Эли учун куйиб-ёнган, бағри қонидан маёқ кўтарган кишиларнинг номи ҳеч қачон унут бўлмайди. Бундай инсонларни сиёсатбозлар қанчалик қораламасинлар, ўзлари эл-юрт, тарих ва замон олдида шарманда бўлиб қолавера-дилар. Зеро, фидойи кишиларни эл-юрт ҳам, тарих ҳам ўз юрагида асраб-авайлайди.
Халқимиз арзанда қилиб, авлоддан-авлодга узатаётган ана шундай сиймолардан бири адиб,шоир ва педагог, жамоат арбоби Мунаввар қори Абдурашидхонов эди.
Мунаввар қори халқимиз бошига тушган чоризм ва большевизм мустамлакачилиги йилларида «Мен — сендамен: сен — мендасен» ҳикматига мувофиқ элимиз, миллатимиз қалбига маърифат ва озодлик, эрк ва ҳурлик уруғини сочиб, юрт ҳаётининг серташвиш йўлларини мунаввар қилган йўлчи юлдуз эди.

Мунаввар қори Абдурашидхонов
АДИБУС-СОНИЙ

     Макотиби ибтидоия шогирдларина алифбодан сўнг ўқутмак учун мумкин даражада очиқ тил ва осон таркиблар ила ёзилмиш қироат китоби

---

БИСМИЛЛАҲИР РОҲМАНИР РОҲИЙМ

Ҳамд

     Аллоҳ таоло ҳазратлари бизни йўқдан бор қилди. Кичик эдик, катта қилди. Оч эдик, ризқ беруб тўйдирди. Яланғоч эдук, кийим берди. Кўрмак учун кўз берди. Эшитмак учун қулоқ берди. Сўзламоқ учун тил берди. Юрмак учун оёқ берди. Ишламак учун қўл ҳам куч берди. Яхшини ёмондан, оқни қорадан айирмак учун ақл-ҳуш берди. Хусусан, бизга иймон бериб, ўзининг бирлигига инонтирди. Барча пайғамбарларнинг афзали бўлган Муҳаммад алайҳиссалом ҳазратларига бизни уммат қилди. Ҳам динларнинг энг ҳақ ва тўғриси бўлган ислом дини ила мушарраф қилди. Бу нарсаларнинг ҳар бири Аллоҳ таолонинг берган улуғ неъматларидир. Булардан бошқа қанча неъматлар бергандирки, ёзмоқ ва санамоқ ила адо қилмоқ мумкин эмасдир. Бу неъматларнинг ҳар бириси учун Аллоҳ таоло ҳазратларига доимо ҳамд ва шукр этмак барчамизга вожибдир. Аллоҳ таолога айтиладирган ҳамд ва шукурларнинг энг яхшиси берган неъматларини ўз ўрунларига ишлатмак ва буюрган ишларини чин кўнгил ила қилиб, қайтарган ишларидан бор куч ила ўзини тортмоқликдир.

Байт:
Банданинг ҳаргиз қўлидан келмағай,
Неъмати Ҳақ шукрини этмак тамом.

Яхшиси улдурки, ҳар бир неъматин
Ўз ериға сарф қилгай хосу ом.

«Қил!» — деганин жону дил бирла қилуб,
«Қўй!» — деганин ўзига билгай ҳаром.

САЛОВОТ

Бизнинг динимиз — ислом, ўзимиз мусулмондирмиз. Бизга ислом динини ўргатган ва мусулмонлигимизга сабаб бўлган афандимиз Муҳаммад алайҳиссалом ҳазратларидир. Бу зот Аллоҳ таолонинг энг яқин ва энг суюклик бандаси эдилар. Шул сабабли бошқа бандаларига тўғри йўлларни кўрсатмак ва эгри йўллардан қайтармак учун бу зотни элчи қилиб юборди ва ҳамма бандаларига бош ва пайғамбар қилди. Бу зот ҳам ниҳоятда тўғрилик ила Аллоҳ таолонинг ҳамма буйруқларини саҳобаларига ўргатдилар, саҳобалар боболаримизга ва боболаримиз бизга еткурдилар. Шу йўл ила биз мусулмон бўлдик. Мана шул Муҳаммад алайҳиссалом бизнинг пайғамбаримиз ва биз шул зотнинг умматларидурмиз. Шунинг учун бу зотнинг ўзларига ва барча ав-лод, қариндош ва саҳобаларига Аллоҳ таолодан раҳмат тиламак ва бу зотнинг кўрсатган йўлларидан ва айтган сўзларидан заррача чиқмаслик ҳар бир мусулмонман деган кишига лозимдур.

ИЛМ

Илм — билмаган нарсаларини билганлардан ўрганмоқдир.
Одам боласи туғилган замонда ҳеч нарсани билмас. Ҳаттоки сўзламоқ, ёзмоқ, яхшини ёмондан, оқни қорадан айирмак каби энг керакли нарсалардан маҳрумлик ҳолда дунёга келур. Сўнгра оз-оз ўрганмоқ ила ҳар нарсани билур.
Оталаримиз, оналаримиз, улуғларимиз ва муаллим афандиларимиз ушбу билган нарсаларимизни ўргатмаган бўлсалар эди, ҳозирда биз ҳам ҳеч нарсани билмас эдук. Шунинг учун одам болаларига зиёда лозим бўлган нарса — билмаганларини билганлардан сўраб ва ўқуб ўрганмак, яъни илм деган азиз ва фойдали нарсани қўлга олмак учун ҳаракат қилмоқдир. Илм — одамнинг зеҳнини очар, ақлини орттирар, билмаган нарсаларини билдирур, дунёда бахтли ва иззатли қилур. Охиратда саодатли ва шарофатли қилур.

Байт:
Илмдур дунёда энг яхши ҳунар,
Илмсиздан яхшидур гунг ила кар.
Ҳар киши илм-ла бўлса ошно,
Иззату давлатда бўлғай доимо,
Илмсиз одам залилу хор ўлур,
Илмсизлардан ҳамма безор ўлур.

АХЛОҚ ДАРСЛАРИ

Одоб

Бир киши Луқмони ҳакимдан: «Одобни кимдан ўргандингиз?» — деб сўрамиш. Луқмони ҳаким: «Одобни одобсизлардан ўргандим», — деб жавоб бермишлар. Ул киши яна сўрамишки: «Одобни одобсизлардан қандай ўргандингиз?»
Луқмони ҳаким жавоб бермишларки: «Доим кишиларнинг қилган ишларига ва сўзлаган сўзларига диққат ила қараб юрдим. Кимдан ёмон сўз эшитсам, ул сўзни ҳеч бир сўйламадим, кимдаки бир ёмон иш кўрсам, ул ишни ҳеч бир қилмадим, шунинг ила одобли бўлдим».
Ҳисса: одобли бўлурман деган киши ҳар нарсага иззат кўзи ила боқуб, иззат олур. Қайси иш кўзига яхши кўрун-са, ул ишни қилмоқға ҳаракат қилур. Ва қай иш кўзига ёмон кўринса, ул ишдан ўзини тортур. Бундай қилган киши, албатта, одобли бўлур.

Искандар Зулқарнайн

Ўтган замонда Искандар деган улуғ бир подшоҳ бор эди. Бир кун бир девонага йўлиқци. Девонанинг баъзи ҳаракатлари подшоҳга хуш келуб, айтдики: «Эй девона, мандан бир нарса сўрагил». Девона айтдики: «Эй подшоҳи олам, пашшалар манга ҳар вақг ташвиш берадурлар. Юз ва қўлларимни чоқуб, хафа қиладурлар. Буюрсангизки, пашшалар манга бундай озор бермасалар».
Подшоҳ айтди. «Эй девона, мандан шундай нарса сўрагилки, ул нарса маним ҳукмимда бўлсун. Ман пашшага нечук буйруқ қилурман?»
Девона айтди: «Эй подшоҳ, дунёдаги махлуқларнинг энг кичкинаси ва ожизроғи пашшадир. Шул пашшагаки ҳукмингиз юрмаса, эмди сиздан нима сўрарман?»

Ҳисса:
Дунёда сенинг на ҳожатинг вор,
Сўрагил они сан Худодан, эй ёр.

Лофчи

Бир лофчи киши бор эди. Лоф ва ёлғон сўзларни кўп сўзлар эди. Бир кун бир мажлисда денгизларнинг аҳволидан ва денгизда кўрган томошаларидан ҳикоя қилди. Мажлисдаги кишилардан бири сўрадики: «Эй биродар, сиз денгизда кўп саёҳат қилганга ўхшайсиз, денгизларнинг балиқлари қандай бўлур экан?»
Лофчи ул кишига боқуб: «Ҳалигача сиз денгиз балиқларини кўрганингиз йўқми? Денгиз балиқлари туяга ўхшаш икки узун шохли бўлурлар»,— деди.
Мажлисда ўлтурганлар билдиларки, ул бечора на туяни кўрган экан ва на денгиз балиғини.
Барчалари бирдан кулишиб юбордилар. Лофчи уялиб, мажлисдан чиқиб кетди.

Ҳисса:
Ўғул, парҳез қил сан ҳам ҳамиша лофу ёлғондан —
Ки яхшидур сукут этмоқ, айтуб ёлғону ёлғондан.

Икки йўлдош

Икки киши дўст ва йўлдош бўлиб, сафарга чиқдилар. Йўлда бир айиқ чиқиб, буларга югуриб ҳужум қилди. Буларнинг бири ёш ва чаққон эди. Шу сабабли тезлик ила қочуб, бир ерга бекинди. Аммо иккинчиси ўзининг кексалиги ва кучсизлигидан қочолмай қолди. Начора, ўзини бир ерга ташлаб, ўликга ўхшаб қимирламай ётди. Айиқ келуб, буни искаб-искаб, ўлук гумон қилиб, зарар еткурмай ташлаб кетди.
Айиқ кетгандан сўнгра йўлдош бекинган еридан чиқуб келди ва кулиб айтдики: «Эй йўлдош, қулоғинга айиқ нима деб шивирлади?»
Йўлдош жавоб берди: «Айиқ қулоғимга, бундай ожизлик вақтида сени ташлаб кетадурғон кишига бундан сўнг асло йўлдош бўлма, деб шивирлади».
Ҳисса: Шундай кишилар ила дўст ва йўлдош бўлмоқ керакки, шодлигингга шод,
хафалигингга хафа бўлсун. Ошга ўртоқ, бошга тўқмоқ бўлмасин.

Тўғри  жавоб

Отаси ўлуб, бир киши ўлди бой,
Ки қолди анга молу мулк, сарой.
Онинг олдига бир фақир келиб,
Салом айлади кўп тавозе қилиб,
Деди: «Ман санга туғма қардошман,
Бу молу манолингга йўлдошман.
Отангдан чу қолди санга бунча мол,
Бўлиб бер менга ярмини ушбу ҳол».
Ул одам деди ҳайрат ила анго:
«Нечук сан қариндош ўлурсан манго?»
Фақир айди: «Эй меҳрибоним, эшит;
Қулоқ сол, бу арзи ниҳоним эшит,
Сану ман ҳама олам инсонлари,
Эмасмизми бир одам ўғлонлари?»
Бу сўзни эшитгач, табассум қилиб,
Бир олтун чиқарди, деди: «Ол келиб»
Ул айди: «Биродар, бу қандай сухан,

Манга шулмидир ҳисса меросдан?»
Жавобида ул марди ширин калом,
Деди: «Сокит ўл, билмасун хосу ом.
Эшитса гар ўзга қариндошлар,
Узоғу яқин, ёру йўлдошлар,
Бўлиб олсалар, молу мулк тамом,
Санго тегмагай бир тийин, вассалом».

Панд

Яхши муомалани дўст ва душманга баробар қилмоқ лозимдур. Чунки яхши сўз дўстларнинг дўстликларини орттурур. Душманларингни дўстликка айлантирур.

Назм

Бўлур хулқу хуш ҳам сучук тил била,
Етаклаб улуғ филни қил била.
Чиқар яхши сўз-ла илон инидан,
Ёмон сўз ила мусулмон динидан.

Жўғрофия

Ернинг аҳволини билдирадурғон илмни жўғрофия дейилур. Ер бизнинг кўзимизға текисға ўхшаб кўринса ҳам, аслида текис эмас. Балки пўртахолға ўхшаш юмалоқдир. Аввалларда «Ер ҳўкизнинг шохида турадир», деган сўзларга ҳар ким ишонғон бўлса ҳам, ҳозирғи замонда андоғ сўзларнинг аслсизлиғи ҳар кимга маълумдир. Ер ҳеч нарсанинг устида турмас. Балки ҳавонинг ўртаси муаллақ турадур.
Пўртахолнинг юзи ўзининг пўсти ила қоплонғониға ўхшаш ер юзининг ҳам тўртдан уч бўлаги шўр сувлар ила қопланмиш, қолғон бир бўлаги тош, қум ва туфроғлар ила қопланмишдур.
Сув ила қоплонғон ўринларини денгиз, кўл ва дарё дейилур. Тош, қум ва туфроғлар ила қопланмиш ўринларини қуруғлиқ дейилур.
Денгизлар беш бўлак бўлиб, Баҳри муҳити кабир, Баҳри муҳити ҳинд, Баҳри муҳити атлас, Баҳри муҳити мунжамиди шимолий, Баҳри муҳити жанубий деб аталурлар. Ушбу денгизлар қуруғликнинг атрофини ўраб олмиш улуғ денгизлардур. Булардан бошқа қуруғликнинг орасиға ёриб кирмиш ниҳоятда кўп кўл ва денгизлар бордур. Машҳурроқлари: Оқ денгиз, Қора денгиз, Шимол денгизи, Каспий денгиз, Манош денгизи, Баҳранг денгизи, Болтиқ денгизи, Аталар денгизи, Мармара денгизи, Азов денгизи, Баҳри аҳмар, Япония денгизи ва Чин денгизларидур. Қуруғлиқ ҳам беш қитьага бўлиниб, Европа, Осиё, Амриқо, Африқо, Австралия деб аталур.

Ҳажжож ила дарвеш

Ўтган замонда Ҳажжож исмли бир золим подшоҳ бор эди. Кўп уламо ва саидларнинг бошларини кесмиш ва қонларини тўкмиш эди. Анинг жабр ва зулми шул даражага етмишдур, тарих китобларининг ҳар бирида анинг исмини Ҳажжожи золим деб ёд қилмишлар.
Мана ушбу Ҳажжож бир кун йўлда бир дарвешга йўлиқди. Олдига чақириб: «Эй дарвеш, маним ҳақимга бир яхши дуо қил!» — деди. Дарвеш қўлини дуога кўтариб: «Ё Раб! Бу золимни жонини тезроқ олғайсан», — деб дуо қилди. Ҳажжож аччиғланиб: «На учун бундай ёмон дуо қилурсан?» — деди. Дарвеш: «Агар сан тезроқ ўлсанг, гуноҳинг кўпаймас. Ва барча фуқаро сенинг зулмингдан қутулур. Шунинг учун маним бу дуом ҳам санга ва ҳам барча кишиларға фойдалидур», — деди. Дарвешнинг тўғри жавоби Ҳажжожга хуш келуб, кўп инъомлар берди. Ҳам ул кундан бошлаб зулмдан қўл йиғди.

АХЛОҚ ДАРСЛАРИ

Тарбияли бола

Тарбияли бола улуғларни иззат ва ҳурмат қилур. Ўзи баробариға яхши муомала қилур. Ва ўзидан кичикларға шафқат ва марҳамат қилур. Ҳар кимнинг қадрини билур. Ўзидан рози қилмоқға ҳаракат қилур. Қўлидан келганича бошқа инсонларға ёрдам берур. Инсонликға ярашған ишлардан ўзини тортмас. Ярашмаған ишларнинг (қанча фойдалик бўлса ҳам), яқинига бормас. Ўзи билмайдурған сўзларға ва қўлидан келмайдурғон ишларға асло аралашмас. Ҳар ишда тўғриликдан айрилмас. Доимо яхшини яхши, ёмонни ёмон дер. Ҳар сўзни вақтиға ва жойиға қараб сўзлар. Ҳар ишда бир фойдани кўзлар. Ўзлариға ёки бошқа инсонларға фойдаси тегмайдурғон ишларға қадам қўймас. Ҳеч кимнинг ишиға, кучиға зарар еткурмас. Тарбиясиз, ёмон болаларга қўшилмас. Ота ва онасининг, муаллим ва халфаларнинг сўзларидан чиқмас. Ҳар ишда инсофни қўлдан бермас. Бировдан бир яхшилик кўрса, эсидан чиқармас. Қўлидан келмаган ишни устиға олмас. Устиға олган хизматини қилмай қолдирмас. «Миллат» деган сўзни жонидан ортиқ суяр.

