«Девону луғотит-турк» («Туркий сўзлар девони») — Маҳмуд Кошғарийнинг туркий тиллар ҳақидаги қомусий асари (1071—72). Бу асарда 11-а. нинг 2-ярмида Марказий Осиёда ва Ғарбий Хитой ҳудудида истиқомат қилган туркий уруғ ва қабилалар, уларнинг ижтимоий аҳволи, тили, тарихи, бу ҳудуднинг географияси, метрологияси ва астрономиясига оид қимматли маълумотлар ёзиб қолдирилган.

«ДЕВОНУ ЛУҒОТИТ-ТУРК» ҲАҚИДА*
Ғанижон Абдураҳмонов

«Девону луғотит-турк» («Туркий сўзлар девони») — Маҳмуд Кошғарийнинг туркий тиллар ҳақидаги қомусий асари (1071—72). Бу асарда 11-а. нинг 2-ярмида Марказий Осиёда ва Ғарбий Хитой ҳудудида истиқомат қилган туркий уруғ ва қабилалар, уларнинг ижтимоий аҳволи, тили, тарихи, бу ҳудуднинг географияси, метрологияси ва астрономиясига оид қимматли маълумотлар ёзиб қолдирилган. «Девону луғотит-турк»нинг қўлёзмаси 1914 й. Туркиянинг Диёрбакр шаҳридан топилган. 319 саҳифали бу қўлёзма  Истанбулда сақланади. Бу нусха «Девону луғотит-турк» ёзилганидан салкам 200 йил кейин, яъни Маҳмуд Кошғарийнинг ўз қўли билан ёзилган нусхадан 1266 йилда котиб Муҳаммад ибн Абу Бакр ибн Фотиҳал-Совий ал-Дамашқий томонидан кўчирилган.

«Девону луғотит-турк» араб тилида ёзилган, 8 мингдан ортиқ туркий сўзларни тўғри талаффуз қилиш мақсадида арабча ҳаракатлар (ҳарфлардаги ост-уст ишоралар)дан фойдаланилган. Бунда, албатта, муаллиф анча қийинчиликка учраган, чунки арабча ҳарф ва алиф, вов, ё) ишоралари билан туркий товушларни бериб бўлмас эди. Туркий тилдаги чўзиқ ва қисқа унлилар, юмшоқ ва қаттиқ товушлар учун Махмуд Кошғарий махсус белгилар (ҳаракатлар)ни қўллайди ёки сўз бошидаги чўзиқликни икки алиф билан кўрсатади ёки икки  хил талаффуз қилинадиган сўзларга 2 хил ишора қўяди: азуқлуқ, эритмак сўзларидаги З ва Р ҳарфлари устига ҳам касра, ҳам дамма ишорасини қўйган, демак, бу сўзлар ўша даврда икки хил талаффуз этилган: азмқлуқ — азуқлуқ, эритмак — эрутмак каби. Арабча ҳарф б-н кўрсатиш мумкин бўлмаган туркий талаффузни «Девону луғотит-турк»да изоҳлаб, таърифлаб ўтган. «Девону луғотит-турк»да, аввало, отлар, сўнг феъллар изоҳланади. Сўзлар тартиби уларнинг таркибидаги ҳарфларнинг орта боришига (2 ҳарфдан 7 ҳарфгача) қараб амалга оширилган.

