб яшади бари.
Таланди самовий тулпор уюри,
таланди зарлари,
зебу забари,
терс қараб ўлинг деб ёвлар буюрди,
ёвларга терс қараб жон берди бари.
Лаҳадга кирдилар ўзларин қарғаб,
қолмади арабий,
туркий хатлари,
туғингиз, деди ёв тескари қараб,
ёвларга терс қараб туғилди бари.

Туркий халқлар қисматида қоронғу кунлар бошланди. Комиллик ва мўминлик талабида шамширу қалқонни ташлаб, тасбиҳ ва сажжодага юкинган туркийлар босқичма-босқич салтанат ҳудудларини қўлдан бой бера бошладилар. Ниҳоят унинг саҳролари ва шаҳарларига бош суқиб, сўнг оёқларини ҳам киритиб олган ёвлар бошига чиқиб қўр тикдилар. Ёв аёвсиз, аммо жуда маккор эди. У фақат лашкар ва тўплари билан эмас, узоқни кўра билгувчи сиёсатдонлари, жуғрофиюнлари, муаррих ва муаллимлари билан «ташриф буюрди». Бу «ташриф» ниҳоят юз йилларга чўзилди. «Меҳмон» бу ерлардан кетишни хаёлига ҳам келтирмасди. Шу ерларда болалади, шу ерларда «палак ташлаб» кўпайди. Сариқ-суруқ гўдаклар кейинча погон таққан зобитларга айланди, ерга қапишган кўйи зўрға яшаётган лой кулбалар устида қад ростлаган қасру равоқларда аста-секин шаробнигина эмас, ҳўриллатиб чой ичишни ўрганди, зерикиб қолганда, астойидил керишиб, жаҳонгир наслидан ёдгор бўлиб қолган сеҳрли мақбара ва мадрасаларнинг расмини чизди, кошинлардаги арабий ҳарфларни ўқиб-ўрганмоқчи бўлди, аммо зобитлар ва негадир «қозоқ» деб аталгувчи одамхўрлар оддий халқни ахталанган қуллардан баттароқ аҳволга солдилар. Шоирнинг тарихий лавҳалар тасвирига чоғланган ўткир ва бирмунча тиғдор тили фожиалар силсиласини акс эттирар экан, энг қизғин ва мардона сўзларни интихоб этади. Шоирнинг эҳтирослари оқимига тушган сўзлар, аввал, чўғланиб, сўнг ёғдулана боради ва ниҳоят ё буткул ёрилиб кетади ёхуд кул бўлиб сочилади.

Шавкат Раҳмон фақат бир маънода аёвсиз шоир. У, аввало, ўзига шафқат қилмайди, вужудидан отилиб чиқаётган сўзлар оқимини тўхтатиб қолиш асло мумкин эмас. Тоғ бошидан қуйилаётган шаршара, тўлқинлар сиртида жимирлаб турган мавжни кузатганмисиз? Жилла қурса, тоғдани қулаётган сангрезаларни-чи? Тошлар қалдироқ отади, гулдирайди, шиддат билан бир-бирига кож тўлқинлардек тўқинади, чарс-чурс, қасар-қусур қилиб ёрилиб кетади. Бу манзара ҳалокатли, даҳшатли ва таъсирлидир. Агар бир четдан кузатиб туган бўлсангиз – хўбу хўб, бордию шаршара деб гумон қилиб остига тушсангиз, майд-чуйдага айланасиз. Сўзни кўтариш қийин. Зотан Пайғамбарга ҳам (с.а.в.) сўз оғирлик қиларди. Ваҳй – хабар у зот туя устида эканларида нозил бўлганда, туя депсинар, қалқиб кетар, ҳансираб, оғзидан кўпик сочарди ва гурсиллаб ерга чўкарди. Сўз оғир нарса. Шунинг учун бугун уни хор қилганларни, эрта кечирмайди. Шавкат Раҳмоннинг сўзи ана шундай залворли, салмоқли, оғир ва таҳликали сўз эди. Бугунги хашаки сўзамоллар ёзаётган гапларини шеър деб гумон қиладилар. Ҳеч замонда Навоий сўзлари ва Мавлоно Жалолиддин Румий сўзлари сеҳрига чалинмаган, тили чучук ва туссиз, дидсиз ва дардсиз «шоир»лар сўз қадрини билганларми? Улар бугун тўрт атрофни қоғозга тўлдириб, қанчадан-қанча яшил ўрмонларга қирғин келтираётганлари етмагандек, не-не ғўра ёшларни ўз дидларига мослаштиришга ҳам улгурдилар.
Шоир ўша оҳангда давом этади:

Туғилди,
туғилди,
туғилди қуллар,
қирқида қирқилган – имдодга муҳтож,
ёвларга терс қараб итлардай ҳурар,
бири-бирига душман, бир-биридан кож.
Жўмардлар қирилган Туронзаминда
дўзахий тажриба палласин кўрдим:
эшшак суврати бор қай бир қавмда,
қай бирида тўнғиз калласин кўрдим.

Бундан бу ёғига туркий қавмлар ҳаётида ҳақиқий фожиалар даври бошланди. Дунёда бир неча қур салтанат тиклаган туркийлар ёввош, қўймижоз, (бу ҳақорат ҳозиргача яшаб келмоқда) халққа айланди. Насллар қумсоатдек алмашинди. Қуллар туғилди, қуллардан қуллар, қуллардан қуллар… Бу интиҳосиз қуллар карвонининг охири кўринмасди. Қулликнинг ўз психологияси бор, бу ўта мураккаб жоҳиллик психологиясидир. Қул – бу одам сиёғидаги ҳайвон. Тўғрироғи, ҳайвонга айлантирилган одам боласи. У ейиш, ичиш ва фармонбардорликдан бошқа ҳеч нарсани тан олмайди. Қулнинг ҳақ-ҳуқуқи йўқ. Уни шу кўйга солганлар бу психологияни асрлар давомида шакллантира олганлар. Бугун ҳам оддий шиорларга алданиб, яхши кунлар келишини хаёл қилиб юрганлар қуллардир. Чунки одамзотнинг қандайдир мавҳум замонларда бахтли яшашга эмас, балки айни дақиқада ҳам бахтли бўлишга батамом ҳаққи бор. Эрталаб ит салқитини еб, далага чиқишгагина эмас, балки худди қуёш энди тоғ оша бош кўтараётган паллада ҳам, чоштгоҳ маҳали тутқаторда қаттиқ нон кавшаб эмас, ҳузур-ҳаловат қилиб, саодатли нафас олишга ҳам ҳаққи бор. Аммо уни ҳар гал, ҳамиша эртага, албатта, бахтли бўласан, деб алдашади. Қул ёлғонга ишонувчан, кўнгилсиз, фаҳм-фаросати йўқ ва ҳеч қачон ўз фикрига эга бўлмайди. Уни бошқариш осон. Айниқса бошқа бир ўзига ўхшаш оч қул билан уруштириш жуда қулай. Қулликнинг самарли таъсири туфайли ўзаро ёвлик, адоват, кўролмаслик, итлик психологияси вужудга келтирилди. Қуллар итларга дўнди ва бир-бирига ириллаб, тиш қайрай бошлади. Бу ириллашлар ва тиш қайрашлар охир-оқибат Туронзаминни тилка-пора қилиб ташлади. Энди:

Жўмардлар қирилган Туронзаминда
дўзахий тажриба палласин кўрдим:
эшшак суврати бор қай бир қавмда,
қай бирида тўнғиз калласин кўрдим.

дейди шоир. Юқорида, қуллик, мутелик, ноодамлик, итоаткорлик психологияси махсус шакллантирилади, дедик. Бу ҳам ўзига хос аёвсиз, зулмкор тажриба. Тарих тажрибаларнинг анвойи хилини билади. Жумладан, бугун ҳам одамлар жисмида ўтказилаётган тажрибаларни (зомбилар, клонлар ва ҳоказа) эслаш кифоя. Тарихий далиллар шундан шаҳодат берадики, японлар жаҳон урушидан олдин ва империя буткул йўқ бўлгунга қадар одамлар жисмида тажриба ўтказадиган махсус қамоқхонага эга бўлганлар. Бу қамоқхоналарда одам ақлига сиғмас даражада ваҳшиёна тажрибалар ўтказилган. Балки японларнинг бугунги илмий тараққиёти замирида шундай ғайриинсоний тажрибалар ҳам йўқ эмасдир. Худди шундай тажрибалар, яъни оддий одамни қулга айлантириш тажрибалари туфайли «эшшак сувратли» ва «тўнғиз каллали» қавмлар дунёга келди. Кейинча қулга дўнган кимсалар ҳам дунёга Фиръавндек чинқираб келган, уни ҳеч ким қул қилиб яратмаган

Бу ҳолдан буваклар бўғилиб ўлар,
қул Билол эзилиб йиғлар фалакда…
Ўзларин ёндирар борлиқдан тўйган
Бадахшон лаълидай асл малаклар.

Буюк миллий-ижтимоий фожиа манзараси тобора қуюқлаша боради. «Эшшак суврат», «тўнғиз каллали» итфеъл қавмларнинг наҳсли кирдикори наслларга уради ва этник мусибат ирсий фалажлик, ақлий-маънавий-руҳий инқирозни вужудга келтиради. Болаларга қирғин келади. Фарқи йўқ. Улар очликдан ўладими, пестицидлар таъсиридами, бари бир. Далил шуки, улар қирила болшлайдилар. Ҳам маънан, ҳам жисман. «Бадахшон лаълидай малаклар» эса пахта эгатларидан чиқиб, ғўзапоядек ланғиллаб ёнадилар. Бу гўзал оловнинг дудлари еру осмонни қоплайди, булутларга қўшилиб, дунёни кезади, қаергадир ёмғир бўлиб қуйилади, қаердадир майса бўлиб кўкаради. Эҳтимол Бадахшон тоғлари бағрига яшринган жавоҳир ва лаъллар ўша аёлларнинг жонидир? Эҳтимол Тяншон тоғи бошидаги оппоқ қорлар уларнинг жисмидир? Ким билсин.

Мўминлар беш бора Аллоҳни эслар,
саждага бош қўйиб, жаллод тошига.
Ўгрилиб сал ортга қарайин деса,
бошига урарлар,
фақат бошига.

Мўминликнинг беш шартидан бири ҳар кун беш маҳал саждага бош қўйиш. Агар мўмин шундан бошқани ўйламаса, золимга бундан қулайи йўқ. Аллоҳини ўйласа ўйлайверсин! Аммо фақат ва фақат Аллоҳни! Бошқа нарсани эмас! Жумладан, нега мудом унинг бошига солишлари, кетига тепишлари, ювинди еб, талқон шопириши ҳақида эмас. Аммо зинҳор, энгил-боши, қизларининг битлаган сочи, боласининг ёш тўла кўзлари, отасининг ғижимланган юз-кўзи, онасининг етти букилган қомати, дала-тузда етиштирган неъматлари, маҳаласи, ватани, мазорати ҳақида эмас. Шунинг учун ёвга тикка қаролмайди. Агар бордию бирор «кож» тик боқишга журъат қилса, унда унинг фақат бошига, бошқа ерига эмас, миясига солиш керак! Шавкат Раҳмон шеъриятининг беназирлиги шундаки, у адабиётимиз тарихида илк бор одам психологиясининг ўта нозик нуқталарини шеърий тил билан тадқиқ этди, бадиий-психологик кашфиётлар яратди. Шеър ниҳоясида шоир асл муддаога кўчади:

Борми эр йигитлар,
борми эр қизлар,
борми гул бағрингда жўмард нолалар,
борми бул туфроқда ўзлигин излаб,
осмону фалакка етган болалар.
Бор бўлса,
аларга еткариб қўйинг,
бир бошга бир ўлим демаган эрмас,
шаҳидлар ўлмайди,
бир қараб тўйинг:
Ёвга терс қараган мусулмон эмас!
Ёвга терс қараган мусулмон эмас!
Ёвга терс қараган мусулмон эмас!
Ёвга терс қараган мусулмон эмас!
Ёвга терс қараган
мусулмон эмас!

Ўзбек адабиётида чинакам воқеа бўлган ва ҳанузгача бирор тадқиқотчининг назарига тушмаган бу шеър туркий халқларнинг асрий фожиаси тугал инкишоф этилган бадиий асардир Беш марта янграган сўнгги сатр марҳум шоирнинг «зулфиқор руҳи»дан сачраган иймон шуълаларидир.

Шавкат Раҳмон топталган, ҳақоратланган, қон қақшаган Ўшдан қайтганидан сўнг, узоқ вақт ўзига келолмади. Қуюқ сочлари оқиб тушган манглайида ажинларнинг тиғиз сафи кенгая борди, юз-кўзларида ажабтовур ҳаловатсизлик ва хавотир пайдо бўлди. Шоирнинг одам боласи, унинг бу оламдаги ўрни ва қисмати ҳақидаги қарашларига дарз кетди. Кутилмаганда ҳар нечук ғайриодамий қилмишларни бажаришга қодир инсонлар ҳақида тасаввури том маънода ўзгарди. Ҳа, ҳаммаси шеърларда айтилиб, қўшиқларда куйлангандек эмас экан. Шавкат Раҳмоннинг 70-йилларда ёзган шеърлари билан 80-йилларда яратилган шеърлари ўртасидаги тафовут кишини ҳайратга солади. Адабиётимизда илк шеърини қандай усулда ёзган бўлса, қарийб сўнгги шеърларини ҳам ўша усулда ёзаётган шоирлар бир талай. Улар шеърий услубни ҳам догма сифатида қабул қилишга ўрганганлар. Шавкат Раҳмон бу ақидаларни синдириб ташлаб, шеърдан шеърга катта шиддат билан ўсиб борди. Унинг қайсар ва мардона қалами асл мўъжизаларни яратди. Шоир шеърларига ўхшаши йўқ ташбиҳлар оқимини олиб кирди, сатрлари занжир ҳалқаларидек қаттиқ жаранглар, сўзлар сўзларга ана шу занжир орқали боғлана бошлади. У борлиқ оламга муносабатини дадил ва ошкора, бор бўйича, қандай бўлса, шундайлигича айтишга чоғланди. Шеърий назокат ва андишани йиғиштириб қўйган шоирнинг тили шу қадар тўғриландики, энди у билан гаплашиш ҳам, шеърларини мутолаа қилиш ҳам душвор эди. Кўнгилчан, содда, фасоҳатли Шавкат Раҳмон аёвсиз ташбиҳлар қиролига айланди. Мана бу ташбиҳлар оқимига эътибор беринг: «Илондай чиройли кечалари ҳам ўйнатиб бир пудлик босқонларини, тоблар шўх қизларнинг сандонларида минглаб Жалолиддин, Ҳожихонларни…» («Хоразм қишлоқлари»), «Шамолзор дарада чайқалади тун, оқаришиб борар ойнинг палласи. Қонимни қонимга танитиб қўйди қоронғи тунларнинг ўт мусалласи…» («Аравон кўринишлари»), «Туркона ҳовлилар кунга қараган, аччиқ мевасидан ширин боли кўп, кўримсиз эшиклар мангу ёпилмас, терагидан кўра мажнунтоли кўп… Сабр дарахтидай ўсган одамлар – саксовул сингари чидамли, чайир, ерга ботиб кетган баҳодирлардай кунларга қарайди синиқ илжайиб…» («Автобусдаги ўйлар»), «Улуғвор қоялар салтанатида офтобнинг йиғилган шуълаларидай сирқираб ётибсиз тошлар оралаб, бокира сувларим, гўзал сувларим…» («Сувлар ила мулоқот»), «Не кўз билан кўрсин, қалайи нигоҳ ҳам темир совутли қаҳҳор сайёдлар тинсиз арқон ташлар, кўкка сапчийди бир олов оқимдай айланган отлар…» (Офтоб ва офтоб нурлари ҳақида афсона»), «Қанча жасад кўрдим, гўё бир куни ёруғ орзуларнинг баҳридан кечиб – шошилиб кетгандай олий кишилар азобдан буришган либосин ечиб…» («Гуманоидлар»), «Жуда нозик усул, тўғримасми-а, қотиллик қилганинг ҳеч ким сезмаса, сазойи қилмаса эшак миндириб, халойиқ олдида тилинг кесмаса. Ўтган асрларда шўрлик вақтни сўйиб қўйишарди қўзичоқлардай, қозиққа ўтқазиб ё осиб дорга, тириклай кўмишар эди чоҳларга…» («Вақт»), «Юлдузсиз осмондай бу чуқур кўзлар, сўнган юлдузлардай сон-саноғи йўқ. Топилмас, топилмас абадулабад бу очиқ кўзларни ёпадиган қўл». («Очиқ қолган кўзлар»), «Манови қора тош – вақт кафтларида триллион маротаба кичрайтирган тун – жонсиздай ётаркан, ўткир кўзимга тобора шубҳали кўринар ҳар кун…» («Гуллаётган тош»), «Қуршовда юртимнинг қабристонлари, қабрлар оғзида тўхтаган пахта, гўё шўрликларнинг арзон жонларин қутқариб қолгандай милёнлаб лаҳад. Шўрликлар бир умр ёмғир, қор кечиб, фақат қабрлардан ҳаловат топди. Уялдим тунов кун кўйлагим ечиб, пахта экилмаган баданим қопти…» («Қўшимча қўриқ»), «Гўё ким атайлаб сувга босган бир коптокдай балқиди рангин савлати, кўрди юксалганин бир фитна олғир ўзи бўғиб қўйган ўзбек давлатин» («Орзуга айб йўқ»), «Эски ўзанлардан келди гулдираб улкан тўзонларнинг жинни ҳаммоли. Ўйлаб юрган эдик сени ўлди деб, ҳалиям бормисан, Қўқон шамоли…» (Қўқон шамоли ҳақида ўтмишдан ривоят»)

Шавкат Раҳмон ХХ аср ўзбек адабиётида чин маънода инқилоб ясаган мардонавор, ҳақиқатпарвар, миллий шоиримиздир. Унинг бетакрор шеърий кашфиётлари асрлар оша миллатимизнинг бош ғояларига хизмат қилади, Туркистон адабиётининг зарвароғига айланган бу дурдоналар абадият мулкига айланди. Адабиёт ҳам ибодат эканлигини чуқур англаган барҳаёт шоиримизнинг овози мангуга Сулаймон тоғ қадар юксалиб тураверади.

МУАЛЛИФ ҲАҚИДА

Асқар Маҳкам 1958 йил 27 ноябрда Тожикистоннинг Кофарниҳон туманида туғилган. Хўжанд педагогика институтини тамомлаган (1981). «Наврўз» (1988), «Тазарру» (1982), «Таважжуҳ», «Ишқ» (1994), «Ибодат» (1993), «Ҳақ» (1998), «Аналхақ», «Табриз дафтари», «Оқкитоб» (2003) каби асарлари нашр этилган. «Авесто», Хожа Абдуллоҳ Ансорийнинг «Кашф ул-асрор» (Қуръони Каримнинг адабий-ирфоний тафсири), Мавлоно Румийнинг «Маънавий маснавий» (1-дафтар)сини, Шамс Табризийнинг ғазаллари ҳамда Эрон  шеъриятидан намуналар таржима қилган («Туйғулар япроғи», 2005).  2007 йил 6 мартда Тошкент шаҳрида вафот этган.

Asqar Mahkam
ADABIYOT  IBODATI
Shavkat Rahmon hayoti va ijodiga chizgilar

Ey, gulim,
Ko’zlarga yoshlar to’lganda
Soyamiz qo’shilgan damlarni eslang!

Shavkat Rahmon

… U yuzini ters o’girdi.
– Nimaga keldingiz?
Nafasi siqilib, butun vujudi bo’g’riqqan, yuz tomirlarigacha taranglashib, tobora qorayib borayotgan daryo toshlaridek zaxali, uydum-chuqur yuzi endi burungidek qoya toshni eslatmas; o’shlik musavvir polotnosidan boqib turgan burgut nigohlardan asar ham qolmagan; ayovsiz dard bilan olishavermoqdan tinkasi batamom qurg’agan; ketmonchinikiga o’xshash baquvvat qo’llariga botgan ignalarning son-sanoqsiz izlari o’rnida ko’kish-qora dog’ bilaklariga yoyilib, tok zangiga o’xshayozgan; qadimgi yunon haykaltaroshlarining havasini keltiruvchi mardonavor va asl o’zbekona qiyofadan bir burda et qolgan; qattiq va tig’iz sochlariga so’nggi paytlarda tuyqusdan yog’ilgan oq qirovlar endi qirq olti yoshni qoralagan zabardast shoirni yetmish yashar mo’nkillagan mo’ysafidga aylantirgan edi. «Mo’ysafid» nafas ololmasdi. Ko’kragi tobora siqilib borar, uning boshida izillab turgan ayoliga xona havosizlikdan portlab ketadiyu derazada turgan va gazi chiqarib yuborilgan mineral suvning idishi qayoqqadir uloqib ketadigandek tuyulardi. Nafsilamrini aytganda, ayolning nazarida havo faqat xonada jon talvasasida yotgan bemorning ko’ksidagina emas, butun koinotda tugab qolgandek, endi o’zi ham bu ko’zga tashlanmaydigan tansiq ne’matga to’ymayotgandek edi.

– Nimaga keldingiz?..
Men ruhoniyati cho’qqilardek o’ktam va qaysar, hech qachon hech kimning nazdida bosh egmagan, jismining har zarrasida mardlik, halollik, to’g’rilik, sodiqlik, e’tiqod, nomus va go’zallik yashagan shoir ayni paytdagi holatiga toqat qilolmayotganini his qilardim. U bunday bo’lishi mumkin emasdi. Dard nomardlarcha uni oyoqdan olganiga, bir qultum havo uchun butun vujudini qon qaqshatayotganiga chidayolmasdi. Yo’q, o’limdan qo’rqadiganlardan emasdi. U boshqacha o’limni istardi va hatto o’shandek bir o’limni yashirin orzu qilardi. Deylik she’rlariga o’xshash go’zal, ayovsiz, achchiq, fojiali va kutilmagan o’limni… Men hech narsa demadim. Hammasi kundek ayon edi. So’lg’in ko’zlarining tubida qotib qolgan «turkona» (bu uning iborasi) bitiklar o’zbek she’riyatining Alp Tegini umrining oxirgi lahzarini yashayotganini tasdiqlardi. Bu bitiklarda millat qismatining bor foje’ va musibatlari, Tashqi dushmanlar qutqusiga uchib bir-birini ayovsiz qirg’in qilgan jigarlar, Pomir-Oloy tizmalarida qolib ketgan beg’ubor bolalikning uchqur xayollari, O’sh ostonasida uning yo’llariga ko’z tikavermoqdan qorachig’lari yo’llarga to’kilgan va nihoyat dovon osha Toshkentga kelib, jon talashayotgan bolasining holsiz vujudi yonida Xudoga nola qilayotgan onaizor lablarining pichir-pichirlari, sambit qomatli suluv qizlarining bo’yiga boqib, ularga kahkashondek baxt orzu qilgan ayolining ma’yus xayollari, yagona Shohruhning beg’ubor va sodda nigohlari… va yana ko’p narsalar ifodalanayotgandek edi. «Turkona» qarashlar cho’g’idan kul to’kilib borar, asl «turkona» zarbdan shukuh ketib bormoqda edi. So’z aytish, ko’ngil ko’tarishdek bema’nilik xayolimga ham kelmadi. Jim uning nigohlariga boqdim va xonani tark etdim. Qaytib bormadim. Endi borib bo’lmasdi. Rostini aytganda, o’zim ham uni bu holda ko’rishni istamasdim.

