17 сентябрь — Абдулла Қаҳҳор туғилган кун

   Мазкур мақола асосида Абдулла Қаҳҳор ижодини тушуниш истаги ётади. Бунда хулоса битта — Қаҳҳор катта истеъдод соҳиби сифатида ХХ аср ўзбек адабиётини бадиий мукаммал, психологик жиҳатдан теран, ўлмас асрлар билан бойитди. Айни чоғда Қаҳҳор ҳушёр дунёқараш соҳиби ва ўткир интивитив ёзувчи сифатида замонадаги сиёсий-ижтимоий ўзгаришларни нозик ҳис қилди ва асарларининг моҳиятига буни моҳирлик билан сингдириб юборди.

Раҳмон Қўчқоров
САРОБНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ

Ким қандай яшаса, шундай ўйлайди.
Абдулла ҚАҲҲОР

  Октябр тўнтаришидан сўнг мамлакатда бошланиб кетган биродаркушлик урушининг сабаб ва оқибатлари шу пайтга қадар хаспўшланиб, бирёқлама талқин этиб келинарди. Кейинчалик «умумхалқ инқилоби» дея қайта номланган бу давлат тўнтаришига, айниқса, ундан кейин ўтказила бошланган сиёсатга нима учун ўша халқнинг бу қадар оммавий қарши турганлиги жавобсиз қолаверди. Бу ҳодисани фақат аксилинқилобий кучларнинг ҳийла-найрангию сиёсий онги паст бўлган айрим табақаларнинг қаршилиги дея изоҳлаш тарихий гўллик экан. 1918-1921 йилларда рўй берган фуқаролар урушининг шафқатсиз оловида ҳўлу қуруқ бирдек ёнган, ҳануз миқдори қайд этилмаган миллионлаб бегуноҳ одамларнинг қони тўкилган, инсон ҳуқуқлари маҳдудларча топталган, халқ хўжалигининг барча соҳаларида бузилиш, издан чиқиш содир бўлган. Натижада жуда кенг ҳудудларда оммавий очарчилик, қирғин юз берган. Бу хусусда эълон этилган айрим манбаларни қайта такрорлашдан тийилиб, қадим юртимиз тақдири билан боғлиқ баъзи жоиз маълумотларни келтириш билангина чекланамиз.

Туркистон МИҚнинг нашри «Известия» газетасининг 1921 йил 2-20 декабр сонларида босилган А. Крутиковнинг «Туркистон» (иқтисодий очерк) номли мақоласида инқилобдан илгари ўлкага кўчиб келган рус деҳқонларига энг унумли ерлар чекланмаган миқдорда бўлиб берилгани, мусулмонлар ўз ерларидан сиқиб чиқарилгани, улардан арзон-гаров ишчи кучи сифатида фойдаланилгани, тажрибасиз ва уқувсиз келгиндилар эса қадимда ўзлаштирилган унумли ерларни ишдан чиқариб келганлиги хусусида рад этиб бўлмас далиллар келтирилади-да, ўнлаб маълумотлар қатори қуйидаги расмий ҳисоб-китоб ҳам берилади: «Ўлканинг 48,6 фоиз фойдаланишга яроқли ҳудудида турли йилларда тубандаги нуфусда аҳоли яшаган ва яшамоқдадир:

1909 йилда —6.720.000 киши,
1915 йилда — 6.950.000 киши,
1918 йилда — 5.890.000 киши,
1920 йилда — 5.600.000 киши».

Кўринадики, биринчи жаҳон уруши даврида ҳам, зўрлаб мардикор олиш сиёсатига қарамай, аҳоли сони ўсиб борган. 1915 йилдан 1917 йил октябригача бўлган мўътадил табиий ўсишни ҳисобга олмаган тақдирда ҳам, 1917 йил кузидан 1920 йилгача ўтган икки-уч йил оралиғида ўлкада аҳоли 1.350.000 (бир миллион уч юз эллик минг!) одамга камайган. Улар юртдан хорижга чиқиб кетишмаган, чунки айни шу йилларда фуқаролар уруши туфайли Туркистон ҳар томонлама қамал ҳолатида қолган. Бунга қўшимча туғилиш даражаси юқори бўлган ўлкада дунёга келган гўдаклар қурбонлар сонини янада озайтириб кўрсатаётганини ҳисобга олсак… Чўлпон айни кунлардан шаҳодат бераркан:

Қип-қизил қон бўлиб кунлар ботадир.
Ёмон ҳидга тўлиб тонглар отадир…

— дея нолаву афғон тортганди. Ҳар қандай фожеанинг ғоявий асоси ундан анча илгари шаклланади ва барқарорлашади. Чунончи, йўқсуллар даҳоси К. Маркснинг «Биз ишчиларга шундай деймиз: «Сиз фақат мавжуд муносабатларни ўзгартириш учунгина эмас, балки ўзингиз ҳам ўзгаришингиз ва сиёсий ҳукмронликка яроқли бўлишингиз учун 15, 20, 50 йиллаб фуқаролар қирғинини ва турли давлатлараро урушларни бошдан кечиришингиз керак», — деган ўгитларини янги ҳокимият устунларидан бири ҳаётга мана бундай тадбиқ қилади: «Ишда айбланувчининг Шўро ҳукуматига қурол ёхуд сўз билан қарши чиққан-чиқмаганлиги ҳақида маълумот излаб ўтирмангиз. Биринчи навбатда сиз ундан сўрашингиз керак — у қайси синфнинг вакили, келиб чиқиши қандай, маълумоти қанақа ва касби нима! Мана шу саволларнинг ўзи айбланувчининг тақдирини узил-кесил ҳал этиш учун етарлидир». («Красний террор» газетасининг 1918 йил 1 ноябр сонидаги М. Лациснинг мақоласидан.)

Афсуски, аксарият қисми фақат ибтидоий сиёсий саводга эга бўлган Ф. М. Достбевский «иблислар» деб номлаган нигилистлар томонидан бир-бирига қарама-қарши қўйилган омма ўз замонасининг инсонпарвар мутафаккирлари огоҳлантиришларига эмас, балки юқорида келтирилган ноқис тахмин ва кўрсатмаларга бўйсунди…

«Халқ душмани» дея тамға босилган зиёлилардан (Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Мунаввар Қори, Абдурауф Фитрат, Абдулҳамид Сулаймон Чўлпон, Абдулла Қодирий ва бошқалар) фарқли ўлароқ, асрнинг бошларида туғилиб шаклланиш даври 20-30-йилларга тўғри келган қарийб барча зиёлиларнинг қарашларига айни бўғиқ сиёсий-мафкуравий муҳит ўз таъсирини ўтказмай қолмади. Уларнинг маънавий ва эстетик дунёқарашларида ҳам ҳоким мафкуранинг кучли таъсири бўлиб, унинг инъикоси яратилажак асарлар руҳига ҳам кўчди.