Шафқат ва марҳамат

Одам болалариға лозим бўлган яхши ишларнинг бири муҳтожларға шафқат ва марҳамат қилмоқдур. Шафқат ва марҳамат эса биров бир нарсани сўрағон вақтида бор бўлса, аямасдан бермак, агарда йўқ бўлса, ширин сўз ила узр этмоқ ва қўлдан келганича бошқаларға ёрдамда бўлмоқдур. Жаноби Ҳақ таоло ҳамма махлуқларни бир-бириға муҳтож ва бир-бириға сабаб қилуб яратмишдур. Подшо гадоға, гадо подшоҳға, бой фақирға, кофир мўминға, мўмин кофирға ҳосил, ҳамма бир-бириға муҳтождир.
Бу муҳтожлиқ ёлғиз инсонлар орасида бўлмай, инсонлар ила дунёдағи жонлиқ ва жонсизларнинг барчасини орасида ҳамма вақт кўрилмакдадур. Инсонлар минмоқ, юкларини ортмоқ, ерлариға экин сочмоқ, сут ва гўштларини емоқ ва ичмоқ учун от, туя, эшак, қўй, сигир, ҳўкиз, балиқ, товуқ каби ҳар хил ҳайвонларға муҳтож бўлурлар.
Ҳайвонлар эса ризқларини ўткармоқ ва болаларини тарбия қилмоқучун кўп вақтларда инсонлар тарафидан экилган ўт, пичан ва ғаллаларға ва солинған иморатларға муҳтож бўлурлар. Шул сабабли шафқат ва марҳамат тўғрисида инсонлик, ҳайвонлик, кофирлик, мўминлик, яқинлик, узоғлик, бойлик ва фақирлик каби фарқларни эътибор қилмай, барчани баробар кўрмоқ лозимдур.

Али ила Вали

Али исмлик фақир бир бола бор эди. Бир куни оч қолди. Нон излаб кўчаға чиқди. Қўшнилардан бирининг Вали исмлик бир ўғли бор эди. Вали қўлиға бир парча нон ушлаб, эшигининг олдида еб турган эди. Бечора Али эса очликдан ўлум даражасиға еткан эди. Валининг қўлидағи нонни кўрғани замон олдиға бориб, бўйнин эгиб, «ўртоқжон, озгина нонингдан берсанг-чи», деди. Вали эса тош кўнгиллик, шафқатсиз бола эди. Шу сабабли Алининг ҳолига ҳеч бир раҳм қилмай: «Бор кет, санга берадурган ноним йўқ», — деди. Орадан кўп вақт ўтмади. Бир кун Валининг бир эчкиси йўқолди. Вали эчкисини ахтармоқучун далаға чиқди. Кўп юрди, охирида ташна бўлди.Ҳар тарафдан сув излади, ҳеч бир ердан сув тополмади. Сувсизликдан йиқилмоқ даражасиға еткан ҳолда узоқдан кўзи Алига тушди. Али бир дарахтнинг соясида қўйларини ўтлатиб, олдиға бир кўзада сув қўйиб ўтирмиш эди. Вали шодлик ила Алининг олдиға бориб: «Биродар, сув бермасанг, ташналиқцан ўлурман», — деди. Али фақир бўлса ҳам олийжаноб бир бола эди. Валининг ҳолига шафқат ва марҳамат қилуб, кўзани узатди. Вали тўйгунича сув ичиб, ташналик балосидан қутулди. Ва ўзининг улда қилған марҳаматсизлиғиға Алидан афу сўраб, миннатдорлик изҳор этди.

Исроф, бухл ва саховат

Исроф ўринсиз ва заруратсиз ерларга молни сарф этмакдир. Бухл энг зарурий ерлардан ҳам молни қизғанмоқ ва аямоқдур. Саховат эса ҳар иккисининг ўртаси бўлиб, молни зарур ва фойдалик ўрунларға сарф қилуб, зарурсиз, фойдасиз ўрунлардан сақламоқдур. Исроф ила бухл дин юзасидан ҳаром ва ақл юзасидан энг ёмон ва мардуд саналған ишлардандур. Саховат эса хўйларнинг энг яхшисидур. Исроф қилғувчини мусриф дейилур. Бухл қилғувчини бахил ва хасис дейилур. Саҳоват қилғувчини сахий ва жўмард дейилур. Мусриф киши ҳар қанча давлатлик бўлса ҳам, охир бир кун фақирлик ва хўрлик балосиға йўлиқади. Бухл киши ҳар қанча бой бўлса ҳам, молининг ҳузур-ҳаловати, тириклиғининг лаззати ва шавкатидан қуруқ ва маҳрум қолур. Сахий кишининг кундан-кун моли кўпайиб, иззат ва обрўйи ортар. Ўз баробарлари орасида сўзи ўткур ва эътиборлик бўлур.

Мактаб

Болалар туғулуб, олти-етти кунлик бўлғанларида оналари бешикка солурлар. Кеча ва кундуз тинмасдан ҳаракат қилуб, кўкрак сутлари ила тарбия қилурлар. Қачонки болалар олти- етти ёшга етсалар, мактабға берурлар. Мактабда муаллим ва халфалар кўкрак кучлари ила тарбия қилурлар. Бунга қараганда, мактаб болаларнинг иккинчи бешикларидур.
Аввалғи бешикда болаларға оналари сут эмизиб, танларини ўстурурлар. Иккинчи бешикда муаллимлар илм ва одоб ўргатуб, ақл ва фикрларини ўстурурлар. Болалар учун таннинг саломатлиғи лозимдур. Аммо акл ва фикрнинг саломатлиғи ундин ортиғроқ лозимдур. Чунки ақл ва фикрсиз тандан на ўзи учун ва на бошқа кишилар учун ҳеч бир фойда йўқдур. Шул сабабли болаларга аввалги бешиқдан кўра, иккинчи бешик бўлган — мактаб яхшироқ ва фойдалироқдур. Аввалғи бешикда сут ва таом беруб боққан ота ва она қандай дўст ва азиз бўлсалар, иккинчи бешикда илм ва одоб ўргатуб, тарбия қилған муаллим ва халфалар ондин ортуғроқ дўст ва азиздурлар.

Байт:
Эрур мактаб маорифнинг макони,
Замонидур бунинг ёшлик замони.
Киши қилгай кишини ушбу мактаб,
Битиргай ҳар ишини ушбу мактаб.
Бу мактабда ўқуғон ҳар бир инсон,
Билуб илму одоб бўлғай мусулмон.
Неча илм ол, одоб дунёдаким бор,
Чиқубдур барчаси мактабдан, эй ёр.

Искандар ила Арасту

Ўткан замонда Искандар Румий деган бир подшоҳ бор эди. Анинг Арасту отлиғ бир олим ва доно устоди бор эди. Искандар устодини ўз ёниға бош вазир қилиб, барча мамлакат ишларини шунга топшурмиш эди. Бир иш қилса, шунға маслаҳат ила қилур эди. Эшикдан келса, ўрнидан туриб, жой берур эди. Ўзининг отасидан ортуқ иззат ва ҳурмат қилурди.
Бир куни вазирлардан бири Искандардан сўрадики: «На учун Арастуни отангиздан ортуқ иззат қилурсиз?» Искандар айтди: «Отам гўёки мани осмондан ерга тушурди. Аммо, устодим Арасту мани ердан осмонға кўтарди, яъни отам мани дунёға келмоғимға сабаб бўлди. Устодим илм ва одоб ўргатуб, мартаба ва иззатимнинг ортмоғига сабаб бўлди. Шунинг учун устодимни отамдан ортуқ иззат қилурман». Устодни отадан ортиқ иззат қилмоқ керак.

Ўқумоқ, ёзмоқ

Ўқумоқ, ёзмоқ илми қийин бир иш эмасдур. Балки, оз вақт мактабда ғайрат қилмоқ ила ўрганиладурғон бир ҳунардур. Локин, бундан ҳосил бўладурған фойдалар ниҳоятда кўпдур. Тилсиз, қулоқсиз бир одам ила соғ ва саломат бир одам орасида қанча фарқ бор бўлса, ўқумоқ, ёзмоқни билмаған кишилар ила буни билған кишилар орасида шунча фарқ бордур. Балки, буларнинг ораларидағи фарқ аларникидан ортиғроқдур. Чунки тилсиз киши ҳар хил ишоратлар ила тилли кишиларнинг қиладурғон ишларини қила олур. Қулоқсиз киши ҳам бировнинг сўзини шундай ишоратлар ила била олур. Аммо ўқумоқ, ёзмоқ илмини билған одамларнинг қиладурғон ишларини буни билмаған одамлар ҳеч бир йўл ила қилолмаслар. Балки, ўқумоқ, ёзмоқ илмини биладурғон бир кишиға муҳтож бўлурлар. Бундан муаллим билурки, ўқумоқ, ёзмоқ илмини билмаған одамлардан тилсиз, қулоқсиз кишилар яхшидур.

Аҳмад ила онаси

Аҳмад олти ёшлик бир бола эди. Ҳар вақт онасининг олдида ўтурса, онаси эски ҳикоялардан сўйлаб, Аҳмадни овутиб ўтирарди. Бир куни Аҳмадға онаси айтди: «Ўғлум, Аллоҳи таоло энг аввал отамиз Одам алайҳиссаломни туфроғдан яратди. Сўнгра онамиз ҳазрати Ҳавони яратди. Икковларини жаннатға қўйди. Бир емишни кўрсатиб: « Буни емангиз», — деди. Бир куни шайтон буларни алдаб, ул емишдан едирди. Шунинг учун Аллоҳ таоло буларни койиб, жаннатдан чиқарди. Икковлари ер юзиға тушиб, эр ва хотун бўлдилар. Биз барчамиз шуларнинг болаларимиз».
Аҳмад бу сўзни эшитгач: «Онажон, сиз ҳазрати Одам ила Ҳавони кўрганмисиз?» — деди.
Онаси: «Йўқ, ўғлим, китоблардан ўқуб билдим», — деди.
Аҳмад қўлига бир китоб олуб, ҳар қанча варақлаб кўрса ҳам, кўзига қора чизиқлардан бошқа ҳеч нарса кўринмади.
Онаси Аҳмаднинг бу ҳолини кўриб: «Ўғлим! Сан мактабда ўқумагунча китобдаги нарсаларни кўролмайсан», — деб Аҳмадни мактабға берди. Аҳмад бир оз мактабда ўқуғандан сўнгра, онасидан эшитган ҳикояларини китоблардан ўқиб, ўзи биладурғон бўлди.

Ота-она

Дунёда болаларға энг дўст ва меҳрибон кишилар ўзларининг ота ва оналаридурлар. Ҳар она ўз боласини аввал тўққиз ой қорнида кўтариб юради. Сўнгра қанча азоб ва меҳнатлар ила туғар. Бола туғулган замонда «инга» деб йиғламоқдан бошқа бир нарсани билмас. Она бечора шу болани гоҳ кўтаруб, гоҳ ётқизуб, гоҳ турғузуб, гоҳ ўтқузуб тарбия қилар. Ииғласа, овутар. Оч қолса, эмизиб тўйғузар. Алҳосил, боланинг хурсандлиғи ва саломатлиғи нима ила бўлса, ҳар бирини қилур. Керак бўлганда, молини ва жонини боласидан аямас. Ота эса кеча ва кундуз ишлаб топған нарсасини болаларининг ош, нон ва кийимлариға сарф қилур. Бунинг устиға
«Ўзумдан сўнгра болаларимға қолсун, болаларим кишиға муҳтож бўлмасин», деб бир нарса орттириб қўймоқ ҳаракатида бўлур. Ота-онанинг кеча ва кундуз Худодан тилаган нарсаси болаларининг саломатлиғи ва узун умр кўрмоғи, дунё ва охиратда бахтли бўлмоғидур. Болаларға бундай дўстлик ва яхшиликни ота-онадан бошқа ҳеч ким қилолмайдур. Шул сабабли болаларға ўз ота ва оналарини чин кўнгил ила дўст тутмоқ, буюрған ишлариниқилмоқ, қайтарган ишларидан қайтмоқ лозимдур.

Байт
Кишининг бор эрса ото ва оноси,
Ғаниматдур анга аларнинг ризоси.
Худонинг қошида қабули яқиндур,
Ото ва ононинг болага дуоси.
Оларнинг ким оғритса кўнгилларини,
Қиёматда бўлгай жаҳаннам жазоси.

Бола қурбони

Бир хотун ўзининг тўрт ёшлик қизини етаклаб боғчаға чиқди. Ул вақт баҳор фасли эди. Боғча ёниға кўкарган яшил ўланлар ва новда учида очилишға яқинлашған гул ғунчалари ила зийнатланмиш эди. Яшил ўланлар орасида ҳар тарафға чўзилиб кетған узун-узун йўллар боғчанинг ҳуснини орттурмиш ва ўртадан ўтадурғон улуғ сув боғчани иккиға айирмиш эди.
Бу боғчаға кирғанда ёш қизнинг кўнгли очилуб, ҳар тарафға югурмоқға бошлади. Гоҳо ўланлар устиға ётуб юмаланур эди.Гоҳо кўзиға яхши кўринған гулларни узиб, кўксиға тақуб, онасиға кўрсатарди. Онаси сув бўйида ўтириб, қизининг ёқимли ҳаракатларини томоша қиларди. Лекин бу хурсандлик узоққа бормади. Сув бўйида янгиғина очилғон бир гулни кўриб, узаман, деганда қизнинг оёғи тойиб сувға йиқилди. Онаси бу ҳолни кўриб. «Дод, болам! Сан ўлгунча ман ўлай!»— деб қизининг орқасидан ўзини сувға отди. Бу товушни боғбон эшитиб, югуриб келди. Буларни бу ҳолда кўриб, кийимларини ечиб, ўзини сувға ташлади. Бориб, аввал онасини қутқармоқчи бўлганди, онаси: «Мани қўй, аввал боламни қутқар», — деб боғбонға ялинди. Боғбон ҳам қабул қилиб, аввал болани қутқариб, сув четиға чиқарди. Боғбон қайтуб борғунча бечора она хийла ерға оқуб бормиш, ўз жонини боласиға қурбон қилмиш эди.

Биродарға муҳаббат

Иброҳим ўз қариндош ва биродарлариға муҳаббатлик бир бола эди. Бир кун қўшнисининг уйиға чиққанда қўшниси бир хизмат буюрди. Иброҳим аввал хизматни яхшилаб қилганлиги учун қўшниси олма берди. Олмаға қизиқиб, емоқчи бўлганида уйда касал бўлиб ётган синглиси эсига тушди. Олма ёлғиз ўзидан ўтмади. Синглисининг олдиға кируб: «Укам, қўшнимиз берган бу олмани санга келтурдим! Е!» — деди. Синглиси суюнуб, олмани олди. Ярмини ўзи еб, ярмини яна акасиға берди. Бу йўл ила бир олмани икковлари еб хурсанд бўлишдилар.
Ҳисса: Биродарлар бир-бирлариға шундай муҳаббатлик бўлмоғи лозимдур.

Кўр ила дўхтир

Яхшиғина бой бир кўр киши ҳар вақт бозорға чиқиб, ҳар хил нарсалар олурди. Лекин кўзи кўрмағанлиғи учун яхши-ёмонни айира олмас эди. Яхши деб ўйлаб олған нарсаларининг кўпи ёмон нарсалар эди. Бир куни кўзининг пардасини олдурмоқ учун бир дўхтирни уйиға чақирди.
Дўхтир келиб, кўзини пардасини олди. Бир неча кундан сўнгра кўзи очилуб, уйидағи нарсаларни кўрмоққа бошлади. Бозордан олғон нарсаларининг ҳар бири кўзиға ёмон кўринди. Боруб: «Сан маним уйимдаги нарсаларимни олуб, ўрниға ёмон нарсалар қўйибсан», — деб дўхтирнинг этагидан тутди. Дўхтир: «Йўқ, биродар! Аввал сан кўр эдинг. Бозордан олган нарсаларингни барчаси ёмон нарсалар эди. Сан они билмас эдинг. Эмди кўриб, аларнинг ёмонлиғини билдинг», — деб жавоб берди.
Ҳисса: Нодон киши шул кўрға ўхшайдир. Яхши деб ўйлаған нарсаларининг кўпи ёмон нарсалар бўлур. Илм дўхтирға ўхшайдир. Ўқиған кишиларнинг кўзларини очар. Сўнгра ёмон ишларнинг ёмонлиғини билиб, ондан ўзларини тортурлар.

ФАННИЙ ДАРСЛАР

Йил (сана)

Бир йил ўн икки ойдир. Бир ой 4 ҳафта ила 2 ёки 3 кундир. Бир ҳафта 7 кун бўлур. Бир кун
24 соат. Бир соат — 60 дақиқа (минут). Бир дақиқа 60 сония (секунд)дур. Бир сония эса кўз юмиб очгунча ўтадурган бир замондир.
Йилнинг икки хил ҳисоби бордир. Бири офтобнинг кўринишидан ҳисобланур. Буни санаи шамсия (қуёш йили) дейилур. Иккинчиси ойнинг кўринишидан ҳисобланур. Буни санаи қамарий (ой йили) дейилур.
Қуёш йили ҳисоби ила бир йил уч юз олтмиш беш кун ва олти соат бўлиб, 52 ҳафтадан бир кун ва олти соат ортиқдур. Ой йили ҳисоби ила бир йил уч юз эллик тўрт кун бўлиб, эллик ҳафтадан тўрт кун зиёдадур.