Toshkentning talablar shaharchasi yon boshidagi onkologiya markazi binosi joylashgan daraxtzor hovlida yurgan odamlarning qiyofasida ham allanechuk mung bor edi. Asosan, saraton kasaliga chalinganlar bilan shug’ullanuvchi duxturlarning ahvolini tasavvur qilishga harakat qildim. Ular bemorlarga qanday qilib umid bag’ishlashar ekan? Nega chorasiz bu dard qoshida ojizligini tan olmagan tabibu tabobat deyarli qolmadi? Nahotki, saraton o’z changaliga olgan va olayotgan kishilarning ko’z o’ngida faqat saratonda qurib-qaqshab qolgan biyobondan boshqa hech narsa bo’lmasa?.. Bu narsalarga aqlim yetmasligini bilardim. Men tobora bu dunyodagi rizqi qirqilib borayotgan «o’jar shoir»ning qismatini o’ylay boshladim. Ajal odam tanlamasligiga ishonsam-da, ammo bunday odamga aqalli bir oz shafqat qilish lozim bo’lgan kuchlar bordek tuyulardi. Axir, shunday buyuk qalbni yaratib, uni qanday qilib qaytarib olish mumkin? Uning borliqqa hali qonib to’ymagan nigohi, rayhon bo’ylariga bo’lgan go’zal sog’inchi, hamma-hamma narsaga cheksiz muhabbati, qilichdek keskir oriyati, vatan va el-yurtga bo’lgan buyuk muhabbati haqqi-hurmati uni asraguvchi kuchlar bor deb o’ylardim… Ammo, hamma va hamma narsa saratonning qarshisida ojiz ekanligini oshkor tan oldilar.

She’rni tom ma’noda har nechuk tutqunlikdan ozod qilgan, har qanday zohiriy sarhadlarni buzib tashlagan, so’zga jon bag’ishlash san’atini yaratgan, safsata, qasidavozlik, maddohlik va quruq bayonchilik, arzon pand-nasihat, matalnamo so’zamollik, faylasuflik, ritorika va hayqiriqlar karnay-surnaylarini adabiyot maydonidan haydab solmoqchi bo’lgan, yangi o’zbek she’riyati maktabini bunyod etgan, jonli tilning bor imkoniyatlarini amalda qo’llay olgan, ramziy ifodaning qiroli, majoz tanlash, jilovsiz ehtirosni so’z bilan bo’yinsundirishni ilk bor joriy qilgan va yalang’och haqiqat tuyg’usiga ilohiylik libosini kiydirgan so’z sehrgari omonsiz dard changalida surunkasiga uch yuz oltmish olti kecha-kunduz olishib, hali tugallanmagan she’ridek jon taslim qildi. Balki Paganini shunday jon bergandir, balki Mashrab ham shunday holatda dor ostiga borgandir. Balki Lorka… Ammo ular o’z ahvolidan «xijolat chekmagan». Dor to’shak emas. U buni yaxshi bilardi va qachonlardir, jangda qurbon bo’lish haqida so’ylagandi. Endi esa, bir qultum havo ham yo’q, borliq olam guldirab, ayqirib, quturib nafas olib yotibdi, hatto uning Aravonida, Novqat va Sulaymon tog’larida toshlar ham nafas olyapti. Daryolar shovillab, mirza teraklar O’sh ko’chalari bo’ylab sollanib, yutoqib nafas olmoqda, maysa va giyohlar, qurtu qumursqalar, ilonu chayonlar ham nafas olayaptilar. Faqat u… bir qultum nafas olish uchun butun vujudi bilan tirishib, zo’riqib azob chekadi.

Nodirajon, Shoirajon,
Tanam qimir etmaydi,
olis-olis vohalardan
tog’larimni chaqiring
osmon to’la havolar
faqat menga yetmaydi.

Nodirajon, Shoirajon,
Tanam qimir etmaydi,
ko’zimda bir tomchi yosh,
soylar yuvsa ketmaydi.

Nodirajon, Shoirajon,
Tanam qimir etmaydi,
Peshonamning sho’ridan
Bino bo’lgan bu daryo…
Osmon to’la havolar
Faqat menga yetmaydi.

Nodirajon, Shoirajon,
Tanam qimir etmaydi,
Boring, qorli tog’larga:
Bir shoir yotibdi deng
Xudoning hovlisida…
Osmon to’la havolar
Faqat menga yetmaydi…

U atrofida sarkash anhorlar bo’yidagi xudro’y gullarga qo’nib yurgan ninachilardek qizlariga nima demoqchi? Nahot «osmon to’la havolar» faqat ularning otasigagina yetmaydi? Nega faqat u butun borliqda siqilib yotgan havoga to’ymaydi va hansirab nafas olmoqchi bo’ladi. Ololmaydi. Bo’g’riqadi. Yo’taladi. Havo jon bo’lganda edi, havo hayotning o’zi bo’lganda edi, uni bermoq osonroq kechardi, ammo hammaga yetgan havo faqat ungagina yetmaydi. «Xudoning hovlisi» qaer? Dunyomi? Kasalxonami? Xudoning keng dargohiga sig’mayotgan shoir endi uning «hovlisi»da yotibdi. Bu dargoh emas, qo’rg’on emas – hovli. Bu hovlidagi daraxtlar shoxidan charsillab uzilayotgan yaproqlar qismat farroshining supurgisiga ilashadi va hovlidan chetga supuriladi. Kimdir unga o’t qo’yadi. Burqsib yonayotgan barglarning achchiq tutuni «Xudoning hovlisi»ni tark etadi. Aslida hammamiz bu «farrosh» oyoqlari ostidagi suprindilarmiz. U bizni o’zining ayovsiz qo’llari bilan uloqtirib tashlaydi. Biroq hayotbaxsh nigohlaridan so’nmas ishq nurlari taralgan, yurak-bag’ri go’zallikka to’la, azaldan zil-zambil qismat yukini o’z yelkasiga olish mas’uliyati bilan yaralgan, odamlarga faqat yaxshilik tilagan, hamma narsaga shafqat va muhabbat bilan munosabatda bo’lishga buyurilgan, yagona ilohiy imkoniyat – so’z qudrati bilan insonlar hayotiga mazmun baxsh aylagan shoir shu ko’yga tushadimi? Nahotki undan havoni qisinishdi? Nahotki…

Manzura opa, biror nafasi halol duoxon bo’lsaydi, dedi ovozi titrab. U keyingi kunlarda qariyb erining ahvoliga tushib qolganga o’xshardi. O’shandek eti borib suyakka yopishgan, o’shandek yuz-ko’zlari kuyuk va dardli, o’shandek siniq. Xayolimdan Sayyid Ne’matulloh Ibrohim o’tdi. Shogirdi. Dalaning odami. Nafas ololmayotgan ustoziga Ko’ktosh tomonlardan, Rangon tog’laridan, aziz-avliyolarning marqadu mazorlaridan, Ibrohimbekning tulporlari kishnagan dala-dashtlardan ustozi uchun toza havo olib keladi, o’yladim men. Ammo…

Uch yuz oltmish olti kecha-kunduz eng alamli she’rga aylandi va nazarimda, o’tgan asrning eng fojiali musibati sodir bo’ldi. Bir quchoq ustuxonga aylangan shoirga dunyo nafas bermadi. Endi qirq olti yoshga to’lgan zabardast chinorning ulkan yaproqlari bir-bir uzildi va qalqib-qalqib yerga to’shala boshladi.
Koridorda duch kelgan Tohir aka «Shavkat o’tibdi», dedi. «Shoira ketdi…»

Men Hofizga qo’ng’iroq qildim.
– Ko’chaga chiqib turing. – Doimiy asabiy ovoz titradi.
Ko’cha. Odamlar o’sha-o’sha sho’x-shodon. Qayoqqadir shoshgan, qayoqdandir shoshib kelayotgan. Kimdir redaktsiyalarga she’r eltyapti va eng buyuk she’r jon taslim qilayotganini bilmaydi. Kimdir maqolasi qahramoni bilan suhbat qurmoqda. Moshindan tushib tahririyat binosiga yo’l olgan mashhur tanqidchi qatag’on qilingan adiblar haqida maqolalar yozadi va u ham qaerdadir Sibir yoqda, qandaydir GULAGlarda emas, bir chaqirim naridagi kasalxonada buyuk o’zbek shoiri jon uzayotganini bilmaydi. Qayoqdan ham bilsin?

Yeseninning bir holati esimga tushdi. 1922 yil. Berlin. Yesenin Oydinbog’da M. Gor`kiy bilan uchrashadi. Oydinbog’ ayqirib yotibdi. Odamlarning baxtiyor kulgulari atrofni tutgan. Kim muzqaymoq shimadi, kim alvon pufagining bandidan tutib chopadi. Oshiq-ma’shuqlarning qaynoq bo’salari.
– Menga, – deydi M. Gor`kiy mutlaqo ruhsiz Yeseninga, – anovi it haqidagi she’ringizni aytib bersangiz. Kuchuklari nobud bo’lgan it…
Yesenin «Quyosh o’ynar javdar xirmonda…» deb boshlanuvchi va shafqatsiz sohibi yetti nafar kuchugidan judo qilgan ona itga bag’ishlagan ma’yus she’rini o’qiydi. Rossiyani larzaga solgan shoir mana bu satrlarni o’qiyotib beixtiyor Gor`kiyga nazar tashlaydi. Buyuk proletar adibi yig’layotgan edi.

Botqoqlardan kechib o’tdi loy,
Oyoqlari toldi, urindi.
Tom ustida qalqib turgan oy
Bolasiga o’xshab ko’rindi…
Sho’rlik yana bolasin so’rab,
Ko’kka boqib uvladi xasta.
Yangi oy ham asta g’ildirab,
Tushib ketdi ufqdan pastga.
Bechorga ermaklab, kulib
Non o’rniga otishgandek tosh,
It ko’zidan yulduzlar bo’lib,
Qorga oqdi tomchi-tomchi yosh…

(Erkin Vohidov tarjimasi).

Yesenin she’rni tugatib, Gor’kiyga yuzlandi:
– Nima deysiz, she’riyat, umuman, mening she’rlarim kerakmi? Oydinbog’ Shillersiz ham maza qilib yashayapti?..
Buyuk proletar adibi Yesenin nimalarni nazarda tutayotganini bilardi. Hali she’r ta’siridan qutulmagan adib hech narsa demadi.
Mashina yo’l chetida to’xtadi. Orqa o’rindiqda chopon, harakat maromini o’zgartiradigan dastak yonida bir dasta pul.
– Qutilibdi, – dedi Hofiz parishon. – Men hayotimda bunaqa to’g’ri odamni ko’rganim yo’q. To’g’rilik faqt Xudoga xos ekan, bandaga emas…

Shavkat Rahmonning o’limi haqida Tohir Malikka yetib kelgan xabar bemahal bo’lib chiqdi. O’shanda Shoira (shoirning o’rtancha qizi) «Robita» jurnalida ishlar, Tohir Malik jurnal bosh muharriri edi. Shoir og’irlashib qolgan kun kimdir Shoirani zudlik bilan kasalxonaga chaqirgan. Ehtimol boyagi sovuq xabarning tarqalishiga Shoiraning tahririyatdan yig’lab chiqib ketayotgani sabab bo’lgandir?..

Biz kasalxonaga kirib borganimizda allaqachon do’stlar o’sha yerda jam edilar. Mirza Kenjabek kalima qaytarar, Manzura opa butun jismiga turli xil tibbiy vositalar bog’lab tashlangan umr yo’ldoshining boshida nima qilarini bilmay jonhalak aylanar, qizlar bir burchakda mung’ayib turishar, duxturlar, do’st-yorlar, qarindosh-urug’lar… Hofiz ich cho’ntagidan mo»jaz Qur’onni oldi va menga uzatdi. Men uni varaqladim va «Yosin» surasini topib, tilovat qila boshladim. Oradan hech qancha vaqt o’tmay, duxturlar bemorning ahvoli biroz o’nglanganligini aytishdi va iyodatga kelganlarga ruxsat berishdi. Soat kech o’nlar edi. Biz qaytdik. Yo’l-yo’lakay Nabijon Boqiy allaqanday noyob dori haqida gapira boshladi. Endi quloqlarimga na dori, na darmon kirmas, nazarimda shoir eng so’nggi nafaslarini olayotgandek tuyulardi. Menga sakarot lahzalari tanish edi. Bunday paytda odamning nafasi g’arg’araga aylanadi. Jon halqumga kelib, qaldiray boshlaydi. Yurak urib turadi, jon tomoq ostida lahzalarni sanaydi. Umr chegarasiga dovur qaldirab ovoz chiqaradi. Ruh tanadan judo bo’lib, miya faoliyati to’xtaydi. Jon o’lchab berilgan nafas tugamaguncha chiqmaydi.

Erta tong, soat beshlarda telefon jiringladi. Nabijon Boqiy Shavkat Rahmonning olamdan o’tganligini aytdi. Shoirning Qorasuv dahasidagi beshinchi qavatda joylashgan kvartirasida odam gavjum edi. Xona to’riga yotqizilgan shoir jasadi nihoyat Hofiz aytganidek, bu dunyoning bor g’am-g’ussalaridan qutilib osuda va tinch orom olardi. Kimdir aytganidek buyuk to’fon tingandi. Endi hammasi tugadi. Hammasiga nuqta qo’yildi. Bir chekkada Nabijon Boqiy va Iqbol Mirzo qon bo’lib yig’lar, bir chekkada Mirza Kenjabek shoir jismini Toshkentga dafn etish yoki O’shga olib ketish to’g’risida bahslashar, deraza yonida yotgan shoir go’yo mana bu satrlarini o’qiyotgandek, ammo hech kim bu satrlarni eshitmayotgandek edi.

Ayt, ey xasta bulbulim,
O’shga qachon yetamiz?
Yashil bog’lar sarg’ardi,
Mag’iz bo’ldi gujumlar.
Oh, voy muncha yo’l og’ir,
Bulbulim…
Ulkan soat o’rtasida
Madorim yo’q yurmoqqa,
Qashqirlar davrasida
Sudralaman turmoqqa.
Shunda qolib ketsam gar
Netamiz?
Abadiyat oralab
O’shga qachon yetamiz?
Qorli tog’lar bag’rida
Begim – O’shim ko’rindi,
Sulton – O’shim ko’rindi…

Bu uning eng so’nggi vasiyat she’ri edi. Ammo hozir hech kim she’r haqida o’ylamas, «Xudoning hovlisi»ni tark etgan betakror o’zbek shoirining bemahal o’limi barchani es-hushdan judo qilgandi..

Shoir Toshkentning Qorasuv mavzesidagi Yalang’ochota mazoriga dafn etildi. Butun aholi ko’chib chiqqandek, odamlar ko’chalarga sig’mas, moshinlar saf-qator bo’lib, Yalang’ochotaga tomon yo’naldi. Go’yo osmon, go’yo borliqning o’zi motam tutayotgandek, go’yo u sevgan yaproq va giyohlar, qushlar va yellar, jajji-jajji bolalar, tuproq va toshlar, butun borliq motamga chulg’angan, odamlar safiga oshiqayotgan, janoza namozini ado etish uchun masjid sahniga jam bo’layotgandek tuyulardi. Muhtasham qabriston ulkan muzeyni esga solar, turli yoshda dafn etilgan marhumlarning byust va haykallari, anvoyi tusdagi marmarlarga o’yib solingan tasvirlari, serdaraxt qabristonni marhumlar galereyasiga aylantirgandek edi.
Shavkat Rahmon olamdan o’tdi. Qorasuvni boshiga ko’tarib, «O’g’limni O’shga olib ketaman», deb yig’lagan ona oxir qizlarning ra’yiga qarshi borolmadi. Rozi bo’ldi… Ne-ne ulug’larni bag’riga olgan Toshkent shoirni o’ziga chorladi.

Hali shoir tirikligida Yozuvchilar uyushmasi havosi toza, tinch degan maqsadda Do’rmon bog’idan dala-hovli ajratgan edi. Vafotidan keyin dala-hovli qandaydir vazirga bo’shatib berildi. Nihoyat, shoir o’limidan bir yil o’tganidan so’ng chop etilgan «Saylanma»sini tushlarida ko’ra-ko’ra oxirat diyoriga safar qildi…

Adashmasam, 1986 yil edi. «Sharq» matbaa uyiga qarashli muhtasham binoning oltinchi qavatiga adabiyotimiz kelajagiga sidqidildan xizmat qilgan davlat rahbari va adib SH. Rashidovning shaxsiy tashabbusi bilan tashkil qilingan, qisqa muddatda o’zbek matbuotining ko’zgusiga aylangan «Yoshlik» jurnali ko’chib keldi. Jurnalning she’riyat bo’limini boshqarish yoshlar adabiyotining eng peshqadam vakili, saksoninchi yillar she’riyatiga toza havo olib kirgan va haqiqatda badiiy islohot deyishga loyiq kashfiyotlar yaratayotgan Shavkat Rahmonning zimmasiga yuklatildi. Jurnal bosh muharriri, mumtoz o’zbek shoiri Erkin Vohidov adashmagandi. Ustoz shoir ortidan kelayotgan navqiron avlodning hamma havas qiladigan betakror vakiliga bejiz to’xtamagandi. Jurnal sahifalarida o’sha paytda badiiy islohotchilik yo’liga tushgan shoirlar ijodiga, jahon she’riyatining eng nodir namunalari, yangi serrealistik oqimning turli shakl va uslublari, umuman, yangi o’zbek she’riyatiga keng o’rin berila boshladi. Frantsuz, Boltiqbo’yi adabiyoti, ispan va yapon she’riyatidan amalga oshirilgan eng oxirgi tarjimalar ham jurnal sahifalari orqali keng kitobxonlarga yetib bordi. Bugun bordiyu «Yoshlik» jurnali bo’lmaganda saksoninchi yillar adabiyoti naqadar g’arib bo’lib qolishini tasavvur qilish qiyin emas.

Toshkentga yangi kelgan kezlarimiz. She’rdan bo’lak dardimiz yo’q. Qishloqda qolib ketgan bola-chaqa, eshik-elik, mol-hol, azizlar, el-urug’ – taqdirga havola qilingan. Ular nima bilan yashab, qanday kun ko’rayotganini Xudoning o’zi biladi…

«Yoshlik» jurnali yoshlar adabiyotining mehrobiga aylandi. Jurnalning talabi qattiq. Qilni qirqqa yoradigan nuktadon muharrirlar, so’zni ming ko’yga soladigan shoirlar, she’riyat haqidagi munozara va bahslar, davra suhbatlari… Ehtimol yetmishinchi-saksoninchi yillar adabiyotining eng sara namunalari, umuman, mustaqillik uchun kurash davri adabiyotining oyoqqa bosishi, hech bir qolipga to’g’ri kelmaydigan isyon to’la she’rlar, nasriy asarlar va o’nlab iste’dodli yoshlarning adabiyotga kirib kelishida hech bir nashr «Yoshlik» jurnalichalik katta rol o’ynamagandir. Hamma ana shu «mehrob»ga bosh urgan. She’r va shoirlikning maqomi ham «Yoshlik» jurnalining mezoni bilan o’lchanadi. Tojikistondan kelgan biz kabi musofir qalamkashlarga bu qadar nufuzli jurnal eshigiga borish nima ekaninni tasavvur qilish qiyin emas. Qaysi eshikka bosh suqsangiz hech qur bir marta «Qaerdansiz?» deb so’rash, albatta, bor. «Hah, – deydi qaerdanligingizni bilgan sho’ring qo’rg’ur ichida, – o’zimiznikilar yetmay turgandi…» Sira esimdan chiqmaydi. Toshkentga kelganimning to’rtinchi yili edi, chamasi. Shunday toifa adiblar paydo bo’ldilarki, ular o’zbek adabiyotini, albatta, O’zbekistonda tug’ilgan adiblargina yaratishi kerak, deb da’vo qila boshladilar: «Poezdga osilib kelganlarga yo’l yo’q!» Ular hatto hazrat Navoiy qaerdadir Afg’onistonda yashab o’tganligi va Hirot Toshkentdan xiyla uzoq bo’lsa-da, u zotga butunturkiy adabiyotning tamal toshini qo’yishlariga mone’lik qilmaganini tushunib yetishmasdi. «Mahalliy qahramon»lar sirasidan, o’nlab kitoblar muallifi bo’lmish adiblardan biri ko’zlarimga tik boqdi va ashaddiy dushmani bilan nihoyat yuzma-yuz kelgandek: «Qachon ketasan?» – dedi nafrati ichiga sig’may. Men «Qayoqqa?» dedim uning maqsadini sezib tursam-da. «Vataningga!..» – dedi adib hech andisha qilmay. U negadir hatto ijara uyi ham yo’q, bola-chaqasini qishloqqa qiyratib tashlab kelgan menday bir notayinning siymosida go’yoki uning o’tirgan o’rnini toraytirib qo’yayozgan oddiy musofirni emas, naq bosqinchini ko’rib turgandek edi. Bunga o’xshash «Qachon ketasan»larni keyinchalik yana ko’plab adib va shoirlardan eshitdik. Tafakkuri mahalliy doiradan tajovuz qilmagan bunday kimsalarning urug’-aymoqchiligi, «o’ziniki»ni ko’tar-ko’tar qilib, «begona»larni oyoq ostishga olib ezg’ilashlari oddiy hol ekanligini anglab yetish uchun hali yigirma-o’ttiz yil «begonalarcha» yashash kerak edi. Va shunday yashadik ham… Sut bilan kirgan bu mudhish fojia – kasallikning davo topishiga mening ko’zim yetmaydi. Ehtimol jismu joni, ruhoniyati pok, o’zligini anglagan, aqalli, hammamiz bir Ota, bir Onaning farzandi ekanligimizni tushunadigan nasllar kelar, ular tili bir, naslu nasabi bir, irqi bir, ammo tarix taqozosi bilan boshqa-boshqa sarhadlarda yashayotgan millatdoshlarini yuziga tupurmas, ularning betiga eshiklarini qarsillatib yopmas, ko’kragidan itarib yubormas. Bizning yagona milliy fojiamiz xuddi ana shu – ayni ziyolilarning mahalliychiligi ekanligini anglab yetmagunimizcha bir odim ham ilgari bosolmasligimiz achchiq tarixiy haqiqatdir.

Xullas, «Yoshlik» jurnali navqiron qalam ahli topinib boradigan go’shaga aylandi. U choqlarda she’r bozori bugungidan chandon qizg’in edi. Yozuvchilar uyushmasida o’tadigan she’riyat kechalari bayram tusini olardi. Afishalar, muxlislar, talabalar. Ammo, afsuski, bugun bu go’zal an’analar yo’qolib ketdi. Bugun birov uyushma idorasi qaerda joylashganini bilmaydi. Uyushma yilda bir mukofot taqsimlaydigan va yilda bir qur nazr-niyoz tarqatadigan allaqanday xayriya jamg’armasiga aylangandek.