Яратилиш тарихи таҳлил қилинаётган ҳар бир муайян асарга ёндашувда, аввало, унинг муаллифи улғайган муҳит, бадиий қадриятлари ва дунёқарашини шакллантирган объектив васубъектив омиллар мунтазам қайд этилса, чиқарилажак хулосалардаги холислик таъминланган бўлади. Акс ҳолда, муаммони тарихий нуқтаи назардан ўрганиш тамойиллари бузилади, илмий мулоҳаза ўрнини тоши енгил фикрлар эгаллайди, таҳлил ўрнига таҳқир, тушинув ўрнига айблов келади, Бу ҳолат, айниқса, истеъдодли ижодкорлар хусусидаги баҳсларда содир бўлса, қимматли илмий-эстетик сабоқлар эмас, балки зарарли нигилизмни туғдириши мумқин.

Бу — биз ҳисобда тутмоғимиз лозим бўлган биринчи андиша.

Иккинчи томонда бошқа бир ҳақиқат муқим, Истеъдод, агар миллат тақдирига дахлдор бўлса, замоннинг буқаламунлиги, сиёсатнинг найранг ва шафқатсизликлари, ёлғоннинг барча даражадаги кўринишлари, ҳатто жисмоний ўлим қаршисида ҳам собитлиги, бутунлиги ва барқарорлиги билан гавдаланади.

Ўрганилаётган асарга холис ёндошмоқ уни устивор маънавий ақидалар, адабиётнинг умуминсоний талаблари, қолаверса, айни халқ, миллат тақдири, унинг келажаги билан боғлиқ муаммолар аспектида ёритиб, сўнг баҳо-лашга киришишни талаб этади. Ҳар қанча аччиқ ва афсусланарли, ҳозирга қадар ўрнашиб қолган мақбул қарашларни ўзгартириб, безовталик туғдириши мумкин бўлмасин, бари-бир, Ҳақиқат, фақат Ҳақиқат изланиши ва бундан ваҳимага тушмаслик лозим бўлади. Чунки бир-икки авлоднинг фожиали ва самимий алданиши ҳали миллатнинг қисмати бўлмай, балки бу алданишни вақтида сезмоқ ва ундан тегишли хулоса чиқариш келгуси бўғинлар баркамоллигига гаров бўлади.

Абдулла Қаҳҳорнинг «Сароб» романини ўзбек ва қардош халқларнинг бир қанча адиблари ўзлари учун маҳорат мактаби, деб билганлар. Асардаги чуқур психологик таҳлил намуналаридан, характер ва ҳолат яратиш усулларидан, сюжет ва композицион яхлитликка эришиш йўлларидан, айниқса, бадиий тилнинг жозиб товланишидан сабоқ олганлар ва олмоқдалар. Роман яратилган пайтидан буён адабиётшуносликнинг диққат марказидан тушмай, ҳали-ҳамон қизғин баҳсларга сабаб бўлмоқда. Асарнинг ғоявий-бадиий хусусиятларйни жиддий ва батафсил таҳлил қилган адабиётшунослар О. Шарафиддинов, М. Қўшжонов, У. Норматов, В. Смирнова, М. Султонова ишлари, нафақат қаҳҳоршуносликнинг, балки ўзбек романшунослигининг ҳам салмоқли ютуқлари бўлиб қолди. Бироқ «Сароб»га оид мақолаларда романнинг ёзилиш тарихи, муаллифни бу ишга жазм этишида ҳал қилувчи рол ўйнаган сабаблар ҳақида бир-бирини такрорловчи тахминий мулоҳазалардан нарига ўтилмаган. Хусусан, ушбу масала кўтарилганида адабиётшуносларимиз А. Қаҳҳорнинг «Бир хатга жавоб»идаги қуйидаги қисқа изоҳни келтиришади: «30-йилларнинг бошларида тақдир мени буржўа миллатчиларига рўпара қилди, булар менинг нафрат ва ғазабимни қўзғатди, яъни мувозанатимни бузди. Мен ўзимда уйғонган бу туйғуни бошқаларда ҳам уйғотишга енгиб бўлмас хоҳиш сездим. Бунинг натижаси бўлиб «Сароб» романи вужудга келди».

Бу рўпара келиш қандай содир бўлган ва унинг тафсилотлари ҳақида ёзувчи бошқа ҳеч нима айтмаган. Кўпчилик қаҳҳоршунослар томонидан шу фактнинг ўзи роман яратилиши учун етарли сабаб сифатида қабул қилинган ва уларнинг кейинги мулоҳазалари ўзингизга маълум оқибатдир. Адиб 1965 йилда ёзган «Ҳаёт ҳодисасидан бадиий тўқимага» сарлавҳали мақоласида қизиқ бир фактни эслайди: «Бошсиз одам» деган ҳикоям муносабати билан содир бўлган, сиртдан қараганда кулгили, моҳиятан жиддий бир ҳодиса сира эсимдан чиқмайди… Бу ҳикояни 1929 йилда ёзганмак. У вақтда Қўқонда чиқадиган «Янги Фарғона» газетасида ишлар эдим… Ҳикоя «Ер юзи» журналида босилиб чиқди. Шундан кейин кўп ўтмай прокуратурадан чақирув қоғози олдим.

Прокурор мени совуқ қарши олди, ҳикояни ёзган мен эканлигимга ишонгач, бошимга таъна-дашном ёғдира кетди. ,
— Ёзувчилар ҳаммаси қўрқоқ бўлади! — деди…

Прокурорга гап уқтиролмадим.

Бу ҳодисадан ўз вақтида «Сароб» романида фойдаланган эдим. Эҳтимол, бу ҳодиса унчалик ҳам тасодифий эмасдир».