Ой йили ойлари

Ой йили ҳисоби ила ойларнинг арабча исмлари ушбулардур: муҳаррам, сафар, робиул аввал, робиул охир, жумадул аввал, жумадул охир, ражаб, шаъбон, рамазон, шаввол, зулқаъда, зулҳижжа. Бу ҳисоб мусулмонларнинг диний ибодат ва байрамлари учун юрутилур.
Йил боши муҳаррам ойининг биринчи кунидур. Бу кунда кўп мусулмон мамлакатларида йил боши байрам ясалур.
Муҳаррамнинг ўнинчи куни ҳазрат имом Ҳусайн (розиаллоҳу анҳу)нинг Карбалода шаҳид бўлғон кунларидур. Шунинг учун ислом вилоятларида бу кун ашуро мажлисларй ясалуб, хутба ва дуолар ўқилур.
Робиул аввалнинг ўн иккинчи куни кўп ерларда мусулмонлар мактаб ва дўконларини ёпуб, иш ва касбларини ташлаб, Мавлуд байрами қилурлар. Мавлуди шариф ўқутурлар. Чунки бу кун Мавлуд куни, яъни Пайғамбаримиз (саллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг дунёға келған кунларидур.
Рамазони шарифда рўза тутулиб, ҳар кеча таровиҳ намози ўқулур. Шавволнинг биринчи куни ийди рамазон намози ўқулур. Уч кун байрам ясалур. Зулҳижжанинг тўқизинчи куни ҳар (йили) Маккаи мукаррамада ҳожилар Арофат тоғиға чиқурлар. Зулҳижжанинг ўнинчи куни Ийди қурбон намози ўқилур. Уч кунғача қурбонлиқ сўйилур. Тўрт кун байрам қилинур.

Қуёш йили ойлари

Қуёш йили ойларининг русча, арабча, румча (туркча) номлари:

Арабча Русча Румча Кун
Ҳамал Март Март 31
Савр Апрель Найсон 30
Жавзо Май Майис 31
Саратон Июнь Хазирон 30
Асад Июль Тамуз 31
Сунбула Август Ағустус 31
Мезон Сентябрь Ийлул 30
Ақраб Октябрь Ташрини аввал 31
Қавс Ноябрь Ташрини соний 30
Жадий Декабрь Конуни аввал 31
Далв Январь Конуни соний 31
Ҳут Февраль Шабот 28

Ҳут ойи ҳар тўрт йилда бир мартаба 29 кун, уч мартаба 28 кун бўлиб, 29 кун бўлғон йилни санаи кабис ёки зурил деб аталур. Йил боши арабчада ҳамалдан бошланур. Русчада январдан бошланур. Румчада конуни сонийдан бошланур.

Асрлар

Ҳар юз йилни бир аср дейилур. Пайғамбаримиз (саллаллоҳу алайҳи васаллам)нинг Маккадан Мадинага ҳижрат қилған (кўчкан) кунларидан бошлаб саналған асрни асри ҳижрий дейилур.
Ҳазрати Ийсо алайҳиссаломнинг туғилғон кунларидан саналған асрни асри мелодий
дейилур.
Ҳозирғи асримиз, асриҳижрийнинг 12-нчиси, асри мелодийнинг 20-нчисидур. Ўтган асрларга қарағанда, бу аср, илм ва ҳунарнинг энг тараққий қилғон ва кўпайғон асридур. Ўткан асрларда минг кишининг кучи ила бир ойда ишланадурғон ишларни бу асрда мошиналар кучи ила кунда ишлайлар. Ўткан асрларда от ва ароба ила бир ойда босиладурғон йўллар, бу асрда ўт ароба ва пароходлар ила бир кунда босилур. Гўёки бу асримиз илм ва ҳунар асридур. Эмди бу асрға лойиқ кишилардан бўлмоқ учун илм ва ҳунар лозимдур.
Илм ва ҳунар иши ўқумоқ ва ўрганмоқ учун ёшликдан ғайрат қилғон кишиғағина ҳосил бўлур.

Фасллар

Бир йилда тўрт фасл бордур. Бири — ёз, иккинчиси — куз, учинчиси — қиш, тўртинчиси
— баҳордир. Ҳар фасл уч ой бўлур. Ёз ойлари: саратон, асад, сунбуладур. Куз ойлари: мезон, ақраб, қавсдур. Қиш ойлари: жадий, далв, ҳутдур. Баҳор ойлари: ҳамал, савр, жавзодур. Ёз фаслида ҳаволар исир, экин ва мевалар пишар, мактаб ва мадрасаларда ўқушлар тўхталур. Куз фаслида мактаб ва мадрасалар очилур. Уқушлар бошланур. Экинлар ўрилур. Дарахтларнинг япроқлари тўкилур. Ёмғурлар ёғар. Сувлар музлар. Баҳор фаслида дарахтлар япроқ чиқарур. Гуллар очилур. Булбуллар сайрар. Ўтлар кўкарур, экинлар экилур, жонлиқ ва жонсиз махлуқларнинг ҳар бирида сирли бир кўриниш ва суюнчли бир ҳаракат пайдо бўлур, ҳар тарафдан кишининг қулоғиға хуш овозлар келур, димоғига хуш ислар кирмоққа бошлар. Шунинг учун фаслларнинг яхшиси баҳор саналур.

Кунлар

Кунларнинг форсча, туркча исмлари ушбулардур
Форсча Жума Шанба Якшанба Душанба Сеҳшанба Чаҳор-шанба Панж-шанба
Туркча Жума Жума эртаси Позар Позар эртаси Соли Чаҳор-шанба Панж-шанба

Жума ҳафтанинг боши, кунларнинг саййиди ва мусулмонларнинг ҳафталик улуғ байрамларидур. Бу кун мусулмонларнинг жумаларға йиғилиб, жума намози ўқийдурғон кунлари, ёру дўстлари, хеш ва ақробалари ила кўрушуб, аҳвол сўрашадурғон кунлари, мажлис ва жамият (гап)лар ясаб, диний, васлий суҳбат ва маслаҳатлар қилишадурғон кунларидур. Шунинг учун жума кунлари ишчиларга ишларини қўймоқ, косибларға касбларини тарк этмоқ, шогирдларға ўқушларини тўхтатмоқ, савдогар ва амалдорларға дўкон ва маҳкамаларини ёпмоқ диёнат юзасидан лозим ишлардур. Шанба иудейларнинг, якшанба христианларнинг ҳафталик байрамларидур. Буларнинг ҳам ҳар қайлари ўз байрам кунларини таъзим қилуб, юқорида этилғон ишларнинг ҳар бирини қилурлар.

АХЛОҚ ДАРСЛАРИ

Ёлғончилик

Ҳар ким бўлғон ишни бўлмади деса, бўлмағон ишни бўлди деса, ул киши ёлғончи дейилур. Ёлғончилик гуноҳларнинг улуғи, ҳадияларнинг бузуғидур. Ёлғончиларнинг пайдо бўладиғон зиёнлари ниҳоятда кўпдур. Ёлғончини Ҳақ таоло дўст тутмас. Халқ орасида сўзининг эътибори қолмас. Ҳеч кимтнинг сўзиға ишонмас. Ҳамманинг кўзиға ёмон кўринур. Чунки, ёлғон сўзнинг, албатта, асли чиқмай қолмас. Бу кун ё эрта ёлғонлиғи билинуб, сўзлағувчининг уялмоғиға, шарманда бўлмоғиға сабаб бўлур. Ул сўзни чинликка чиқармак учун яна неча ёлғонларни сўзламоқ лозим келур. Бу ёлғонлар ҳам бир кун маълум бўлур. Охирида ул сўзлағувчининг исмини одамлар ёлгончи дерлар. Рост сўзласа ҳам, ёлғонға ҳисоб қилурлар.

Ёлғончи бола

Бир мактабда Ҳабиб исмлик бир ёлғончи бола бор эди. Ҳабиб доимо ёлғон сўзлар ва ҳар кимни алдар эди. Муаллим афанди Ҳабибға: «Ёлғон сўзлама», деб кўн насиҳатлар қилди. Жазолар берди, асло бўлмади, чунки Ҳабиб ёшликдан ёлғонға одат қилғон эди. Ёшликдан одат бўлғон ишни ташламоқ қийин бўлур. Бир вақт Ҳабиб неча кунғача мактабға келмади. Ҳар кун эрталаб: «Мактабға бораман», деб уйидан чиқар эди. У ерда-бу ерда ўйнаб, яна уйиға: «Мак- табдан келдим», деб борур эди. Ота-онасини: «Бу кун буни ўқидук, буни ёздук», деб ёлғон сўзлар ила алдар эди.
Бир кун Ҳабиб мактабға келди. Муаллим афанди тафтиш қилғонда, Ҳабибнинг бир ҳафта бутун узрсиз мактабдан қолғонлиғи маълум бўлди. Шул сабабли Ҳабиб мактабдан қувланди.
Бул хабарни ота-онаси эшитиб, алар ҳам бу ёлғончи Ҳабибни уйдан қувладилар. Ҳабиб бечора ёлғончилик сабабидан ҳам мактабдан ва ҳам уйдан қувланди.

Ёлғончилик зарари

Бир чўпон саҳрода қўйларини ўтлатуб юрур эди. Кўзиға яқин ердан бир қишлоқ кўринди.
Чўпон қишлоқиларни алдамоқ учун ёлғондан: «Бўри келди, бўри келди!» — деб қичқурди. Буни

эшитиб, қишлоқилар қўллариға калтак, тўқмоқ кўтариб югуришдилар. Келиб қарасаларки, бўридан ҳеч бир асар йўқ. Қўйлар баҳузур ўтлаб юрибдилар. Чўпон эса илжайуб, кулиб турибдур. Қишлоқликлар чўпоннинг ёлғондан қичқирғонини билиб, хафа бўлиб, ўз жойлариға қайтиб кетишдилар.
Иттифоқо эртасиға бирдан икки бўри келиб, қўйларға югурдилар, чўпон қўрқиб, бир дарахт устиға чиқди. Бор овози ила: «Дод, бўри келди», деб қичқира бошлади. Лекин қишлоқилар: «Бу кун ҳам ёлғондан қичқируб, бизни алдар», деб ёрдамға келмадилар. Бўрилар бир неча қўйларни бўғиб ўлдирдилар. Чўпон бечора ўз жонини зўрға қутқа-риб қолди. «Ёлғончи» деб аталғон кишининг чин сўзиға ҳам ҳеч ким ишонмас.

Тўғрилик

Тўғри сўзлик болаларни ҳар ким яхши кўрар. Кундан-кунға даражаси ва обрўси ортар. Ҳар ким олдида сўзи мақбул ва ўзи эътиборлик бўлур. Улуғ-улуғ хизмат ва ўринларға лойиқ кўрурлар. Бора-бора қўлиға зўр-зўр ишлар топширилур. Ёлғончи болалар эса бу неъмат ва бу давлатларнинг барчасидан қуруқ қолурлар. Тўғри болалардан жаноб Ҳақ таоло ҳам рози бўлур. Шул сабабли ҳар бир сўзда тўғрилик ила ҳаракат қилмоқ лозимдур. Сўзда тўғрилик эса ёлғон сўз сўзламаслиқдур.

Ориф ила Содиқ

Бир кун Ориф ила Содиқ иккиси ўйнашуб, мактабнинг девориға осилғон соатни синдирдилар. Муаллим афанди Орифни чақириб: «Соатни ким синдирди?» — деб сўради. Ориф тўғри сўзлик бир бола эди. Шунинг учун «Содиқ ила иккимиз ўйнашуб синдирдик, гуноҳимизни кечирсангиз эди, афандим!» — деб тўғри жавоб берди.
Муаллим афанди Содиқни чақириб: «Соатни нима учун синдирдингиз?» — деб сўрағанида, Содиқ: «Тақсир! Ман йўқ эдим. Орифингиз синдиргандир», — деб тонди. Сўнгра бошқа болаларнинг гувоҳликлари ила муаллим билдики, Орифнинг сўзи чин экан, соат синдирганларнинг бири Содиқ экан. Муаллим Орифға қараб: «Ўғлим Ориф, тўғри сўзлаганинг учун санинг гуноҳингни кечирдим, бундан кейин эҳтиёт бўл!» — деди. Сўнгра Содиқға боқуб:
«Ёлғончи Содиқ! Сан ҳам тўғри жавоб берсанг эди, гуноҳингни кечурар эдим. Энди ёлғон сўзлаганинг учун бир кун мактабда таомсиз қолурсан. Ҳам соатнинг ярим баҳосини тўлайсан»,
— деди.
Ориф тўғри сўзлади, қутулди. Содиқ ёлғон сўзлади, тутилди.

Ҳайвонлар

Ерда юрадирган, осмонда учадурган, сувда яшайдурган катта ва кичик жонли нарсаларнинг ҳаммасини ҳайвонлар дейилур.
Ҳайвонлар дафъатан икки қисмга бўлинурлар. Бир қисмини суякли ҳайвон, иккинчи қисмини суяксиз ҳайвон дейилур.
Суякли ҳайвонлар ҳам аввалдан беш синфга бўлинурлар.
Биринчиси: ерда юрадирган ва болаларини туғуб, кўкрак сутлари ила боқадурган иссиғ қонли ҳайвонлардур. Буларнинг кўплари тўрт оёғли бўлурлар. Ораларида от, ҳўкиз, туя, ит, мушук, қўй ва эчкиларга ўхшаган уйларда, саҳроларда боқилиб, кишидан қочмайдурганлари бордур. Буларни: аҳли уй ҳайвони дейилур. Йўлбарс, айиқ, бўри, тулки, буғи ва кийикларга ўхшаган, кишидан қочадурганлари, тоғларда, чўлларда ўз ҳолича яшайдурганлари бордур. Буларни ёбони (ёввойи), қир ҳайвонлари дейилур.

Қушлар

Суяклик ҳайвонларнинг иккинчи қисми болаларини тухумдан чиқарадурғон икки оёғли ва икки қанотли ҳайвонлардурки, буларнинг барчаларини қуш дейилур. Қушлар ҳам ерда юрадилар ва ҳам ҳавода учарлар. Кўкракли ҳайвонларға ўхшаған булар ҳам иссиғ қонлик бўлиб, аҳли ва ёввойи исмлари ила икки қисмға бўлинурлар. Товуқ, ғоз ва ўрдакларға ўхшаған кишиға ўрганғонларини аҳли, уй қуши дейилур. Лайлак, қарға, қорчиғай, чумчуқ ва булбулларға ўхшаған, кишидан қочадурганларини ёбоний, қир қуши дейилур.
Уй қушлари узун муддат кишини кўрмасдан турсалар, қир қуши бўлиб қолурлар. Қир қушлари ҳам оз вақт кишининг қўлидан таом еб турсалар, ўргануб, уй қушлари қаториға кирурлар. Қушларнинг ораларида кўршапалакға ўхшаған боласини туғиб кўкрак сути ила боқадурғанлари ҳам, кундузлари учолмай, кечалари учадурғонлари ва ҳам ўрдак ва ғозларға ўхшаған сувларда кўп юрадурғанлари бордур. Суяклик ҳайвонларнинг учинчи қисми — зувоҳиф ва балиқ, совуқ қонли ҳайвонлар каби, буларнинг бир қисмлари қўлсиз, оёқсиз бўлиб, ерда суриниб юрурлар. Бундай ҳайвонларни зувоҳиф дейилур. Илон бу қисмдандур.
Илонларнинг сувда юрадурғонлари, қуш ва қурбақаларни еб тириклик қиладурғонлари ва болаларини тухумдан очадурғонлари ҳам бордур. Тўртинчи синфи, яъни совуқ қонли ва сувда яшайдурғон қўлсиз, оёқсиз ҳайвонлардур. Бу синф ҳайвонларни балиқ дейилур.
Балиқсув ичида нафас олур. Сувдан чиқса, нафас ололмасдан, оз вақтда ҳалок бўлур. Кўп вақтларда улуғроғи кичикроқларини еб (ютиб), тириклик қилурлар. Балиқ бола очмоқчи бўлганда, сув ичида тухум қўюр. Тухуми тариқға ўхшаған майда, ҳам ниҳоятда кўп бўлур. Бир балиқнинг тухумидан мингларча балиқлар пайдо бўлур. Шунинг учун балиқ кўп баракатли ҳайвондур. Балиқ кишилар орасида энг кўп ейиладурғон ҳайвондур.
Балиқлар ҳам қушларға ўхшаған ҳар хил исмда ва ҳар хил сувратда бўлурлар.