Shavkat Rahmonning «Yoshlik» jurnaliga ishga kelganini eshitib, do’ppimizni osmonga otdik va hech kutdirmay, bir dasta she’r bilan redaktsiya binosida hozir bo’ldik. Bugun o’sha kunlarni o’ylar ekanman, yosh qalamkash uchun she’r ko’tarib, tahririyat ostonasidan hatlab o’tish naqadar mashaqqat ekanligiga yana bir bor iqror bo’ldim. Xudo yorlaqab, ostona ortida o’tirgan odam she’ru shoirlik bilan aloqador bo’lsa va eng muhimi, insof-diyonatsiz bo’lmasa, xo’bu xub, bordiyu u she’rni tushida ham ko’rmagan, ustiga-ustak o’ziga qattiq bino qo’ygan va tahririyatda ham «shoirona» kayfiyatda hammaga qovoq uyib yuradigan toifalardan bo’lsa, xudo urdi. Men nega bu haqda so’zlayapman. Zotan, hali erta bolalikdan tahririyat ostonasiga qoqilavermoqdan jonbezor bo’lgan oddiy bir qalamkash sifatida bu narsaning qanday mashaqqat ekanini chuqur his qilaman. Sen stol qarshisida qaltirab o’tirasan. She’ringga istamay nazar tashlab o’tirgan sovuq va kamgap odam loqaydlik bilan qog’oz ustiga ko’z yugurtirib bo’lgach, cho’ntagidan sigaret chiqarib lablariga qo’ndiradi. Ammo dabdurustdan chekmaydi. Biroz tamshanadi. Yana qo’liga oladi. U yer-bu yerini tekislaydi, barmoqlari orasida dumalatib ko’radi, hidlaydi va nihoyat pov etib gugurt yoqadi yoki bo’lmasa, yaltiroq yondirgichini porillatadi-da, bir ko’zini qisib chuqur nafas oladi. Bu tahririyat xodimlariga xos holat. Siz ana shunday sun’iy tasqaralarga duch kelavermoqdan jondan to’ygansiz va ularning turqini ko’rganingiz zahoti she’rdan ham, shoirlikdan ham ko’ngilsiz bo’lgansiz. Ayniqsa, badmast shoirlar huzuriga kelgan havaskorlarning ahvoliga voy. Ularning «buyuk»ligi, «betakror»ligi, «yagona»ligi haqidagi suyuq va bema’ni da’volari hafsalangizni pir qiladi.

Men tahririyat eshigi qoshida tin oldim va silliq ishlagan eshikni sekin qoqdim. «Kiring», dedi ichkaridan allanechuk tanish ovoz. Dunyoda shunday odamlar bo’ladiki, siz ularni ilk marta ko’rib turgan bo’lsangiz ham, ko’hna qadrdonlardek tuyuladi. Ularning ovozi, yuz-ko’zlaridagi issiqlik sizni o’zidan itarib tashlamaydi, aksincha ohanrabodek tortadi. Shavkat Rahmonni bilganlar uni g’alati, tomog’iga sirg’algannamo chiqquvchi salmoqdor ovozini yaxshi eslashadi. Odatda o’ziga qat’iy ishongan odamlarning ovozida shunday salmoq bo’ladi. Ular ovozlarini baralla qo’yib, viqor va ishonch bilan gapiradilar. Tabiatiga ko’ra Shavkat Rahmon kamgap odam edi va hamma bilan ochiq-sochiq gaplashavermasdi. Chehrasidagi ajib dilbarlik xususida uni ilk bor ko’rgan boshqa millat kishilaridan ham ko’p eshitganman.

Xullas, «Yoshlik» jurnali eshigini qoqdim. She’riy turkumlari yonida quyuq sochlari tekis taralgan, o’tkir nigoh, yuz tuzilishi nihoyatda bejirim va negadir hamisha oppoq ko’ylak va galstukda suvratga tushguvchi go’zal shoirimni tanirdim. Uning she’rlari allaqachon o’zi haqidagi bor gaplarni aytib bo’lgan edi.. O’sha yillari chop etilgan «Uyg’oq tog’lar», «Gullayotgan tosh» kitoblarining muallifi, haqiqiy she’r ustasi, quyma satrlar kashshofi, she’rni oylab chaynamasdan bir nafasda to’kib tashlash mumkinligini amalda isbot qila olgan, rangning suvratini, holat va manzaralarning naqshini so’zlar bilan aslidagidek tasvirlaydigan, borliqni kutilmagan, ko’rilmagan, boshqa bir olam vositasida aks ettira bilgan, har qanday ijtimoiy dardni lirik fojiaviylik bilan qorishiq holda aks ettiradigan, milliy xoslikning yangicha usullarini yaratgan, umuman, she’riyatimizga yangi, kutilmagan havo olib kirgan shoir o’rnidan turib menga peshvoz chiqdi. Hayotimda bu qadar samimiy «tahririyat xodimi»ni ko’rmagan mendek bir qalamkash tosh qotdim. Bu Shavkat Rahmonning o’zi edi. U xuddi suvratlaridagi kabi samimiy va haqqoniy edi. Negadir shunday bo’lishini bilardim. Odamning suvrati aldamaydi. Ko’z hech narsani yashira olmaydi. Dumaloq yuzlari, tig’iz qoshlari, doim kulib turuvchi nigohi, quyuq va tekis taralgan sochlari, sportchilarnikiga o’xshash keng yelkasi, chiroyli gavdasi, bejirim kiyinishlari hatto oyoqlaridagi sarg’ish charm tuflisi uning pokiza va go’zal tiynatidan darak berardi. Uyalinqirab turguvchi ko’zlari, xijolatomiz jilmayishlari menga dalda bo’ldi. Odamga yelka osha qaraydigan, dohiyona muomala qiladigan, ko’rishgisi kelgan taqdirda ham qo’llarini shopdek cho’zadigan, o’zini mutafakkir ekanligini har bir harakatlari bilan tasdiqlab turuvchi, nosamimiyligi hatto har bir tuk sochida ufurib turgan, lab-lunjlarigacha kibr-g’urur bilan bo’yalgan zotlarni ko’raverib bezor bo’lgan qalamkash favqulodda samimiy va dilkash odamning qarshisida turardim. Mening she’r olib kelganimni bilgach, qoshlari xiyol chimirildi, nigohlari o’z-o’zidan jiddiylashdi va stulga o’tirgach:
– Qani olib kelgan bo’lsangiz ko’rsating! – dedi.

U qoralamalarimni uzoq va nihoyatda diqqat bilan o’qidi. Keyinchalik ham men uning hech qachon hech bir narsaga loqaydlik bilan munosabatda bo’lmasligiga iqror bo’lganman. Ayniqsa, she’riyat masalasida u hech kim va hech narsa bilan murosa qila olmasdi. Adabiyot uning uchun ibodatdek muqaddas ekanini keyincha anglab yetdim. Nihoyat u boshini ko’tarib:
– Qaerdansiz? – dedi. Negadir ko’zlari ostidan diqqat bilan tikilib.
– Tojikistondan…
– Agar she’rni deb kelgan bo’lsangiz, mayli. Ammo boshqa narsa uchun kelgan bo’lsangiz… sarson bo’lganingiz qoladi. Men ham musofirman…

Indamadim. Ko’zlarim oldida to’rt-beshta she’rimni tanlab oldi va «Bularini chiqaramiz» dedi o’sha-o’sha ohangda. O’zimda yo’q shod edim. Nahot birdaniga to’rtta-beshta she’rni chiqarish mumkin. Nega u she’rlarning badiiy kamchiliklari, estetik talablari haqida gapirmadi deb o’yladim. Axir, bu taomil-ku. Nahot estetika haqida safsata sotmaydigan shoir ham bo’lsa, nahot bir soat nasihat qilganidan so’ng, aroq olib bermasang bo’lmaydi, demaydigan shoirlar ham bor, nahot she’laringizni tashlab keting, falon kun, falon oyda kelasiz demaydigan odamni uchratish mumkin?.. Hayratimning cheki yo’q edi. Rosti, o’shadan menda bu insonga nisbatan bir odamiy mehr uyg’ondi. Toshkentni sevib qoldim. Shunday odamlar yashaydigan shahardan haydab solsalar ham ketmayman dedim, o’zimga o’zim. Na ijaralarning ijaraligi, na ochlik, na ishsizlik, na pasport bilan bog’liq abadiy muammo, na kasallik, na musofirlik, na bolalar sog’inchi, na kampir buvimning tashvishlari endi meni yo’ldan qaytarib, Kofarnihon sohillariga olib ketolmas edi. Toshkent non shahrigina emas, balki to’g’ri odamlar, halol shoirlar yashaydigan shahar edi. Men «Yoshlik» jurnali tahriritiyaga tez-tez qatnay boshladim. Azbaroyi she’rlarim uchun emas, balki Shavkat Rahmonni yana bir bor ko’rish uchun. Bu odatga aylandi. Pasport bilan bog’liq muammo hal bo’lmagani uchun hali hech qaerda ishlamasdim. Ba’zan-ba’zan Nurali Qobul beradigan tarjimalarning qalam haqqi yoxud uning o’zi konvertga solib tutqazadigan pul bilan tirikchilik qilardim. Kutilmaganda Sherali Jo’raevning Oraliq ko’chasidagi uyiga ko’chib o’tdim va ishlarim biroz yurishib ketdi. Men hamon «Yoshlik» jurnaliga kanda qilmay borib turardim. Ko’p o’tmay jurnalda she’rlarim chop etildi, ammo Shavkat Rahmon G’afur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotining she’riyat bo’limiga mudir sifatida ishga taklif qilindi.

Shoir «Yoshlik» jurnalida amalga oshira boshlagan niyatlarini adabiyotning katta dargohida davom ettirdi. Nashriyotning she’riyat bo’limi yosh shoirlarning haqiqiy sinov maydoniga aylandi. «Shoirning birinchi kitobi» turkumi tashkil qilindi. Jahon adabiyotining yangi-yangi namunalarini tarjima qilib, nashr etish yo’lga qo’yildi. Shavkat Rahmon xira adabiyot namunalari, o’sha davrda avjiga mingan xalturachilik, mahmadanalik, ko’tara minbar she’rlari, baqiriq-chaqiriqlar, sayoz va saviyasizlikka qarshi oshkora urush e’lon qildi. She’rlari hech bir tahririyat darvozasidan qaytmagan va allaqachon klassik bo’lib qolgan adib va shoirlarning ulkan kitoblari qayta tahrirga qaytarildi, tom-tom kitoblar chiqargan shoirlar qo’lyozmalarini hafsala bilan o’zlari o’qishga tutindilar. Tahririyatlar eshigini tepib ochagina jangovar shoirlar bunga toqat qila olmasdilar. Ular Shavkat Rahmonga to’rt tomondan hujum uyushtira boshladilar. Dastlab bemorlik to’shagida yotgan Anvar Isroilov nomidan «Qishloq haqiqati» gazetasida ochiq xat e’lon qilindi. Negadir adabiyot gazetasida emas, qishloq hayoti bilan shug’ullanadigan gazetada she’riyat haqidagi maktubning bosilishi g’alati edi. Unda shoir insofsizlik, noxolislik, she’riyat va shoirlarni pisand qilmaslikda ayblanar, boz ustiga maktub uzoq yillardan buyon to’shakka mixlangan bemor shoir nomidan uyushtirilgan edi. She’rlari nashrdan qaytgan shoirlar bu bilan cheklanib qolishmadi. Ular Shavkat Rahmon ijodidan millatchilik g’oyalarini tusmallab, turli idoralarga goh oshkor, goh yashirin xatlar yo’llashni avj oldirdilar. Xuddi shunday maqolalardan biri «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» haftalik gazetasida bosildi. «Munaqqid-shoir» o’z buhtonnomasida Shavkat Rahmonni oshkora millatchilikda ayblar va shu yo’l bilan ulug’ millat tahqirlanayotganligiga pisanda qilardi. Sho’rolar qilichini qayrab turgan payt. Shavkat Rahmon bilan maxsus xizmat idoralari shug’ullana boshladi. Shoirning she’rlari, go’zal istioralari chig’iriqdan o’tkazildi. Uni Yozuvchilar uyushmasiga taklif qilishdi. O’sha davrning mashhur shoirlaridan biri uning «turkona hovlilar» iborasiga to’xtalib, bu «millatchilik ruhi»dagi ibora ostida nima yashringanligi haqida uzoq surishtirdi. To’rt tomonga yuborilayotgan xatlar va ularga javob yozmoqdan charchagan shoir kunlardan birida shunday dedi:
– Mayli, nima qilsalar qilishaversin. Bizga bir kor-hol bo’lsa, sizlar bor-ku…

O’shanda havo namchil va tumanli edi, biz Navoiy ko’chasidagi nashriyotlar uyining haybatli ustunlari ostida turardik. Shoir g’amgin va kamgap edi. U odatdagidek yerga qarab yurar, ahyon-ahyon boshini ko’tarib diqqat bilan suhbatga quloq tutardi. Shavkat Rahmonning mudom yerga qarab xayol surib yurishi, engil boshidagi sarishtalik, kamgapligi, minbarlarga chiqib mushti bilan tilini barorbar ishlatish odatlari yo’q edi. «Irillab she’r o’qish» iborasini birinchi marta Shavkat Rahmon qo’lladi. Haqiqatda sahnaga chiqib olgach, olamni buzib yuboradigan vajohat bilan she’r o’quvchi shoirlar ichida yashab, faqat xomushliknigina ixtiyor qilish hammaning ham qo’lidan kelavermaydi. Shoir o’sha so’zlarni aytgach, bosib-bosib sigaret torta boshladi. Har bir so’zidan illat qidirishga tushgan kimsalarning kun sayin avjiga minayotgan tazyiqlaridan tolayotganligi shundoq yuz-ko’zlaridan bilinib turardi.
– Sizlar tugilgan mushtdek bir bo’lishlaring kerak. O’zaro nifoq, ixtilofning bahridan o’tinglar. Adabiyot millatning ishi. Unda mahalliychilik, tasodifiy hodislar bo’lmaydi. Birgina bema’ni kitobning zarari millat uchun yuz yillarga tatiguvlik fojiaga aylanishi mumkin.

O’shanda men shoirning xalturachilik va soxta adabiyotga tish-tirnog’i bilan qarshi turishining sababini anglab yetgandek bo’ldim. Bugun ayniqsa «sariq adabiyot» balo-qazodek bostirib kelgan kunlarda Shavkat Rahmonning o’rni shu qadar bilinmoqdaki. Qarang, adib va adabiyotning chegarasi qolmadi. Pul, mablag’i bor odamlar bugun eng iste’dodli odamlarni mardikorlikka yollab ham kitob chiqarishmoqda. Bolalari uchun non istab yurgan adiblar ular beradigan «sariq chaqa» uchun adabiyotimiz tarixida hech qachon kuzatilmagan qabohatga qo’l urmoqdalar.

Shavkat Rahmon adabiyot uchun hamma narsani bo’yniga olgan shoir edi. G’alamislarning tahdid va tazyiqlaridan ortga chekinadigan, qo’rqib, talvasaga tushadiganlar toifadan emasdi. Haqiqiy adabiyot qurbonlarsiz bo’lmasligini dil-dildan his qilgan shoir ortga qaytishni, murosaga borishni istamasdi. Zotan o’rtada millat uchun hamisha qismat vazifasini o’tovchi Vatan Adabiyoti turardi. Vatanga to’g’ri, haqqoniy, xalq adabiyoti kerak edi. Shavkat Rahmon she’rni qasidabozlik, sharmandali xushomadbozlik, tama’girlik, laganbardorlik, o’tkinchi siyosiy o’yinlarga qurbon keltirishlardan asrab qolishga harakat qilgan va bu yo’lda ko’p narsaga erishgan barmoq bilan sanarli o’zbek shoirlaridan edi. Shoir deyarli maqola yozgan emas. (O’sh voqelari munosabati bilan yozgan maqolasini istisno qilganda. Bu haqda keyinroq so’z yuritamiz – m.) Ammo «Vatan» gazetasining 1992 yil, 14-22 iyul sonida e’lon qilingan suhbatda u shunday degan edi: «Millatimning yaxshi o’g’illarini, qizlarini ko’rsam, kayfiyatim ko’tariladi. Garchi millatning oyoqlariga qarab emas, millatning boshiga qarab fikrlashga o’rgangan bo’lsam ham ba’zan ich-ichimdan o’kinchlar, g’azablar oqib keladigan paytlar bo’ladi. Chunki millatparvarlik baland g’oyalar va bu g’oya bugungi adabiyotning yetakchi mavzusiga aylanmog’i, har bir vatandoshimizda millatparvarlik tuyg’usini uyg’otmog’i zarur…» Adabiyot va adiblik mas’uliyatini ana shunday anglagan va bu g’oyaga sadoqat bilan xizmat qilishni o’zining muqaddas burchi deb bilgan Shavkat Rahmon o’zidan ham, boshqa qalamkash do’stlaridan ham shuni talab qilardi. Jahon adabiyotining porloq siymolaridan biri Federiko Garsia Lorka she’rlarini aslidan o’zbek tiliga o’girib, qator qator betakror she’riy injular yaratgan shoir hali adabiyotga yetarlicha xizmat qilmadik, deb o’kinar, hech qachon katta da’volar qilmasdi. Uning tiynatiga da’vogarlik, buyukparastlik, shuhratga harislik batamom yot edi. U o’z avlodining yutuq va kamchiliklarini ro’y-rost ayta olardi. Milliy istiqlol uchun kurashning oldingi safida turgan, til va tarixni oyoq osti bo’lishdan asrashga bel bog’lagan, xalqimizning toptalagan haq-huquqini qaytarib berishga chog’langan, imperiyaning razil o’yinlarini fosh etish, millatni paxta qulligidan xalos qilish, bolalar va ayollar o’limi, milliy qadriyatlarning kamsitilishi kabi xalqimiz boshida qilich qayrab turgan muammolarga javob qidirgan shoir o’z avlodining nimalarga qodir va nimalarda ojiz ekanligini yashirib o’tirmasdi. U yozadi: «Men mansub bo’lgan avlodning kuchli tomoni dadil fikr bilan chiqqanida, ojiz tomoni esa, shu fikrni himoya qilishda sobitlikning yetishmasligida bo’lsa kerak… Men mansub avlod hali o’z vazifasini to’liq bajargani yo’q…» Shoir o’z avlodi va ulardan keyin kelayotgan qalam ahlining qismatiga ham befarq emasdi: «Istardimki, bu beg’araz avlod o’zlari sig’ingan g’oyalarini, bayroqlarini nopoklarga berib qo’ymasin! Aks holda, har qanday baland g’oya, har qanday muqaddas bayroq kirlanib, insonlarni yaxshi amallar yo’lida birlashtirishday buyuk quvvatdan mahrum bo’ladi. Bundan esa, Xudo asrasin!»

Bugun o’sha saksoninchi yillarning oxiri, to’qsoninchi yillarning boshida mamlakatimizda sodir bo’lgan voqealar xususida o’ylar ekansiz, millatimiz chinakam fojialar domidan oson-omon o’tib olganini his qilasiz. 85-yildan boshlangan qatag’onning yangi oqimi ming-minglab o’zbek xonadonining sho’rini quritishga qaratilgan mustamlaka siyosati ekanligi, bu siyosat millat umurtqasini yana yuz yillarga sindirib yuborishni maqsad qilganligini anglash qiyin emas. Milliy urf-odatlarga qarshi boshlangan oshkora tajovuz, Maskovdagi Butirka va Lefortova qamoqxonalariga sudrab olib ketilayotgan dehqonlar va generallar, parchalanib, kun-fayakun bo’layozgan sho’rolar davlatining o’lim oldi talvasasi edi. Ag’darilib, manguga yo’q bo’layotgan imperiyani «Jez otliq» suvratida tasavvur qilgan shoir yozadi:

Hamon ulug’ kelbat,
hamon boshi tik,
hamon tog’ni bo’lar qilichin zarbi,
quturgan bu hangi ayg’ir-da tetik,
dunyoga tashlanar ko’zi och harbiy

Ko’zingiz o’ngida Sankt-Peterburg maydonida savlat to’kib turgan va Osiyoni butkul rasvo qilgan, yuzlab millatlarning yostig’ini quritgan Brinchi Petr jonlanadi. Uning takabburona kelbati, ostidagi «quturgan hangi ayg’ir» qilmishlari ko’lamiga mos. Butun maqsadi, o’y-xayoli bosqinchilik bo’lgan «ko’zi och harbiy» dunyoga tashlanmoqda. Shoirning o’tkir majoziy tili zamirida bosqinchi quturgan it, och qashqirdek jonlanadi.

Ikki yuz yildirki
ulashib sho’rish,
mag’lublar boshida qahqaha otar,
hattoki mangu erk timsoli bo’lmish
osmon ham ko’nikib qoldi bu zotga.

Birinchi Petrning tajovuzkorona yurishi XVIII asrdan, u Russiyani buyuk imperiya deb e’lon qilgan kunidan boshlangan edi. Shimolu Sharqqa qarab o’z sarhadlarini kengaytirib borgan imperiyachilar yo’llarida uchragan jamiyki mavjudotni zeru zabar qildilar, ne-ne millatlar, irqlar, tillar yo’q qilindi. Bugun hatto otasining ismini unutgan qavmlar o’sha yo’q bo’lgan millatlarning urug’-aymoqlaridir. Shoir ikki yuz yildan buyon dunyoga g’avg’o ulashib, mag’lub etilgan xalqlar mazori ustida dahshatli qah-qaha otayotgan «jez otliq»ning qilmishlariga «mangu erk timsoli» bo’lgan osmon ham bo’yin tovlamay ko’nikib qolganligini iztirob bilan bayon qiladi. Yo’q qilingan millat va xalqlarning taqdiriga befarq bo’lib qolgan osmon ostida «jez otliq» sodir qilgan vahshoniyatning chek-chegarasi yo’q. U insoniyat boshiga bitilgan haqiqiy balo, ofat.

Ozmi bu dengizlar,
ozmi bu yerlar,
ozmi tojlarini uzatgan yurtlar,
o’z qonin simirib chirigan erlar,
boylangan hurlaru talangan durlar.
Tuyoqlar yanchmagan nimalar qoldi,
Aytarmi qaytadan tirilgan yodlar.
Turonday sarg’aymish ot peshobidan
Samoviy xitoblar,
Aziz kitoblar.