Мана шу «моҳиятан жиддий ҳодиса», бизнингча, «Бир хатга жавоб»да ёзилган «буржуа миллатчиларига рўпара бўлиш» воқеасининг айнан ўзидир. Аввалбошда таъкидлаганимиздек, инқилобдан сўнг зиёлиларни «эски» ва «янгияга, «ўзимизники» ва «ёт»га бўлиш бошланган, натижада марказий шаҳарлардаги зиёлиларнинг асосий қисми хорижга кетишга мажбур этилган бўлса-да, 20-йилларнинг охирига қадар бу сиёсат реакция кўламини олмаган, ижод ва матбуот эркинлиги, фикрий мустақиллик нисбатан сақланган эди. 20-йилларнинг иккинчи ярми, айниқса 30-йилларнинг бошидан мафкура, ижодга муносабат соҳасида ҳам худди иқтисодий ҳаётдагидай зўрлов, буйруқ, марказлашган бошқарув кучайди. Янги тузум камчиликлари хусусидаги мулоҳазалар «тузумга душманлик» деб, маънавий қолоқликка қарши фикрлар «йўқсулларга туҳмат» деб эълон этилди. Худди шу йиллари чор мустамлакачилари учун дастак бўлган «исломпарастлик», «туркпарастлик», «миллатчилик» атамалари ҳам қайта кучга кира бошладики, йўқни йўндирувчи ҳокимият наздида мустамлака тамғалари фикрловчи оммага қарши синашта қуролга айланди. «Ўн саккизлар гуруҳи», «Боту ва Рамз» иши, «иноғомовчилик», «қосимовчилик», «бадриддиновчилик» каби ўнлаб қирғин кампаниялари, аслида 37-йил учун дастлабки тайёргарликлар бўлиб, улар қайси соҳага оид бўлмасин, ҳаммасига айни «ёрлиқ»лар ёпиштирилган. Агар 1930 йилда Ўзбекистон ССЖ Олий судининг раиси Саъдулла Қосимов билан боғлиқ қосимовчиликка қарши машҳур суд жараёни ўтказилган бўлса, орадан роппа-роса икки йил ўтгач, Ўзбекистон ССЖ Олий судининг Бош прокурори Шамсиддин Бадриддинов раҳбарлигидаги бадриддиновчиликни «фош этувчи» янги бир жараён бўлиб ўтди. Биз уларга қуйироқда батафсил тўхталамиз.

Ҳозир бўлса бадриддиновчилик суд жараёнини муттасил ёритиб борган «Узбекистанская правда» газетасининг 1932 йил 11 май сонидан то 18 июн сонига қадар берилган хабарлар орасида бир неча марта тилга олинган фактни (унинг тўғри ёхуд нотўғрилиги бошқа масала!) айтиб ўтмоқчимиз. Судда «Янги Фарғона» газетасига алоқадор бир неча киши ҳам гувоҳлик берган. Уларнинг гувоҳлигидан шундай хулоса чиқадики, бадриддиновчилар газета ишига ҳам доимо халақит бериб келганлар, унинг редакциясига ўзларининг одамларини киритганлар, халқ мухбирларига зуғум ўтказганлар, уларнинг долзарб мақолаларини босмай, ҳатто ҳаётларига ҳам тазйиқ қилганлар. Худди шу йиллари Абдулла Қаҳҳор «Сароб» романини ёзиш учун тайёргарлик кўраётган, худди бадриддиновчиликка ўхшаган бошқа бир жараённинг материалларини ўрганаётган эди. Ўз-ўзидан «Янги Фарғона» билан боғлиқ бу гаплар ҳам унинг назаридан четда қолмаган ва ўзи билан содир бўлган «прокурор чақириши» ҳодисаси унга «моҳиятан жиддий» ва «унчалик ҳам тасодифий эмасидек қайта таъсир этган. Бошқа бир томондан эса ҳам қосимовчилик, ҳам бадриддиновчиликка тақалган энг машъум айбловлар «миллатчилик», «пантуркизм», «панисломизм» эди. Бу «исбот қилиб берил» ган ҳақиқат» А. Қаҳҳорга ўзи рўпара бўлган ҳодисани «буржуа миллатчиларига тўқнашиш» деб баҳолаш учун асос бўлган. Қуйироқда бунинг исботини яна кўп маротаба кўрамиз.

Ҳозир эса муҳим бир мулоҳазани, тўғрироғи, тазаррумни айтиб қўйишим керак. Гап шундаки, «Уч «Сароб» номли аввалги мақола («Ёшлик» 6-сон, 1986 йил)да ўша пайтдаги бадиий-тарихий тасаввурим, билимим ва қўл остимдаги манбалар характеридан келиб чиқиб қатор тўғри хулосалар билан бирга эндиликда таҳрир қилиниши шарт бўлган айрим мунозарали фикрларни ҳам билдирган эканман. Аввало, бу мақолада ҳам «Сароб» романининг ёзилиш сабаблари очилмай қолган, фақат унинг қайта ишланиш жараёнига эътибор берилган эди. Бунда ҳам роман танқидининг кўлами асл моҳиятни кўз олдимиздан тўсган, бизни бирёқлама ёндашув йўлига бошлаган, натижада ҳар бир ўзгариш ва таҳрир сабабини нотўғри танқиддан излашга ўтган эканман. Ҳолбуки, мантиқли бир савол бизни доимо сергаклантирмоғи керак эди: агар ўзгаришлар сабаби фақат қатағом йилларининг танқиди бўлса, нега А. Қаҳҳор «Сароб»ни ўша йиллариёқ қайта ёзишга мажбур этилмади? Нима учун фақат 1957 йилда чиққан романнинг иккинчи нашрига ўзгартишлар киритди? Бу пайтда қатағон деярли тугаган эди-ку?!

Биз бу ва бундан бошқа яна ўнлаб саволларни энди ўзимизга бериб кўрмоғимиз, уларга холис жавоб изламоғимиз керак. Давр ҳақидаги, ёэувчи ва унинг асарлари тўғрисидаги ҳақиқат, нечоғли аччиқ бўлмасин, очиқ айтилмоғи, илмий таҳлилга тортилмоғи лозим, акс ҳолда чала ҳақиқатлар занжири бизни келажакдан бенасиб қилади.

Боя бадриддиновчилар процесси бўлаётган пайтда А. Қаҳҳор шунга ўхшаш манбаларни жиддий ўрганаётган эди, дедик. Хўш, ўша материаллар нималар эди?