Қурбақа

Бешинчи синф яна сувда яшайдурғон совуқ қонли ҳайвонлардур. Лекин бу туғилғон замонда қўлсиз, оёқсиз бўлса ҳам, каттароқ бўлғон сари сувратини алиштириб, охирида қўл ва оёғли ёки тўрт оёғли бир сувратға кирур. Қурбақа синфидандур.
Курбақа ҳам сувда ва ҳам қуруғда, нафас олмоқға қодир бир ҳайвондур. Боласи аввалан қора туслик, юмалоқ бошлиқ ва думлиқ бир қурт сифатида бўлиб, сув ичида тухумдан туғулур. Биз они итбалиқ деб атаймиз.
Биринчи кундан сўнгра ранги бир оз оқариб, аввал икки қўл, сўнгра икки оёғ чиқариб, тўрт оёғли ҳам қуйруқли бир ҳайвон сувратиға кирур. Бора-бора қуйруғи қисқариб-қисқариб, йўқ бўлуб, ҳозирғи қурбақа сувратиға кирур.

Суяксиз ҳайвонлар

Юқорида ёзилғон беш синф ҳайвонларнинг ҳаммаси суякли ҳайвонлар эди. Энди алардан бошқа бир қисм ҳайвонлар бордурки, буларни суяксиз ҳайвон дейилур. Суяксиз ҳайвонлар ҳам суякли ҳайвонларға ўхшаб неча синфға бўлинурлар. Лекин ҳар бир синф ҳам юмшоқ танли бўлиб, ҳамма аъзоси тери ила эт ва сувдан иборат бўлур. Баданидан заррача суяк топилмас. Шунинг учун бу қисм ҳайвонни суяксиз дейилур. Ниначи, бузоқбоши, пашша, ари, қумурсқа ва бошқа ҳар хил қуртлар бу қисмдандурлар.

Ҳайвонларнинг фаросат ва маишатлари

Жаноби Ҳақ ҳайвонларға ўзларини душмандан сақламоқ, ризқларини топиб емоқ ва болаларини боқмоқ учун бир фаросат (ҳис) бермишдур. Баъзилари қочиб, баъзилари қопиб, баъзилари чақиб, баъзилари тепиб, баъзилари заҳар сочиб, ўзларини душмандан қўрурлар. Баъзилари ўзлариға ўхшаш ҳайвонларни тутуб еб, баъзилари ердан чиққан ўтларни, дарахтларнинг илдизларини, лой ва қумларни, дон ва меваларни топиб еб, ризқларини ўткарурлар. Бола очмоқ, ётуб ухламоқ учун баъзилари ер остида, баъзилари дарахт устида, баъзилари тоғларда, баъзилари боғларда, баъзилари қуруғда, баъзилари сувда ўзлариға махсус уй (макон) ясаб олурлар. Кўкракликлари эмизуб, кўкраксизлари керакли таомларни ҳар қайдан бўлса ҳам топиб келтируб, болаларини тарбия қилурлар. Ҳайвонлар орасида чумолиға ўхшаш қишликларини ёзда йиғиб оладурғонлари бордур.
Бойқуш, укки, кўршапалакларға ўхшаш кундузлари ухлаб, кечалари ризқ излайдурғонлари бор. Айиқ, илон, қурбақа ва пашшаларға ўхшаш бутун қиш таом емасдан, қотиб ухлаб, аввал баҳордан уйғониб чиқадурғонлари бор. Ҳайвонларни ҳар бири нутқ (сўзлашмоқ), ақл, илм каби улуғ неъматлардан маҳрумдурлар. Шундай бўлса ҳам, таълим ва тарбия ила баъзи ҳайвонларға баъзи ҳаракатларни ўргатмоқ, тўти, майна каби қушларға баъзи сўзларни ўргатмоқ мумкиндур.

Инсоннинг бошқа ҳайвонлардан фарқи

Одам болаларини инсон дейилур. Инсон ҳам ҳайвон жинсидандур. Чунки ҳайвонда бўлғон емоқ, ичмоқ ва ухламоқишлари инсонда ҳам бордир. Инсонда бор оёқ, қўл, кўз, қулоқ ва оғиз каби аъзолар ҳайвонда ҳам бордир. Бундай ишларда инсон ила ҳайвон орасида фарқ оздур. Инсоннинг бошқа ҳайвонлардан фарқи фақат ўқимоқ, ёзмоқ, сўз сўйламоқ, ҳар ишға ақл ва фикр юритмоқ иладур. Булар эса жаноби Ҳақнинг ёлғиз инсонға берған улуғ неъматларидур. Бошқа ҳайвонлар бу неъматлардан маҳрумдурлар. Воқеан, бошқа ҳайвонларда ҳам фаросат бор. Ит эгасини танийдур, кўп вақт кўрмаса ҳам, эсидан чиқармас. Кўрған замон суюниб, қуйруғини ликиллатиб, эгасини оёғини ўпар. Лекин бу фаросатини сўз ила баён қилолмас. Бундан маълум, буларға инсон бўлмоқ учун ўқумоқ, ёзмоқ илмини билмоқлозимдур. Ўқиғон кишилар ҳам ишини ақл ва фикр ила ўилаб қилурлар, дуруст сўз сўйламоқни ҳам ўрганурлар. Дунёға келиб, ўқимоқ, ёзмоқни ўрганмасдан, ёлғиз емоқ, ичмоқ ва ухламоқ ила умр ўткарган кишиларнинг бошқа ҳайвонлардан фарқлари йўқдир.

Ҳайвонларнинг инсонға фойдалари

Ҳайвонларнинг ҳар қайсиларини инсонға ҳар хил фойдалари бордур.
Гўёки жаноби Ҳақ ҳайвонларни инсонлар учун яратмишдур. Инсон ҳайвонларнинг ҳар биридан ҳар сувратда фойдаланур. Қўй, сигир ва эчкиларни сўйиб, гўштларини ер, териларидан кафш, маҳси ва бошқа ҳар хил кийим ва асбоблар ясар. Тирик вақтларида сутларини соғиб ичар. От, эшак, туя ва хачирларға минар. Юклар ортар. Ҳўкизни қўшқа қўшар. Балиқларни тутуб ошар. Ит ва қушлар ила ов қилур.
Алҳосил, ҳайвонларнинг ҳар бирлари инсонларға ҳар сувратда фойда еткарурлар. Баъзилари қон ва жонлари ила ва баъзилари куч ва қувватлари ила хизмат қилурлар. Ҳайвонларнинг бу хизматлариға муқобил инсон тарафидан ҳам ҳайвонларға шафқат, раҳм ва меҳрибонлиқ лозимдур.
Шул сабабли ҳайвонларни сабабсиз ўлдирмоқ, урмоқ, қийнамоқ, оч ва ташна қолдурмоқ,
оғир юкларни ортмоқ ва кўп ориғлатиб қўймоқ қаттиғ зулм ва улуғ гуноҳлардан саналур.

Бахилнинг боғи кўкармас

Ўтмиш замонларда бир бахил бор эди. Анинг бойлиғи шул даражаға етишғон эдики, молининг ҳисобини ўзи ҳам билмас эди.
Лекин бу бойликдан на ўзиға ва на аҳли аёлиға ва на бошқаларға ҳеч бир фойда йўқ эди. Чунки, анинг эътиқодича, бойлиқдан мақсад ёлғуз кеча-кундуз ҳаракат қилиб, мол йиғмоқ эди. Аммо мол йиғмоқдан асл мақсад нима? Молни қандай ерларға сарф қилмоқ керак? Емоқ, ичмоқ, мактабу мадрасаларға, фақиру муҳтожларға ёрдам бермоқ керакми? Йўқми? Бу хусусларида ҳеч бир ўйламас эди. Ҳаттоки, ўзининг аҳли авлодининг таом ва кийимлариға ўхшаш энг зарур ўринларға ҳам минг машаққат ила ақча чиқарур эди.
Бозордан нон олса, (арзонлиғи учун) куйған ва қотканларини, мева олса, чуриғон ва сасиғонларини олур эди. Кийимлари эса ҳар вақт эски, йиртиқ ва кирлик бўлур эди. Бисотида Аҳмад исмли биргина ўғли бор эди. Баъзи бир эшонларнинг далолатлари ила бир кун ўғлини мактабға олиб борди. Муаллим афанди мактаб низомларини баён этканда, муаллимлар вазифаси учун ҳар ойда бир сўм тўлаб турмак лозим эканини ҳам сўзлаб ўтди. Бир сўмни эшиткач, бой жанобларининг кўзлари ўйнади.
Муаллимнинг юзиға боқуб: «Ойда бир сўм?.. Йўқ, афандим, ўғул ўқутмак мани ишим эмас экан, аввалги домлалар ҳафтада бир нонға қаноат қилурдилар. Ойда бир сўм қайдан чиқади? Юр, ўғлим, ўқумасанг ҳам бир ризқинг ўтар. Ман мунча дунёни ўқиб топмадим», — деб ўғлини қайтуб олиб кетди. Аҳмад бечора отасининг бахил ва хасислиғи соясида дунёда яшамоқ, инсон қаториға кирмоқ учун энг зиёда лозим бўлғон илм ва маърифатдан маҳрум бўлиб, жоҳил ва нодонлиқ ила ўсди. Кўп ўтмади, ажал келиб, бойнинг ёқосидан тутди. Аввалда анинг руҳини тарбия қилмоқ, яъни ўқитмоқ учун ойда бир сўмни кўзи қиймағон бахил эмди ҳамма дунёсини шул Аҳмадға ташлаб, ўзи бир оз дока ила бўзға ўралуб, охиратға сафар қилди. Аҳмад эса ёшликда илм ва тарбия кўрмағон, касб-ҳунар ўрганмағон эди. Шунинг учун яхши ва ёмонни айирмайдиғон ва молнинг қадрини билмайдурғон мусриф бир киши бўлиб чиқди. Тўрт-беш нафар ёмон кишиларға қўшилуб, ҳар хил қабоҳат йўллариға юрмоқға ва бир тийинлик ўрунға йигирма тийинлаб сарф қилмоқға бошлади. Отасининг шунча хасислик ила жаъм қилғон молини оз вақт ичида тамом қилуб, ўзи фақир ва муҳтож бир ҳолға тушди. Бахилнинг моли, мусрифнинг ҳоли шундай бўлур.

Молнинг қадрини сахий билур

Бир вақт Андижон шаҳрида қаттиғ зилзила бўлуб, ҳамма иморатлар йиқилди. Кўп кишилар том ва деворларнинг ос-тида қолуб, ҳалок ва мажруҳ бўлдилар. Кўп фақиру бечоралар уйсиз, жойсиз, оч ва яланғоч қолдилар. Буларнинг фойдалариға ҳар тарафдан ионалар йиғилди. Ҳар шаҳардан ул бечораларға ақча, таом ва кийимлар юборилди. Ҳар ерда неча-неча кишилар иона йиғиб юбормоқға мутасадди бўлмиш эдилар.
Шул мутасаддиларнинг баъзилари Тошканда иона сўрамоқ учун бир бойнинг уйиға бордилар. Бойни жаҳл ва ғазаблик бир ҳолда кўрдилар. Сўнгра ғазабининг сабабинй билдиларки, хизматкори учи ёқилмаған бир гугуртни ерга ташлагани учун ондин койиб турган экан. Мутасаддилар бу ҳолни кўриб, бир-бирлариға боқуб: «Бир гугурт учун мунча ғазабланган, иона сўраб нима қилурмиз?» — дедилар. Лекиняна шунча ерға келиб, ҳеч нарса демасдан кетмоқни муносиб кўрмай, нима учун келганларини бойға билдирдулар. Бой эса тезлик ила ичкари кириб, беш юз сўм ақча чиқаруб, мутасаддиларнинг қўллариға берди. Мутасаддилар ҳайрон бўлишдилар.
Бой жаноблари буларға боқуб: «Нимаға ҳайрон бўлурсиз? Агарда ман бир гугуртнинг бекор кетмоғиға рози бўладурған даражада мусриф бўлсайдим, ҳозирда бундай хайр ишларға бериладурғон ақчаларни қандай жамъ қилурдим? Сахий бўлурман, деган киши молнинг қадрини билур. Ериға қараб, пулиға савдогарлик қилур. Ериға қараб, мингларча сўмнинг юзиға боқмас», деди.

Ўрунли саховат

Бир бой ўғлини тўй қилмоқчи бўлди. Бир неча ёру дўстларини чақируб, маслаҳат сўради. Дўстлари уч-тўрт кун шаҳар халқиға ош бермоқни, созанда ва ҳофизлар келтуриб, базм ва зиёфат қилмоқни маслаҳат кўрдилар.
Бой эса мол қадрини билгувчи эсли ва инсофли бир зот эди. Шул сабабли аларнинг берган маслаҳатларини ва кўрсатган йўлларини мувофиқ топмади ва аларға боқуб, ушбу сўзларни сўзлади: «Азиз биродарларим, тўй деган бир саховатдур. Саховат эса фақир, муҳтож, оч ва яланғочларнинг ҳақларидур. Ош берғанда шуларға бермоқ лозимдур. Ҳолбуки, орамиздағи урф- одатларға қарағанда, ман ошни сиз ҳурматлиларға ўхшаш, янги тўнли зотларға берсам керак. Агар урфу одатдан чиқиб, фақир ва муҳтожларни чақирсам, эҳтимолки, ҳар ердан ошға чақирилуб ўрғанған баъзи янги тўнлиларимизни кўнгиллари қолур. Ва агар фақирларни қўйиб, бойларни чақирсам, ўзимға ва ҳам аларға зиён еткурган бўламан. Чунки ўзимнинг қанча молим ўрунсиз сарф бўлур. Алар эса ошға борурмиз, деб ўз ишларидан қолурлар. Хусусан, муаллим ва мударрисларни чақириб, мактаб ва мадрасалар ишиға қанча шогирдларни мунтазир ва саргардонликлариға сабаб бўлмоқни зўр гуноҳ деб ўилайман, шул сабабли халқға ош бермоқ учун сарф қиладурған ақчаларимни мактаб ва мадрасаларға, фақир ва муҳтожларға улашуб, ўғлимни суннатға мувофиқ хатна қилдирсам дейман, шояд сиз ҳурматлилар ҳам мани айбға буюрмай, бу фикримға қўшилиб, ёрдам берсангиз».

ФАННИЙ ДАРСЛАР

Ҳаво

Дунё юзи «ҳаво» исмлик бир жисм ила тўла бўладур. Сув ила тўлғон бир ҳовуз ичида сув кирмаған ҳеч бир ўрун қолмайдур. Шунға ўхшаш дунё юзида ҳам ҳаво кирмаған бўш ўрун йўқдур. Ҳаво ўзи рангсиз, тиниқ, юмшоқ бир жисм бўлғонлиғи учун бизим кўзимизға кўринмайдур.
Бир елпиғич ила киши ўзини елписа, юзиға совуқ бир нарса келиб тегадур. Мана шу юзға теккан нарса елпиғичнинг ҳаракати ила қимирлаған ва тўлқинланған ҳаводур. Бир олманинг думидан ип бойлаб, бошдан тез айлантурулса, «ғув-ғув» деган бир товуш чиқадур. Мана бу товуш олмадан чиққани йўқ. Балки шул олма ила ҳавонинг бир-бирига тегмоқ ва суйкалмоғидан пайдо бўлған товушдир.
Ер юзидағи инсонлар, ҳайвонлар ва дарахтларнинг ҳар бирлари шул ҳаво ила тириқдурлар.
Сувсиз ерда балиқтириклик қилмайдур. Шунға ўхшаш ҳавосиз ерда биз ҳам ти-риклик қилолмасмиз. Чунки нафас олмоқ учун балиқға сув, бизға ҳаво лозимдур. Ҳавосиз нафасни ичиға олмоқ мумкин эмасдур. Нафас олғонимизда ичимизға ҳаво кирар. Фойдалилари ўпка орасидан боруб, қонға қўшилур. Фойдасизлари нафасни қўйғонимизда ташқари чиқиб кетадур. Бундан маълум бўладики, биз доимо ҳаво ютиб турамиз. Агарда бир-икки минут ҳавосиз қолсак, нафас олмасдан бўғилуб ўламиз. Бир биз эмас, бошқа ҳайвонлар ҳам шундайлар ва инсон ва ҳайвонларнинг ичларидан чиқғон ҳаволар заҳарлануб, иккинчи ютишга ярамай қолурлар. Буларни эса ўланлар ва дарахтлар ютиб, тириклик қилурлар.

Булут

Бир қозонға сув тўлатиб остидан олов ёқилса, бир оз исиғандан сўнг ул сувдан буғ чиқа бошлайдур. Агарда оловни ҳадеб ёқилаверса, сув қайнаб-қайнаб озая бошлар. Охирида сувнинг ҳаммаси буғ бўлиб чиқуб кетуб, қозон қуруб қолар. Бундан маълум бўлурки, сув исиғон сари буғ бўлиб осмонға кўтарилур экан. Ер юзидағи денгизлар, кўллар ва дарёларни қуёш иситған сари, ондағи сувлар буғ бўлиб, осмонға чиқа бошлайдур. Куз ва қиш кунларида эрталаб сув бўйларида туриб диққат қилган киши сувдан доимо буғ чиқиб турғанлиғини кўп яхши биладур. Мана шул сувлардан пайдо бўлғон буғлар ердан бир неча сожин юқориға кўтарилғондан сўнгра бир-бирлариға қўшилиб қалинлашурлар. Шамол кучи ила ҳар тарафға юриб, ҳаракат қилурлар. Қуёш, ой ва юлдузларнинг олдиларини тўсиб кўк юзини қорайтурурлар. Биз шул буғ йиғинларини булут деб атаймиз.