Yer yuzida na dengiz, na daryolar qoldi. Ular hamma narsani «onalarining mahri»ga aylantirdilar. Otliqning tuyog’i yetgan yerki bor, uning qonli tasarrufiga o’tdi. Otliqqa sha’n-shavkatli imperiya kerak. Imperiya – bu o’lim koshonasi. Uning qo’rg’onlari ichida zindonlar, dorlar, qullar, jallodlar va mahramlar bor Imperiya bu – oyoq ostiga yiqilgan boshlar saltanati, to’shalgan tojlar, taqdim qilingan «hurlar» va «durlar», haramlar, kanizaklar, molu dunyolar… Otliq dunyoga ov qilgani kelgan. Uning tuyoqlari ostida nimalar toptalib yotgani bilan ishi yo’q. Shoirning ayovsiz tili eng qaltis majozga murojaat qiladi va deydi: otliq ayg’irining peshobi borliqni ko’mib tashladi. Bu quritguvchi, qaqshatguvchi harom suvdan borliq kuyib-jizg’anakka aylandi va dunyoning ilohiy dasturlari bo’lmish muqaddas kitoblar «Turonday sarg’aydi». O’limning halokatvor tasviri, ko’z o’ngingizda peshobga cho’milayotgan zangor vodiylar, bulg’angan muqaddaslar, itlarga talangan hurlar namoyon bo’ladi. «Jez otliq»ning dastidan ellar, yurtlar bedodga kelgan, u qaerga bormasin, qayoqqa ayovsiz tuyoqlarini tashlamasin faqat va faqat qora kunlarni olib keladi. Shoir «jez otliq»ning surunkasiga ikki yuz yildan buyon davom etayotgan «sho’rish»i nihoyat odam farzandlarini qattiq holdan toydirganini bayon qilarkan, xitob qiladi:

Bas, telva suvori,
haddingdan oshma,
quturgan ayg’irning jilovini tort,
ikki yuz yillarki ellar boshida
tuyog’ini qayrar bu dahshatli ot…
Jez otliq o’zini uradi har yon –
Mash’um saltanatning sohibqironi,
Chayqalar bug’ilgan bir bahri faryod,
Bo’riday ergashar el intiqomi.

Imperiya so’nggi onlarini yashamoqda. Har nening nihoyasi bo’lganidek jez ot va ayovsiz suvoriyning ham umri sanoqli. Ikki yuz yil qon bahri guldirab oqdi, ikki yuz yil millatlar mazoristoni kengaya bordi. Yetar. Shoir «telba» so’zini atay «telva» tarzida qo’llaydi, chunki oddiy turonliklar tilida «telba» «telva» shaklida iste’mol qilinadi. Modomiki gap oddiy xalq haqida borayotgan ekan uning shevasida gapirgan ma’qulroq tuyuladi. Bu hol, umuman, Shavkat Rahmon she’riyatiga xos hodisa. U kutilmagan majozlar qatori juda kam istifoda etiladigan gavhor so’zlarni topib, uni mavzun satrlari orasiga kiritishni suyadi. Ijtimoiy-siyosiy mavzu azaldan she’riyatda bor hodisa. Shoirlar hamisha davrning muhim hodisalariga o’z munosabatlarini bildirganlar. She’rda ijtimoiy mavzuni qo’llashning turli uslublari bor. O’zbek shoirlari muayyan zamonlarda bu mavzuga o’ziga xos tarzda murojaat qilganlar. Masalan, kollektivlashtirish avjiga mingan va adabiyot siyosiy hayotning ajralmas bir juzviga aylangan yillarda muhim voqelarni baland pardalarda tarannum etish bora-bora adabiy uslublarning zaiflashishiga olib keldi. Adabiyot siyosat arboblarining didiga moslasha bordi va natijada o’zining asl qiyofasidan mahrum bo’layozdi. «Jez otliq» mazmunan siyosiy she’r. U ikki yuz yildan buyon davom etib kelayotgan Rusiyaning mustamlaka siyosatiga qarshi qaratilgan. Ammo bu shoirning shunchaki norozilik bayonnomasi emas. Bayonnomalar bildirish adabiyotning vazifasiga kirmaydi. Siz Peterburgning qandaydir maydonida haybat solib turgan «jez otliq»ni tasavvur qilasiz va ko’z o’ngingizda tarixiy panorama jonlanadi. Tulporlar tuyog’ining gumburlashi, qilichlarning jarangi, sovut kiygan lashkarlar, ularning vahshiy nigohlari. Manzara tobora kengaya borib, nihoyat shunday miqyosga yetadiki, go’yo borliq bu yirtqich otning peshobiga cho’milib yotgan sap-sariq hovuzga aylanadi. She’riy satrlarning quyma ohangi, kutilmagan tashbih va istioralar manzarani to’liq tasavvur qilishingizga ko’maklashadi. Saksoninchi yillarning ikkinchi yarmida yaratilgan bu she’r Shavkat Rahmonning imperiya tanazzuli  haqidagi o’ziga xos bashorati edi, desak mubolag’a bo’lmaydi.

…Sahroda ko’rinar tag’in To’maris,
tag’in bir qo’zg’atar sabr toshini,
bu safar meshgamas,
qon dengiziga
otar bu zobitning og’ir boshini…

Bu – Shavkat Rahmonning she’riy bashorati edi. Imperiya poytaxtida yashab ko’rgan shoir uning nimalarga qodir ekanini yaxshi bilardi. U millatining To’marislar kabi o’lmas ruhi qo’zg’olib bir kun ikki yuz yil cho’zilgan bu asoratdan xalos etishiga ishonardi. Faqat shunday ruhgina ruhsiz jasaddangina iborat «jez otliq»larni mag’lub qilishini chuqur his qilgan shoir uning muqarrar halokati haqida xabar beradi. Millatning to’marisona ruhi bu «zobit»ning toshdek zil-zambil boshini meshga emas, balki uning o’zi yaratgan so’nggi yo’q qon dengiziga uloqtirib tashlaydi.

Vatanga, uning har zarra tuprog’iga fitriy muhabbat va e’tiqod Shavkat Rahmon she’rlarining bosh fazilati bo’lib qoldi. Shoir oxirgi lahzalarigacha buyuk Turkiston birligini orzu qilib yashadi. Yuqorida eslatilgan suhbatda u shunday degan edi: «Atigi besh-o’n yil ilgari mafkurachilar Turkiston g’oyasini o’lik g’oya deb targ’ib qilardilar. Biz bu muhtaram akaxonlar o’z xalqiga, vataniga shu qadar zarar berish san’atini qaerdan, qanday qilib o’rganib oldilar ekan, deb ajablanardik. Vaqt har bir narsani o’z joyiga qo’yadi. Sun’iy aralashuvdan buzilgan qadriyatlar asliyatiga qaytadi. Yangi iqtisodiy, siyosiy sharoitda qadim Turkiston o’lkasining qarindosh xalqlari bir-birlariga astoydil talpina boshladi. Besh respublikaning kuchli ziyolilari boshini qovushtirish orqali boshqa sohalarni ham yaqinlashtirishni sharoit talab qilib turibdi. Ichki va tashqi siyosatning muvofiqlashtirilishi, narx-navo, soliq, boj siyosati, kommunikatsiya, umumiy chegara, birlashgan armiyaga doir masalalar hal qilinsa, Turkiston o’lkasida azaldan istiqomat qilayotgan xalqlarning tub manfaatlariga mos kelmaydimi? Xitoy bilan Rossiya oralig’ida pirovard natijada har tomonlama rivojlangan, o’zining ilg’or, insonparvar siyosati bilan jahon hamjamiyatiga ta’sir qilaoladigan yagona siyosiy makonning barpo bo’lishidan hammamiz manfaatdormiz».

Buyuk Turon kengliklaridako’milib yotibdi hadsiz xazina,
ko’milib yotibdi yillar qa’rida
xazinaga tutash sanoqsiz zina…
Adashdim,
ruhimda parokandalik
ko’p sirli asrlar shabistonida,
kezganday bo’laman aziz bitiklar,
donishmand ellarning qabristonida…

Vatan tushunchasi kuni kechaga dovur shu qadar mavhum ediki, uning sarhadini belgilab olish uchun shoirlar ham jug’rofiy atamalarni qalashtirishdan nariga o’tmasdilar: «Xadradan Arbatgacha, O’shdan tortib to Sibir, Butun sayyora bo’ylab bo’y taratgan muattar, Shu Vatan biznikidir, shu Vatan biznikidir…» Asl Vatan tushunchasi o’lib bormoqda edi. Shoir «buyuk Turon kengliklarida» dafn etilgan had-hisobsiz milliy «xazina»larni qidiradi. Ammo ular shu qadar chuqurlikka dafn etilganki, son-sanoqsiz zinalar bilan unga tomon tushiladi. Bu xazina – parokanda qilib tashlangan Turonning shonli o’tmishi, uning yalovbardor, tug’bardor xalqi, dunyo xalqlariga saboq bergan donishmandlari, ma’rifati va madaniyati. O’tmish agar tarix nuqtai nazaridan baho beradigan bo’lsak juda nisbiy tushuncha. Biz uni oddiy qog’ozlarga qayd qilingan «material» sifatida qabul qilishga o’rganib qolganmiz. Aslida u jonli vujud bo’lib, hali-hanuz qoni silqib turibdi. Uni na yashirib bo’ladi, na yo’qotib. Tanangizdan silqib oqib turgan qonga e’tiborsiz bo’lishingiz mumkinmi? Xuddi shu jarohatini unutgan xalqlar bora-bora o’z vujudi uzvidan ayriladi, ya’ni nihoyat u chiriy boshlaydi va kesib tashlanadi. Tarixsizlik, xotirasizlik shu nuqtadan boshlanadi. Shoir xuddi moziyga befarqlik va loqaydlik tufayli kelib chiqqan kulfatlardan ogoh etadi:

Xalqlar injularni o’tmishlaridan
zarralab-zarralab tergan paytida
biz nogoh shamolda ochilib qolgan
qancha javohirni ko’mdik qaytadan.
Bu qullik belgisi
yoki ko’rlikmi,
yo bandi bo’ldikmi hirs, ta’malarga,
o’zgaga tutdikmi javhar o’zlikni,
qo’rqdikmi odamxo’r mahkamalardan?!

Mutaraqqiy xalqlar o’z tarixlari va tarixiy xotiralari tufayli insoniyat taraqqiyotining baland zinalariga chiqib oldilar. Ular o’zinikini birovaga sadaqa qilmadilar, birovnikini o’zniki qilmadilar. O’g’irlangan shon-shuhrat bilan uzoqqa borish mumkin emas ekan. Bugun dunyo xazinalariga sochilib ketgan buyuk Turkiston tarixi, uning muqaddaslari haqida so’z yuritgan tarixchilar yoqalarini tutib qolmoqdalar. Bu tajovuz va o’g’rilikning umumdunyoviy suvratiga qarang. Bir odamning cho’ntagiga qo’l tiqqan kisavur umrining falon qismini avaxtada o’tkarsayu, butun millat tarixini talab ketgan o’g’rilar ularni o’z sandiqlarida saqlasalar. Mana bu raqamlarga e’tibor bering-a: N`yu-Yorkdagi «Metropoliten» muzeyida temuriylar davriga oid quyidagi tarixiy ashyolar (ularning ta’biri bilan aytganda, eksponatlar) saqlanmoqda: medal`on, muhr, pichoq, xanjar, oltin va kumushdan yasalgan, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan qilich dastasi, bronzadan ishlangn ko’zachalar, oltindan yasalgan uzuklar, bilak uzuklar. Ulug’bek Kuragoniy deb yozilgan, nefritdan ishlangan ko’zalar va boshqa buyumlar. Boston muzeyida: patnis, qadahlar, vazalar, ko’zalar, siyohdonlar va kalit. Buyuk Britaniya muzeyida: ingliz qiroli Genrix 1U ning Amir Temurga va Mironshohga yuborgan maktublari nusxalari. Frantsiyaning Luvr muzyeida: Amir Temurning Karl 1U ga yo’llagan ikki maktubi, isfahonlik usta Izaiddin ibn Tojiddin yasagan bronza shamdonlar (1397). Rossiya, Sankt-Peterburg Davlat ermitajida: Temurning o’g’li Mironshohning nomi yozilgan uzuk, Shohruhning xotini, Ulug’bekning onasi Gavharshodbegimning muhri… Bu ro’yxatni istagancha davom ettirish mumkin.

Vatanim deyman-u, bag’rim qon bo’lar,
Bu qanday vatanki,
Xoki birikmas,
Buyuk Turon kengliklarida
urug’lar bir-birin yedi tiriklay.
Bu qanday vatanki,
shohizindalar
bir g’arib elining orini sotsa,
shoirlar saltanat zinalarida
mansabu martaba tilanib yotsa.
Ey, siz, adashganlar…
Elning qonida
nahotki samoviy chechaklar so’lgan!
Iloj qolmadimi jang maydonida
Ollohu akbar deb o’lishdan bo’lak?..

Tarixiy tarqqiyot, milliy ma’rifat ko’zlarini ko’r qilgan hodisa – ixtilof, o’zaro dushmanlik, tuqqan-tug’ishganlarning adovati, tanglik va torlik, boylik, molu dunyo uchun murosasiz kurash, toju taxt, davlatu sarvat uchun olib borilgan jangu jidollar. Buyuk Turonning mudhish fojiasi shu!.. Taqdir taqozosi bilan vatanga sohib chiqib qolgan shohu shohzodalar, amiru umaro, xonu xoqonlar bilibmi-bilmaymi xalq taqdirini ot jilovini keng sahroda istagan tomonga burib solgandek hal qildilar Ular uchun millat va xalq taqdiri haram va yotoqxona oralig’ida hal qilinadigan shahvoniy hodisadan o’zga narsa emas edi. Ana shuning uchun olim va fozillar, shoir va adiblar ularning ostonasida parcha nonga zor qilindi, faqat ilohiy haqiqatni yozishga buyurilgan qalam ularning oyoqlarini yalashga, to’pig’laringi hidlashga boshladi. Tarixlar «falonnoma» va «pismadonnoma»lardan nariga o’tmadi. Iblislar malakka, itlar, qo’yga, qashqirlar jayronga aylantirildi.

Ey, elim,
qachondir bir gala bedil
ko’ksingdan dilingni sug’urgan mahal
nega shol yuzingni burding teskari,
nega tirik qolding ichmasdan zahar?!

El-yurt qismati otning oxirgi tuyoqlari, aslida az azal itning keyingi oyog’i edi, xolos. Ammo nega bu xalqning boshiga mudom ko’rgiliklar toshi yog’ilishi kerak? Nega u o’zinikiga ham, o’zgaga ham faqat qul bo’lishi kerak? Sababi: «qachondir bir gala bedil» uning ko’ksidan qalbini yulib olgan! Shoirning alam-iztirobi shundan. Ko’ngli sug’urib tashlangan xalq bilan qanday yashash mumkin? Axir, u to’da, guruh, qabila, emas, xalq! Xazinalari talon-taroj qilingan, tashib ketilgan, o’g’rilangan, toptalgan, ma’nan va ruhan axta qilingan. Xazinalarini topib borish uchun yer qa’riga son-sanoqsiz zinalar osha tushishi kerak. Shavkat Rahmon hayotining so’nggi lahzalarigacha bir jumboqni yechishga urindi, bedavo dard oyoq-qo’llarini kishanlab, bir qultum havoga muhtoj qilib qo’yganda ham ana shu niyatdan qaytmadi va bu yechuvsiz muammoni o’zi bilan tuproqqa olib ketdi. Muammo – Sharqning bir-biriga qon-qardosh xalqlari o’rtasidagi sun’iy to’siqlar, sun’iy begonalik edi. O’sha paytda qo’liga tushgan qandaydir anglab bo’lmas ism sohibining «Bolta bilan kallaklash» kitobini o’qib chiqqach, mahalliy muallifning mayda millatchiligidan shu qadar iztirobga tushgan ediki, xiyla mahalgacha o’ziga kela olmay qiynalib yurdi. Tiynati pok shoir oddiy qalamkashning tirik va haqqoniy fikrlaridan yosh boladek quvonar, tom-tom kitob chiqarib, millat va vatan tuyg’usini mansab-martaba uchun qurbon keltiradigan, butun ijodini mukofot da’vosiga tikkan, moy unadigan vositalarning hamma nuqtasiga paxta qo’yib yuradigan xoin shoirlardan jirkanar, adabiyotni halollik va soflik maydoni deb anglar, shu g’oyaga hayotini tikkandi. Shavkat Rahmonning murosasizligi, har nechuk pastkashlik va munofiqlik bilan mutlaqo chiqisholmasligi uning har bir satrida, o’sha satrlarda ufurib turgan valiyona nafasida, she’rlarining goh ko’tarilib, goh yana shiddat bilan pastga enguvchi ohangida, goh fojeiy, goh jangovar ayqiriqlarida, har bir bo’g’inida, ba’zan och, ba’zan to’q qofiyalarida baralla sezilib turadi. Shavkat Rahmon she’riyati zarb she’riyati, yurak titrog’i, tafakkur shu’lalaridan quyilgan she’riyat. Odatda bir satr she’rni oylab yozadigan, bir so’z yo iborani oylab tusmallab qidiradigan, lug’at titkilaydigan shoirlar bor. Bu holni ular o’zlari e’tirof etadilar. Ehtirosi so’nib, ilhomi tosh qotib bo’lganidan so’ng, oradan bir oy o’tib nihoyat topib olgan so’zini she’rga yopishtiradigan shoirlar Shavkat Rahmon she’rlarini tushunmaydilar. Bu she’riyat hech mubolag’asiz faqat turk-o’zbek adabiyotdagina emas, jahon adabiyotida ham tom ma’nodagi yangilik edi. Ammo, afsuski, Shavkat Rahmonning vafotiga o’n yil to’layozgan bo’lishiga qaramay bu betakror shoir ijodi haqida na adabiyotshunoslik, na munaqqidlar lom-mim demadilar. Aslida ham Shavkat Rahmon ijodi hech kimning nazar-e’tiboriga muhtoj emas. Muhtojlar munaqqid ham topadilar, adabiyotshunoslikni ham yolpi yollay oladilar. Kerak bo’lsa, ular haqida kitoblar yozilib, tadqiqotlar olib boriladi.

Saksoninchi yillar she’riyati o’zbek adabiyotida maxsus davrni tashkil qiladi. Oktyabr inqilobi bilan boshlanib tarixni ters aylantirgan va qariyb bir asr davom etgan mustamlaka sharoitida yashagan xalqlar o’tgan asrning so’nggi o’n yilliklaridan boshlab bu holga ortiq dosh bera olmasliklarini anglab yetdilar. Yer kurrasining oltidan bir qismida yaratilgan poyonsiz GULAGning umr shomi yaqin kelmoqda edi. O’sha yillar Maskovda o’qib kelgan bir guruh o’zbek ijodkorlari bu hodisani «ichkari»da hamon «Vatanim SSSR, gulshanim SSSR» deb she’r yozib yurgan shoirlardan ko’ra chuqurroq his qilardilar. Saksoninchi yillar she’riyati g’oyaviy o’zgarshilarni boshlab bergan davrgina bo’lmay, u she’rda shakliy o’zgarishlar yasagan davr bo’ldi. She’riyat minbardan pastga tushib, odamlarning bevosita o’zi bilan muloqot qilishga kirishdi. Keskin shakliy tajribalar bilan birga boshlangan siyosiy kurashlar davrning eng dolzarb masalalarini maydonga olib chiqa boshladi. Xuddi shu davrning qaynoq qozonida pishib yetilgan shoirlarning to’ng’ich bo’g’inida Shavkat Rahmonning ham nomi bor edi. Shavkat Rahmon she’riyatga nima olib kirdi? Uning she’rlari o’z salaflari va tengdosh shoirlar she’ridan nimasi bilan farqlanardi? Shavkat Rahmon ijodining saksoninchi yillar adabiyotidagi mavqei qanday edi? Shoir she’riyatining keyingi bo’g’in she’riyatiga ta’siri nimalarda ko’zga tashlanardi qabilida savol qo’yiladigan bo’lsa, unda quyidagi manzara hosil bo’ladi.

G’oyaviy jihatdan Shavkat Rahmon she’riyati murosasiz she’riyatdir. Bu she’riyat sodir bo’lajak inqilobiy hodisalarning hudaychisi sifatida mustamlaka zulmi ostida ezilgan xalqimizning fojiali ahvolini keskin ochib tashladi va uni ayovsiz tanqid ostiga oldi. Biroq bu tanqid faqat «padaringga la’nat»dan iborat bo’lmay o’ta ta’sirchan va betakror tilda ifolangan jonli, tirik she’rlardan iborat edi. Shavkat Rahmon mustamlakaning tub sabablarini ochib tashlar ekan (bunga yuqorida qisman guvoh bo’ldik) tarixiylik mezoniga qat’iy amal qiladi. Ya’ni, tarix sahnasida millat va xalq nimalarda ijobiy va nimalarda o’ta salbiy rol o’ynadi? Tarixning yaratuvchisi bo’lmish xalqning milliy tarix oldidagi mas’uliyati nimalardan iborat bo’lishi kerak edi? U, eng avvalo, ana shu savollarga javob axtardi. Millat baxtsizligining ichki omillari nimalarda ekanligini ko’ra bildi va uni shaffof poetik til bilan ifodalay oldi. Shakl jihatidan Shavkat Rahmon she’riyati an’anaviy bo’g’inning batamom yangicha ko’rinishi edi. Uning she’rlarida turdosh harflar bilan boshlanuvchi satrlar, tutiq belgisi, satrlarni sindirish va shu bilan shaklning ta’sirchanligini oshirish, voqeabandlik, eng muhimi, baland, jo’shqin ehtirosning sintezi yaqqol ko’zga tashlanadi. Shoirning biror satrini loqayd, yoxud shunchaki daftarga qayd qilish uchun o’qib bo’lmaydi. Aslida ham Shavkat Rahmon she’rlari og’ir o’qiladi. U o’ta burro tilni taqoza qiladi. Silliq ishqiy she’rlarni, balandparvoz qasidalarni o’qishga moslashgan tillar bu she’riy satrlarni talaffuz qilishda bir necha marta tilini «sindirishi» lozim bo’ladi. Shuning uchun Shavkat Rahmonning to’rt qator she’ri ham na zamonaviy, na estrada, na mumtoz qo’shiqchilar tomonidan kuyga solingan emas. Bu she’riyatga xos bastakor va xos ovoz kerak. Agar Shavkat Rahmon she’rlari asosida tasviriy san’at asari yaratilsa, u Sal`vador Dalining emas, ehtimol Van Gogning manzaralariga o’xshab ketgan bo’lardi. Agar Shavkat Rahmonning she’riyati asosida musiqa yozilsa, u shubhasiz Betxoven musiqalariga o’xshash bo’lardi. Agar bordiyu uni ijro etish lozim bo’lganda faqat Paganini ijro etishi mumkin edi, xolos. Zotan, o’ta milliy shoirimiz eng go’zal umuminsoniy g’oyalarning betakror musannifi edi. Siz, agar she’riy did va farosatingizga shubha qilmasangiz, mana bu satrlarga e’tibor bering-a:

Dunyoga sig’madim,
sig’madi dunyo
g’urbatdan toraygan tabiatimga,
qop-qora chechakday sochilmish xulyo
jo’mardlar ko’milgan tariqatimga.