Кейинги изланишлар давомида А. Қаҳҳор уй-музейида сақланаётган бир қанча адабиётларга мурожаат этдим. Улар П. Алексеенковнинг «Кокандская автономия» («Қўқон мухторияти») китоби, «қосимовчилик» жараёнини ёритган «Удар по националистической контрреволюции» («Аксилин-қилобий миллатчиликка зарба») деган китоб ва давлат айбловчиси Р. Катаняннинг шу жараёнда ўқиган айблов нутқи тўлиқ жамланган «Против Касымова, против касымовшины» («Қосимов ва қосимовчиликка қарши») китобларидир. Шу нарса муҳимки, ҳар учала китобни ёзувчи диққат билан ўқиб-ўрганган, мутолаа давомида китобларнинг ўзи учун муҳим санаган ўринларига қизил ва яшил сиёҳда, қизил, сафсар ва қора қаламда чизиқлар тортган, белгилар қўйган, қисқа-ча мулоҳазалар ёзган, ўқиб тугатгач, саналарни ҳам қайд этган. Хусусан, «Кокандская автономия» китобининг сўнгги саҳифасига «Кахаров 28/11.31» деб, қолган икки китобга бўлса «Абдулла 18/1 У.32» деб сана қўйган. Адиб ушбу китобларни берилиб мутолаа қилаётган пайтда Тошкентдаги Кафанов номли клубда бадриддиновчилик жараёни айни қизғин паллага кирган кунлар эди. Хўш бу суд жараёнларининг, Қўқон мухториятининг «Сароб» романига нечоғли алоқаси бор? Ҳозиргача эълон қилинган мақолаларда, афсуски, бу саволларга жавоб изланмаган. Гўё 20-йилларда ростдан ҳам кучли миллатчилик ташкилотлари кенг иш олиб боргандай, улар Саидий сингари ёшларни ўз таъсирида муттасил бузиб тургандай, давлатга, халқига қарши ҳар қандай ифлос жиноятлардан қайтмай, охир-оқибат ғолиб шўро тузумининг адолатли кураши натижасида мақсадлари саробга айлантирилгандай, Адабиётшунослик, асосан, романнинг қайта ишланган варианти устида мулоҳаза юритганидан (О. Шарафиддиновдан ташқари!) унинг асл нусхасидаги замонабоп ғоявий оҳангларни, кейинчалик олиб ташланган муҳим ўринларни эсламайди ҳам. Натижада «Сароб» романининг ҳаётий асослари, яратилиш сабаблари, прототиплари тўғрисида мавҳум тушунчалар, турли миш-мишлар, бир-бирини инкор этувчи фаразлар ҳақиқат ўрнига даъвогарлик қилмоқда.ҳануз. Романнинг ёзилган пайтидаги ижтимоий-сиёсий муҳитни, ёзувчига таъсир этган объектив воқеликни, адибни шакллантирган мафкура ва унинг эстетик қарашларини тарбиялаган омилларни ҳисобга тортсак, бизнингча, муаммога конкрет яқинлашган бўламиз. Унинг моҳиятини очишда бўлса, бизга А. Қаҳҳор ўрганган ўша давр ҳужжатлари, адибнинг шахсий китоблари ва саҳифаларга ёзувчи қалами билан туширилган белгилар йўл кўрсатса, ажаб эмас.

Туркистон мухторияти, унинг тарихий зарурияти, олдига қўйган мақсад ва вазифалари хусусида сўнгги йилларда ошкора, дадил ва адолатли фикрлар айтилмоқда. А. Қаҳҳор эса мухторият кунларида большевикни «Болишбек» деб юрган, кейинчалик қизил аскар бўлиб уйига «ҳар куни ёғлиқ-ёғлиқ овқат олиб келган» («Ўтмишдан эртаклар»), ҳозирча бўлса камбағал бир темирчининг ўн яшар боласи эди. Мухторият тўғрисидаги маълумотни у қорлар тиниб, излар босилгандан сўнг, 1931 йилда ёзилган П. Алексеенковнинг «Кокандская, автономия» китобидан ва қисман Зиё Саиднинг 1927 йилда нашр этилган «Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар» (1870— 1927) китобидан ўрганган ва уларни мутлақ ҳақиқат сифатида қабул қилган. Тилга олинган ҳар иккала манбада ҳам бирёқламалик ва сиёсатга жўр овоз уфуриб турадики, А. Қаҳҳор уларни рост деб қабул қилгани ва… тўғридан-тўғри «Сароб» романига пойдевор қилиб олганини: қуйидаги солиштирувлардан секин-аста билиб борамиз.

П. Алексеенков китобининг ушбу ўринлари остига ёзувчи қизил қалам билан чизиб қўйган (кўп минг сонли ўқувчиларимизга тушунарли бўлмоғини ўйлаб ўрисча манбаларнинг сўзма-сўз таржимасини беришни маъқул топдик)

«Миллий-озодлик ҳаракати Феврал воқеаларига қадар тубандагилар учун курашди:

1) Россия савдо-саноат капиталининг мустақкам ўрнашиб олишига қарши ва миллий капиталнинг ўсишини таьминловчи шарт-шароитларни яратиш учун;

2) Туркистон ва Россия ўртасидаги сиёсий муносабатларни ўзгартириш учун;.

3) янги усулдаги миллий мактабларни яратиш ва Туркистон туб аҳолисининг маданий савиясини ўстириш учун». (П. Алексеенков. «Кокандская автономия». Т. 1931 й. 3-бет. Бундан кейин фақат саҳифа кўрсатилади).

Романда Салимхоннинг ўтмиши билан боғлиқ ўринлар худди шу гапларнинг бошқа йўсиндаги баёни билан бошланади. Яъни, тараққийпарвар машҳур бой Ҳусайновнинг қистови билан отаси Салимхонни Қозонга юборади, Ҳусайнов ўз навбатида уни «ёш куёвига» қўшиб Уфага жўнатади. Давомини ўқиймиз: «Бу одам динда, мактабларда турли ислоҳотлар ўтказишни, подшо ҳукуматининг йиқилувини тилар, туркча сўзлаб доим: «Ҳар касинг ҳуррияти афкордан истифода этдиги замонда Россия мусулмонлари бу ҳурриятдан нечун маҳрум ўлсинлар?» дер эди. Салимхон… бир мартаба Туркистонга келиб кетгандан сўнг, йигитнинг гапи маъқул, ўшандай талаблар ҳақли эканига ишонди ва шу фикрнинг бутун мусулмон шарқига тарқалишини хоҳлаб қолди». (А. Қаҳҳор. «Сароб». Ўзбекистон Давлат нашриёти. Тошкент — Самарқанд, 1937 йил, 73-бет.)