С ў н г

Eli uchun kuyib-yongan, bag’ri qonidan mayoq ko’targan kishilarning nomi hech qachon unut bo’lmaydi. Bunday insonlarni siyosatbozlar qanchalik qoralamasinlar, o’zlari el-yurt, tarix va zamon oldida sharmanda bo’lib qolavera-dilar. Zero, fidoyi kishilarni el-yurt ham, tarix ham o’z yuragida asrab-avaylaydi. Xalqimiz arzanda qilib, avloddan-avlodga uzatayotgan ana shunday siymolardan biri adib,shoir va pedagog, jamoat arbobi Munavvar qori Abdurashidxonov edi.
Munavvar qori xalqimiz boshiga tushgan chorizm va bolьshevizm mustamlakachiligi yillarida «Men — sendamen: sen — mendasen» hikmatiga muvofiq elimiz, millatimiz qalbiga ma’rifat va ozodlik, erk va hurlik urug’ini sochib, yurt hayotining sertashvish yo’llarini munavvar qilgan yo’lchi yulduz edi.

Munavvar qori Abdurashidxonov
ADIBUS-SONIY

Makotibi ibtidoiya shogirdlarina alifbodan so’ng o’qutmak uchun mumkin darajada ochiq til va oson tarkiblar ila yozilmish qiroat kitobi

---

BISMILLAHIR ROHMANIR ROHIYM

Hamd

Alloh taolo hazratlari bizni yo’qdan bor qildi. Kichik edik, katta qildi. Och edik, rizq berub to’ydirdi. Yalang’och eduk, kiyim berdi. Ko’rmak uchun ko’z berdi. Eshitmak uchun quloq berdi. So’zlamoq uchun til berdi. Yurmak uchun oyoq berdi. Ishlamak uchun qo’l ham kuch berdi. Yaxshini yomondan, oqni qoradan ayirmak uchun aql-hush berdi. Xususan, bizga iymon berib, o’zining birligiga inontirdi. Barcha payg’ambarlarning afzali bo’lgan Muhammad alayhissalom hazratlariga bizni ummat qildi. Ham dinlarning eng haq va to’g’risi bo’lgan islom dini ila musharraf qildi. Bu narsalarning har biri Alloh taoloning bergan ulug’ ne’matlaridir. Bulardan boshqa qancha ne’matlar bergandirki, yozmoq va sanamoq ila ado qilmoq mumkin emasdir. Bu ne’matlarning har birisi uchun Alloh taolo hazratlariga doimo hamd va shukr etmak barchamizga vojibdir. Alloh taologa aytiladirgan hamd va shukurlarning eng yaxshisi bergan ne’matlarini o’z o’runlariga ishlatmak va buyurgan ishlarini chin ko’ngil ila qilib, qaytargan ishlaridan bor kuch ila o’zini tortmoqlikdir.

Bayt:
Bandaning hargiz qo’lidan kelmag’ay,
Ne’mati Haq shukrini etmak tamom.

Yaxshisi uldurki, har bir ne’matin
O’z yerig’a sarf qilgay xosu om.

«Qil!» — deganin jonu dil birla qilub,
«Qo’y!» — deganin o’ziga bilgay harom.

SALOVOT

Bizning dinimiz — islom, o’zimiz musulmondirmiz. Bizga islom dinini o’rgatgan va musulmonligimizga sabab bo’lgan afandimiz Muhammad alayhissalom hazratlaridir. Bu zot Alloh taoloning eng yaqin va eng suyuklik bandasi edilar. Shul sababli boshqa bandalariga to’g’ri yo’llarni ko’rsatmak va egri yo’llardan qaytarmak uchun bu zotni elchi qilib yubordi va hamma bandalariga bosh va payg’ambar qildi. Bu zot ham nihoyatda to’g’rilik ila Alloh taoloning hamma buyruqlarini sahobalariga o’rgatdilar, sahobalar bobolarimizga va bobolarimiz bizga yetkurdilar. Shu yo’l ila biz musulmon bo’ldik. Mana shul Muhammad alayhissalom bizning payg’ambarimiz va biz shul zotning ummatlaridurmiz. Shuning uchun bu zotning o’zlariga va barcha av-lod, qarindosh va sahobalariga Alloh taolodan rahmat tilamak va bu zotning ko’rsatgan yo’llaridan va aytgan so’zlaridan zarracha chiqmaslik har bir musulmonman degan kishiga lozimdur.

ILM

Ilm — bilmagan narsalarini bilganlardan o’rganmoqdir.
Odam bolasi tug’ilgan zamonda hech narsani bilmas. Hattoki so’zlamoq, yozmoq, yaxshini yomondan, oqni qoradan ayirmak kabi eng kerakli narsalardan mahrumlik holda dunyoga kelur. So’ngra oz-oz o’rganmoq ila har narsani bilur.
Otalarimiz, onalarimiz, ulug’larimiz va muallim afandilarimiz ushbu bilgan narsalarimizni o’rgatmagan bo’lsalar edi, hozirda biz ham hech narsani bilmas eduk. Shuning uchun odam bolalariga ziyoda lozim bo’lgan narsa — bilmaganlarini bilganlardan so’rab va o’qub o’rganmak, ya’ni ilm degan aziz va foydali narsani qo’lga olmak uchun harakat qilmoqdir. Ilm — odamning zehnini ochar, aqlini orttirar, bilmagan narsalarini bildirur, dunyoda baxtli va izzatli qilur. Oxiratda saodatli va sharofatli qilur.

Bayt:
Ilmdur dunyoda eng yaxshi hunar,
Ilmsizdan yaxshidur gung ila kar.
Har kishi ilm-la bo’lsa oshno,
Izzatu davlatda bo’lg’ay doimo,
Ilmsiz odam zalilu xor o’lur,
Ilmsizlardan hamma bezor o’lur.

AXLOQ DARSLARI

Odob

Bir kishi Luqmoni hakimdan: «Odobni kimdan o’rgandingiz?» — deb so’ramish. Luqmoni hakim: «Odobni odobsizlardan o’rgandim», — deb javob bermishlar. Ul kishi yana so’ramishki: «Odobni odobsizlardan qanday o’rgandingiz?»
Luqmoni hakim javob bermishlarki: «Doim kishilarning qilgan ishlariga va so’zlagan so’zlariga diqqat ila qarab yurdim. Kimdan yomon so’z eshitsam, ul so’zni hech bir so’ylamadim, kimdaki bir yomon ish ko’rsam, ul ishni hech bir qilmadim, shuning ila odobli bo’ldim».
Hissa: odobli bo’lurman degan kishi har narsaga izzat ko’zi ila boqub, izzat olur. Qaysi ish ko’ziga yaxshi ko’run-sa, ul ishni qilmoqg’a harakat qilur. Va qay ish ko’ziga yomon ko’rinsa, ul ishdan o’zini tortur. Bunday qilgan kishi, albatta, odobli bo’lur.

Iskandar Zulqarnayn

O’tgan zamonda Iskandar degan ulug’ bir podshoh bor edi. Bir kun bir devonaga yo’liqtsi. Devonaning ba’zi harakatlari podshohga xush kelub, aytdiki: «Ey devona, mandan bir narsa so’ragil». Devona aytdiki: «Ey podshohi olam, pashshalar manga har vaqg tashvish beradurlar. Yuz va qo’llarimni choqub, xafa qiladurlar. Buyursangizki, pashshalar manga bunday ozor bermasalar».
Podshoh aytdi. «Ey devona, mandan shunday narsa so’ragilki, ul narsa manim hukmimda bo’lsun. Man pashshaga nechuk buyruq qilurman?»
Devona aytdi: «Ey podshoh, dunyodagi maxluqlarning eng kichkinasi va ojizrog’i pashshadir. Shul pashshagaki hukmingiz yurmasa, emdi sizdan nima so’rarman?»

Hissa:
Dunyoda sening na hojating vor,
So’ragil oni san Xudodan, ey yor.

Lofchi

Bir lofchi kishi bor edi. Lof va yolg’on so’zlarni ko’p so’zlar edi. Bir kun bir majlisda dengizlarning ahvolidan va dengizda ko’rgan tomoshalaridan hikoya qildi. Majlisdagi kishilardan biri so’radiki: «Ey birodar, siz dengizda ko’p sayohat qilganga o’xshaysiz, dengizlarning baliqlari qanday bo’lur ekan?»

Lofchi ul kishiga boqub: «Haligacha siz dengiz baliqlarini ko’rganingiz yo’qmi? Dengiz baliqlari tuyaga o’xshash ikki uzun shoxli bo’lurlar»,— dedi.
Majlisda o’lturganlar bildilarki, ul bechora na tuyani ko’rgan ekan va na dengiz balig’ini.
Barchalari birdan kulishib yubordilar. Lofchi uyalib, majlisdan chiqib ketdi.

Hissa:
O’g’ul, parhez qil san ham hamisha lofu yolg’ondan —
Ki yaxshidur sukut etmoq, aytub yolg’onu yolg’ondan.

Ikki yo’ldosh

Ikki kishi do’st va yo’ldosh bo’lib, safarga chiqdilar. Yo’lda bir ayiq chiqib, bularga yugurib hujum qildi. Bularning biri yosh va chaqqon edi. Shu sababli tezlik ila qochub, bir yerga bekindi. Ammo ikkinchisi o’zining keksaligi va kuchsizligidan qocholmay qoldi. Nachora, o’zini bir yerga tashlab, o’likga o’xshab qimirlamay yotdi. Ayiq kelub, buni iskab-iskab, o’luk gumon qilib, zarar yetkurmay tashlab ketdi.
Ayiq ketgandan so’ngra yo’ldosh bekingan yeridan chiqub keldi va kulib aytdiki: «Ey yo’ldosh, qulog’inga ayiq nima deb shivirladi?»
Yo’ldosh javob berdi: «Ayiq qulog’imga, bunday ojizlik vaqtida seni tashlab ketadurg’on kishiga bundan so’ng aslo yo’ldosh bo’lma, deb shivirladi».
Hissa: Shunday kishilar ila do’st va yo’ldosh bo’lmoq kerakki, shodligingga shod,
xafaligingga xafa bo’lsun. Oshga o’rtoq, boshga to’qmoq bo’lmasin.

To’g’ri javob

Otasi o’lub, bir kishi o’ldi boy,
Ki qoldi anga molu mulk, saroy.
Oning oldiga bir faqir kelib,
Salom ayladi ko’p tavoze qilib,
Dedi: «Man sanga tug’ma qardoshman,
Bu molu manolingga yo’ldoshman.
Otangdan chu qoldi sanga buncha mol,
Bo’lib ber menga yarmini ushbu hol».
Ul odam dedi hayrat ila ango:
«Nechuk san qarindosh o’lursan mango?»
Faqir aydi: «Ey mehribonim, eshit;
Quloq sol, bu arzi nihonim eshit,
Sanu man hama olam insonlari,
Emasmizmi bir odam o’g’lonlari?»
Bu so’zni eshitgach, tabassum qilib,
Bir oltun chiqardi, dedi: «Ol kelib»
Ul aydi: «Birodar, bu qanday suxan,

Manga shulmidir hissa merosdan?»
Javobida ul mardi shirin kalom,
Dedi: «Sokit o’l, bilmasun xosu om.
Eshitsa gar o’zga qarindoshlar,
Uzog’u yaqin, yoru yo’ldoshlar,
Bo’lib olsalar, molu mulk tamom,
Sango tegmagay bir tiyin, vassalom».

Pand

Yaxshi muomalani do’st va dushmanga barobar qilmoq lozimdur. Chunki yaxshi so’z do’stlarning do’stliklarini ortturur. Dushmanlaringni do’stlikka aylantirur.

Nazm

Bo’lur xulqu xush ham suchuk til bila,
Yetaklab ulug’ filni qil bila.
Chiqar yaxshi so’z-la ilon inidan,
Yomon so’z ila musulmon dinidan.

Jo’g’rofiya

Yerning ahvolini bildiradurg’on ilmni jo’g’rofiya deyilur. Yer bizning ko’zimizg’a tekisg’a o’xshab ko’rinsa ham, aslida tekis emas. Balki po’rtaxolg’a o’xshash yumaloqdir. Avvallarda «Er ho’kizning shoxida turadir», degan so’zlarga har kim ishong’on bo’lsa ham, hozirg’i zamonda andog’ so’zlarning aslsizlig’i har kimga ma’lumdir. Yer hech narsaning ustida turmas. Balki havoning o’rtasi muallaq turadur.
Po’rtaxolning yuzi o’zining po’sti ila qoplong’onig’a o’xshash yer yuzining ham to’rtdan uch bo’lagi sho’r suvlar ila qoplanmish, qolg’on bir bo’lagi tosh, qum va tufrog’lar ila qoplanmishdur.
Suv ila qoplong’on o’rinlarini dengiz, ko’l va daryo deyilur. Tosh, qum va tufrog’lar ila qoplanmish o’rinlarini qurug’liq deyilur.
Dengizlar besh bo’lak bo’lib, Bahri muhiti kabir, Bahri muhiti hind, Bahri muhiti atlas, Bahri muhiti munjamidi shimoliy, Bahri muhiti janubiy deb atalurlar. Ushbu dengizlar qurug’likning atrofini o’rab olmish ulug’ dengizlardur. Bulardan boshqa qurug’likning orasig’a yorib kirmish nihoyatda ko’p ko’l va dengizlar bordur. Mashhurroqlari: Oq dengiz, Qora dengiz, Shimol dengizi, Kaspiy dengiz, Manosh dengizi, Bahrang dengizi, Boltiq dengizi, Atalar dengizi, Marmara dengizi, Azov dengizi, Bahri ahmar, Yaponiya dengizi va Chin dengizlaridur. Qurug’liq ham besh qitьaga bo’linib, Yevropa, Osiyo, Amriqo, Afriqo, Avstraliya deb atalur.

Hajjoj ila darvesh

O’tgan zamonda Hajjoj ismli bir zolim podshoh bor edi. Ko’p ulamo va saidlarning boshlarini kesmish va qonlarini to’kmish edi. Aning jabr va zulmi shul darajaga yetmishdur, tarix kitoblarining har birida aning ismini Hajjoji zolim deb yod qilmishlar.
Mana ushbu Hajjoj bir kun yo’lda bir darveshga yo’liqdi. Oldiga chaqirib: «Ey darvesh, manim haqimga bir yaxshi duo qil!» — dedi. Darvesh qo’lini duoga ko’tarib: «Yo Rab! Bu zolimni jonini tezroq olg’aysan», — deb duo qildi. Hajjoj achchig’lanib: «Na uchun bunday yomon duo qilursan?» — dedi. Darvesh: «Agar san tezroq o’lsang, gunohing ko’paymas. Va barcha fuqaro sening zulmingdan qutulur. Shuning uchun manim bu duom ham sanga va ham barcha kishilarg’a foydalidur», — dedi. Darveshning to’g’ri javobi Hajjojga xush kelub, ko’p in’omlar berdi. Ham ul kundan boshlab zulmdan qo’l yig’di.

AXLOQ DARSLARI

Tarbiyali bola

Tarbiyali bola ulug’larni izzat va hurmat qilur. O’zi barobarig’a yaxshi muomala qilur. Va o’zidan kichiklarg’a shafqat va marhamat qilur. Har kimning qadrini bilur. O’zidan rozi qilmoqg’a harakat qilur. Qo’lidan kelganicha boshqa insonlarg’a yordam berur. Insonlikg’a yarashg’an ishlardan o’zini tortmas. Yarashmag’an ishlarning (qancha foydalik bo’lsa ham), yaqiniga bormas. O’zi bilmaydurg’an so’zlarg’a va qo’lidan kelmaydurg’on ishlarg’a aslo aralashmas. Har ishda to’g’rilikdan ayrilmas. Doimo yaxshini yaxshi, yomonni yomon der. Har so’zni vaqtig’a va joyig’a qarab so’zlar. Har ishda bir foydani ko’zlar. O’zlarig’a yoki boshqa insonlarg’a foydasi tegmaydurg’on ishlarg’a qadam qo’ymas. Hech kimning ishig’a, kuchig’a zarar yetkurmas. Tarbiyasiz, yomon bolalarga qo’shilmas. Ota va onasining, muallim va xalfalarning so’zlaridan chiqmas. Har ishda insofni qo’ldan bermas. Birovdan bir yaxshilik ko’rsa, esidan chiqarmas. Qo’lidan kelmagan ishni ustig’a olmas. Ustig’a olgan xizmatini qilmay qoldirmas. «Millat» degan so’zni jonidan ortiq suyar.