Dunyoga sig’maslik va dunyoning inson tabiatiga sig’masligi buyuk ruhlar olamida kechadigan tazod holat. Dunyoga sig’maslik – uning keng bag’rida tordan-tor, maydadan-mayda kimsalarning yashayotganligidan, bu kimsalardan o’tib yuqoriroq va kengroqqa nazar soladigan bo’lsangiz, guvoh bo’ladigan manzarangiz undan-da dahshatli. Bunday dunyoga sig’magan odamning tabiati dunyoni sig’dira olmaydi. Satrlar oqimining quyilib kelishi tonggi shabadaga, tungi daryolar tovushiga, oy va yulduzlarning sokin suzishiga mengzaydi. She’r yurakdan quyilib kelmoqda, shoir kandakordek qo’liga poytesha olib so’zlarni chopmaydi, ularning oyoq-qo’lini kallaklamaydi. Ehtirosning o’zi satrlarni yasaydi, satrlar ichida so’zlar esa o’zini o’zi topib keladi.

Mayliga,
chechaklar qop-qora bo’lsin,
yiqitsa, shu yo’lda yiqitsin taqdir,
qurtlagan istaklar shu’lasi so’lsin,
xudoyim siylagan hurligim yaxshi.

Shoirning «jo’mardlar ko’milgan tariqati» nima? Tariqat yo’lida faqat xudoning mardlari – valiyullohlar yuradi. Tariqat ahli – mardlar, solihlar, siddiqlar, poksirishtlar. Bu tariqat bugun jo’mardlar ko’milgan qabriston. Undan xulyo qolgan va u ham qop-qora chechaklarga o’xshaydi. Qop-qora chechaklar ham Shavkat Rahmon ilk bor she’riy til iste’moliga olib kirgan ibora. Siz qop-qora chechakni tasavvur qilasiz. Qarang, qip-qizil chechaklar bor, ammo qop-qorasi nima? Afsuski, bunday chechaklar faqat odam yuragida o’nib, gullaydi. Darvoqe, yodingizga «Gullayotgan tosh» tushdi. Toshlar gullaydi. Ular qoyalarda yo’lbars po’stini yopinib kerilishidan tashqari, ruhan chunon ham gullaydiki, tasavvuringiz yashnab ketadi. Ammo shoir «qop-qora chechaklar»dan rozi, zotan qorami, qo’ng’irmi, ular qabristonga sochilib yotibdi. Demak, uni iblislar sochib ketgan taqdirda ham bari bir chechak. Qop-qora chechak. Iboraning favqulodda go’zalligini his qilayotgandirsiz. Shoir jo’mardlar yo’lidan borishni istaydi, agar uning so’ngida o’sha siz ham suyib qolgan chechaklar sochilgan mazor bo’lsa-da. Zero, «qurtlagan istaklar» unga kerak emas, unga bunday istaklar bilan yashagandan ko’ra, qurbon bo’lgan afzal, ammo jo’mardlar qatorida. Qop-qora chechaklar yoyilib yotgan mardi maydonlar safida. Zotan, unga xudo bergan, xudo «siylagan» hurlikdan, ozodlikdan ortiq baxt yo’q.

Bichilgan qullarning,
qulzodalarning
malak siymolarin o’ynatgan dunyo
yaralgan lahzadan hur odamlarni
iblislar tilida so’ylatgan dunyo.

Bu so’zlar tizimi musiqasi, zalvori, ohangi, achchiq va og’ir. Abgor musiqachining qo’lida kamoncha. U – ahli tariqat. Ana shunday dahshatli kuyni chalib bormoqda. Dunyo azaldan qullar va quldorlar munosabatidan iborat. Qul ham odam, ammo uning hech qanday insoniy haq-huquqi yo’q. Xo’jasi uning Xudo bergan yagona imtiyozidan ham mahrum aylagan va bichib tashlagan. Dunyo Xayyom iborasi bilan aytganda, qo’g’irchoqboz. O’ynatadi, o’ynataveradi. Qul o’yini va xoja o’yini. Axtalangan qullar va «qulzodalarning malak siymolarin» o’ynashini tomosha qiling. Xo’jalik da’vosini qilganlar o’zlariga qul yollaganlar, balki sotib olganlar. Axir, bir zamonlar odamlar qul qilinib, ochiq-oshkor bozorda sotilgan-ku. Shoir Qur’on ta’kidlari zamiridagi haqiqatga yovuq keladi. Buyuk osmoniy kitob ogohlantiradi: «Ey odamlar, iblis sizning dushmaningiz! Undan hazir bo’ling!..» Ammo iblisga ham odamni qiyomatga dovur ming kuyga solish imtiyozi berilgan. Xohlagan ishiga qodir iblis va ibliszodalar orasida qolib ketgan ma’sum inson olovdan yaralgan xilqatning makriga dosh bera olmadi. Uni har qadamda ta’qib qildi, aldadi, avradi, aytganini qildirdi, xullas, odam bolasidan iblis yasadi. Bu sinov olamida iblis qutqusiga uchmagan odamlar kamdan-kam topiladi. Zero, uning ham chek-chegarasiz imtiyozi va qudrati bor! Shoir to’rt yonda avjiga mingan iblislar bazmiga duch keladi. Haqsizlik, g’irromlik, munofiqlik, sotqinlik, bu ham yetmagandek, asriy asoratlar. Dunyo ana shunday makru hiyallar manzili:

Chiroyli ermaklar mahzanidir ul,
mag’izi qayg’udan,
po’stlog’i zardan,
sarg’arar ochilmay turib qizil gul,
tuprog’i jimgina qusgan zahardan

Dunyoning eng qisqa va hiqqoniy ta’rifi – ana shu! Yaltiroq gap-so’zlar, yolg’on shiorlar bilan aldanib kelayotgan olomon. Uni mana, necha ming yildirki ahmoq qilishadi. Yolg’onlar surguchini og’ziga solib qo’yishgan. Olomon tamshanadi. Uning ko’zlarini o’ynatib yaltir-yultir ashyolarni ko’z-ko’z qilishadi. Hamma narsa sizlar uchun. Xalq baxt saodati uchun, bolalar, ayollar uchun deydi dunyo ahli. Ular qachondir makkor pirlari yaratgan yo’l va uslublardan ustamonlik bilan foydalanadi. Qarang, aldovning eng oliy usulli: go’yo hamma narsa xalqning bolalari uchun emish. Ovsarlar esa bunga ishonishadi va beshik yurgaklari, hidlangan lattalarini chayayotgan, yigirma yoshida qartayib qolgan xotinini ham ishontiradi. Hali yosharib ketasan, falonchi boyning qizidek, deydi ovsar. Dunyo o’z-o’zicha makkor emas, uni makkorlar boshqarishadi. Aldov, makr va yolg’onlar bilan. Zotan bu yolg’onlar – «chiroyli ermaklar» odamning esini og’diradi. Uni anglashning o’zi muammo. Muammoligi boisidan odamlar uni hech qachon tushunishmaydi va hayotning murakkabligidan nolishadi. Aslida «mag’izi qayg’udan» va «po’sti zardan» yasalgan dunyo ermaklarining haqiqatini angab yetish mushkul savdo. Buni hamma ham anglab yetolmaydi. Biz ovsarlar hayotning murakkabliklaridan noliganlari xususida gapirdik. Aslida hayotga asos solgan Buyuk Muallim uni bir ER va bir AYOLdan yaratgan. O’rtada hech qanday muammo yo’q. Buyuk Muallim ularga vaqt-vaqti bilan to’g’ri yo’ldan chalg’ib ketmasliklari uchun ibodat buyurgan, xolos. Davlat qur, davru davron sur, birni qul qil, birni bosib o’ldir, bir-biringni g’orat qil, tala, topta, demagan. Bu mudhish murakkabliklar Buyuk Muallimning ishi emas. Bu – iblisga qo’l bergan odam farzandlarining amali!

Chayqalar jaholat og’ochlarida
necha ming Mashrabu
Mansuri Halloj…
hamon yuksaladi yo’l boshlarida
odamzot qoniga to’ymagan jallod.
Tokay bu iblislik,
tokay bu yolg’on,
tokay tig’ ko’tarar qora guruhlar,
tokay bijg’ib yotar g’arib alamon,
ichiga tiriklay ko’ilgan ruhlar.

Yuqoridagi manzaraning daqiq poetik tasviri. Jaholat olami o’z sirlarini pinhon saqlaydi. Johillar hamisha etaklari ko’tarilib, fosh bo’lishlaridan qo’rqadilar. Bordiyu, ming, millionlar ichidan bir haqgo’y chiqib, ularning yuzidagi qora shaltoq pardani ko’tarsa, xudo urdi. Dor og’ochi tayyor. Guvoh ham bor, fatvo ham bor. Jallod esa to’lib yotibdi. Jaholatning qo’rqinchli tomoni shundaki, u hech kimga shafqat qilmaydi. Mashrabni osadi va unga shunday fatvo topadiki, alamon yana ming yil dor og’ochiga osib, azoyi qilish uchun yangi bir Mashrabni qidiradi. Musulmon Halloj bir kechada ming rak’at namoz o’qirdi, uni besh mahal namozni yolchitib o’qiy olmaydigan shariat ahli dorga osdi va shu yo’l bilan haqiqatning ko’zini ko’r qilmoqchi bo’ldi. «G’arib alamon» esa, «ichiga tiriklay ko’milgan ruhlar» bilan «bijg’ib» yotibdi. Achchiq istioralar nogoh ko’zingizni ochib yuboradi. So’zlarning keskin xurujidan dovdirab qolasiz. Shoir bu «bijg’ib yotgan alamon»ning najot yo’lini qidiradi.

Zulfiqor ruh kerak,
kerak chin yog’du,
chin ishq yolqinlari bag’rimga to’lsin,
jismimni toblasin faqat chin og’riq,
chechaklar qop-qora bo’lsa-da bo’lsin.
Bag’ri keng xudoyim
kechirib qo’yar,
yiqilsam yetmay ul haqiqatimga,
ko’milsam, ko’milay o’limi go’zal –
jo’mardlar ko’milgan tariqatimga.

«Zulfiqor ruh» iborasi ham Shavkat Rahmon majozlari silsilasidagi eng go’zal topildiq. She’r jismini g’oyat najib, kutilmagan, original majoz va istioralar bilan jonlantira oladigan shoir har bir she’rida kamida besh-oltita hech bir shoir hech qachon qo’llamagan majozni topib, uni o’z o’rnida mohirlik bilan qo’llaydi. Agar bordiyu tanqidchilik erinchoqlikni bir chetga yig’ishtirib qo’yib, xolisanillo ter to’ksa, o’zbek she’riyatida chinakam hodisa bo’lgan shoirning ijodiy sir-asrorlari olami ularga shunday hayratli chechaklarni taqdim qiladiki, uzoq vaqtgacha uning ta’mini unuta olmaydilar. Noumid shayton. O’sha kunlar ham kelar. Yuqorida nazardan o’tkazilgan she’rning nomi «Tariqat» edi. Tariqat – tor ma’noda yo’l, ravish. Keng ma’noda tasavvuf ma’nosini anglatadi. Ammo bizga anglanishi qiyin bo’lgan va hanuzgacha nima ekanni birov yolchitib isbotlay olmayotgan «tasavvuf»dan ko’ra «tariqat» yaqinroq. Shavkat Rahmon tabiatan tariqat ahliga mansub edi. U harchand hech qachon biror sulukka yoxud biror pirga qo’l bermagan bo’lsa-da, tabiatan sufiymijoz edi. Kunlarining birida ispaniyadan kelgan bir guruh mehmonlar Shavkat Rahmonga tariqat ahli zikrini o’z ko’zlari bilan ko’rish imkoniyatini yaratib berishini iltimos qilishadi. Ispanlarning Lorka she’rlarini asliyatdan tarjima qilib yurgan buyuk Naqshband vatandoshidan tariqat ahli zikrini so’rashlari bejiz emasdi. Zero, buyuk sufiylar va salaflar vatani bo’lmish Buxoroyi sharif dunyoga dong taratgan tariqat maktabi namoyondalarining xoki pokidir. Shavkat Rahmon o’sha paytda bir qur Toshkentga kelib Hasti Imom masjidida katta zikr halqasi tashkil qilgan «qodiriya» suluki zokirlarining zikridan xabardor edi, ammo taassufki bu zokirlarning murshidi hazrat Muhammadjon maxsum (Olloh rahmat qilsin) Tojikistonda istiqomat qilardilar va aksariyat muridlari ham o’sha yerlik edi. Shavkat Rahmon menga murojaat qildi. Men o’sha zahoti Tojikistonga bordim va hazrat shayxdan zikr halqasi tasvirlangan vediotasmani olib kelib berdim. Ispanlar tavirni ko’rishgach, juda xursand bo’lib, vatanlariga qaytib ketishdi. Haqiqatda, yuqorida aytganimdek, Shavkat Rahmonning biror tariqat maktabi bilan maxsus shug’ullanganligini bilmayman, ammo, Sharq falsafiy maktablarining katta bilimdoni bo’lgan shoirning tasavvufga qiziqmaganligiga ishonish qiyin. Har bir satridan jazaba va zikr ufurib turgan shoirning pokiza tiynatida sufiylikka botiniy mayl borligiga shubha qilmayman. Shoirning «Tariqat» she’ridagi so’nggi satrlar bejiz emasdi:

…ko’milsam, ko’milay o’limi go’zal –
jo’mardlar ko’milgan tariqatimga.

Mardlarning o’limi ham go’zal bo’ladi. Ularning hayoti o’limdan-da go’zal. Mashrabning o’limi, Mansurning o’limi, Bag’dodiy va Nasimiyning o’limi. Ularning o’lim haqidagi go’zaldan-go’zal she’riy bashoratlari. Agar o’lim Mansur yoxud Mashrablar siymosida namoyon bo’lmaganda, u xiyla tarovatsiz va dahshatli bo’larmidi?..
Turkiston birligi g’oyasi Shavkat Rahmonning oliy armoni, she’rlarining bosh mavzusi edi. U har doim suhbatlarda, yig’in yo anjumanlarda ayni ana shu nuqtaga ko’p urg’u berardi. Geosiyosiy jihatdan Markaziy Osiyoning mehvarida joylashgan va Turkiston xalqlarining umid-orzusi bo’lgan o’zbeklarning bu mintaqadagi tarixiy missiyasi chandon ulug’ligini teran anglagan shoir xalqalarimizning istiqbol hayoti birlik va yagonalikda ekanini yaxshi his qilardi va o’zining go’zal she’rlarida bu ulug’vor mavzuni qalamga olmoqdan charchamasdi.

Shuhrati sochildi bodiyalarga…
zarbadan beshtaga bo’lindi anduh. tuprog’i jimgina qusgan zahardan
Yillarga yem bo’lgan obidalarda
tinimsiz aylanar chinqiragan ruh.
Buzildi azob-la qurilgan dillar,
ilinjdan o’zga bir tuyg’u sig’madi.
Nasabin bilmagan sho’rlik yetimlar
g’aflatda uxladi,
kimlar yig’ladi?

Turkistonning sha’n-shukuhi buyuk edi. Shoir uning tarixiy shavkatidan qissalar so’ylamaydi. Bu shavkat bodiya – sahrolarga sochilib ketdi. Qum barxanlari ostida qolib, garmsellarga yem bo’ldi. Uning Torobiy va Jaloliddinlari bor edi. Oriyati qilichdek keskir, vataniga jonini hech bir ikkilanmasdan tikadigan jo’mardlari bor edi. Bari tarixga aylandi. Biroq tarixni ham aldash mumkin. To’rtta yolg’onchi bir bo’lib, uni qayta yozishlari, garangsib turgan qorni och xalqni aldashi hech gap emas. Qoraqum, Qizilqum, Urganch xarobalari oralab kezsangiz, ahyon-ahyon ushalgan maqbara yo mazoru marqadlarga duch kelasiz, ulug’vor shaharlardan qolgan yodgorliklarga duch kelasiz. Ularning tili yo’q, aks holda olamni hasratga to’ldirib qon qusgan bo’lardilar. Bosqinchilikning eng ayanchli ko’rinishini boshdan o’tkargan Turkiston xalqalari bu gal baloyi oxir zamonga giriftor bo’lgan edilar. Hamma narsani yo’q qilib yuborguvchi, yeb-yamlab ketguvchi bu balo Sharqning joniga chang soldi, uning qalbini o’g’irladi. To’rt tomoniga o’t ketgandek, beyodlik tutunlari qa’rida qolgan xalqlar hamma narsani faromush qildilar.

Fitnalar domida pishgan zulmdan
ayovsiz bosildi qo’zg’olgan yodlar,
o’zlikni toptagan makkor ilmdan
kulguga aylanib ketdi faryodlar.
Kim qoldi?
Iblisning makriga uchib,
qirpichoq bo’lguvchi alamon qoldi,
yuz yillik adovat zahrini qusib,
qoniga g’arq bo’lgan g’alayon qoldi.
Kim qolur?
Hattoki so’nggi lahzada
ko’zlari to’ymagan jobirlar qolur,
o’lim-la o’ynashgan nazm avjida
yuragi yorilgan shoirlar qolur.

So’nggi yuz, ikki yuz yil davomida dunyo xaritasini qayta tuzishga boshlagan avrupoliklar janubdan Osiyo xalqlarini, shimol tomondan ruslar Sharq xalqlarini mustamlakaga aylantirish siyosatini ishlab chiqdilar. Yer yuzi ikki irq tomonidan taqsimlab olindi. Uzluksiz qirg’inlar nihoyasida 1895 yil Amudaryoda to’qnashgan ingliz va rus bosqinchilari dunyoni teng taqsimlab olganliklarini tasdiqladilar va olis cho’zilgan daryoni o’zlari uchun chegaraga aylantirdilar. «Daryoning nargi sohilidagi dunyo seniki, bergi sohilidagi dunyo meniki!..» Bu daryo hozir ham bor va u hozir ham chegara. Tarix shu qadar ayovsiz sinovlarni boshdan kechirdiki, bugun Sharqning qiyofasi butkul o’zgardi. Endi Amudaryo o’zanlarga sig’may oqar ekan yuz yillik fitnaga yagona guvoh ekanligini yashirib o’tirmaydi. Endi uning sohillarida qolib ketgan ingliz askarlarining bosh chanog’ida qurt-qumursqalar yashaydi. Ustuxonlari afg’on shamollarida daryo toshlaridek charsillab ag’dariladi. Bosqinchi agar ming yil mazlumni oyoqlari ostiga olib bosib yotsa-da, bir kun shubhasiz sharmandalarcha mag’lub bo’ladi. Qanday kelgan bo’lsa, shunday o’z iniga qaytib ketadi. Shoirning chuqur lirik she’rlariga kirib kelgan tarixiy lavhalar jonli va quyuq buyoqlarda tasvirlanadi. Tarixiy mavzuga qayrilgan qalami kutilmaganda shu qadar o’tkirlasha boradiki, siz endi she’r o’qimaysiz, balki o’z-o’zingiz bilan talash boshlaysiz. Nimanidir isbotlaysiz, nimanidir inkor qilasiz.

Turkiston –
tarixi harbistonlarda,
to’kilib bitdimi buyuk qomatlar?
Ruhi dod solmasdi qabristonlarda
qaddini ko’tarsa agar nomardlar.
Buyuk ruh chirqirar…
Mudhish saroyda
zinodan to’ralgan necha dahriy zot
urchitar malaklar tug’ilgan joyda
o’zagi aynigan yangi maxluqot…

Amudaryoning ikki sohilida to’qnashgan «birodarlar» biri Afg’on cho’llariga, ikkinchisi Zarafshonga tomon ot soldi. Dunyo taqsimlandi. O’zi azaldan taqsimlanib kelgan dunyo yana tarxon qilindi. Bugun o’zlarini insoniyatning gultoji deb arillayotgan avrupoliklar bu qadar to’kis va semiz hayotga nuqul o’g’rilik va g’oratgarlik orqali erishganlarini sir saqlamoqchi bo’ladilar va yuzingizga shu qadar shirin tabassum hadya qiladilarki, beixtiyor kuni-kecha minoradan oppoq sallali mullavachchani tepib tushirib yuborgan musavvir Vereshchaginning avlodlari nahotki shular bo’lsa, deb o’ylanib qolasiz.
Bu kengliklarda boshqa avlod, boshqa naslu nasab, ya’ni shoir ta’biri bilan aytganda «yangi maxluqot» paydo bo’ldi. Bu «maxluqot» o’z ildiziga bolta soladigan jallod bo’lib voyaga yetdi va ota-bobosining boshiga bolshovoy degan baloni boshlab keldi. Shoir ayni ana shu vatanfurushlarni «malaklar tug’ilgan joyda paydo bo’lgan yangi maxluqot» deb ataydi.

Demak, bor,
bahaybat zulm bor hali,
hali bor odamni quvgan ovchilar,
shundan donishlari ovsaru dalli,
o’g’riga aylangan dono tojirlar,
shundan chumchuqyurak poshsholari gung,
faqirlar ko’nikkan balo, qahatga,
shundan vodiylarda o’sib yotar mung,
hattoki bulbullar o’xshar kalxatga.
Turkiston –
to’zonday to’zgan jigarlar,
jigarlar yo’linda temir tikanlar,
gadolik ilmini o’rgatar endi
ajdod-avlodi-la bosib shilganlar.
Burg’ular chirigan…
zanglagan tig’lar…
itlar tomoq ichar oltin tojidan,
moziyga tikilib mug’anniy yig’lar,
she’r yozib o’ltirar lashkarboshilar.

Shoirning o’tkir va ayovsiz tili eng qaltis tashbihlarni qidiradi. Ko’z o’ngingizda «bahaybat zulm»ning suvrati namoyon bo’ladi. Bu bahaybat surat sekin-asta qo’liga nayza ilgan ovchiga aylanadi. Qurib ketgur, bu ovchi bug’u emas, odam ovlaydi. Qachonki, ovchi uning jonini olish uchun kelaversa, darhol oyoqlariga yiqilib, o’zining jonini so’rab oladi-da, qo’shnisining jonini sotib yuboradi. Yurt hokimlari Xudoyorxondek qandaydir zobit huzuriga birrov kirishga izn so’raydi va Rusiyaga haydab solmasligini o’tinadi. Saltanatni qoldirib ketaveradi. Xotin, bola-chaqa va oltmish arava oltin-kumushlar ham allaqayoqlarda qolib ketadi. «To’zondek to’zib ketgan Turkiston» qomatini ko’tarolmaydi. Shol. Zotan uni ajdod va avlodi bilan bosib, yeb yotgan balo domiga giriftor. Hammasi abas, hamma narsa fanoga yuz burgan. Davangir lashkarlardan qolgan «burg’ular chirib, tig’lar zanglagan», haromxo’r ko’ppaklar shohlarning oltin tojida aroq sipqorishadi va taxtning oyoqlariga bavl qiladi. Mug’anniylar nuqul «Cho’li Iroq»mi, «Munojot»nimi chaladilar va yovqur lashkarboshilar oyoqlarini sandalga tiqib «she’r yozib o’ltiradilar». Sha’n-shavkatli Turkistonning eng so’nggi manzarasi shu edi. Shoir xayolan tarix sarhadlariga boradi va ko’rgan-kechirganlarini alam bilan hikoya qiladi.