Бу ўринлар ҳар учала нашрда ўзгармаган ҳолда мавжуд. Бироқ П. Алексеенков китобидаги ёзувчи остига чизган ўринлар қуйидагича давом этади: «Феврал инқилоби даврида миллий ҳаракат икки оқимга айрилиб кетди… Октябр инқилоби эса Туркистондаги буржуача-миллий ҳаракатнинг моҳиятини тамомила ўзгартириб юборди. У прогрессив хусусиятини йўқотиб аксилинқилобий ҳаракатга айланди». (5-6)

Асл нусхада мавжуд, кейинги муқобиллардан тушиб қолган Салимхон хусусидаги ҳикоя ҳам шунга ҳамоҳанг давом этади: «Феврал инқилоби бўлди. Салимхон подшоликка қарши бўлган бу инқилобни руҳ билан қарши олди ва шу руҳ билан Туркистонга келди. Бироқ инқилоб у тилаган нарсани бермади, шунинг учун у бу инқилобдан норози бўлди. Иккинчи бир инқилоб — Октябр эса унинг бутун тилакларини барбод қилатурғон бўлди». (73—74 бетлар)

Бу ва бундан кейинги тафсилотларни ёзувчи маълум сабабларга кўра қайта ишлаш жараёнида олиб ташлаганки, бу сабаблар мақола пировардида маълум бўлади. Ҳозир П. Алексеенков китобидаги остига чизилган ўринлар ва уларнинг романга кўчишини кузатишда давом этамиз: «Бу ҳаракатнинг яловбардори миллий-саноат буржуазияси эди. Октябр инқилобидан сўнг миллий зиёлилар буржуазия кетидан кетди ва унинг тарғиботчи-ташвиқотчиси бўлди». (15-6)

Ёзувчи бу гаплар остига чизибгина қолмай, ҳошияга «!« муҳимлик белгисини ҳам қўйганки, улар романдаги учта қаҳрамон тақдирига дахлдор сифатга айланади. Адиб режасига кўра Салимхон, Мунисхон ва уларнинг отаси—мамлакат-нинг турли ерларидан келган заводчиларни улкан боғ саҳнида қабул қилувчи йирик саноатчи бой бир гуруҳнинг— «миллий саноат буржуазиясиянинг вакилларидир. Миллий зиёлиларнинг «буржуазия кетидан кетганлиги» бўлса бутун романнинг етакчи пафосини ташкил этади. А. Қаҳҳор қўлидаги китобга белги қўйишнй давом эттиради: «Октябр инқилоби кунлари Тошкентда янчиб ташланган ҳам миллий, ҳам рус буржуазияси ҳамон курашни давом эттиришни мўлжалларди… Фарғонада аксилинқилобнинг мустаҳкам таянчини топишга умид қнлган мусулмонлар ўлка кенгашининг раиси Мустафо Чўқаев, Тошкентда шўро ҳокимияти ўрнатилгач, дарҳол Фарғонага қочди…

Мустафо Чўқаев изидан фақат Фарғонадаги эмас, балки бутун Туркистондаги барча аксилинқилобий кучларни ўз атрофига бирлаштирувчи марказга айланган мусулмонлар ўлка кенгаши «Шўрои исломия» ҳам Тошкентдан Қўқонга кўчди». (19—20-6)

Бу маълумотлар романга қуйидагича шаклда ўтади: «Октябрь енгди. Февралнинг Тошкентдаги тиргаги синди. «Туркистон мухторияти» деб кўтарилган байроқ қулади. Салимхон умидни бошқа шаҳарларга боғлади. У ерларда мухторият байроғини тикишга замин борлигига ишонар эди. Ҳақиқатан ҳам шундай бўлди. Ўлка Шўрои Исломиянинг раиси шундай бир заминни Фарғонадан излаб, байроғини хуржунга солиб Қўқонга борди. Унинг кетидан Шўрои Ислом ҳам кўчди». (73—74-бетлар)

Кўринадики, ёзувчи Алексеенков текстига «бадиий бўёқ беради»—миллатчиларнинг байроғини хуржунга солиб жўнатади. А. Қаҳҳор ўзи учун муҳим жиҳатларни белгилашда давом этади: «1917 йилнинг 9—11 декабр кунлари мусулмонлар ўлка кенгашининг ташаббуси билан Қўқонда ўлка мусулмонларининг IV фавқулодда қурултойи чақирилди». (20-6)

Романдан ҳам тўхтаган жойимиздан ўқишни бошлаймиз: «Орада бир ой ўтгандан кейин Шўрои Исломнинг ташаббуси билан чақирилган тўртинчи фавқулодда мусулмонлар қурултойида Салимхон Аббосҳон билан танишди». (74-бет)

Шу ерда танаффус қиламиз-да, «Кокандская автономия» китобчасининг орқа муқоваси ички қисмига ёзувчининг қора қалам билан ёзиб қўйган ушбу гапларига эътиборни қаратамиз: «Салимхан против вхождения в «Юго-восточный союз». стр. 23 дашнак—70».

Дашноқлар масаласи Алексеенков китобининг, дарҳақиқат, 70-бетида тилга олинади, Қаҳҳор ҳам ундан ўз мавридида фойдаланади, ўз-ўзидан биз ҳам бу кузатишга кечроқ тўхталамиз. Ҳозир ёзувчи белгилаб қўйган 23-саҳифани очамиз ва бунда яшил сиёҳда остига чизиш билан ажратилган ўринларни ўқиймиз: «Жанубий-Шарқий иттифоқиқа киришга қарши бўлганлар ўта жиддий аҳамиятга эга бошқа жиҳатларга ҳам эьтиборни каратишдй. Улар олға сурган далилларнинг энг асосийси—рус империализмининг эски тартибларини қайта тикланиши хавфи эди… «Жанубий-Шарқий иттифоқвқа қўшилиш тарафдорлари асосан ўнг қанот кучлар бўлмиш дин ва йирик савдо капитали вакиллари бўлди. Иттифоққа бирлашишга қаршилар эса миллий саноат буржуазияси вакиллари ва улар билан бирга майда буржуазиянинг барча қатламлари эди». (23-6)

Ёзувчи бу китобнинг охирги бетига белгилаб қўйганидек:  Салимхон Туркистоннинг «Шарқ-шимол иттифоқипга кирувига қарши:

«Бу Туркистонни яна Россия асоратига топшириш деган сўз» деди. Аббосхон эса Салимхоннинг Уфадаги фикрида бўлиб, шу иттифоққа кириш тарафдори эди. Иккига бўлинган қурултой вакиллари ҳам бу масалани Салимхон билан Аббосхон сингари ҳал қилолмай очиқ  қолдирдилар. Эълон қилинган мухторият парча-парча бўлди. Унинг синиқлари қишлоқларга отилиб тушиб, талай вақтгача қишлоқларни тинчитмади. Қолганлари ковак-ковакларга кириб кетди» (74-бет).