Маҳмуд Кошғарий «Девону луғотит-турк»га ўзи тузган дунё харитаси (дунёнинг доира шаклидаги тасвири)ни илова қилган. Харитада мамлакат, шаҳар, қишлоқ, тоғ, чўл, довон, денгиз, кўл, дарё ва ҳ. к. нинг номлари ёзилган. Харитага ёзилмай қолган бир қанча номлар асар матнида изоҳланган. Харита, асосан, ҳоз. Шарқий ярим шарга тўғри келади. Асарда 11-а. даги шаҳарлар, қишлоқлар, денгиз, кўллар, туркий қабилалар ва уруғлар ҳақида, уруғларнинг ижтимоий ақволи, келиб чиқиши, номланиши, ички уруғ ва тоифалари, уларнинг жойланиши, урф-одатлари, тил хусусиятлари ҳақида батафсил маълумотлар берилади. Бундан ташқари, ҳайвонот ва ўсимликлари, уларнинг номланишига тўхталиб ўтади, астрономик маълумотлар, бурж ва мучал ҳақида ҳам маълумотлар бор. «Девону луғотит-турк»да айниқса қабила ва уруғ тилларига оид лингвистик маълумотлар анча батафсил берилган. Бунда ҳар сўзнинг маънолари (полисемия, омоним, синоним, антоним ва арха-ик сўзлар) чуқур таҳлил қилинади, айрим сўзларнинг этимологиясига тўхталиб ўтади. Товушлар (фонемалар)нинг тахлили анча мукаммал: унли ва ундош фонемалар, чўзиқ ва қисқа унлилар, уларнинг уруғ тилларидаги талаффузи ва орфографияси, тилдаги фонетик ҳодиса ва қонуниятлар батафсил изоҳланган. Морфология соҳасида сўз туркумларини, давр анъанасига кўра, 3 сўз туркумига: феъл, исм, боғловчига бўлиб, уларнинг ясалиш ва турланиш йўлларини кўрсатиб ўтади. «Девону луғотит-турк»да 250 дан ортиқ мақол ва маталлар, ўнлаб шеърий парчалар келтирилган.

В. В. Бартольд «Девону луғотит-турк»дан ўз илмий ишларида кенг фойдаланганини шарқшунос С. Волин кўрсатиб ўтган. Тилшунос олим В. И. Беляев «Девону луғотит-турк» ҳақида шундай ёзади: «Биз бу асарга ниҳоятда юксак баҳо беришимиз керак, чунки у китоблардан олиб ёзилмаган, балки жонли материални шахсан кузатишга асосланган… Муаллиф берган маълумотлар… археологик кашфиётлар бу маълумотларнинг аксариятини исбот этмоқда». Немис шарқшуноси К. Броккельман «Девону луғотит-турк» асарини 1928 йили немис тилига таржима қилди. «Девону луғотит-турк» қўлёзмасининг фотонусхаси Истанбулда Килисли Рифат (3 жилдли; 1915—17) кейинчалик Бесим Аталай томонидан (3 жилдли; 1939—41) турк тилига таржима қилиниб, чоп этилган. «Девону луғотит-турк» нингтурктилидаги кейинги қайта нашри 1957 й. амалга оширилди. «Девону луғотит-турк» иккинчи бўлиб ўзбек тилига таржима қилиниб, муҳим изоҳ ва тафсирлари билан 1960—63 й. лари Тошкентда «Фан» нашриётида 3 жилдда чоп этилган. Бу тилшунос олим, филология фанлари доктори, профессор Солиҳ Муталлибовнинг 35 йиллик меҳнати натижаси эди. Ушбу нашр фақат таржима бўлмай, туркча таржимага муносабат, баҳо, атамалар, шахс номлари, шаҳар ва жой номларига изоҳ, ва тафсир ҳамдир. Ўзбекча нашрининг муқаддима қисмида 11-а. филологлари, «Қутадғу билиг» асари, Махмуд Кошғарийнинг лингвистик қарашлари, туркий қабилалар, уларнинг шаклланиши, бу уруғ ва қабилалар, тилларнинг ҳозирги туркий халқлар ва уларнинг тилига муносабати, таржима транскрипцияси тўғрисида маълумотлар берилган. «Девону луғотит-турк» ўзбекча нашрининг охирида туркий уруғ, қабила, шаҳарлар ва бошқалар тўғрисида батафсил маълумотлар бор, асарнинг ҳар бир жилдида ҳаволалар берилиб, унда учраган сўз ва иборалар кенг таърифланади, изоҳланади. Ўзбекча нашрининг муҳим томонларидан бири, унинг ҳар бир жилди асосида тузилган кўрсаткичдир. Унда «Девону луғотит-турк»да учраган сўзлар алифбо тарзида келтирилиб, сўзнинг ўзбек ва рус тилида таржимаси берилади. Мазкур сўзнинг «Девону луғотит-турк» нинг қайси бетларида учраши (олдин ўзбекча, сўнг туркча нашрларининг бети, сатри) кўрсатиб ўтилади.