Shavkat Rahmon ma’lum muddat respublika baynalmilal markazida ishladi. U mazkur markazda o’zining eng tansiq orzusi – Turkiston birligi g’oyasini amalga oshirishni istardi. Ammo kutilmaganda shunday hodisa ro’y berdiki, uning butun orzu-armonlarini ko’kka sovurib yubordi. Bu voqea Shavkat Rahmonning hayotida chinakam fojeaga aylandi. O’sh viloyatida qirg’izlar o’zbeklarni ommaviy suratda qirg’in qildi. Go’yo sof va beg’ash osmonda momaqaldiroq gumburlab, chaqin chaqqandek bo’ldi. Asrlar davomida bir tuproqda yashab, bir anhordan suv ichgan ikki jondosh xalq bir lahzaning o’zida dushmanga aylandi va aql bovar qilmas hodisalar sodir eta boshladi. O’sha kunlarda Shavkat Rahmonni tanib bo’lmasdi. Uning nigohlari chuqur botgan, sochlari parishon, qay eshikka boshini urishini bilmas, ortidan ergashib yurgan yigirma-o’ttiz chog’li o’shliklar bilan Vazirlar Mahkamasi oldida tinimsiz sigaret tortar edi. Manzura opa ham shu ahvolda. O’shdan biri-biridan sovuq va og’ir xabarlar kelmoqda. O’zgan, Qorasuv, Aravon yoqlarda sodir etilgan qirg’inlar haqidagi gaplar yuraklarni larzaga solgudek og’ir edi.

Turli idoralarga sim qoqqan shoir barcha toifadagi yuqori doiralar diqqat-e’tiborini bu mudhish voqeaga jalb qilmoqni va tezroq uning oldini olish choralarini topmoqni istardi. Ammo Toshkentda turib buni qanday amalga oshirish mumkin? Kech sari Yozuvchilar uyushmasiga yo’l oldik. Pushkin ko’chasidagi uyushmaning ikkinchi qavatidagi muhtasham xonalarning birida savlat to’kib o’tirgan va o’sha paytda o’zini mamlakatning bosh demokrati deb e’lon qilgan yosh kotib bizni qabul qildi. Boshining ustiga xalqparvar Cho’lponning qayg’uli portretini osib olgan kotib kuldonga dam-badam sigaretasining kulini qoqarkan, Shavkat Rahmonga shunday dedi:
– Qurib ketgur, qirg’izlar qurolni boshqa yoqqa to’g’rilashlari kerak edi…
Demokrat kotibning maslahati ham, bergan madadi ham shu bo’ldi. Ya’ni, uningcha, qirg’izlar aslida «qon-qardosh» o’zbeklarni emas, boshqa bir millat vakillarini so’yishlari kerak edi… «O’shga borish kerak, – dedi qat’iy qilib Shavkat Rahmon. – Boshqa iloj yo’q».

Ertasi Shavkat Rahmon, marhum Muhammad Yusuf va men Andijonga uchdik. Andijon to’zondek to’zib yotar, xaloyiq viloyat hokimligi binosi oldidagi maydonga jam bo’lishgan. Ular O’shdagi voqealarga o’z noroziliklarini bildirmoqda edilar. Shahar ko’chasi bo’ylab hokimlik idorasiga borarkanmiz, shu qadar kuchli shamol ko’tarildiki, men Andijon chinorlari tomiri bilan ko’chayapi, deb gumon qildim. Viloyat hokimiyati binosiga joylashgan shtabni o’sha paytdagi hukumat rahbarlaridan biri boshqarar, biz to’g’ri o’sha binoga kirib bordik. Turkiston harbiy okrugining zobitlari jamlangan keng xonada o’tirgan rahbar Qirg’iziston hukumati vakili bilan telefonda qaerdadir daxlsiz mintaqada uchrashishni muhokama qilmoqda edi. U bizning muddaomizni eshitgach, avvaliga O’shga borish mumkin emasligini qat’iy ta’kidladi. Ammo Shavkat Rahmon so’zida qattiq turib oldi: «Bormasam bo’lmaydi».
– Bo’pti, – dedi rahbar va zobitlarning boshlig’iga rus tilida murojaat qildi. – Bular o’zbek shoirlari. Men ulardan ayrilib qolishni istamayman. Ularni sihat-salomat O’shgacha kuzatib qo’yasiz.

Zobitlar rozilik bildirishdi. Biz odamlar to’lib-toshib miting qilayotgan maydondan o’tib, O’shga yo’l oldik. O’sh-Andijon chegarasi jang maydonini esga solar, tanklar va BTRlar ustida o’tirgan sariq yuzli askarlar bamaylixotir sigareta tutatar, bordi-keldi taqqa-taq to’xtatilgan. Chegaradan o’tib yana kuzatuvchilar nazoratida O’sh shahridagi shtabga yo’l oldik. Shtab shahar ichki ishlar bashqarmasi binosiga joylashgan bo’lib, Qirg’iziston ichki ishlar vaziri shtab boshlig’i ekan. Avtomat tutgan soqchilar nazoratidan o’tib, to’g’ri shtab boshlig’i xonasiga kirdik. General qisqa qilib, asosan, qaysi rayonlarda katta talafot bo’lganligi to’g’risida axborot berdi va devorga tirab qo’yilgan qo’lbola qurollarni ko’rsatdi. Bizning o’sha rayonlarga borish haqidagi iltimosimizga mutlaqo rozilik bermadi. «Yo’q, – dedi general. – U yoqlar hali tinchigani yo’q…»

O’sh shahri birmuncha osuda bo’lib, voqealar chekka rayonlarda sodir bo’lmoqda edi. Biz shaharda, Manzura opalarning hovlisida to’xtadik. Shavkat Rahmonning O’shdaligini eshitgan jafokashlar birin-ketin oqib kela boshlashdi. Marhum Muhammad Yusuf ular shu kecha-kunduzda boshdan kechirgan hodisalarni o’z tillaridan magnit lentasiga yozib oldi. Bu gunohsiz odamlarning boshiga tushgan voqelarni tinglash mumkin emasdi. Tasodif bilan tirik qolgan bir ayol shunday mudhish voqeani hikoya qildi: ular hech narsani bilmagan holda odatdagidek ro’zg’or yumushlari bilan band bo’lishgan. Tuni bilan mahalla atrofiga allaqaerdan keltirilgan yosh qirg’izlarga deyarli
e’tibor berishmagan. Kim biladi deysiz, balki hasharchilardir, balki talabalardir. Ular, asosan, tog’ tomonlardan olib kelingan va qonli qirg’inga safarbar qilingan jinoiy to’dalar edi. Tuni bilan ishratni avjiga mindirib aroqxo’rlik va nashavandlik qilgan yoshlar erta tongdan o’zbek oilalariga bostirib kirganlar va bir chekkadan qatli omni boshlab yuborganlar. Odatiy turmush tashvishlari bilan band odamlar tuyqusdan hovlilarga bostirib kirgan badmast kimsalarning qo’lida najotsiz kiyik bolasidek tipirchilab qolaverishgan. Ular dunyodagi eng mudhish va jirkanch noma’qulchiliklarni zig’ircha tap tortma qilishgan. Ota-onalarning ko’zi o’ngida norasida qizlarning nomusiga tajovuz qilishgan, beshikdagi bolalargacha o’ldirishgan, jasadlarni anhorga tashlashgan, burdalashgan…

Maxsus josus va mutaxassislar tomonidan tog’larda tayyorlangan bu qotillar o’zbeklarni oyoqqa turg’izib, O’rta Osiyoni yana olov halqasiga tortmoqchi bo’lganlar. Millatning eng nozik nuqtalarini toptab, juda katta fuqarolar urushini boshlab yuborishlari kerak edi. Shuning uchun, asosan, ayollar, qizlar va bolalarni nishonga olganlar. Bu o’ta ko’hna imperiyacha usul edi. Bu usul keyincha sobiq sho’ro respublikalarda qayta-qayta sinab ko’rildi. Ba’zi yerlarda o’n yillarga cho’zilgan fuqarolar urushi, ayrim mintaqalarda hali-hamon davom etayotgan qonli janglarga sabab bo’ldi. O’zbeklar va qirg’izlar, tojiklar va o’zbeklar o’rtasiga solingan qutqular ham o’lib ketgan imperiyaning fitnalari edi. Yovuz va g’arazgo’y kuchlar o’z muddaolariga erisha olmadilar. Mahalliy o’zbeklar juda katta talafot evaziga ham qirg’izlarning yoqasiga chang solishmadi. Ko’ziga qon to’lgan ming, ikki ming o’rgatilgan ko’ppaklarning qilmishi uchun qirg’iz millati gunahkor emasligini bilgan mahalliy o’zbeklar barcha musibatlarga tishni tishga bosib chidadilar. Qon yig’lab jigarbandlarini Qorasuv soyidan qidira-qidira burdalangan jasadlar ustida ko’k kiydilar. O’shanda O’shga kelgan Chingiz Aytmatov guvoh bo’lgan voqealarga dosh bera olmadi va televizor orqali bu mudhish voqealar sababchilarini «hayvonlar» deb haqorat qilishga majbur bo’ldi. Vaziyat juda qaltis edi. Andijon tomonda to’zib yotgan xalq chegara osha O’shga kirib kelishi va natijada fuqarolar urushi sodir bo’lishi mumkin edi. Ammo hushyor odamlarning sa’y-harakatlari oqibatida Markaziy Osiyoning boshiga tushishi mumkin bo’lgan juda katta ofatning oldi olib qolindi. Shoir o’sha kunlarda og’ir va bosiqlik bilan odamlarning dard-hasratlariga quloq soldi, aholi ichida yurdi, ularni sabr-bardoshga chaqirdi. U bu qonli voqealarning Bishkek va Maskovdagi dirijyorlarini bilardi. Uzoq va atroflicha tayyorlangan qonli drama keyincha shoirning «Maxfiya» nomli maqolasida batafsil yoritildi.

O’sh voqelari Shavkat Rahmonning qomatini bukib yubordi. Hassos qalbli shoir, tabiiyki, bu fojialarga chiday olmasdi. Uning she’rlari tobora dardli, alamli, o’qilishi ham, yozilishi ham og’irlasha boshladi, she’rlariga o’tkir va «zaharli» (shoirning iborasi –m.) istioralar oqimi kirib keldi.

Xaloyiq ishondi,
ko’zyoshdan iydi,
aybdor boltamas,
aybdor kunda.
Qasosin olmoqdan o’zini tiydi
jallodlar niqobi yirtilgan kunda.
Qon ko’lida suzar bedod saltanat,
barcha tafsilotin, qani kim yodlar?
Bu sodda xaloyiq buncha aldanar,
pixillab kuladi endi jallodlar.
O’tar oshkoralik hash-pash deguncha,
kelajak ko’rsatar kim kular, yig’lar,
milyon ayg’oqchilar dalil terguncha
qayrilib tursa, bas,
isfahon tig’lar.

Qaydadir
bulbullar toliqib sayrar
havoda uchgandek milyon maloyik.
Bir chetda jallodlar tig’larin qayrar,
uyquni uradi sho’rlik xaloyiq.

O’shanda «Nezavismaya gazeta»da «Kreml kartograflari qo’ygan bomba O’rta Osiyoni portlatib yuborishi mumkin» sarlahva ostida vahimali maqola e’lon qilindi. Oshkoralik sharofati bilan bosilgan bu maqolada Sho’ro mafkurachilari O’rta Osiyo xalqlarini o’zaro doimiy nizo va ixtilofda ushlab turish uchun noto’g’ri chegara siyosati o’tkazganliklari xususida so’z yuritilardi. Haqiqatda, asosan, o’zbeklar yashovchi O’sh viloyatining Qirg’iziston hududiga kiritilishi ham imperiyaning «Taqsimlab tashla, hukmronlik qil» siyosatiga to’liq mos edi.

Xaloyiq bu nayranglarni qayoqdan bilsin? Uning uchun chegara muammosi yetmay turgandi. U ishonadi. Og’ir kelsa yig’laydi va alamini ko’z yoshdan oladi. Nihoyat, shoir aytganidek «niqoblar yirtilgan kunda jallodlardan qasos olish» fikrini xayoliga ham keltirmaydi. «Qon ko’lida qalqib yurgan saltanat» o’zini asrab qolishni istardi. Buning uchun milliy respublikalar o’rtasida murosasiz nizo chiqarish kerak edi. Qirg’izlar bilan o’zbeklar, tojiklar bilan o’zbeklarni bir-biriga qarshi qo’yish siyosati oxir-oqibat bu mintaqada kuchli vulqon bo’lib portlashi lozim edi. Imperiya boshdan kechirayotgan o’lim talvasasida faqat qon bilangina yashab qolishini anglab yetgan so’nggi imperatorlar «tig’larini qayray boshladilar». Bu tig’ o’zbeklarning bo’yniga tushdi. Xuddi shu xalq:

Kecha o’g’ri bo’ldi,
bugun vahshiydir,
endi butun dunyo bilar bu haqda.
Qanday mo’min edi,
qanday yaxshiydi
anqayib jimgina terganda paxta.
Qayta qurish o’zi chiqdi qaydanam? –
yuksak qal’lardan boqqan o’g’rilar
ulkan mamlakatning butun aybini
sodda o’zbeklarga qo’ydi to’g’rilab.
Shunda buyuk dengiz chayqalib ketdi,
maydonlarni bosdi bir yuvosh zulmat.
Shoirlar uyg’ota olmagan elni
uyg’otib yubordi malomat, tuhmat.
Kecha o’g’ri bo’ldi,
bugun vahshiydir,
bo’htonga ko’milib turar asabiy.
O’zin maydonlarga sig’dira olmas,
bolalar qoniga o’tar g’azabi.
Yaxshilik tugadi, yomonlik ham goh,
bo’lmasa ozgina qo’ysalar maqtab,
bugun ham sahardan qaro shomgacha
jimgina iljayib terardi paxta.

O’zbeklar hamisha imperiyaning tomog’idagi so’ngak bo’lib keldi. 30,50-yillardagi qatag’onlarda eng katta talafot ham o’zbeklar boshiga tushdi. Imperiya vaqt-vaqti bilan «kallaklab turish siyosati»ni o’tkazarkan, millatimizning yorqin siymolarini yo’q qilishga harakat qildi. Xuddi shunday qatag’onlarning eng so’nggisi saksoninchi yillarning ikkinchi yarmida sodir etildi. Bu qatag’on imperiya tanazzulini tezlashtirdi. Butirka va Lefortova qamoqxonlariga katta sur’atlar bilan olib ketilgan o’zbeklar hali 30-yillardagi kabi avaxtada jon taslim qilmay, imperiyaning o’zi jon bera boshladi. Bu gal o’zbeklarga «bosmachi», «xalq dushmani» yorliqlari emas, ochiqdan-ochiq «o’g’ri» tamg’asi bosildi. Ular o’ylab ham o’tirishmadi. «O’g’ri – o’g’ri-da!..» Xo’sh, o’zbeklar nimani o’g’irlagan edilar? Paxtani. Qaysi vallamatning ekib, yetishtirib qo’ygan paxtasini? Sho’rlik o’zbeklar o’z yerida o’nib-o’sgan va o’zining jonidan bino bo’lgan bolalari, qizlari izillab qora qishda yig’ishtirgan paxtasini «o’g’irlagan» ekanlar. Xayriyat, deysan, ba’zan yoqa tutib, yaxshiyam oq qayinlarni tunamagan ekanmiz!.

Shavkat Rahmon aslida fasohatli lirik shoir edi. Ammo, umrining oxirgi yillarida u butun iste’dod va iqtidorini siyosiy she’rlarga qaratdi. Ro’y berayotgan voqea-hodisalar aslida go’zallik va nafosatning teran shaydosi bo’lgan shoir tilini achchiq va shafqatsiz majozlar tiliga aylantirdi. Kinoya, grotesk, oshkora norozilik, o’rni-o’rni bilan ayovsiz haqorat shoir she’rlarining ijtimoiy ta’sirini oshirib yubordi. Shoirning piyoz po’stidek yupqa kitoblarini odamlar qo’lma-qo’l qilib o’qiy boshladilar. Kutilmagan tashbihlar ijodkori saksoninchi yillarda eng ommaviy shoirlarimizdan biriga aylandi. Bayonchilik va quruq so’zamollik she’riyati tabiatiga batamom yot Shavkat Rahmon kitoblari harchand og’ir, murkkab va voqeabandlikdan iborat bo’lsa-da, xalqimizning minbari bo’lib qoldi. Shoir «Battol orzusi» nomli she’rida mustabid imperiyachilarning jirkanch basharasini ayovsiz fosh
etdi.

Xalaqit beradi
hamisha bu vaqt,
bemalol ishlashga qo’ymas bizlarni.
Qancha cho’lponlarni otuvdik paq-paq,
zo’rg’a yashirgandik qonli izlarni…
Ammo vaqt ochvordi…
biz gumdon qilgan
hozircha… o’ttiz-qirq milyonta murda
sodda-go’l xalqlarga ji-n-nday teshilgan
kalla chanoqlarin ko’rsatib turar.
Xo’sh, muncha vahima…
axir siyosat
vaqti-vaqti bilan qon talab qilar,
axir hurfikrlik degan riyozat
har qanday davlatni yiqita bilar.
Insonparvarlikdan qaytganimiz yo’q,
haliyam toshlarni kesar boltamiz.
Agar kerak bo’lsa,
O’qlarimiz ko’p,
hammani bir boshdan paq-paq otamiz…

Achchiq kinoyali tasvirga e’tibor berdingizmi? Vaqt har nechuk mustabid imperiyadan ham qudratli. Unga bo’ysinmaydigan kuchning o’zi yo’q. Vaqt qonxo’r siyosatlar tuproq qa’riga tashlagan tarix so’ngaklarini qazib oladi va nafaqat muzeylarga olib boradi, balki avlodlar xotirasiga jon ato etadi. «Qon talab qiladigan siyosat»lar hamisha xalqlarni kallaklab kelgan. Shoir o’tkir metaforalar vositasida mustabid tuzumning juda pinhon asrorlarini ochib tashlaydi. U bir azob bilan «yashirgan izlari»ning vaqt girdubodi ochib tashlashidan tahlikada. Nima qipti, axir o’ttiz-qirq milyon odam otilgan bo’lsa otilgandir-da. Axir, dam-badam «siyosat qon talab qilib turadi». Uning og’ziga odamlar jismini tashlab turish kerak. Istibdod o’zbeklar boshiga katta musibatlar yog’dirgan jirkanch tuzum bo’ldi. U xalq tarixini oyoqosti qilib tashladi, u tiriklarning boshiga yetgani yetmagandek, ajdodlar xokini ham shopirib yubordi.

Cho’lpon-po’lpon deysiz,
ishimiz katta,
tarixga sig’masdan turar o’jarlar,
jaholat bosgan to’rt asrni hatlab
Boburni oluvdik endi mo’ljalga.
Ammo sal kechikdik…
chala qoldi ish,
vaqt ham mudrab qolar – hali ko’ramiz,
Navoiy mulla bor, tag’in Yassaviy,
Narida Koshg’ariy,
Bor-ku To’maris…

Tarixiy haqiqat shuki, bosqinchi har qancha madaniyatli bo’lmasin, u o’zga bir madaniyatliroq xalqning eng avvalo madaniyatini va bu madaniyat chirog’ini yoqib o’tirgan shaxslarni yo’q qiladi. Sharq, ko’pchilik o’ylaganchalik, jaholat maskani emas, balki ulug’ va betakror zotlar beshigidir. Buni shimoldan kelgan sovuqparast kelgindilar yaxshi bilishardi. Shu maqsadda ular eng avvalo, xalqni xotirasizlik balosiga giriftor qilishni istashardi. Shavkat Rahmonni yaqindan bilganlar uning tarixga va tarixiy xotiraga nechog’li mas’uliyat bilan yondashishini bilishadi. Shoirning «Sulaymon tog’i etagida o’ylaganlarim» she’ri tarixiy o’tmishning inson qismatida tutgan o’rni haqida. Sulaymon tog’ – tarixning bir parchasi. U toshlardangina iborat tog’ emas, balki necha ming yildan buyon shu muqaddas tuproqda yuksalib turgan xalqning g’ururi, sha’ni, shukuhi:

Diyonatli, orli ajdodlar
u haybatli toshlar tagida
biror lahza xayol surmagan
soxta shuhrat, ta’ma haqida.

Shoir qalban «diyonatli, orli» ajdodlariga chuqur ehtirom saqlaydi. U qachon ular haqida so’z yuritmasin hamisha mavqeini birdek tuta biladi. Tarixning bemislu monand qudratini chuqur his qilgan shoir hamishu shu mavzuga murojaat qilarkan undan ibratli xulosalar chiqaradi. Ajdodlar, shoir ta’kidlaganidek bizlarga o’xshab «soxta shuhrat, ta’ma haqida» o’ylaganlarida bu buyuk tarixning urvog’i ham bo’lmasdi.

Yasharkanlar yurtda sargardon,
kezarkanlar g’urbatda yoxud,
Sulaymon tog’ poyida bir kun
Ko’milmakni qilganlar orzu.
Bundan ne-ne alloma o’tgan,
ne jahongir, nechalab shoir.
Biroq aziz tog’-toshlariga
yozdirmagan hech biri nomin.
Sulaymon tog’ yuksalib turar
bir elatning buyuk yodiday,
hayron bo’lib poyiga bugun
kelguvchilar e’tiqodidan.

Sulaymon tog’ – vatan timsoli. Sulaymon tog’ bag’ridan uloqib ketgan yo bir umr nazdidan jilmagan farzandlar uchun birdek aziz. Bu tog’lar bag’rida shoh Boburning xotiroti tirik yashaydi. Sulaymon toqqa qurdirgan oppoq hujra buyuk jahongirdan qolgan ziyoratgoh. Bu ziyoratga sargashta mirzoning avlodlari ham va uning begonalashgan nabiralari ham, shuningdek uchragan tog’u toshga nomini yozib qoldiradigan «Vasyalar va Sashkalar» ham kelib ketgan. Ammo mag’rur tog’ning ular bilan ishi yo’q. U allqanday farosatsiz sayyohlarning emas, ulug’ va jahongir xalqining yodi. Shoir hamisha va har qaerda o’zining tarixi, ajoyib xalq qahramonlari bilan g’ururlanib yurardi. Ana shu ishonch unga hamisha qanot baxsh etar va atrof-tevaragidagi maydakashliklar, sotqinlik va xiyonatlardan o’zini chandon baland qo’yishni istardi. Turonga, Turkistonga muhabbat, eng avvalo tarixga va xalqqa bo’lgan shoir muhabbatining yorqin timsoli edi.