(Ёзувчи озгина эътиборсизликка йўл қўяди—«Юго-Восточный»ни «Шарқ-шимол» деб нотўғри таржима қилиб олади.)

Иттифоққа кириш-кирмаслик масаласидаги тортишувлар ҳам П. Алексеенков китобидан белгиланган. Мухториятнинг таслим бўлуви ва босмачиликни «бошлаб юборгани» ҳақида А. Қаҳҳор «парча-парча бўлиш» ва «синиқлари қишлоқларга отилиб тушиш» каби ўхшатиш қилган бўлса, П. Алексеенков ўхшатиши ҳам чакки эмас: «Бирлашган буржуазия томонидан эьлон этилган Қўқон мухторияти шу тариқа тугатилди. Бу шум ният бамисоли совун кўпигидек ёрилди. Бироқ Қўқон мухторияти ўлимидан олдин ҳаётга янги кучни—Эргашнинг босмачи тўдаларини чақириб улгирди». (71-6)

Ўз-ўзидан бу гаплар ости ҳам чизилган…

«Кокандская автономия» китоби шаклидаги «тарихий ҳақиқатига содиқликни А. Қаҳҳор шу даражада сақлайдики, буни қаҳрамонларининг туриш-турмушига сингдириб юборади. Салимхон ва Мунисхоннинг отасини «тарихий типиклиги» ҳақида гапирган эдик. Энди Алексеенков иттифоққа кириш тарафдорларини диндорлар ва катта савдогарлар эди, деган бўлса, романдаги иттифоқ тарафдори Аббосхон ҳам ўтмишда Саидий таълим олган диний-туркпараст мактабнинг етакчи домласи, ҳозир бўлса Ҳайдар Ҳожи орқали йирик тижорат операцияларида иштирок этаётган хуфя савдогар бўлиб ранг олади…

Бу китобдан фойдаланиш натижаларини яна ўнлаб солиштиришлар орқали кўрсатавериш мумкин. Бизнингча, юқоридаги мисолларнинг ўзи ҳам муайян хулосалар чиқариш учун етарли. Бироқ, боя эслаганимиз, Московдан сиёсий етукликка эришиб қайтган Эҳсоннинг яна кейинги нашрлардан олиб ташланган (ҳолбуки, танқид ижобий кучларни ўстиришни, жанговарлаштиришни талаб этган эди!) нутқининг асл манбаларини эслаб ўтмоғимиз шарт. Негаки, бундай ўринлар, аслида, романнинг ёзилишида асосий таъсир ролини ўйнаган бўлиб, унинг ғоявий-сиёсий пафосини ҳам белгилаб берган.

Аввало тарихий манбаларни кўриб чиқайлик. Зиё Саид «Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар» (1870— 1927) китобида «Чаён» ва «Чўл чаён» номли журналлар хусусида маълумот бериб ёзади: «Чаён». 1917 йил июл ойидан бошлаб, татар ва ўзбек миллий буржуазиясининг фикр тарқатғувчиси бўлиб дунёга келди… Мудир ва муҳаррирлари: Ҳалаф Тўлаков ва Иброҳим Тоҳирий… Журналнинг шиори: «Яшасин, халқ жумҳурияти!», «Яшасин, миллий жумҳурият!», «Яшасин, Туркистон мухторияти!» …Бу журналнинг тепасида турган афандилар «бош силаб биқинга туртишга» ғоятда уста бўлганлар». (Зиё Саид, Танланган асарлар. Т. 1974, 59—60 бетлар. Китобнинг илк нашри 1927 йилда чиққан.) Зиё Саид маълумотлари Эҳсон нутқининг бир қисмини ташкил этса, бошқа ўринлари учун яна ўша П. Алексеенков китобида ажратиб кўрсатилган (аввал қизил қалам, устидан яшил сиёҳда ёнига чизилган) ушбу ўринлар хизмат қилган.

«Потеляхов, Вадьяев, Юсуф Давидов ва Кноппнинг пахтачилик фирмалари—мана кимлар Қўқон мухторияти ҳукумати таркибига кирган эди, мана аслида кимлар бу ақсилинқилобий ҳаракатга раҳбарлик қилган эди, мана Қўқон мухторияти аслида кимларнинг манфаатларини ҳимоя этарди» (26-6)

Энди бўлса ҳар икки манбанинг романга кўчишига эътибор берайлик. Эҳсон: «—Биламан, Саидий, ўн саккизинчи йилда чиққан «Чаён» журнали томонидан келажак муаррихларга тақдим қилинган лавҳаларни мен ҳам кўрганман… Сиз бу журнални кўрган ва ўқиган бўлсангиз, унинг кимлар томонидан чиқарилғонлиги ва тарқатилғонлигини ҳам биласиз. О, булар турк миллати, барокатли Туркистоннинг «ғамхўрлари!» «Дод миллат, қаердасан, вой динимиз поймол бўлди. ажнабийларни ҳайданглар… Туркистоннинг кумушдай сувларини хохолнинг чўчқалари булғатаётир» дедилар. Мухторият ҳам эълон қилишди. Шу журнал муқаддас деган Қўқон мухториятида муваққат ҳукумат аъзолари ҳақиқатан азиз-авлиёлар эди: бири министр Потилахов, яна бири Вадиёв , тағин биттаси Давидов. Буларнинг ҳар қайси миллионер эди…» (147-6.)
Афсус билан таъкидлаш лозимки, 6у суҳбат юқоридаги манбаларни персонаж тилида кўчириб, асарнинг сиёсий оҳангини кучайтиришдан бошқага хизмат қилмайди. Эҳсон бундан ташқари 20-30 йиллар вақтли матбуотида долзарб масалалар ҳисобланган Ғарб ва Шарқ муносабати, чор Россияси билан пролетар Россиясининг чекка ўлкаларга нисбатан ўтказган сиёсатидаги солиштириб бўлмас фарқлар, фаҳш ва бошқа иллатларни фақат буржуа жамияти туғдиришию улар пролетар давлати табиатига мутлақо ёт экани ва бошқа муаммолар хусусида ҳам ғоявий пишиқ, муаллиф манфаатига мос мулоҳазаларни баён этади. Бироқ, нафақат бу ўринда, балки бутун роман давомида Эҳсонни тирик инсон, табиий ҳис-туйғулар эгаси, одми одам сифатида ҳис қилолмаймиз. Уни фақат миллатчиларнинг «томорқасида шалағи чиққан аравадай ағанаб ётган» Саидийга, «қарши лагерда бўлган ёшларни юлиб олиш керак бўлгани ҳолда, бехабар қолиб, ўз қўлидаги кишини қарши лагерга ўтказиб юборган», совет ёшларининг ўзидай илғор вакили бўлмиш Шарифга, унинг ғоявий пишиб келишига қараб бир-иккитагина қолган рус шовинистларидан Серовга ва бошқа идораларнинг ўнлаб ходимларига танбеҳ бераётган, ғоявий савод ўргатаётган, маслаҳат қилаётган ҳолдагина кўрамиз. Гўё шўро тузумини тан олиб, оғишмай унга хизмат қилишнинг ўзи кифоя. Шунда Саидий ва Мунисхонга ўхшаб на ўқишда, на ишда, на уйда ва на ишқда озор чекилмайди, адашиш бўлмайди. Юрак ва ақлни банд қилатурғон нарсалар Саидий ва Мунисникидай мешчан туйғулар бўлмай, балки умумхалқ ва умумдавлат аҳамиятига эга бўлади. Масалан, «нима учун Бухорода ришта йўқотилганидек, бутун мамлакатда иситмани йўқотиш мумкин эмас?» ёки якка ўзбек танбурининг овози қаерга борар эди, нима учун уни оркестрга айлантирмаслик керак ва ҳоказо.