Shafqat va marhamat

Odam bolalarig’a lozim bo’lgan yaxshi ishlarning biri muhtojlarg’a shafqat va marhamat qilmoqdur. Shafqat va marhamat esa birov bir narsani so’rag’on vaqtida bor bo’lsa, ayamasdan bermak, agarda yo’q bo’lsa, shirin so’z ila uzr etmoq va qo’ldan kelganicha boshqalarg’a yordamda bo’lmoqdur. Janobi Haq taolo hamma maxluqlarni bir-birig’a muhtoj va bir-birig’a sabab qilub yaratmishdur. Podsho gadog’a, gado podshohg’a, boy faqirg’a, kofir mo’ming’a, mo’min kofirg’a hosil, hamma bir-birig’a muhtojdir.
Bu muhtojliq yolg’iz insonlar orasida bo’lmay, insonlar ila dunyodag’i jonliq va jonsizlarning barchasini orasida hamma vaqt ko’rilmakdadur. Insonlar minmoq, yuklarini ortmoq, yerlarig’a ekin sochmoq, sut va go’shtlarini yemoq va ichmoq uchun ot, tuya, eshak, qo’y, sigir, ho’kiz, baliq, tovuq kabi har xil hayvonlarg’a muhtoj bo’lurlar.
Hayvonlar esa rizqlarini o’tkarmoq va bolalarini tarbiya qilmoquchun ko’p vaqtlarda insonlar tarafidan ekilgan o’t, pichan va g’allalarg’a va soling’an imoratlarg’a muhtoj bo’lurlar. Shul sababli shafqat va marhamat to’g’risida insonlik, hayvonlik, kofirlik, mo’minlik, yaqinlik, uzog’lik, boylik va faqirlik kabi farqlarni e’tibor qilmay, barchani barobar ko’rmoq lozimdur.

Ali ila Vali

Ali ismlik faqir bir bola bor edi. Bir kuni och qoldi. Non izlab ko’chag’a chiqdi. Qo’shnilardan birining Vali ismlik bir o’g’li bor edi. Vali qo’lig’a bir parcha non ushlab, eshigining oldida yeb turgan edi. Bechora Ali esa ochlikdan o’lum darajasig’a yetkan edi. Valining qo’lidag’i nonni ko’rg’ani zamon oldig’a borib, bo’ynin egib, «o’rtoqjon, ozgina noningdan bersang-chi», dedi. Vali esa tosh ko’ngillik, shafqatsiz bola edi. Shu sababli Alining holiga hech bir rahm qilmay: «Bor ket, sanga beradurgan nonim yo’q», — dedi. Oradan ko’p vaqt o’tmadi. Bir kun Valining bir echkisi yo’qoldi. Vali echkisini axtarmoquchun dalag’a chiqdi. Ko’p yurdi, oxirida tashna bo’ldi.Har tarafdan suv izladi, hech bir yerdan suv topolmadi. Suvsizlikdan yiqilmoq darajasig’a yetkan holda uzoqdan ko’zi Aliga tushdi. Ali bir daraxtning soyasida qo’ylarini o’tlatib, oldig’a bir ko’zada suv qo’yib o’tirmish edi. Vali shodlik ila Alining oldig’a borib: «Birodar, suv bermasang, tashnaliqtsan o’lurman», — dedi. Ali faqir bo’lsa ham oliyjanob bir bola edi. Valining holiga shafqat va marhamat qilub, ko’zani uzatdi. Vali to’ygunicha suv ichib, tashnalik balosidan qutuldi. Va o’zining ulda qilg’an marhamatsizlig’ig’a Alidan afu so’rab, minnatdorlik izhor etdi.

Isrof, buxl va saxovat

Isrof o’rinsiz va zaruratsiz yerlarga molni sarf etmakdir. Buxl eng zaruriy yerlardan ham molni qizg’anmoq va ayamoqdur. Saxovat esa har ikkisining o’rtasi bo’lib, molni zarur va foydalik o’runlarg’a sarf qilub, zarursiz, foydasiz o’runlardan saqlamoqdur. Isrof ila buxl din yuzasidan harom va aql yuzasidan eng yomon va mardud sanalg’an ishlardandur. Saxovat esa xo’ylarning eng yaxshisidur. Isrof qilg’uvchini musrif deyilur. Buxl qilg’uvchini baxil va xasis deyilur. Sahovat qilg’uvchini saxiy va jo’mard deyilur. Musrif kishi har qancha davlatlik bo’lsa ham, oxir bir kun faqirlik va xo’rlik balosig’a yo’liqadi. Buxl kishi har qancha boy bo’lsa ham, molining huzur-halovati, tiriklig’ining lazzati va shavkatidan quruq va mahrum qolur. Saxiy kishining kundan-kun moli ko’payib, izzat va obro’yi ortar. O’z barobarlari orasida so’zi o’tkur va e’tiborlik bo’lur.

Maktab

Bolalar tug’ulub, olti-etti kunlik bo’lg’anlarida onalari beshikka solurlar. Kecha va kunduz tinmasdan harakat qilub, ko’krak sutlari ila tarbiya qilurlar. Qachonki bolalar olti- yetti yoshga yetsalar, maktabg’a berurlar. Maktabda muallim va xalfalar ko’krak kuchlari ila tarbiya qilurlar. Bunga qaraganda, maktab bolalarning ikkinchi beshiklaridur.
Avvalg’i beshikda bolalarg’a onalari sut emizib, tanlarini o’stururlar. Ikkinchi beshikda muallimlar ilm va odob o’rgatub, aql va fikrlarini o’stururlar. Bolalar uchun tanning salomatlig’i lozimdur. Ammo akl va fikrning salomatlig’i undin ortig’roq lozimdur. Chunki aql va fikrsiz tandan na o’zi uchun va na boshqa kishilar uchun hech bir foyda yo’qdur. Shul sababli bolalarga avvalgi beshiqdan ko’ra, ikkinchi beshik bo’lgan — maktab yaxshiroq va foydaliroqdur. Avvalg’i beshikda sut va taom berub boqqan ota va ona qanday do’st va aziz bo’lsalar, ikkinchi beshikda ilm va odob o’rgatub, tarbiya qilg’an muallim va xalfalar ondin ortug’roq do’st va azizdurlar.

Bayt:
Erur maktab maorifning makoni,
Zamonidur buning yoshlik zamoni.
Kishi qilgay kishini ushbu maktab,
Bitirgay har ishini ushbu maktab.
Bu maktabda o’qug’on har bir inson,
Bilub ilmu odob bo’lg’ay musulmon.
Necha ilm ol, odob dunyodakim bor,
Chiqubdur barchasi maktabdan, ey yor.

Iskandar ila Arastu

O’tkan zamonda Iskandar Rumiy degan bir podshoh bor edi. Aning Arastu otlig’ bir olim va dono ustodi bor edi. Iskandar ustodini o’z yonig’a bosh vazir qilib, barcha mamlakat ishlarini shunga topshurmish edi. Bir ish qilsa, shung’a maslahat ila qilur edi. Eshikdan kelsa, o’rnidan turib, joy berur edi. O’zining otasidan ortuq izzat va hurmat qilurdi.
Bir kuni vazirlardan biri Iskandardan so’radiki: «Na uchun Arastuni otangizdan ortuq izzat qilursiz?» Iskandar aytdi: «Otam go’yoki mani osmondan yerga tushurdi. Ammo, ustodim Arastu mani yerdan osmong’a ko’tardi, ya’ni otam mani dunyog’a kelmog’img’a sabab bo’ldi. Ustodim ilm va odob o’rgatub, martaba va izzatimning ortmog’iga sabab bo’ldi. Shuning uchun ustodimni otamdan ortuq izzat qilurman». Ustodni otadan ortiq izzat qilmoq kerak.

O’qumoq, yozmoq

O’qumoq, yozmoq ilmi qiyin bir ish emasdur. Balki, oz vaqt maktabda g’ayrat qilmoq ila o’rganiladurg’on bir hunardur. Lokin, bundan hosil bo’ladurg’an foydalar nihoyatda ko’pdur. Tilsiz, quloqsiz bir odam ila sog’ va salomat bir odam orasida qancha farq bor bo’lsa, o’qumoq, yozmoqni bilmag’an kishilar ila buni bilg’an kishilar orasida shuncha farq bordur. Balki, bularning oralaridag’i farq alarnikidan ortig’roqdur. Chunki tilsiz kishi har xil ishoratlar ila tilli kishilarning qiladurg’on ishlarini qila olur. Quloqsiz kishi ham birovning so’zini shunday ishoratlar ila bila olur. Ammo o’qumoq, yozmoq ilmini bilg’an odamlarning qiladurg’on ishlarini buni bilmag’an odamlar hech bir yo’l ila qilolmaslar. Balki, o’qumoq, yozmoq ilmini biladurg’on bir kishig’a muhtoj bo’lurlar. Bundan muallim bilurki, o’qumoq, yozmoq ilmini bilmag’an odamlardan tilsiz, quloqsiz kishilar yaxshidur.

Ahmad ila onasi

Ahmad olti yoshlik bir bola edi. Har vaqt onasining oldida o’tursa, onasi eski hikoyalardan so’ylab, Ahmadni ovutib o’tirardi. Bir kuni Ahmadg’a onasi aytdi: «O’g’lum, Allohi taolo eng avval otamiz Odam alayhissalomni tufrog’dan yaratdi. So’ngra onamiz hazrati Havoni yaratdi. Ikkovlarini jannatg’a qo’ydi. Bir yemishni ko’rsatib: « Buni yemangiz», — dedi. Bir kuni shayton bularni aldab, ul yemishdan yedirdi. Shuning uchun Alloh taolo bularni koyib, jannatdan chiqardi. Ikkovlari yer yuzig’a tushib, er va xotun bo’ldilar. Biz barchamiz shularning bolalarimiz».
Ahmad bu so’zni eshitgach: «Onajon, siz hazrati Odam ila Havoni ko’rganmisiz?» — dedi.
Onasi: «Yo’q, o’g’lim, kitoblardan o’qub bildim», — dedi.
Ahmad qo’liga bir kitob olub, har qancha varaqlab ko’rsa ham, ko’ziga qora chiziqlardan boshqa hech narsa ko’rinmadi.
Onasi Ahmadning bu holini ko’rib: «O’g’lim! San maktabda o’qumaguncha kitobdagi narsalarni ko’rolmaysan», — deb Ahmadni maktabg’a berdi. Ahmad bir oz maktabda o’qug’andan so’ngra, onasidan eshitgan hikoyalarini kitoblardan o’qib, o’zi biladurg’on bo’ldi.

Ota-ona

Dunyoda bolalarg’a eng do’st va mehribon kishilar o’zlarining ota va onalaridurlar. Har ona o’z bolasini avval to’qqiz oy qornida ko’tarib yuradi. So’ngra qancha azob va mehnatlar ila tug’ar. Bola tug’ulgan zamonda «inga» deb yig’lamoqdan boshqa bir narsani bilmas. Ona bechora shu bolani goh ko’tarub, goh yotqizub, goh turg’uzub, goh o’tquzub tarbiya qilar. Iig’lasa, ovutar. Och qolsa, emizib to’yg’uzar. Alhosil, bolaning xursandlig’i va salomatlig’i nima ila bo’lsa, har birini qilur. Kerak bo’lganda, molini va jonini bolasidan ayamas. Ota esa kecha va kunduz ishlab topg’an narsasini bolalarining osh, non va kiyimlarig’a sarf qilur. Buning ustig’a
«O’zumdan so’ngra bolalarimg’a qolsun, bolalarim kishig’a muhtoj bo’lmasin», deb bir narsa orttirib qo’ymoq harakatida bo’lur. Ota-onaning kecha va kunduz Xudodan tilagan narsasi bolalarining salomatlig’i va uzun umr ko’rmog’i, dunyo va oxiratda baxtli bo’lmog’idur. Bolalarg’a bunday do’stlik va yaxshilikni ota-onadan boshqa hech kim qilolmaydur. Shul sababli bolalarg’a o’z ota va onalarini chin ko’ngil ila do’st tutmoq, buyurg’an ishlariniqilmoq, qaytargan ishlaridan qaytmoq lozimdur.

Bayt
Kishining bor ersa oto va onosi,
G’animatdur anga alarning rizosi.
Xudoning qoshida qabuli yaqindur,
Oto va ononing bolaga duosi.
Olarning kim og’ritsa ko’ngillarini,
Qiyomatda bo’lgay jahannam jazosi.

Bola qurboni

Bir xotun o’zining to’rt yoshlik qizini yetaklab bog’chag’a chiqdi. Ul vaqt bahor fasli edi. Bog’cha yonig’a ko’kargan yashil o’lanlar va novda uchida ochilishg’a yaqinlashg’an gul g’unchalari ila ziynatlanmish edi. Yashil o’lanlar orasida har tarafg’a cho’zilib ketg’an uzun-uzun yo’llar bog’chaning husnini ortturmish va o’rtadan o’tadurg’on ulug’ suv bog’chani ikkig’a ayirmish edi.
Bu bog’chag’a kirg’anda yosh qizning ko’ngli ochilub, har tarafg’a yugurmoqg’a boshladi. Goho o’lanlar ustig’a yotub yumalanur edi.Goho ko’zig’a yaxshi ko’ring’an gullarni uzib, ko’ksig’a taqub, onasig’a ko’rsatardi. Onasi suv bo’yida o’tirib, qizining yoqimli harakatlarini tomosha qilardi. Lekin bu xursandlik uzoqqa bormadi. Suv bo’yida yangig’ina ochilg’on bir gulni ko’rib, uzaman, deganda qizning oyog’i toyib suvg’a yiqildi. Onasi bu holni ko’rib. «Dod, bolam! San o’lguncha man o’lay!»— deb qizining orqasidan o’zini suvg’a otdi. Bu tovushni bog’bon eshitib, yugurib keldi. Bularni bu holda ko’rib, kiyimlarini yechib, o’zini suvg’a tashladi. Borib, avval onasini qutqarmoqchi bo’lgandi, onasi: «Mani qo’y, avval bolamni qutqar», — deb bog’bong’a yalindi. Bog’bon ham qabul qilib, avval bolani qutqarib, suv chetig’a chiqardi. Bog’bon qaytub borg’uncha bechora ona xiyla yerg’a oqub bormish, o’z jonini bolasig’a qurbon qilmish edi.

Birodarg’a muhabbat

Ibrohim o’z qarindosh va birodarlarig’a muhabbatlik bir bola edi. Bir kun qo’shnisining uyig’a chiqqanda qo’shnisi bir xizmat buyurdi. Ibrohim avval xizmatni yaxshilab qilganligi uchun qo’shnisi olma berdi. Olmag’a qiziqib, yemoqchi bo’lganida uyda kasal bo’lib yotgan singlisi esiga tushdi. Olma yolg’iz o’zidan o’tmadi. Singlisining oldig’a kirub: «Ukam, qo’shnimiz bergan bu olmani sanga kelturdim! Ye!» — dedi. Singlisi suyunub, olmani oldi. Yarmini o’zi yeb, yarmini yana akasig’a berdi. Bu yo’l ila bir olmani ikkovlari yeb xursand bo’lishdilar.
Hissa: Birodarlar bir-birlarig’a shunday muhabbatlik bo’lmog’i lozimdur.

Ko’r ila do’xtir

Yaxshig’ina boy bir ko’r kishi har vaqt bozorg’a chiqib, har xil narsalar olurdi. Lekin ko’zi ko’rmag’anlig’i uchun yaxshi-yomonni ayira olmas edi. Yaxshi deb o’ylab olg’an narsalarining ko’pi yomon narsalar edi. Bir kuni ko’zining pardasini oldurmoq uchun bir do’xtirni uyig’a chaqirdi.
Do’xtir kelib, ko’zini pardasini oldi. Bir necha kundan so’ngra ko’zi ochilub, uyidag’i narsalarni ko’rmoqqa boshladi. Bozordan olg’on narsalarining har biri ko’zig’a yomon ko’rindi. Borub: «San manim uyimdagi narsalarimni olub, o’rnig’a yomon narsalar qo’yibsan», — deb do’xtirning etagidan tutdi. Do’xtir: «Yo’q, birodar! Avval san ko’r eding. Bozordan olgan narsalaringni barchasi yomon narsalar edi. San oni bilmas eding. Emdi ko’rib, alarning yomonlig’ini bilding», — deb javob berdi.
Hissa: Nodon kishi shul ko’rg’a o’xshaydir. Yaxshi deb o’ylag’an narsalarining ko’pi yomon narsalar bo’lur. Ilm do’xtirg’a o’xshaydir. O’qig’an kishilarning ko’zlarini ochar. So’ngra yomon ishlarning yomonlig’ini bilib, ondan o’zlarini torturlar.

FANNIY DARSLAR

Yil (sana)

Bir yil o’n ikki oydir. Bir oy 4 hafta ila 2 yoki 3 kundir. Bir hafta 7 kun bo’lur. Bir kun
24 soat. Bir soat — 60 daqiqa (minut). Bir daqiqa 60 soniya (sekund)dur. Bir soniya esa ko’z yumib ochguncha o’tadurgan bir zamondir.
Yilning ikki xil hisobi bordir. Biri oftobning ko’rinishidan hisoblanur. Buni sanai shamsiya (quyosh yili) deyilur. Ikkinchisi oyning ko’rinishidan hisoblanur. Buni sanai qamariy (oy yili) deyilur.
Quyosh yili hisobi ila bir yil uch yuz oltmish besh kun va olti soat bo’lib, 52 haftadan bir kun va olti soat ortiqdur. Oy yili hisobi ila bir yil uch yuz ellik to’rt kun bo’lib, ellik haftadan to’rt kun ziyodadur.