* «Ўзбекистон Миллий энциклопедияси»дан олинди

Filologiya fanlari doktori, professor Boqijon To’xliyevning “Madaniyat va ma’rifat” telekanalining “Akademik soat” turkumidagi “Mahmud Koshg’ariy va uning «Devoni lug’otit-turk» asari” mavzuida darsi.

«DEVONU LUG’OTIT-TURK» HAQIDA*
Gʻanijon Abdurahmonov

«Devonu lug’otit-turk» («Turkiy so’zlar devoni») — Mahmud Koshg’ariyning turkiy tillar haqidagi qomusiy asari (1071—72). Bu asarda 11-a. ning 2-yarmida Markaziy Osiyoda va G’arbiy Xitoy hududida istiqomat qilgan turkiy urug’ va qabilalar, ularning ijtimoiy ahvoli, tili, tarixi, bu hududning geografiyasi, metrologiyasi va astronomiyasiga oid qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirilgan. «Devonu lug’otit-turk»ning qo’lyozmasi 1914 y. Turkiyaning Diyorbakr shahridan topilgan. 319 sahifali bu qo’lyozma Istanbulda saqlanadi. Bu nusxa «Devonu lug’otit-turk» yozilganidan salkam 200 yil keyin, ya’ni Mahmud Koshg’ariyning o’z qo’li bilan yozilgan nusxadan 1266 yilda kotib Muhammad ibn Abu Bakr ibn Fotihal-Soviy al-Damashqiy tomonidan ko’chirilgan.

«Devonu lug’otit-turk» arab tilida yozilgan, 8 mingdan ortiq turkiy so’zlarni to’g’ri talaffuz qilish maqsadida arabcha harakatlar (harflardagi ost-ust ishoralar)dan foydalanilgan. Bunda, albatta, muallif ancha qiyinchilikka uchragan, chunki arabcha harf va alif, vov, yo) ishoralari bilan turkiy tovushlarni berib bo’lmas edi. Turkiy tildagi cho’ziq va qisqa unlilar, yumshoq va qattiq tovushlar uchun Maxmud Koshg’ariy maxsus belgilar (harakatlar)ni qo’llaydi yoki so’z boshidagi cho’ziqlikni ikki alif bilan ko’rsatadi yoki ikki xil talaffuz qilinadigan so’zlarga 2 xil ishora qo’yadi: azuqluq, eritmak so’zlaridagi Z va R harflari ustiga ham kasra, ham damma ishorasini qo’ygan, demak, bu so’zlar o’sha davrda ikki xil talaffuz etilgan: azmqluq — azuqluq, eritmak — erutmak kabi. Arabcha harf b-n ko’rsatish mumkin bo’lmagan turkiy talaffuzni «Devonu lug’otit-turk»da izohlab, ta’riflab o’tgan. «Devonu lug’otit-turk»da, avvalo, otlar, so’ng fe’llar izohlanadi. So’zlar tartibi ularning tarkibidagi harflarning orta borishiga (2 harfdan 7 harfgacha) qarab amalga oshirilgan.