Ёзувчи Эҳсон ва унинг отаси билан боғлаб яна бир тарихий ҳодисага ўз муносабатини, гарчи воқеалар ривбжи буни унчалик талаб этмаса ҳам, қисқагина бўлса-да, билдириб кетади. Афсуски, бу муносабат ҳам ҳодисанинг туб илдизларини жиддий ўрганиш орқали эмас, П. Алексеенков китоби ёрдамидагина юзага чиқади. Юқорида айтганимиздек, ёзувчи бу китббнинг орқа муқовасига «дашнак—70» деб ёзиб қўйган. Китобнинг ўша бетини очиб, А. Қаҳҳор остига ва ёнига чизиб қўйган қуйидаги гапларни ўқиймиз: «Қўқоннинг эски шаҳарига кирган дашноқлар Эргашнинг қуролли йигитларини тутиш ўрнига тинч аҳолини ёппасига талаш билан машғул бўлишди», (70-6)

Арман дашноқлари қилмишини фақатгина «талончилик» деб ўзича хулоса чиқарган ёзувчи кўнгилли қизил аскар бўлган отаси босмачилар қўлида ўлган кичкина Эҳсоннинг Саидий билан суҳбатига дабдурустдан шу мавзуни олиб киради. Эҳсон:

—Босмачи ёмонми, армани ёмонми?
— Отангни ўлдиргани учун босмачи дейсан-да.

— Мен эмас, отам ҳам ёмон дер эди. Унинг отасини ўлдирмаган эди-ку!
Саидий ичида «аҳмоқ» деди» (53-бет)

Ҳолбуки, ўша пайтдаги реакцион «Дашнакцутюн» партиясининг каллакесар отлиқ отрядлари Қўқон мухториятини бостириш баҳбнаси билан нафақат Қўқонда, балки бутун водийда мисли кўрилмаган ваҳшийликлар қилган. Улар фақат «талончилик» билангина чекланиб қолмай, аёллар ва болаларни, тинч аҳолини шафқатсизларча қирган, чопган. «Бокуни инглизларга хоинларча топшириб қочган» (П. А. Кобозев), туркийларга алоҳида қасди бўлган бу отрядларни водийга киритилишини, ҳатто, Совет ҳукуматининг Ўрта Осиёдаги фавқулодда комиссари П. А. Кобозев кечириб бўлмас тарихий хато, деб баҳолаган. Бу ҳодисаларнинг тўлиқ кўламини билмоқ учун Туркистон республикаси Советларининг 1919 йил 29 март-10 июн кунлари бўлиб ўтган VII Ўлка Фавқулодда съезди материалларини (улар Партия тарихи институтининг Архивида сақланмоқда) кўздан кечириши кифоядир. Афсуски, роман муаллифи ўз нафратини ўзгалар юртида сабабсиз қирғинбарот ўтказганларга, уларнинг ваҳший кучидан ўлкадаги сиёсий-иқтисодий раҳбарликни ўз қўлида сақлаб қолиш учун фойдаланибгина қолмай, қилмишларини турли уйдирма ахборотлар билан (улар ҳам Архивда сақланган!) хаспўшлаган «интернационал» раҳбариятга эмас, ўшандай ва шунга ўхшаш бошқа адолатсизликлар оқибатида туғилган босмачиликка қаратади, халос.

«Сароб» романининг асл нусхасида аксарият салбий қаҳрамонлар суд-прокуратура ходимлари, савдогарлар, молиячилар ва шўро маданий ўчоқлари—мактаб-маориф, газета-журнал теварагида тўпланган кишилар сифатида талқин этилади. Улар ягона мақсад—кўк байроқ остида бирлашажак улуғ туркий давлат хаёли билан ҳаракат қиладилар. Бу ҳаракатнинг мукаммал уюштирилган, юқоридан қуйига томон тобеликка асосланган (ёзувчи буни «занжирсимон» дейди!) бошқарув органлари бор, Ташкилотнинг нафақат Туркистонда, балки Татаристон ва Уфада, Афғонистон ва Москвада ҳам бўпинмалари, алоқа нуқталари бор. Унинг иш кўлами эса ниҳоятда кенг—босмачиларга ҳар томонлама қувват бериш, керак бўлса уларни бошқариш, мактаб-маорифда аҳолининг, айниқса, ёш авлоднинг онгига миллатчилик, пантуркизм ғояларини қуйиш, шўро иқтисодиётида қўпорувчилик ва ишбузуқиликлар уюштириш, аёллар озодлигига тўсқинлик, турли хил қотилликлар, қишлоқдаги ер ислоҳоти, кейинроқ эса коллективлаштиришга халақит бериш, совет матбуотини ва Ёзувчилар уюшмасини қўлга олиб халқнинг руҳига Эгалик қилиш…

Бу кирдикорлар шу даражада кўп ва бир-бирига боғланганки, аввалига ўқувчи ҳам худди Саидийдек ҳайрон бўлади, бироқ ёзувчи тасвири ва баёни давом эта бергач, ташкилот жиноятлари бирма-бир очила бораркан, яна худди Саидийдек қуйидаги ҳолатга тушади: «У жуда кўп, ҳатто қабристонда кечалари кўринатурғон ўт билан чорвоқдаги қизилчанинг кўкариши сйнгари бир-биридан узоқ ҳодисалар» асосида ҳам бир муносабат ва боғланиш бўлганйни кўрди. Бундай боғланишлар шундай кутилмаган ердан чиқар эдики, агар биров Саидийга «тамакининг тутуни билан қуёшнинг тутилиши орасида ҳам бир муносабат бор» деса ҳам шубҳа қилмас эди». (Булар 1937 йилги нашрнинг 246—247-саҳифаларида бўлиб, А. Қаҳҳор, ошириб юборганини ўзи ҳам сезган шекилли, кейинги нашрларга киритмаган. Ҳолбуки, бошқа бирор асарда бундай ўринлар зўр истеҳзо қудратини касб этувчи топилма бўлар эди!)