Ikki daryo oralig’ida
haq-adolat topmadi qaror –
bari ketdi
yurtni sog’inib,
g’urbatlarda yig’lagani zor.
Tangri bunyod etgandan buyon
qancha olchoq,
qancha yotlarga
quchoq ochgan yurt torlik qildi
qancha odil
fozil zotlarga…

Ikki daryo oralig’i – tarixiy vatanning qismati ayanchli edi. Uning shukuhiga soya solgan o’zaro ixtiloflar tufayli ko’p farzandlar vatandan bosh olib ketdilar. Shoirning alam va o’kinchi shundan. U vatan bo’ylab kezishni sevar, qaerga bormasin, albatta o’sha yerdan bir mujda bilan qaytardi. Shavkat Rahmonning «Aravon ko’rinishlari» she’ri vatanning betakror suvrati. She’riyatimizda qariyb taomilga aylanayozgan vatanparvarlikning qaynoq bo’salaridan yaralgan she’rga ko’nika boshlagan o’zbek kitobxoni uchun bu mutlaqo yangilik edi. Shavkat Rahmon biror she’rida vatanga yoxud xalqqa yalang’och muhabbat izhor etmaydi. Uning barcha she’rlari aslida Vatan haqida eng go’zal qo’shiqlardir. Ehtimol she’riyatmiz tarixida ilk bor Vatan manzaralari Shavkat Rahmon she’rlarida bor ulug’vorligi, bor tarovati va go’zalligi bilan namoyon bo’lgan esa, ajab emas.

Tog’lar –
nortuyalar abadiy cho’kkan,
qurigan yillarni chaynab, kavshanib.
Qani yasovullar,tuyakashlari,
tilloli javharli sandiqlar qani?
Barisi talangan,
qaroqchilarning
izlarin yashirib yuborgan moziy,
yashirgan yillarning changalzorlari
sarbonni o’ldirgan qotil ovozin.

Shoir manzara tili, tasvirning nozik chizgilari vositasida yurtning portretini yaratadi. Aslida nasriy asarlarning vazifasi bo’lgan lavhalar shoirning sehrli qalami bilan jon oladi va ko’z o’ngingizda «nortuyadek abadiy cho’kkan tog’lar» gavdalanadi. Shavkat Rahmonning biror she’ri shunchaki bayondan iborat emas, unda ba’zan o’nlab, ba’zan undan ham ziyod yangi tashbihlarga duch kelasiz. So’zlar, satrlar, bandlar o’z-o’zidan quyilib kelaveradi. Siz tog’ daryosi sohilida o’tirgandek bo’lasiz. Nigohingiz tiniq, shaffof suvda. Oqimning biror bir nuqtasida kesik, yoxud parchalanishni sezmaysiz. Oqim yaxlit va uyg’un, agar bordiyu kimdir unga tug’on tashlamoqchi bo’lgan taqdirda ham suv toshqini uni to’ntarib, g’arq qilib ketaveradi. Shavkat Rahmonning quyma satrlari ana shu mavjli daryoni esga soladi. Siz bu she’rdan biror harfni, biror so’zni olib tashlayolmaysiz. Shoir nafasi so’zlarga aylangan va uni bo’lish yoxud uzib qo’yish halokatli. U shoirning yuragiga tutashib ketgan.Shoirning vafotidan keyin nashr etilgan «Saylanma»sini mutolaa qilgan ko’plab o’quvchilar uning she’rlari bir nafasda yozilganini e’tirof etishadi. Xuddi shu xususiyat mavlono Jaloliddin Rumiyga ham xos. Nortuyalar shunchaki hordiq olish uchun cho’kkanlari yo’q. Ular qurib-qaqshab ketgan yillarni saksovulni chaynagandek kavshanib cho’kkanlar. Demak, tuyaga qiyoslanayotgan tog’lar mohiyatiga ko’ra yuqorida aytganimiz Sulaymon tog’dek emas. Bu tog’lar aslida kechmish manzarasi. Tog’lar – asriy zulm va haqsizliklardan qomati bukilgan, qaqshagan, «qurigan yillarni chaynab, kavshanib» yashayotgan xalq. Uni nurli va farhbaxsh manzillarga eltguvchi «yasovullar, tuyakashlar» yo’q. Qayoqqa ketganini Xudoning o’zi biladi. Xalq ham shunaqa besohib, qismati Xudoyi taologa havola qilingan bo’ladimi? Nahot uning davangir sardorlari, jismini chuqur-chandirlardan olib chiquvchi xaloskorlari, yov bostirib kelganda ko’ksini qalqon qiladigan eranlari yo’q. Agar eranlari bo’lganda, bu ko’yga tushmasdi. Xalqning yelkasiga chiqib, nuqul uning rizqini tuya qiladigan, uning hisobiga rohat-farog’atda yashaydigan beklar va bekvachchalar, agar yov kelsa, dumini qisib qochib qoladilar. Qochganda yana ham uning nonini og’zidan yulib olib qochadilar. Ilgari teva va tulporlarda qochgan bo’lsalar, endi uchoqlarda qochadilar. Bu yog’i Shveytsariya, Avstraliya, Mayama, Yangi Zelandiya. Siz o’ylaysizki, bularga «abadiy cho’kkan nortuyalar – tog’lar» kerakmi? Ularga Surxon va Qashqada eshak minib yurgan va hayotida Toshkentdagi allaqanday «Lend»larni tushida ham ko’rmagan bolalar kerakmi? Qayoqdadir, Muborakda saksovulzor dashtda echki boqib yurgan manov qaqshagan mo’ysafid bilan ularning necha pullik ishi bor? Vatanni yer yutmaydimi? Huv, aerodromda qantarilgan tayyora ularni bir zumda dunyoning istalgan mintaqasiga eltib qo’yadi.

Muzlikdan
yuhodek kelgan shamollar
tuyalar jismini yalab-ishlagan,
asrlar toblagan temirchi Quyosh,
yomg’irlar cho’qigan,
qorlar qishlagan.
Shu qadar metinki tuyalar jismi,
charsillab qaytadi otilgan o’qlar.
ming yillab tinimsiz bo’kirsa hamki
metin tuyalarni yiqolmas to’plar.

Muzlik – shimoldan ko’tarilgan va hamma narsani joy-joyida yo’q qiladigan shamol «tuyalar jismini yalab-ishlaydi». Bu qanday ibora? Shoir bu bilan nima demoqchi? Muzli yurtlardan kelganlarga mazlum xalqlarning «jismi» kerak, xolos. Bo’lak nimasi ham kerak bo’lardi? Uning aqli kerakmi, tuyg’ulari kerakmi, tarixi kerakmi? Hech narsasi kerak emas, faqat va faqat jismi – qo’l-oyoqlari, doim egilgan gavdasi, baquvvat beli, kurakdek-kurakdek kaftlari kerak! Shamol – kelgindi bu jismni yalaydi, ishlaydi, ishlatadi. Dunyoning teng yarmi uning hisobiga ishrat qiladi. Oliy qasrlarda, baland ko’shklarda, sutli hovuzlarda, xo’shbo’y quchoqlarda, mazali, sarxush qiluvchi ichimliklar, tizzalar, quchoqlar… Bu bechora esa, nuqul mehnat qiladi. Erda erlik siyog’i qolmagan. Qulda siyoq nima qilsin? Suv bilan tirikchilik qiladi, qora non bilan qornini shishiradi. O’lmasa bo’ldi. Suyak, ko’z, to’kilib ado bo’lgan chanoqda ilinib turgan sochga o’xshash allanarsa. Xotin ham xotinlik suvrat va siyratini yo’qotgan. Dunyoga yer timdalab mehnat qilish uchun kelgandek. Tuproqni shopirgani shopirgan. Yuzlar tortanak uyi, aslida sutlar chayishi lozim bo’lgan vujud bo’z ichiga tiqilgan g’o’zapoya. Bu tuyasimon odamning jismi «metin»ga aylangan, uning ichi ham, sirti ham bir xil, hatto o’q «charsillab» qaytadi. Qarang, shoirning o’xshatishini, kuni kecha jismini yalab ishlagan zotlar oxiri ming yillab to’plarini «bo’kirtirib» otsalar ham bu tuyalarni yiqa olishmaydi. Vatan haqida yozilgan aksariyat she’rlarda shoirlar o’zining yalang’och ishqini vatanlariga izhor qilarkan, uning betakror vodiylari, yalang dala-qirlarini yo osmonga ko’tarib maqtaydilar, yo yerga to’shab tashlaydilar. Ularning vatanparvarlik ruhidagi she’rlaridan ham yaltoqlik va tama’girlikning hidi kelib turadi. Vatan ularning nazarida nuqul boylik va go’zallik manbai. Odamlari saxiy, mehnatkash, qo’li ochiq, dasturxonida yegani turshagi ham bo’lmasa-da, mehmondo’st, echkilari chiroyli, buzoqlari malaklardek. Ayniqsa «oq oltin»ini aytmaysizmi. Mening nazarimda «Aravon ko’rinishlari» she’ri Shavkat Rahmon ijodidagina emas, umuman, o’zbek adabiyotida Vatan haqidagi she’rlarning betakror namunasidir. Maktab o’quvchilariga, umuman, kitobxonlarga har nechuk saviyasiz, yalang’och, ta’sirsiz vatannomalarning o’rniga yuqoridagi kabi teran mazmunli, keskin badiiy vositlar asosiga qurilgan va mutlaqo yangi usulbda yaratilgan she’rlarni ham uqmoqlariga yordam bermoq kerak. «Vatanni sev!» degan bilan hech kim uni sevib qo’ya qolmaydi. «Vatanim manim»lab ham vatanni sevish juda qiyin. Vatan bu hamisha va hamma zamonlarda teran insoniy dard bilan yo’g’rilgan tuyg’u edi. Odam bolasining vatandan o’zga ulug’roq bisoti bo’lmaydi, shuning uchun u hamisha yurakning to’rida turadi va nafsilamrini aytganda, g’oyat hassos tuyg’u. U tez og’rinib, tezdan tuzalavermaydigan jarohat.

Sarbonni ko’mdilar
sangzor sohilga
qabridan yuksaldi so’nggi so’zlari:
«Elimdan o’zga bir dardim yo’q edi,
elim, deb yiqildim,
el, deb bo’zladim».
Xotinlar soch yozib «voy»lab yig’ladi,
mardlar yerga yotib oylab yig’ladi,
do’st, yovni bilmagan ko’r kechalarda
«bulutga yashrinib oylar yig’ladi».

Ammo, sarbon, biz o’ylaganchalik, benomu nishon yitmagan ekan. Sarbon «sangzor sohilga» ko’milgan. Uning qabridan esa so’nggi so’zlari yangraydi. Sarbon shunchaki tijorat karvonini yetaklovchi va ahyon-ahyon yobon bag’rini jarang-jurungga to’ldirib qo’ng’iroq chaluvchi rahnamo emas. U el-yurt saodati uchun hamma narsaga tayyor fidoiy. Xalq taqdirida, umuman, sarbonlik da’vo qiluvchilarning o’rni beqiyos darajada ulug’ bo’larkan. Sarbonlar imon va insof, diyonat va adolat sohiblari bo’lsalar xalqning baxti. Rivoyat qilishlaricha, xalifa Ali bin Abi Tolib quruq non va suv bilangina kifoyalanar ekan. Sababi, albatta, mamlakatning qaeridadir qorni nonga to’ymaydigan nochor, kambag’al, qo’li kalta odamlar bo’lishi tabiiy. U katta bir xalifalikning «sarbon»i. Oliy qasrlar, baland ko’shklar va ming-minglab cho’rilar bag’rida qornini qashlab yashashi ham mumkin. Yo’q. Nima uchun u – xalifa – to’q, raiyat esa, g’o’zapoya chaynashi kerak. Bolasining eng oddiy istagini bajarolmasligi, xotiniga oddiy kumush uzuk ham olib berolmasligi, o’zi odam bo’lib halolroq engil-bosh ko’rmasligi kerak? Nega? Bular faqat xalifalar uchun chiqarilganmi? Oddiy tog’da qalashib yotgan toshdan tiklangan qasrda yashashni va yer qa’ridan qazib olinadigan marmar hovuzlarga kalla otishni faqat xalifalarga chiqarganmi? Shoir she’rlarining zamir-zamirida yashrinib yotgan ma’nolar yuqoridagi fikrlarga dalolat qiladi. Xalqparvar shoirning hayoti ayni ana shu holatning tasdig’i edi.

Shavkat Rahmon o’ta kamtarona, aytish mumkinki, faqirona umr kechirdi. Uni aksariyat paytlar boshi egilgan holatda uchratish mumkin edi. U suygan, g’urur bilan «bizning yigitlar» deguvchi qalamkash birodarlari taqdir taqozosi bilan katta-katta mansab sohiblari bo’ldilar. Odatda birmuncha yuqo Qanday mo’min edi,p style=»text-align: justify;»riroq mansabga ko’tarilgan xoh qalam ahli bo’lsin, xoh joydori amaldor bo’lsin, atrofiga o’zining naslu nasabi, el-urug’i, hech qursa, oldida ta’zim bajo keltirib turadigan laganbardorlarini yig’ib oladi va «muxtoriyat» holatida faoliyat yurita boshlaydi. Atrofga qarang, hech bir mansabdorning yaqinida begonalarni ko’rmaysiz. Bu xalqimizga xos xususiyat. Oddiy mutafakkirlar «O’z yurtingda payg’ambar bo’lolmaysan» degan hikmatni o’zlariga tasalli qilib olganlar. Xalqning qismati shoir xayollarini burovga solgan edi. U tevarak-atrofda yuz berayotgan hodisalarga bolalarcha soddalik bilan nigoh tashlar, uning ana shunday bolalarcha soddaligidan ustamonlik bilan foydalanishardi. Zimdan hasad va g’araz olovida yonganlar Shavkat Rahmonning hech qachon bo’lmagan amali yoxud davlatiga emas, ochiqdan-ochiq baland odamiyatini ko’risholmasdi.

Bir gal davlat rahbari uni o’z huzuriga chorladi. Ammo rahbar aytgan paytda shoir negadir «topilmadi!» Umrining oxirgi yillarida moddiy va ma’naviy qiyinchiliklar qattiq iskanjaga oldi. U hech narsadan, hech qachon nolimas, mag’rur va tantiligi bunga yo’l qo’ymasdi. Ichki madaniyatining balandligi, halolligi, beg’arazligi, o’zining qudratiga qattiq ishonch, do’stlarga xolis muhabbat, vatanparastlik, millatdo’stlik uning qon-qoniga, jon-joniga singib ketgandi. Yozuvchilar uyushmasi tomonidan berilgan Do’rmondagi bir shapaloq yerida saratonning qaynoq qozonida qaynab imorat solmoqchi bo’ldi. Chillaning jazirama issig’ida yer qazdi, sement quydi, hansirab-hansirab, kuyib-yonib ishladi, bozor sharoitiga o’tayotgan jamiyatda dastlabki yillar boshlangan boshboshdoqlikning tagiga yetmagan va ma’naviy jihatdan xiyla toliqqan shoir saraton kasaliga chalindi. Oyoqdan yiqilgunga qadar birovga bildirmadi. Nolimadi. Kurortga boraman, deb turli tashkilotlarga ariza ko’tarib bormadi. Aksincha hamma narsani sir saqlagandek, dardini ham pinhon tutmoqchi bo’ldi. Kasalxonaga tushishidan atigi bir oy chamasi burun men uni eski Bilimlar uyi binosi oldida uchratdim. Biroz suhbatlashdik. Eti borib suyagiga yopishgan shoir hech narsa bo’lmagandek bemalol u yoqdan-bu yoqdan gapirib o’tirdi. Men uning rangini ko’rib ko’zlarimga ishonmadim. Pahlavon jussa Shavkat Rahmondan bir quchoq ustuxon qolgandi. Nega bu qadar oriqlab ketganini angay olmadim. Bari bir sog’ emasligi, ichiga bir bedavo dard asta-sekin o’rmalab kirib borayotganligi haqida fikr meni dahshatga soldi. Dardini yashira-yashira oxiri oyoqdan ham qolgach, Manzura opaning yalinib-yolvorishlari va hech kim bilmasligi sharti bilan kasalxonaga borishga rozilik bergan shoir qaerdadir statsionarda emas, balki oddiy kasalxonada yotishga rozi bo’ldi. Ammo dard duxturlar uchun sir emasdi, ular yurak jarrohligi institutiga yo’llanma berdilar. Xuddi shu yerdan buyuk o’zbek shoirining bemorligi haqidagi xabar butun respublikaga tarqalib ketdi. Yurak jarrohligi instituti shoirning do’stlari, muxlislarining ziyoratgohiga aylandi. Dard sekin-asta, ammo ishonch bilan zo’rayib bormoqda edi. Manzura opa, qizlar shoirning yostig’iga qo’shilib ketdilar. U bilan birga dard chekib, tunlarni tonglarga ulashdi. Ammo nihoyat shoirga dunyodagi eng mash’um tashxis qo’yildi. Saraton. Uni Talabalar shaharchasidagi onkologiya markaziga yuborishdi…

* * *

Vatanfidolik Shavkat Rahmon she’riyati va hayotining mazmuni edi. U faqat she’rlarida «vatan»lab mukofot taqsimlanadigan ayyomlarga yetib borib, vatanini kepakkka sotib bo’lsa-da unvon, yo nishon olish uchun kurakda turmaydigan sharmandaliklarni boshlab yuboradigan va xurjunini ko’tarib, diyodiyo qiladigan kimsalardan nafratlanardi. Uning vatanfidoligi pokiza, odamiy edi. Har bir nafasida vatan yo’lida shahid ketish haqida o’y surib yurgandek tuyulaverardi. Shavkat Rahmon vatan va millat taqdirini eng ko’p va xo’p qalamga olgan, unga farzandlik munosabatini bor harorat va muhabbati, achchiq-chuchuklari bilan tikka ayta olgan yagona shoir edi. To’g’ri, vatan haqida kalendar` she’rlar adabiyotimizning hamma bo’g’iniga xos hodisa. Bugun bir sportchiga, ertaga bir tadbirkor yo fermerga, indin tennischi qizlarga, yana boshqa bir kun polvon yigitlarga she’r bag’ishlab tirikchilik qiladigan «shoir»lar adabiyotimizda shu qadar mo’lki, ba’zan ularning musobaqalarini kuzatib turib dahshatga tushasiz.

Shavkat Rahmon millat taraqqiyotida ba’zan salbiy rol o’ynashi mumkin bo’lgan, yoxud allaqachon salbiy ta’sirini o’tkargan omillar xususida baralla ayta olar, ularning sabab va oqibatlari xususida nazariy emas, balki asl badiiy tilda xulosalar chiqara bilardi. She’riy san’atlarni eng baland maqomda qo’llay oladigan, tilimiz xazinasidagi nodir so’zlarni she’riy qoliplarga ustalik bilan kiritadigan, uni zo’rlab, qiyratib qo’llovchilardan farqli o’laroq ziynatli, tarovatli, xushbo’y, ba’zan juda achchiq tashbihlarni qalashtirib yuboradigan shoirning uslubi chin ma’noda adabiyotimizda yangilik edi. Yashirishning o’rni emas, barcha shoirlarimizda kimningdir ohangini, yana kimningdir so’z qo’llash uslubini, hatto boshqa bir ustoz shoirning, jilla qursa, dashtu dalalarda kishnab dostonlar aytadigan baxshi va jirchilarning ovozini eshitish mumkin. Hurmatli shoirlarimiz o’z salaflarini ustoz deb ehtirom qilganlari uchun, ustozdan shogirdga nimalar o’tmaydi, deysiz-da qo’yaverasiz. Shavkat Rahmonning ijodida birovdan «adashib» kirib kelgan ibora, birovdan o’g’rincha olingan tashbih yoxud birovning «kishnashi»ga o’xshash nag’mani mutlaqo uchratmaysiz. Xuddi shu bois adabiyotshunoslik yigirma yildan buyon adabiyotimizda tom ma’noda yangilik bo’lgan bu «zulfiqor she’r»lar xususida ma’nodor sukutni ixtiyor etgan. Zero, taqlidiy va an’anaviy she’riyatni «tadqiq» etish san’atini puxta o’zlashtirgan adabiyotshunoslik bu tom ma’noda betakror she’riyat haqida so’z aytishga zaiflik qilardi. Ular hamon 30,40,50,60- yillar she’riyatining ta’siri ostida yashashar va zo’r berib betakror Oybek domlaning «Na’matak» she’rini va ustoz Erkin Vohidovning o’ta milliy qasidalarini takror-takror inkishof etardilar. Shavkat Rahmon she’rlari xususida esa sukut afzal edi, chog’i. Ba’zan qariyb yigirma yilga cho’zilgan bu sukut nega tasirlab yorilib ketmaganiga hayron qolasan…

Qilichin tashladi beklar nihoyat,
bosildi tulporlar,
tig’lar suroni,
urhoga o’rgangan tillarda oyat,
turkiylar tanidi komil xudoni.

Shoirning «Turkiylar» she’ridagi ushbu to’rt satr xalqimiz tarixidagi favqulodda ijtimoiy voqelikning badiiy chizmasidir. Ma’lumki, turkiy xalqlar qadimdan o’zining jangariligi, mard va botirligi tufayli surunkali yurishlar va suqishlar oqibatida dunyoning ko’p mintaqalarini ishg’ol qildilar va bir necha asrlar davomida yashab qolgan saltanatlarga asos soldilar. Bashariyat tarixida kamdan-kam xalqlarga nasib qiladigan bunday sha’n qismat haqida tarixiy manbalar teran ma’lumotlarni hikoya qiladi. Ammo qachonki qalblari iymon nuri bilan munavvar bo’lgach, qahru g’azab, shafqatsizlik va taaddilarga barham berildi, ular iymon-insofli, diyonatli, sabr-tahammulli darvishsifat zotlarga aylana bordilar.

Qilichlar zangladi…
falokat hushyor,
turkiylar quvvatin berdi yerlarga.
Hiylagar do’stlarday yaqinlashdi yov
komillik qidirgan jasur erlarga.
Ilvasin yigitlar,
bobir yigitlar,
sajdaga bosh qo’ydi yovga ters qarab,
g’ullarni kemirib yig’ladi itlar,
buyuk boshni kesdi qilich yaraqlab.