Oy yili oylari

Oy yili hisobi ila oylarning arabcha ismlari ushbulardur: muharram, safar, robiul avval, robiul oxir, jumadul avval, jumadul oxir, rajab, sha’bon, ramazon, shavvol, zulqa’da, zulhijja. Bu hisob musulmonlarning diniy ibodat va bayramlari uchun yurutilur.
Yil boshi muharram oyining birinchi kunidur. Bu kunda ko’p musulmon mamlakatlarida yil boshi bayram yasalur.
Muharramning o’ninchi kuni hazrat imom Husayn (roziallohu anhu)ning Karbaloda shahid bo’lg’on kunlaridur. Shuning uchun islom viloyatlarida bu kun ashuro majlislary yasalub, xutba va duolar o’qilur.
Robiul avvalning o’n ikkinchi kuni ko’p yerlarda musulmonlar maktab va do’konlarini yopub, ish va kasblarini tashlab, Mavlud bayrami qilurlar. Mavludi sharif o’quturlar. Chunki bu kun Mavlud kuni, ya’ni Payg’ambarimiz (sallallohu alayhi vasallam)ning dunyog’a kelg’an kunlaridur.
Ramazoni sharifda ro’za tutulib, har kecha tarovih namozi o’qulur. Shavvolning birinchi kuni iydi ramazon namozi o’qulur. Uch kun bayram yasalur. Zulhijjaning to’qizinchi kuni har (yili) Makkai mukarramada hojilar Arofat tog’ig’a chiqurlar. Zulhijjaning o’ninchi kuni Iydi qurbon namozi o’qilur. Uch kung’acha qurbonliq so’yilur. To’rt kun bayram qilinur.

Quyosh yili oylari

Quyosh yili oylarining ruscha, arabcha, rumcha (turkcha) nomlari:

Arabcha Ruscha Rumcha Kun
Hamal Mart Mart 31
Savr Aprelь Nayson 30
Javzo May Mayis 31
Saraton Iyunь Xaziron 30
Asad Iyulь Tamuz 31
Sunbula Avgust Ag’ustus 31
Mezon Sentyabrь Iylul 30
Aqrab Oktyabrь Tashrini avval 31
Qavs Noyabrь Tashrini soniy 30
Jadiy Dekabrь Konuni avval 31
Dalv Yanvarь Konuni soniy 31
Hut Fevralь Shabot 28

Hut oyi har to’rt yilda bir martaba 29 kun, uch martaba 28 kun bo’lib, 29 kun bo’lg’on yilni sanai kabis yoki zuril deb atalur. Yil boshi arabchada hamaldan boshlanur. Ruschada yanvardan boshlanur. Rumchada konuni soniydan boshlanur.

Asrlar

Har yuz yilni bir asr deyilur. Payg’ambarimiz (sallallohu alayhi vasallam)ning Makkadan Madinaga hijrat qilg’an (ko’chkan) kunlaridan boshlab sanalg’an asrni asri hijriy deyilur.
Hazrati Iyso alayhissalomning tug’ilg’on kunlaridan sanalg’an asrni asri melodiy
deyilur.
Hozirg’i asrimiz, asrihijriyning 12-nchisi, asri melodiyning 20-nchisidur. O’tgan asrlarga qarag’anda, bu asr, ilm va hunarning eng taraqqiy qilg’on va ko’payg’on asridur. O’tkan asrlarda ming kishining kuchi ila bir oyda ishlanadurg’on ishlarni bu asrda moshinalar kuchi ila kunda ishlaylar. O’tkan asrlarda ot va aroba ila bir oyda bosiladurg’on yo’llar, bu asrda o’t aroba va paroxodlar ila bir kunda bosilur. Go’yoki bu asrimiz ilm va hunar asridur. Emdi bu asrg’a loyiq kishilardan bo’lmoq uchun ilm va hunar lozimdur.
Ilm va hunar ishi o’qumoq va o’rganmoq uchun yoshlikdan g’ayrat qilg’on kishig’ag’ina hosil bo’lur.

Fasllar

Bir yilda to’rt fasl bordur. Biri — yoz, ikkinchisi — kuz, uchinchisi — qish, to’rtinchisi
— bahordir. Har fasl uch oy bo’lur. Yoz oylari: saraton, asad, sunbuladur. Kuz oylari: mezon, aqrab, qavsdur. Qish oylari: jadiy, dalv, hutdur. Bahor oylari: hamal, savr, javzodur. Yoz faslida havolar isir, ekin va mevalar pishar, maktab va madrasalarda o’qushlar to’xtalur. Kuz faslida maktab va madrasalar ochilur. Uqushlar boshlanur. Ekinlar o’rilur. Daraxtlarning yaproqlari to’kilur. Yomg’urlar yog’ar. Suvlar muzlar. Bahor faslida daraxtlar yaproq chiqarur. Gullar ochilur. Bulbullar sayrar. O’tlar ko’karur, ekinlar ekilur, jonliq va jonsiz maxluqlarning har birida sirli bir ko’rinish va suyunchli bir harakat paydo bo’lur, har tarafdan kishining qulog’ig’a xush ovozlar kelur, dimog’iga xush islar kirmoqqa boshlar. Shuning uchun fasllarning yaxshisi bahor sanalur.

Kunlar

Kunlarning forscha, turkcha ismlari ushbulardur
Forscha Juma Shanba Yakshanba Dushanba Sehshanba Chahor-shanba Panj-shanba
Turkcha Juma Juma ertasi Pozar Pozar ertasi Soli Chahor-shanba Panj-shanba

Juma haftaning boshi, kunlarning sayyidi va musulmonlarning haftalik ulug’ bayramlaridur. Bu kun musulmonlarning jumalarg’a yig’ilib, juma namozi o’qiydurg’on kunlari, yoru do’stlari, xesh va aqrobalari ila ko’rushub, ahvol so’rashadurg’on kunlari, majlis va jamiyat (gap)lar yasab, diniy, vasliy suhbat va maslahatlar qilishadurg’on kunlaridur. Shuning uchun juma kunlari ishchilarga ishlarini qo’ymoq, kosiblarg’a kasblarini tark etmoq, shogirdlarg’a o’qushlarini to’xtatmoq, savdogar va amaldorlarg’a do’kon va mahkamalarini yopmoq diyonat yuzasidan lozim ishlardur. Shanba iudeylarning, yakshanba xristianlarning haftalik bayramlaridur. Bularning ham har qaylari o’z bayram kunlarini ta’zim qilub, yuqorida etilg’on ishlarning har birini qilurlar.

AXLOQ DARSLARI

Yolg’onchilik

Har kim bo’lg’on ishni bo’lmadi desa, bo’lmag’on ishni bo’ldi desa, ul kishi yolg’onchi deyilur. Yolg’onchilik gunohlarning ulug’i, hadiyalarning buzug’idur. Yolg’onchilarning paydo bo’ladig’on ziyonlari nihoyatda ko’pdur. Yolg’onchini Haq taolo do’st tutmas. Xalq orasida so’zining e’tibori qolmas. Hech kimtning so’zig’a ishonmas. Hammaning ko’zig’a yomon ko’rinur. Chunki, yolg’on so’zning, albatta, asli chiqmay qolmas. Bu kun yo erta yolg’onlig’i bilinub, so’zlag’uvchining uyalmog’ig’a, sharmanda bo’lmog’ig’a sabab bo’lur. Ul so’zni chinlikka chiqarmak uchun yana necha yolg’onlarni so’zlamoq lozim kelur. Bu yolg’onlar ham bir kun ma’lum bo’lur. Oxirida ul so’zlag’uvchining ismini odamlar yolgonchi derlar. Rost so’zlasa ham, yolg’ong’a hisob qilurlar.

Yolg’onchi bola

Bir maktabda Habib ismlik bir yolg’onchi bola bor edi. Habib doimo yolg’on so’zlar va har kimni aldar edi. Muallim afandi Habibg’a: «Yolg’on so’zlama», deb ko’n nasihatlar qildi. Jazolar berdi, aslo bo’lmadi, chunki Habib yoshlikdan yolg’ong’a odat qilg’on edi. Yoshlikdan odat bo’lg’on ishni tashlamoq qiyin bo’lur. Bir vaqt Habib necha kung’acha maktabg’a kelmadi. Har kun ertalab: «Maktabg’a boraman», deb uyidan chiqar edi. U yerda-bu yerda o’ynab, yana uyig’a: «Mak- tabdan keldim», deb borur edi. Ota-onasini: «Bu kun buni o’qiduk, buni yozduk», deb yolg’on so’zlar ila aldar edi.
Bir kun Habib maktabg’a keldi. Muallim afandi taftish qilg’onda, Habibning bir hafta butun uzrsiz maktabdan qolg’onlig’i ma’lum bo’ldi. Shul sababli Habib maktabdan quvlandi.
Bul xabarni ota-onasi eshitib, alar ham bu yolg’onchi Habibni uydan quvladilar. Habib bechora yolg’onchilik sababidan ham maktabdan va ham uydan quvlandi.

Yolg’onchilik zarari

Bir cho’pon sahroda qo’ylarini o’tlatub yurur edi. Ko’zig’a yaqin yerdan bir qishloq ko’rindi.
Cho’pon qishloqilarni aldamoq uchun yolg’ondan: «Bo’ri keldi, bo’ri keldi!» — deb qichqurdi. Buni

eshitib, qishloqilar qo’llarig’a kaltak, to’qmoq ko’tarib yugurishdilar. Kelib qarasalarki, bo’ridan hech bir asar yo’q. Qo’ylar bahuzur o’tlab yuribdilar. Cho’pon esa iljayub, kulib turibdur. Qishloqliklar cho’ponning yolg’ondan qichqirg’onini bilib, xafa bo’lib, o’z joylarig’a qaytib ketishdilar.
Ittifoqo ertasig’a birdan ikki bo’ri kelib, qo’ylarg’a yugurdilar, cho’pon qo’rqib, bir daraxt ustig’a chiqdi. Bor ovozi ila: «Dod, bo’ri keldi», deb qichqira boshladi. Lekin qishloqilar: «Bu kun ham yolg’ondan qichqirub, bizni aldar», deb yordamg’a kelmadilar. Bo’rilar bir necha qo’ylarni bo’g’ib o’ldirdilar. Cho’pon bechora o’z jonini zo’rg’a qutqa-rib qoldi. «Yolg’onchi» deb atalg’on kishining chin so’zig’a ham hech kim ishonmas.

To’g’rilik

To’g’ri so’zlik bolalarni har kim yaxshi ko’rar. Kundan-kung’a darajasi va obro’si ortar. Har kim oldida so’zi maqbul va o’zi e’tiborlik bo’lur. Ulug’-ulug’ xizmat va o’rinlarg’a loyiq ko’rurlar. Bora-bora qo’lig’a zo’r-zo’r ishlar topshirilur. Yolg’onchi bolalar esa bu ne’mat va bu davlatlarning barchasidan quruq qolurlar. To’g’ri bolalardan janob Haq taolo ham rozi bo’lur. Shul sababli har bir so’zda to’g’rilik ila harakat qilmoq lozimdur. So’zda to’g’rilik esa yolg’on so’z so’zlamasliqdur.

Orif ila Sodiq

Bir kun Orif ila Sodiq ikkisi o’ynashub, maktabning devorig’a osilg’on soatni sindirdilar. Muallim afandi Orifni chaqirib: «Soatni kim sindirdi?» — deb so’radi. Orif to’g’ri so’zlik bir bola edi. Shuning uchun «Sodiq ila ikkimiz o’ynashub sindirdik, gunohimizni kechirsangiz edi, afandim!» — deb to’g’ri javob berdi.
Muallim afandi Sodiqni chaqirib: «Soatni nima uchun sindirdingiz?» — deb so’rag’anida, Sodiq: «Taqsir! Man yo’q edim. Orifingiz sindirgandir», — deb tondi. So’ngra boshqa bolalarning guvohliklari ila muallim bildiki, Orifning so’zi chin ekan, soat sindirganlarning biri Sodiq ekan. Muallim Orifg’a qarab: «O’g’lim Orif, to’g’ri so’zlaganing uchun saning gunohingni kechirdim, bundan keyin ehtiyot bo’l!» — dedi. So’ngra Sodiqg’a boqub:
«Yolg’onchi Sodiq! San ham to’g’ri javob bersang edi, gunohingni kechurar edim. Endi yolg’on so’zlaganing uchun bir kun maktabda taomsiz qolursan. Ham soatning yarim bahosini to’laysan»,
— dedi.
Orif to’g’ri so’zladi, qutuldi. Sodiq yolg’on so’zladi, tutildi.

Hayvonlar

Yerda yuradirgan, osmonda uchadurgan, suvda yashaydurgan katta va kichik jonli narsalarning hammasini hayvonlar deyilur.
Hayvonlar daf’atan ikki qismga bo’linurlar. Bir qismini suyakli hayvon, ikkinchi qismini suyaksiz hayvon deyilur.
Suyakli hayvonlar ham avvaldan besh sinfga bo’linurlar.
Birinchisi: yerda yuradirgan va bolalarini tug’ub, ko’krak sutlari ila boqadurgan issig’ qonli hayvonlardur. Bularning ko’plari to’rt oyog’li bo’lurlar. Oralarida ot, ho’kiz, tuya, it, mushuk, qo’y va echkilarga o’xshagan uylarda, sahrolarda boqilib, kishidan qochmaydurganlari bordur. Bularni: ahli uy hayvoni deyilur. Yo’lbars, ayiq, bo’ri, tulki, bug’i va kiyiklarga o’xshagan, kishidan qochadurganlari, tog’larda, cho’llarda o’z holicha yashaydurganlari bordur. Bularni yoboni (yovvoyi), qir hayvonlari deyilur.

Qushlar

Suyaklik hayvonlarning ikkinchi qismi bolalarini tuxumdan chiqaradurg’on ikki oyog’li va ikki qanotli hayvonlardurki, bularning barchalarini qush deyilur. Qushlar ham yerda yuradilar va ham havoda ucharlar. Ko’krakli hayvonlarg’a o’xshag’an bular ham issig’ qonlik bo’lib, ahli va yovvoyi ismlari ila ikki qismg’a bo’linurlar. Tovuq, g’oz va o’rdaklarg’a o’xshag’an kishig’a o’rgang’onlarini ahli, uy qushi deyilur. Laylak, qarg’a, qorchig’ay, chumchuq va bulbullarg’a o’xshag’an, kishidan qochadurganlarini yoboniy, qir qushi deyilur.
Uy qushlari uzun muddat kishini ko’rmasdan tursalar, qir qushi bo’lib qolurlar. Qir qushlari ham oz vaqt kishining qo’lidan taom yeb tursalar, o’rganub, uy qushlari qatorig’a kirurlar. Qushlarning oralarida ko’rshapalakg’a o’xshag’an bolasini tug’ib ko’krak suti ila boqadurg’anlari ham, kunduzlari ucholmay, kechalari uchadurg’onlari va ham o’rdak va g’ozlarg’a o’xshag’an suvlarda ko’p yuradurg’anlari bordur. Suyaklik hayvonlarning uchinchi qismi — zuvohif va baliq, sovuq qonli hayvonlar kabi, bularning bir qismlari qo’lsiz, oyoqsiz bo’lib, yerda surinib yururlar. Bunday hayvonlarni zuvohif deyilur. Ilon bu qismdandur.
Ilonlarning suvda yuradurg’onlari, qush va qurbaqalarni yeb tiriklik qiladurg’onlari va bolalarini tuxumdan ochadurg’onlari ham bordur. To’rtinchi sinfi, ya’ni sovuq qonli va suvda yashaydurg’on qo’lsiz, oyoqsiz hayvonlardur. Bu sinf hayvonlarni baliq deyilur.
Baliqsuv ichida nafas olur. Suvdan chiqsa, nafas ololmasdan, oz vaqtda halok bo’lur. Ko’p vaqtlarda ulug’rog’i kichikroqlarini yeb (yutib), tiriklik qilurlar. Baliq bola ochmoqchi bo’lganda, suv ichida tuxum qo’yur. Tuxumi tariqg’a o’xshag’an mayda, ham nihoyatda ko’p bo’lur. Bir baliqning tuxumidan minglarcha baliqlar paydo bo’lur. Shuning uchun baliq ko’p barakatli hayvondur. Baliq kishilar orasida eng ko’p yeyiladurg’on hayvondur.
Baliqlar ham qushlarg’a o’xshag’an har xil ismda va har xil suvratda bo’lurlar.