Mahmud Koshg’ariy «Devonu lug’otit-turk»ga o’zi tuzgan dunyo xaritasi (dunyoning doira shaklidagi tasviri)ni ilova qilgan. Xaritada mamlakat, shahar, qishloq, tog’, cho’l, dovon, dengiz, ko’l, daryo va h. k. ning nomlari yozilgan. Xaritaga yozilmay qolgan bir qancha nomlar asar matnida izohlangan. Xarita, asosan, hoz. Sharqiy yarim sharga to’g’ri keladi. Asarda 11-a. dagi shaharlar, qishloqlar, dengiz, ko’llar, turkiy qabilalar va urug’lar haqida, urug’larning ijtimoiy aqvoli, kelib chiqishi, nomlanishi, ichki urug’ va toifalari, ularning joylanishi, urf-odatlari, til xususiyatlari haqida batafsil ma’lumotlar beriladi. Bundan tashqari, hayvonot va o’simliklari, ularning nomlanishiga to’xtalib o’tadi, astronomik ma’lumotlar, burj va muchal haqida ham ma’lumotlar bor. «Devonu lug’otit-turk»da ayniqsa qabila va urug’ tillariga oid lingvistik ma’lumotlar ancha batafsil berilgan. Bunda har so’zning ma’nolari (polisemiya, omonim, sinonim, antonim va arxa-ik so’zlar) chuqur tahlil qilinadi, ayrim so’zlarning etimologiyasiga to’xtalib o’tadi. Tovushlar (fonemalar)ning taxlili ancha mukammal: unli va undosh fonemalar, cho’ziq va qisqa unlilar, ularning urug’ tillaridagi talaffuzi va orfografiyasi, tildagi fonetik hodisa va qonuniyatlar batafsil izohlangan. Morfologiya sohasida so’z turkumlarini, davr an’anasiga ko’ra, 3 so’z turkumiga: fe’l, ism, bog’lovchiga bo’lib, ularning yasalish va turlanish yo’llarini ko’rsatib o’tadi. «Devonu lug’otit-turk»da 250 dan ortiq maqol va matallar, o’nlab she’riy parchalar keltirilgan.

V. V. Bartolьd «Devonu lug’otit-turk»dan o’z ilmiy ishlarida keng foydalanganini sharqshunos S. Volin ko’rsatib o’tgan. Tilshunos olim V. I. Belyaev «Devonu lug’otit-turk» haqida shunday yozadi: «Biz bu asarga nihoyatda yuksak baho berishimiz kerak, chunki u kitoblardan olib yozilmagan, balki jonli materialni shaxsan kuzatishga asoslangan… Muallif bergan ma’lumotlar… arxeologik kashfiyotlar bu ma’lumotlarning aksariyatini isbot etmoqda». Nemis sharqshunosi K. Brokkelьman «Devonu lug’otit-turk» asarini 1928 yili nemis tiliga tarjima qildi. «Devonu lug’otit-turk» qo’lyozmasining fotonusxasi Istanbulda Kilisli Rifat (3 jildli; 1915—17) keyinchalik Besim Atalay tomonidan (3 jildli; 1939—41) turk tiliga tarjima qilinib, chop etilgan. «Devonu lug’otit-turk» ningturktilidagi keyingi qayta nashri 1957 y. amalga oshirildi. «Devonu lug’otit-turk» ikkinchi bo’lib o’zbek tiliga tarjima qilinib, muhim izoh va tafsirlari bilan 1960—63 y. lari Toshkentda «Fan» nashriyotida 3 jildda chop etilgan. Bu tilshunos olim, filologiya fanlari doktori, professor Solih Mutallibovning 35 yillik mehnati natijasi edi. Ushbu nashr faqat tarjima bo’lmay, turkcha tarjimaga munosabat, baho, atamalar, shaxs nomlari, shahar va joy nomlariga izoh, va tafsir hamdir. O’zbekcha nashrining muqaddima qismida 11-a. filologlari, «Qutadg’u bilig» asari, Maxmud Koshg’ariyning lingvistik qarashlari, turkiy qabilalar, ularning shakllanishi, bu urug’ va qabilalar, tillarning hozirgi turkiy xalqlar va ularning tiliga munosabati, tarjima transkriptsiyasi to’g’risida ma’lumotlar berilgan. «Devonu lug’otit-turk» o’zbekcha nashrining oxirida turkiy urug’, qabila, shaharlar va boshqalar to’g’risida batafsil ma’lumotlar bor, asarning har bir jildida havolalar berilib, unda uchragan so’z va iboralar keng ta’riflanadi, izohlanadi. O’zbekcha nashrining muhim tomonlaridan biri, uning har bir jildi asosida tuzilgan ko’rsatkichdir. Unda «Devonu lug’otit-turk»da uchragan so’zlar alifbo tarzida keltirilib, so’zning o’zbek va rus tilida tarjimasi beriladi. Mazkur so’zning «Devonu lug’otit-turk» ning qaysi betlarida uchrashi (oldin o’zbekcha, so’ng turkcha nashrlarining beti, satri) ko’rsatib o’tiladi.

* «O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi»dan olindi