Manzaraga e’tibor bering: qilichni tasbih va ketmonga almashgan turkiylar jang-jadallarning bahridan o’tib, osuda turmushni ixtiyor etdilar. Turkiy xalqlarning tarixiy fojiasini dalillar va burhonlar tilida ham tahlil qilish, shohlar va shohzodalarning o’zaro ixtiloflari tufayli tobora zaiflasha borgan xonliklar, jaholat va bid’atga aylangan ta’lim-tarbiya va hokazo xususida uzoq gapirish mumkin. Ammo bu muammolarni she’riyat boshqacha talqin qiladi. She’r tilida tarixiy haqiqatni bayon qilayotgan shoir birinchi galda hissiyotlarga erk beradi. Toki buyuk buhronlarning fojiasi fojia egalariga borib yetsin, toki bu fojiani amalga oshirganlarning nomi va o’lib ketgan sanasinigina esda saqlamasdan, ularning kimligini yurak-yurakdan tuysin. Nega bu fojia sodir bo’lganini fahm etsin, o’zini, bola-chaqasini qayta nayzaga ilmasliklari uchun hushyor tortsin, nuqul qorni va qo’njini emas, yurak va aqlini ham ishlatsin. She’r va shoirning birinchi vazifasi – ana shu! Hozir birovga she’r nima, shoir kim deb savol bersangiz, u sizga Arastu va Hyotedan boshlab hikoyago’ylik qila boshlaydi. Bundan ham oson yo’li, sira tushunish mumkin emas, bu –ilohiy, deb qo’ya qoladi va g’aroyib «kamtarlik» bilan o’zini ilohiylik supasiga chiqarib qo’yadi. Nafsilamrini aytganda, she’rda hech qanday ilohiylik yo’q, jigar-bag’irning qoni bor, laxtalangan yurak bor. Keyingi yillarda qirq yoshda yuragi yorilib o’layotgan juvonmarg o’zbek shoirlari ilohiy bo’lganlarida hali dorilomon yashagan bo’lardilar. Bugun bu safsatalar bilan hech kimning boshini qotirish mumkin emas. Qalbaki «she’riyat» Qur’on karimda ham yolg’on deyilgan va ko’pchilik mutafakkirlar tomonidan «nag’machilik» sifatida e’tirof etilgan. Yengil-yelpi xashaki, jonsiz va ta’sirsiz she’rlar odam bolasi, jamiyat hayoti uchun o’ta xavfli hodisa hisoblanadi. Adashib adabiyot maydoniga kirib kelgan va kirmoqchi bo’lgan odamlarni o’z vaqtida to’xtatib qolish, ularni qo’llaridan keladigan yumushlarga safarbar qilish, yashirmasdan rost gapni aytish ham jasorat, ham savob ish. Men hayotimda she’r yozishni o’z vaqtida tashlab ketgan kishilarni ko’p uchratdim, ammo kechagi «shoir»lar bir dumalab o’g’ri yoxud qallob ham bo’lishi mumkin ekanligini tasavvurimga sig’dira olmadim. Pora o’ralgan qog’ozga «she’r» yozib yurgan shoirlar ham borligini esdan chiqarib bo’lmaydi. Umuman, she’riyat uyi pok bo’lmog’i kerak. Shundoq ham nopok dargohlar juda ko’p. Dunyoning qaeridadir muqaddas joylar qolishi kerak. Aqalli,ertaga dunyoga tashrif buyuradigan pokiza nasllar uchun bu juda kerak.

Shavkat Rahmon she’riyati ruhiyat va qalb she’riyati. U xoh tarixiy, xoh ijtimoiy, xoh ishqiy-maishiy mavzuda so’z aytishga chog’lanmasin, juda katta mas’uliyat bilan yondashadi. Gap «Turkiylar» she’ri xususida edi. Shunday qilib, shoir ta’kidlashicha, turkiy xalqlar hatto saltanatning jug’rofiyosini-da unutdilar, dunyoparastlik o’rnini qanoat, jangarilik o’rnini mehr-muruvvat, qilichbozlikning o’rnini zikru sano ishg’ol qildi. Har qadamda masjid va maqbarlar qad rostladi. Xonaqoxlarda darvish va qalandarlarning hayyo-huvsi, azon sadolari yangray boshladi. Tunov kun bo’ynini egib, qisinib-qimtinib turgan dushmanlar yovvosh tortib qolgan turkiylar huzuriga labda muloyim kulgu, qo’yinda chag’ir tosh bilan keldilar. Tarixiy burhonlar shundan dalolat beradiki, ko’p holatlarda turkiylar boshiga tushgan katta talafotlar ayni ularning namoz ado etayotgan paytlariga to’g’ri kelgan. Yov hozir ham musulmonlarni sajdaga bosh qo’ygan mahalda chopadi. Xalifa Usmon ibn Affondan yovqur Anvar poshshogacha sajdaga bosh qo’ygan mahallarida shahodat topganlar. «Ilvasin yigitlar, bobir yigitlar»ning yov bilan ishi yo’q, ular qo’yniga pichoq solib kelgan yovga qayrilib ham qaramadilar. Dala-dashtlarni larzaga solib yurgan bo’ribosarlar bo’ynilariga solingan g’o’llarni chaynab, ko’kka boqib benajot uvlay boshladilar.

Turkda bosh qolmadi…
qolmadi dovlar,
xotin-xalaj qoldi motam ko’tarib,
«bizga tik qarama» buyurdi yovlar,
yovlarga ters qarab yashadi bari.
Talandi samoviy tulpor uyuri,
talandi zarlari,
zebu zabari,
ters qarab o’ling deb yovlar buyurdi,
yovlarga ters qarab jon berdi bari.
Lahadga kirdilar o’zlarin qarg’ab,
qolmadi arabiy,
turkiy xatlari,
tug’ingiz, dedi yov teskari qarab,
yovlarga ters qarab tug’ildi bari.

Turkiy xalqlar qismatida qorong’u kunlar boshlandi. Komillik va mo’minlik talabida shamshiru qalqonni tashlab, tasbih va sajjodaga yukingan turkiylar bosqichma-bosqich saltanat hududlarini qo’ldan boy bera boshladilar. Nihoyat uning sahrolari va shaharlariga bosh suqib, so’ng oyoqlarini ham kiritib olgan yovlar boshiga chiqib qo’r tikdilar. Yov ayovsiz, ammo juda makkor edi. U faqat lashkar va to’plari bilan emas, uzoqni ko’ra bilguvchi siyosatdonlari, jug’rofiyunlari, muarrix va muallimlari bilan «tashrif buyurdi». Bu «tashrif» nihoyat yuz yillarga cho’zildi. «Mehmon» bu yerlardan ketishni xayoliga ham keltirmasdi. Shu yerlarda bolaladi, shu yerlarda «palak tashlab» ko’paydi. Sariq-suruq go’daklar keyincha pogon taqqan zobitlarga aylandi, yerga qapishgan ko’yi zo’rg’a yashayotgan loy kulbalar ustida qad rostlagan qasru ravoqlarda asta-sekin sharobnigina emas, ho’rillatib choy ichishni o’rgandi, zerikib qolganda, astoyidil kerishib, jahongir naslidan yodgor bo’lib qolgan sehrli maqbara va madrasalarning rasmini chizdi, koshinlardagi arabiy harflarni o’qib-o’rganmoqchi bo’ldi, ammo zobitlar va negadir «qozoq» deb atalguvchi odamxo’rlar oddiy xalqni axtalangan qullardan battaroq ahvolga soldilar. Shoirning tarixiy lavhalar tasviriga chog’langan o’tkir va birmuncha tig’dor tili fojialar silsilasini aks ettirar ekan, eng qizg’in va mardona so’zlarni intixob etadi. Shoirning ehtiroslari oqimiga tushgan so’zlar, avval, cho’g’lanib, so’ng yog’dulana boradi va nihoyat yo butkul yorilib ketadi yoxud kul bo’lib sochiladi.

Shavkat Rahmon faqat bir ma’noda ayovsiz shoir. U, avvalo, o’ziga shafqat qilmaydi, vujudidan otilib chiqayotgan so’zlar oqimini to’xtatib qolish aslo mumkin emas. Tog’ boshidan quyilayotgan sharshara, to’lqinlar sirtida jimirlab turgan mavjni kuzatganmisiz? Jilla qursa, tog’dani qulayotgan sangrezalarni-chi? Toshlar qaldiroq otadi, guldiraydi, shiddat bilan bir-biriga koj to’lqinlardek to’qinadi, chars-churs, qasar-qusur qilib yorilib ketadi. Bu manzara halokatli, dahshatli va ta’sirlidir. Agar bir chetdan kuzatib tugan bo’lsangiz – xo’bu xo’b, bordiyu sharshara deb gumon qilib ostiga tushsangiz, mayd-chuydaga aylanasiz. So’zni ko’tarish qiyin. Zotan Payg’ambarga ham (s.a.v.) so’z og’irlik qilardi. Vahy – xabar u zot tuya ustida ekanlarida nozil bo’lganda, tuya depsinar, qalqib ketar, hansirab, og’zidan ko’pik sochardi va gursillab yerga cho’kardi. So’z og’ir narsa. Shuning uchun bugun uni xor qilganlarni, erta kechirmaydi. Shavkat Rahmonning so’zi ana shunday zalvorli, salmoqli, og’ir va tahlikali so’z edi. Bugungi xashaki so’zamollar yozayotgan gaplarini she’r deb gumon qiladilar. Hech zamonda Navoiy so’zlari va Mavlono Jaloliddin Rumiy so’zlari sehriga chalinmagan, tili chuchuk va tussiz, didsiz va dardsiz «shoir»lar so’z qadrini bilganlarmi? Ular bugun to’rt atrofni qog’ozga to’ldirib, qanchadan-qancha yashil o’rmonlarga qirg’in keltirayotganlari yetmagandek, ne-ne g’o’ra yoshlarni o’z didlariga moslashtirishga ham ulgurdilar.
Shoir o’sha ohangda davom etadi:

Tug’ildi,
tug’ildi,
tug’ildi qullar,
qirqida qirqilgan – imdodga muhtoj,
yovlarga ters qarab itlarday hurar,
biri-biriga dushman, bir-biridan koj.
Jo’mardlar qirilgan Turonzaminda
do’zaxiy tajriba pallasin ko’rdim:
eshshak suvrati bor qay bir qavmda,
qay birida to’ng’iz kallasin ko’rdim.

Bundan bu yog’iga turkiy qavmlar hayotida haqiqiy fojialar davri boshlandi. Dunyoda bir necha qur saltanat tiklagan turkiylar yovvosh, qo’ymijoz, (bu haqorat hozirgacha yashab kelmoqda) xalqqa aylandi. Nasllar qumsoatdek almashindi. Qullar tug’ildi, qullardan qullar, qullardan qullar… Bu intihosiz qullar karvonining oxiri ko’rinmasdi. Qullikning o’z psixologiyasi bor, bu o’ta murakkab johillik psixologiyasidir. Qul – bu odam siyog’idagi hayvon. To’g’rirog’i, hayvonga aylantirilgan odam bolasi. U yeyish, ichish va farmonbardorlikdan boshqa hech narsani tan olmaydi. Qulning haq-huquqi yo’q. Uni shu ko’yga solganlar bu psixologiyani asrlar davomida shakllantira olganlar. Bugun ham oddiy shiorlarga aldanib, yaxshi kunlar kelishini xayol qilib yurganlar qullardir. Chunki odamzotning qandaydir mavhum zamonlarda baxtli yashashga emas, balki ayni daqiqada ham baxtli bo’lishga batamom haqqi bor. Ertalab it salqitini yeb, dalaga chiqishgagina emas, balki xuddi quyosh endi tog’ osha bosh ko’tarayotgan pallada ham, choshtgoh mahali tutqatorda qattiq non kavshab emas, huzur-halovat qilib, saodatli nafas olishga ham haqqi bor. Ammo uni har gal, hamisha ertaga, albatta, baxtli bo’lasan, deb aldashadi. Qul yolg’onga ishonuvchan, ko’ngilsiz, fahm-farosati yo’q va hech qachon o’z fikriga ega bo’lmaydi. Uni boshqarish oson. Ayniqsa boshqa bir o’ziga o’xshash och qul bilan urushtirish juda qulay. Qullikning samarli ta’siri tufayli o’zaro yovlik, adovat, ko’rolmaslik, itlik psixologiyasi vujudga keltirildi. Qullar itlarga do’ndi va bir-biriga irillab, tish qayray boshladi. Bu irillashlar va tish qayrashlar oxir-oqibat Turonzaminni tilka-pora qilib tashladi. Endi:

Jo’mardlar qirilgan Turonzaminda
do’zaxiy tajriba pallasin ko’rdim:
eshshak suvrati bor qay bir qavmda,
qay birida to’ng’iz kallasin ko’rdim.

deydi shoir. Yuqorida, qullik, mutelik, noodamlik, itoatkorlik psixologiyasi maxsus shakllantiriladi, dedik. Bu ham o’ziga xos ayovsiz, zulmkor tajriba. Tarix tajribalarning anvoyi xilini biladi. Jumladan, bugun ham odamlar jismida o’tkazilayotgan tajribalarni (zombilar, klonlar va hokaza) eslash kifoya. Tarixiy dalillar shundan shahodat beradiki, yaponlar jahon urushidan oldin va imperiya butkul yo’q bo’lgunga qadar odamlar jismida tajriba o’tkazadigan maxsus qamoqxonaga ega bo’lganlar. Bu qamoqxonalarda odam aqliga sig’mas darajada vahshiyona tajribalar o’tkazilgan. Balki yaponlarning bugungi ilmiy taraqqiyoti zamirida shunday g’ayriinsoniy tajribalar ham yo’q emasdir. Xuddi shunday tajribalar, ya’ni oddiy odamni qulga aylantirish tajribalari tufayli «eshshak suvratli» va «to’ng’iz kallali» qavmlar dunyoga keldi. Keyincha qulga do’ngan kimsalar ham dunyoga Fir’avndek chinqirab kelgan, uni hech kim qul qilib yaratmagan

Bu holdan buvaklar bo’g’ilib o’lar,
qul Bilol ezilib yig’lar falakda…
O’zlarin yondirar borliqdan to’ygan
Badaxshon la’liday asl malaklar.

Buyuk milliy-ijtimoiy fojia manzarasi tobora quyuqlasha boradi. «Eshshak suvrat», «to’ng’iz kallali» itfe’l qavmlarning nahsli kirdikori nasllarga uradi va etnik musibat irsiy falajlik, aqliy-ma’naviy-ruhiy inqirozni vujudga keltiradi. Bolalarga qirg’in keladi. Farqi yo’q. Ular ochlikdan o’ladimi, pestitsidlar ta’siridami, bari bir. Dalil shuki, ular qirila bolshlaydilar. Ham ma’nan, ham jisman. «Badaxshon la’liday malaklar» esa paxta egatlaridan chiqib, g’o’zapoyadek lang’illab yonadilar. Bu go’zal olovning dudlari yeru osmonni qoplaydi, bulutlarga qo’shilib, dunyoni kezadi, qaergadir yomg’ir bo’lib quyiladi, qaerdadir maysa bo’lib ko’karadi. Ehtimol Badaxshon tog’lari bag’riga yashringan javohir va la’llar o’sha ayollarning jonidir? Ehtimol Tyanshon tog’i boshidagi oppoq qorlar ularning jismidir? Kim bilsin.

Mo’minlar besh bora Allohni eslar,
sajdaga bosh qo’yib, jallod toshiga.
O’grilib sal ortga qarayin desa,
boshiga urarlar,
faqat boshiga.

Mo’minlikning besh shartidan biri har kun besh mahal sajdaga bosh qo’yish. Agar mo’min shundan boshqani o’ylamasa, zolimga bundan qulayi yo’q. Allohini o’ylasa o’ylayversin! Ammo faqat va faqat Allohni! Boshqa narsani emas! Jumladan, nega mudom uning boshiga solishlari, ketiga tepishlari, yuvindi yeb, talqon shopirishi haqida emas. Ammo zinhor, engil-boshi, qizlarining bitlagan sochi, bolasining yosh to’la ko’zlari, otasining g’ijimlangan yuz-ko’zi, onasining yetti bukilgan qomati, dala-tuzda yetishtirgan ne’matlari, mahalasi, vatani, mazorati haqida emas. Shuning uchun yovga tikka qarolmaydi. Agar bordiyu biror «koj» tik boqishga jur’at qilsa, unda uning faqat boshiga, boshqa yeriga emas, miyasiga solish kerak! Shavkat Rahmon she’riyatining benazirligi shundaki, u adabiyotimiz tarixida ilk bor odam psixologiyasining o’ta nozik nuqtalarini she’riy til bilan tadqiq etdi, badiiy-psixologik kashfiyotlar yaratdi. She’r nihoyasida shoir asl muddaoga ko’chadi:

Bormi er yigitlar,
bormi er qizlar,
bormi gul bag’ringda jo’mard nolalar,
bormi bul tufroqda o’zligin izlab,
osmonu falakka yetgan bolalar.
Bor bo’lsa,
alarga yetkarib qo’ying,
bir boshga bir o’lim demagan ermas,
shahidlar o’lmaydi,
bir qarab to’ying:
Yovga ters qaragan musulmon emas!
Yovga ters qaragan musulmon emas!
Yovga ters qaragan musulmon emas!
Yovga ters qaragan musulmon emas!
Yovga ters qaragan
musulmon emas!

O’zbek adabiyotida chinakam voqea bo’lgan va hanuzgacha biror tadqiqotchining nazariga tushmagan bu she’r turkiy xalqlarning asriy fojiasi tugal inkishof etilgan badiiy asardir Besh marta yangragan so’nggi satr marhum shoirning «zulfiqor ruhi»dan sachragan iymon shu’lalaridir.

Shavkat Rahmon toptalgan, haqoratlangan, qon qaqshagan O’shdan qaytganidan so’ng, uzoq vaqt o’ziga kelolmadi. Quyuq sochlari oqib tushgan manglayida ajinlarning tig’iz safi kengaya bordi, yuz-ko’zlarida ajabtovur halovatsizlik va xavotir paydo bo’ldi. Shoirning odam bolasi, uning bu olamdagi o’rni va qismati haqidagi qarashlariga darz ketdi. Kutilmaganda har nechuk g’ayriodamiy qilmishlarni bajarishga qodir insonlar haqida tasavvuri tom ma’noda o’zgardi. Ha, hammasi she’rlarda aytilib, qo’shiqlarda kuylangandek emas ekan. Shavkat Rahmonning 70-yillarda yozgan she’rlari bilan 80-yillarda yaratilgan she’rlari o’rtasidagi tafovut kishini hayratga soladi. Adabiyotimizda ilk she’rini qanday usulda yozgan bo’lsa, qariyb so’nggi she’rlarini ham o’sha usulda yozayotgan shoirlar bir talay. Ular she’riy uslubni ham dogma sifatida qabul qilishga o’rganganlar. Shavkat Rahmon bu aqidalarni sindirib tashlab, she’rdan she’rga katta shiddat bilan o’sib bordi. Uning qaysar va mardona qalami asl mo»jizalarni yaratdi. Shoir she’rlariga o’xshashi yo’q tashbihlar oqimini olib kirdi, satrlari zanjir halqalaridek qattiq jaranglar, so’zlar so’zlarga ana shu zanjir orqali bog’lana boshladi. U borliq olamga munosabatini dadil va oshkora, bor bo’yicha, qanday bo’lsa, shundayligicha aytishga chog’landi. She’riy nazokat va andishani yig’ishtirib qo’ygan shoirning tili shu qadar to’g’rilandiki, endi u bilan gaplashish ham, she’rlarini mutolaa qilish ham dushvor edi. Ko’ngilchan, sodda, fasohatli Shavkat Rahmon ayovsiz tashbihlar qiroliga aylandi. Mana bu tashbihlar oqimiga e’tibor bering: «Ilonday chiroyli kechalari ham o’ynatib bir pudlik bosqonlarini, toblar sho’x qizlarning sandonlarida minglab Jaloliddin, Hojixonlarni…» («Xorazm qishloqlari»), «Shamolzor darada chayqaladi tun, oqarishib borar oyning pallasi. Qonimni qonimga tanitib qo’ydi qorong’i tunlarning o’t musallasi…» («Aravon ko’rinishlari»), «Turkona hovlilar kunga qaragan, achchiq mevasidan shirin boli ko’p, ko’rimsiz eshiklar mangu yopilmas, teragidan ko’ra majnuntoli ko’p… Sabr daraxtiday o’sgan odamlar – saksovul singari chidamli, chayir, yerga botib ketgan bahodirlarday kunlarga qaraydi siniq iljayib…» («Avtobusdagi o’ylar»), «Ulug’vor qoyalar saltanatida oftobning yig’ilgan shu’lalariday sirqirab yotibsiz toshlar oralab, bokira suvlarim, go’zal suvlarim…» («Suvlar ila muloqot»), «Ne ko’z bilan ko’rsin, qalayi nigoh ham temir sovutli qahhor sayyodlar tinsiz arqon tashlar, ko’kka sapchiydi bir olov oqimday aylangan otlar…» (Oftob va oftob nurlari haqida afsona»), «Qancha jasad ko’rdim, go’yo bir kuni yorug’ orzularning bahridan kechib – shoshilib ketganday oliy kishilar azobdan burishgan libosin yechib…» («Gumanoidlar»), «Juda nozik usul, to’g’rimasmi-a, qotillik qilganing hech kim sezmasa, sazoyi qilmasa eshak mindirib, xaloyiq oldida tiling kesmasa. O’tgan asrlarda sho’rlik vaqtni so’yib qo’yishardi qo’zichoqlarday, qoziqqa o’tqazib yo osib dorga, tiriklay ko’mishar edi chohlarga…» («Vaqt»), «Yulduzsiz osmonday bu chuqur ko’zlar, so’ngan yulduzlarday son-sanog’i yo’q. Topilmas, topilmas abadulabad bu ochiq ko’zlarni yopadigan qo’l». («Ochiq qolgan ko’zlar»), «Manovi qora tosh – vaqt kaftlarida trillion marotaba kichraytirgan tun – jonsizday yotarkan, o’tkir ko’zimga tobora shubhali ko’rinar har kun…» («Gullayotgan tosh»), «Qurshovda yurtimning qabristonlari, qabrlar og’zida to’xtagan paxta, go’yo sho’rliklarning arzon jonlarin qutqarib qolganday milyonlab lahad. Sho’rliklar bir umr yomg’ir, qor kechib, faqat qabrlardan halovat topdi. Uyaldim tunov kun ko’ylagim yechib, paxta ekilmagan badanim qopti…» («Qo’shimcha qo’riq»), «Go’yo kim ataylab suvga bosgan bir koptokday balqidi rangin savlati, ko’rdi yuksalganin bir fitna olg’ir o’zi bo’g’ib qo’ygan o’zbek davlatin» («Orzuga ayb yo’q»), «Eski o’zanlardan keldi guldirab ulkan to’zonlarning jinni hammoli. O’ylab yurgan edik seni o’ldi deb, haliyam bormisan, Qo’qon shamoli…» (Qo’qon shamoli haqida o’tmishdan rivoyat»)

Shavkat Rahmon XX asr o’zbek adabiyotida chin ma’noda inqilob yasagan mardonavor, haqiqatparvar, milliy shoirimizdir. Uning betakror she’riy kashfiyotlari asrlar osha millatimizning bosh g’oyalariga xizmat qiladi, Turkiston adabiyotining zarvarog’iga aylangan bu durdonalar abadiyat mulkiga aylandi. Adabiyot ham ibodat ekanligini chuqur anglagan barhayot shoirimizning ovozi manguga Sulaymon tog’ qadar yuksalib turaveradi.

MUALLIF HAQIDA

Asqar Mahkam 1958 yil 27 noyabrda Tojikistonning Kofarnihon tumanida tug’ilgan. Xo’jand pedagogika institutini tamomlagan (1981). «Navro’z» (1988), «Tazarru» (1982), «Tavajjuh», «Ishq» (1994), «Ibodat» (1993), «Haq» (1998), «Analxaq», «Tabriz daftari», «Oqkitob» (2003) kabi asarlari nashr etilgan. «Avesto», Xoja Abdulloh Ansoriyning «Kashf ul-asror» (Qur’oni Karimning adabiy-irfoniy tafsiri), Mavlono Rumiyning «Ma’naviy masnaviy» (1-daftar)sini, Shams Tabriziyning g’azallari hamda Eron she’riyatidan namunalar tarjima qilgan («Tuyg’ular yaprog’i», 2005). 2007 yil 6 martda Toshkent shahrida vafot etgan.