Qurbaqa

Beshinchi sinf yana suvda yashaydurg’on sovuq qonli hayvonlardur. Lekin bu tug’ilg’on zamonda qo’lsiz, oyoqsiz bo’lsa ham, kattaroq bo’lg’on sari suvratini alishtirib, oxirida qo’l va oyog’li yoki to’rt oyog’li bir suvratg’a kirur. Qurbaqa sinfidandur.
Kurbaqa ham suvda va ham qurug’da, nafas olmoqg’a qodir bir hayvondur. Bolasi avvalan qora tuslik, yumaloq boshliq va dumliq bir qurt sifatida bo’lib, suv ichida tuxumdan tug’ulur. Biz oni itbaliq deb ataymiz.
Birinchi kundan so’ngra rangi bir oz oqarib, avval ikki qo’l, so’ngra ikki oyog’ chiqarib, to’rt oyog’li ham quyruqli bir hayvon suvratig’a kirur. Bora-bora quyrug’i qisqarib-qisqarib, yo’q bo’lub, hozirg’i qurbaqa suvratig’a kirur.

Suyaksiz hayvonlar

Yuqorida yozilg’on besh sinf hayvonlarning hammasi suyakli hayvonlar edi. Endi alardan boshqa bir qism hayvonlar bordurki, bularni suyaksiz hayvon deyilur. Suyaksiz hayvonlar ham suyakli hayvonlarg’a o’xshab necha sinfg’a bo’linurlar. Lekin har bir sinf ham yumshoq tanli bo’lib, hamma a’zosi teri ila et va suvdan iborat bo’lur. Badanidan zarracha suyak topilmas. Shuning uchun bu qism hayvonni suyaksiz deyilur. Ninachi, buzoqboshi, pashsha, ari, qumursqa va boshqa har xil qurtlar bu qismdandurlar.

Hayvonlarning farosat va maishatlari

Janobi Haq hayvonlarg’a o’zlarini dushmandan saqlamoq, rizqlarini topib yemoq va bolalarini boqmoq uchun bir farosat (his) bermishdur. Ba’zilari qochib, ba’zilari qopib, ba’zilari chaqib, ba’zilari tepib, ba’zilari zahar sochib, o’zlarini dushmandan qo’rurlar. Ba’zilari o’zlarig’a o’xshash hayvonlarni tutub yeb, ba’zilari yerdan chiqqan o’tlarni, daraxtlarning ildizlarini, loy va qumlarni, don va mevalarni topib yeb, rizqlarini o’tkarurlar. Bola ochmoq, yotub uxlamoq uchun ba’zilari yer ostida, ba’zilari daraxt ustida, ba’zilari tog’larda, ba’zilari bog’larda, ba’zilari qurug’da, ba’zilari suvda o’zlarig’a maxsus uy (makon) yasab olurlar. Ko’krakliklari emizub, ko’kraksizlari kerakli taomlarni har qaydan bo’lsa ham topib keltirub, bolalarini tarbiya qilurlar. Hayvonlar orasida chumolig’a o’xshash qishliklarini yozda yig’ib oladurg’onlari bordur.
Boyqush, ukki, ko’rshapalaklarg’a o’xshash kunduzlari uxlab, kechalari rizq izlaydurg’onlari bor. Ayiq, ilon, qurbaqa va pashshalarg’a o’xshash butun qish taom yemasdan, qotib uxlab, avval bahordan uyg’onib chiqadurg’onlari bor. Hayvonlarni har biri nutq (so’zlashmoq), aql, ilm kabi ulug’ ne’matlardan mahrumdurlar. Shunday bo’lsa ham, ta’lim va tarbiya ila ba’zi hayvonlarg’a ba’zi harakatlarni o’rgatmoq, to’ti, mayna kabi qushlarg’a ba’zi so’zlarni o’rgatmoq mumkindur.

Insonning boshqa hayvonlardan farqi

Odam bolalarini inson deyilur. Inson ham hayvon jinsidandur. Chunki hayvonda bo’lg’on yemoq, ichmoq va uxlamoqishlari insonda ham bordir. Insonda bor oyoq, qo’l, ko’z, quloq va og’iz kabi a’zolar hayvonda ham bordir. Bunday ishlarda inson ila hayvon orasida farq ozdur. Insonning boshqa hayvonlardan farqi faqat o’qimoq, yozmoq, so’z so’ylamoq, har ishg’a aql va fikr yuritmoq iladur. Bular esa janobi Haqning yolg’iz insong’a berg’an ulug’ ne’matlaridur. Boshqa hayvonlar bu ne’matlardan mahrumdurlar. Voqean, boshqa hayvonlarda ham farosat bor. It egasini taniydur, ko’p vaqt ko’rmasa ham, esidan chiqarmas. Ko’rg’an zamon suyunib, quyrug’ini likillatib, egasini oyog’ini o’par. Lekin bu farosatini so’z ila bayon qilolmas. Bundan ma’lum, bularg’a inson bo’lmoq uchun o’qumoq, yozmoq ilmini bilmoqlozimdur. O’qig’on kishilar ham ishini aql va fikr ila o’ilab qilurlar, durust so’z so’ylamoqni ham o’rganurlar. Dunyog’a kelib, o’qimoq, yozmoqni o’rganmasdan, yolg’iz yemoq, ichmoq va uxlamoq ila umr o’tkargan kishilarning boshqa hayvonlardan farqlari yo’qdir.

Hayvonlarning insong’a foydalari

Hayvonlarning har qaysilarini insong’a har xil foydalari bordur.
Go’yoki janobi Haq hayvonlarni insonlar uchun yaratmishdur. Inson hayvonlarning har biridan har suvratda foydalanur. Qo’y, sigir va echkilarni so’yib, go’shtlarini yer, terilaridan kafsh, mahsi va boshqa har xil kiyim va asboblar yasar. Tirik vaqtlarida sutlarini sog’ib ichar. Ot, eshak, tuya va xachirlarg’a minar. Yuklar ortar. Ho’kizni qo’shqa qo’shar. Baliqlarni tutub oshar. It va qushlar ila ov qilur.
Alhosil, hayvonlarning har birlari insonlarg’a har suvratda foyda yetkarurlar. Ba’zilari qon va jonlari ila va ba’zilari kuch va quvvatlari ila xizmat qilurlar. Hayvonlarning bu xizmatlarig’a muqobil inson tarafidan ham hayvonlarg’a shafqat, rahm va mehribonliq lozimdur.
Shul sababli hayvonlarni sababsiz o’ldirmoq, urmoq, qiynamoq, och va tashna qoldurmoq,
og’ir yuklarni ortmoq va ko’p orig’latib qo’ymoq qattig’ zulm va ulug’ gunohlardan sanalur.

Baxilning bog’i ko’karmas

O’tmish zamonlarda bir baxil bor edi. Aning boylig’i shul darajag’a yetishg’on ediki, molining hisobini o’zi ham bilmas edi.
Lekin bu boylikdan na o’zig’a va na ahli ayolig’a va na boshqalarg’a hech bir foyda yo’q edi. Chunki, aning e’tiqodicha, boyliqdan maqsad yolg’uz kecha-kunduz harakat qilib, mol yig’moq edi. Ammo mol yig’moqdan asl maqsad nima? Molni qanday yerlarg’a sarf qilmoq kerak? Yemoq, ichmoq, maktabu madrasalarg’a, faqiru muhtojlarg’a yordam bermoq kerakmi? Yo’qmi? Bu xususlarida hech bir o’ylamas edi. Hattoki, o’zining ahli avlodining taom va kiyimlarig’a o’xshash eng zarur o’rinlarg’a ham ming mashaqqat ila aqcha chiqarur edi.
Bozordan non olsa, (arzonlig’i uchun) kuyg’an va qotkanlarini, meva olsa, churig’on va sasig’onlarini olur edi. Kiyimlari esa har vaqt eski, yirtiq va kirlik bo’lur edi. Bisotida Ahmad ismli birgina o’g’li bor edi. Ba’zi bir eshonlarning dalolatlari ila bir kun o’g’lini maktabg’a olib bordi. Muallim afandi maktab nizomlarini bayon etkanda, muallimlar vazifasi uchun har oyda bir so’m to’lab turmak lozim ekanini ham so’zlab o’tdi. Bir so’mni eshitkach, boy janoblarining ko’zlari o’ynadi.
Muallimning yuzig’a boqub: «Oyda bir so’m?.. Yo’q, afandim, o’g’ul o’qutmak mani ishim emas ekan, avvalgi domlalar haftada bir nong’a qanoat qilurdilar. Oyda bir so’m qaydan chiqadi? Yur, o’g’lim, o’qumasang ham bir rizqing o’tar. Man muncha dunyoni o’qib topmadim», — deb o’g’lini qaytub olib ketdi. Ahmad bechora otasining baxil va xasislig’i soyasida dunyoda yashamoq, inson qatorig’a kirmoq uchun eng ziyoda lozim bo’lg’on ilm va ma’rifatdan mahrum bo’lib, johil va nodonliq ila o’sdi. Ko’p o’tmadi, ajal kelib, boyning yoqosidan tutdi. Avvalda aning ruhini tarbiya qilmoq, ya’ni o’qitmoq uchun oyda bir so’mni ko’zi qiymag’on baxil emdi hamma dunyosini shul Ahmadg’a tashlab, o’zi bir oz doka ila bo’zg’a o’ralub, oxiratg’a safar qildi. Ahmad esa yoshlikda ilm va tarbiya ko’rmag’on, kasb-hunar o’rganmag’on edi. Shuning uchun yaxshi va yomonni ayirmaydig’on va molning qadrini bilmaydurg’on musrif bir kishi bo’lib chiqdi. To’rt-besh nafar yomon kishilarg’a qo’shilub, har xil qabohat yo’llarig’a yurmoqg’a va bir tiyinlik o’rung’a yigirma tiyinlab sarf qilmoqg’a boshladi. Otasining shuncha xasislik ila ja’m qilg’on molini oz vaqt ichida tamom qilub, o’zi faqir va muhtoj bir holg’a tushdi. Baxilning moli, musrifning holi shunday bo’lur.

Molning qadrini saxiy bilur

Bir vaqt Andijon shahrida qattig’ zilzila bo’lub, hamma imoratlar yiqildi. Ko’p kishilar tom va devorlarning os-tida qolub, halok va majruh bo’ldilar. Ko’p faqiru bechoralar uysiz, joysiz, och va yalang’och qoldilar. Bularning foydalarig’a har tarafdan ionalar yig’ildi. Har shahardan ul bechoralarg’a aqcha, taom va kiyimlar yuborildi. Har yerda necha-necha kishilar iona yig’ib yubormoqg’a mutasaddi bo’lmish edilar.
Shul mutasaddilarning ba’zilari Toshkanda iona so’ramoq uchun bir boyning uyig’a bordilar. Boyni jahl va g’azablik bir holda ko’rdilar. So’ngra g’azabining sababiny bildilarki, xizmatkori uchi yoqilmag’an bir gugurtni yerga tashlagani uchun ondin koyib turgan ekan. Mutasaddilar bu holni ko’rib, bir-birlarig’a boqub: «Bir gugurt uchun muncha g’azablangan, iona so’rab nima qilurmiz?» — dedilar. Lekinyana shuncha yerg’a kelib, hech narsa demasdan ketmoqni munosib ko’rmay, nima uchun kelganlarini boyg’a bildirdular. Boy esa tezlik ila ichkari kirib, besh yuz so’m aqcha chiqarub, mutasaddilarning qo’llarig’a berdi. Mutasaddilar hayron bo’lishdilar.
Boy janoblari bularg’a boqub: «Nimag’a hayron bo’lursiz? Agarda man bir gugurtning bekor ketmog’ig’a rozi bo’ladurg’an darajada musrif bo’lsaydim, hozirda bunday xayr ishlarg’a beriladurg’on aqchalarni qanday jam’ qilurdim? Saxiy bo’lurman, degan kishi molning qadrini bilur. Yerig’a qarab, pulig’a savdogarlik qilur. Yerig’a qarab, minglarcha so’mning yuzig’a boqmas», dedi.

O’runli saxovat

Bir boy o’g’lini to’y qilmoqchi bo’ldi. Bir necha yoru do’stlarini chaqirub, maslahat so’radi. Do’stlari uch-to’rt kun shahar xalqig’a osh bermoqni, sozanda va hofizlar kelturib, bazm va ziyofat qilmoqni maslahat ko’rdilar.
Boy esa mol qadrini bilguvchi esli va insofli bir zot edi. Shul sababli alarning bergan maslahatlarini va ko’rsatgan yo’llarini muvofiq topmadi va alarg’a boqub, ushbu so’zlarni so’zladi: «Aziz birodarlarim, to’y degan bir saxovatdur. Saxovat esa faqir, muhtoj, och va yalang’ochlarning haqlaridur. Osh berg’anda shularg’a bermoq lozimdur. Holbuki, oramizdag’i urf- odatlarg’a qarag’anda, man oshni siz hurmatlilarg’a o’xshash, yangi to’nli zotlarg’a bersam kerak. Agar urfu odatdan chiqib, faqir va muhtojlarni chaqirsam, ehtimolki, har yerdan oshg’a chaqirilub o’rg’ang’an ba’zi yangi to’nlilarimizni ko’ngillari qolur. Va agar faqirlarni qo’yib, boylarni chaqirsam, o’zimg’a va ham alarg’a ziyon yetkurgan bo’laman. Chunki o’zimning qancha molim o’runsiz sarf bo’lur. Alar esa oshg’a borurmiz, deb o’z ishlaridan qolurlar. Xususan, muallim va mudarrislarni chaqirib, maktab va madrasalar ishig’a qancha shogirdlarni muntazir va sargardonliklarig’a sabab bo’lmoqni zo’r gunoh deb o’ilayman, shul sababli xalqg’a osh bermoq uchun sarf qiladurg’an aqchalarimni maktab va madrasalarg’a, faqir va muhtojlarg’a ulashub, o’g’limni sunnatg’a muvofiq xatna qildirsam deyman, shoyad siz hurmatlilar ham mani aybg’a buyurmay, bu fikrimg’a qo’shilib, yordam bersangiz».

FANNIY DARSLAR

Havo

Dunyo yuzi «havo» ismlik bir jism ila to’la bo’ladur. Suv ila to’lg’on bir hovuz ichida suv kirmag’an hech bir o’run qolmaydur. Shung’a o’xshash dunyo yuzida ham havo kirmag’an bo’sh o’run yo’qdur. Havo o’zi rangsiz, tiniq, yumshoq bir jism bo’lg’onlig’i uchun bizim ko’zimizg’a ko’rinmaydur.
Bir yelpig’ich ila kishi o’zini yelpisa, yuzig’a sovuq bir narsa kelib tegadur. Mana shu yuzg’a tekkan narsa yelpig’ichning harakati ila qimirlag’an va to’lqinlang’an havodur. Bir olmaning dumidan ip boylab, boshdan tez aylanturulsa, «g’uv-g’uv» degan bir tovush chiqadur. Mana bu tovush olmadan chiqqani yo’q. Balki shul olma ila havoning bir-biriga tegmoq va suykalmog’idan paydo bo’lg’an tovushdir.
Yer yuzidag’i insonlar, hayvonlar va daraxtlarning har birlari shul havo ila tiriqdurlar.
Suvsiz yerda baliqtiriklik qilmaydur. Shung’a o’xshash havosiz yerda biz ham ti-riklik qilolmasmiz. Chunki nafas olmoq uchun baliqg’a suv, bizg’a havo lozimdur. Havosiz nafasni ichig’a olmoq mumkin emasdur. Nafas olg’onimizda ichimizg’a havo kirar. Foydalilari o’pka orasidan borub, qong’a qo’shilur. Foydasizlari nafasni qo’yg’onimizda tashqari chiqib ketadur. Bundan ma’lum bo’ladiki, biz doimo havo yutib turamiz. Agarda bir-ikki minut havosiz qolsak, nafas olmasdan bo’g’ilub o’lamiz. Bir biz emas, boshqa hayvonlar ham shundaylar va inson va hayvonlarning ichlaridan chiqg’on havolar zaharlanub, ikkinchi yutishga yaramay qolurlar. Bularni esa o’lanlar va daraxtlar yutib, tiriklik qilurlar.

Bulut

Bir qozong’a suv to’latib ostidan olov yoqilsa, bir oz isig’andan so’ng ul suvdan bug’ chiqa boshlaydur. Agarda olovni hadeb yoqilaversa, suv qaynab-qaynab ozaya boshlar. Oxirida suvning hammasi bug’ bo’lib chiqub ketub, qozon qurub qolar. Bundan ma’lum bo’lurki, suv isig’on sari bug’ bo’lib osmong’a ko’tarilur ekan. Yer yuzidag’i dengizlar, ko’llar va daryolarni quyosh isitg’an sari, ondag’i suvlar bug’ bo’lib, osmong’a chiqa boshlaydur. Kuz va qish kunlarida ertalab suv bo’ylarida turib diqqat qilgan kishi suvdan doimo bug’ chiqib turg’anlig’ini ko’p yaxshi biladur. Mana shul suvlardan paydo bo’lg’on bug’lar yerdan bir necha sojin yuqorig’a ko’tarilg’ondan so’ngra bir-birlarig’a qo’shilib qalinlashurlar. Shamol kuchi ila har tarafg’a yurib, harakat qilurlar. Quyosh, oy va yulduzlarning oldilarini to’sib ko’k yuzini qoraytururlar. Biz shul bug’ yig’inlarini bulut deb ataymiz.

S o’ n g