Буларни ўқигач, ўқувчи ҳам яна Саидийдек шундай хулосага келади:

«Эси бутун одам ҳайрон қолмайди. Ҳайрон қолиш—икки ҳодисани бир-бирига боғлайтурғон учинчи бир ҳодисани билмасликдир». (239-6)-Фикримча, 20-йилларнинг иккинчи ярмидан бошлаб матбуотда тобора кўпроқ янграй бошлаган маънавий жабҳада пантуркизм ва панисломизм, миллатчиликни «фош қилувчи» овозлар Қўқон мухторияти шаклидаги биринчи ҳодиса ёнига иккинчи сирли ҳодиса бўлиб қўшилган. Агар 20-йилларда бу ҳужумларга озми-кўпми ижобий кучларнинг жавоб қайтаришига йўл қўйилган бўлса (Сотти Ҳусайнга А. Қодирийнинг, Чўлпонга қарши танқидга А. Қодирий ва Ойбекнинг, Ж. Бойбўлатов мақолаларига Фитрат ва Отажон Ҳошимнинг жавоблари каби), 30-йилларнинг бошидан саҳнадаги марказий ролни тўлиқ реакцион кучлар эгаллади. Энди ижод аҳлини нафақат маънавий, балки жисмоний ҳам маҳв этиш йўлига ўтилди. Ақлий ва ижодий шаклланиши худди ўша йилларга тўғри келган А. Қаҳҳор учун бу «икки ҳодисани бир-бирига боғлайдиган учинчи бир ҳодиса» ҳам, афсуски, тез орада юз берди. Бу ҳам яна якка ҳолда эмас, қўша-қўша воқеалар силсиласи кўламида ёзувчи шуурига таъсир этди. Ва бирдан А. Қаҳҳорга ҳам худди Саидий сингари ўзи ва бошқалар билан турли пайтларда юз берган катта-кичи ҳодисалар ўртасида ички боғланиш бордек туюлди. Жуда боғланмай қолган ўринларга эса ёзувчилик истеъдоди қўл келди. Боғловчи ролини ўйнаган шу ҳодисалар шарҳига киришайлик.

1930 йилнинг 25 мартидан 21 июнига қадар Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган СССР Олий Судининг кўчма сессиясида 73/С рақамли жиноий иш кўриб чиқилди. Унда Ўзбекистон ССЖ Олий судининг собиқ раиси Саъдулла Қосимов бошчилигидаги жуда катта гуруҳ жиноий жавобгарликка тортилди ва уларнинг аксарияти отувга ҳукм қилинди. Икки йил ўтгач, Тошкентда яна бир жараён—«бадриддиновчилик»ка қарши ўтказилиб, унинг ҳам асосий айбланувчилари отиб ўлдирилди. Биз ушбу судларнинг қай даражада адолатли бўлганлигини текшириб ўтирмаймиз, бу мақоламиз тасарруфига кирмайди. Ҳар иккала суд жараёни вақтли матбуотда ўша даврнинг синашта услубида ёритилиб, уларга гоҳ Тошкент темир йўл депосининг ишчилари, гоҳ тўқимачилик корхоналари меҳнаткашларининг ватан хоинларига қарши чексиз нафратга йўғрилган, уларнинг ҳаммасига срақат ўлим жазосини талаб этиб ёзилган хат ва телеграммалари илова қилиб борилган. Суд тугаллангач, кўп ўтмай унинг матни (сўроқ-жавобларнинг ўзи эмас, балки оммага мосланиб қайта ишланган, фақат давлат қораловчисининг нутқига асосланган тексти!) алоҳида китобчалар шаклида катта нусхада (3000, 5000) чоп этилган. А. Қаҳҳор бу китобларни ҳам синчиклаб ўқиган, улардаги гапларга ҳам худди П. Алексеенков китоби сингари ҳеч қандай шубҳасиз ишонган ва улардан ҳам «Сароб» романи учун асосий ғоявий материал сифатида фойдаланган. Китобларнинг биринчиси «Удар по националистической контрреволюции (Приговор над Касымовым и К )» (УзГиз., 1931 й.) деб номланган. Шуниси характерлики, қосимовчилар устидан ўтказилган судда жамоат қораловчилари сифатида Жаҳон Обидова ва Сотти Ҳусаиновлар фаолият, кўрсатишган. Сотти Ҳусаиновнинг давлат қораловчисининг гапларини сал бошқачароқ шаклдаги такрори бўлган нутқи қисқартирилган ҳолда «Узбекистанская правда» газетасининг 1930 йил 3 июл сонида босилади. Ҳарқалай, А. Қодирий ва бошқаларга қарши «сиёсий хушёр» танқидлари билан тажриба орттирган С. Ҳусайннинг бунчалик катта процессга ҳам жалб этилгани бежиз бўлмаса керак. Судда Қосимовга берилган характеристика, унга қўйилган айблар қай тарзда романга кўчгани хусусида сўз юритайлик. Бугунги ўқувчи икки марта қайта ишлов берилган «Сароб» романида суд-прокуратура соҳасига алоқадор терговчи Мирза Муҳиддин ва халқ судяси Иброҳимов образларинигина учратади. Ҳолбуки, биринчи нусхада уларнинг сони кўпроқ. Хусусан, Мирза Муҳиддин ва бошқаларнинг устидан раҳбарлик қилувчи, катта поғонадаги юрйдик шахс, бош терговни Эшматов образи бор. Асл вариантга тўхталишдан аввал ҳозирги «Сароб»даги мунозарали бир вазиятни эслайлик. Заидийнинг поччаси Муҳаммадражабни ташкилот ишига жалб этиш мақсадида солиқлари камайтирилиб Ҳайдар Ҳожига қўшиб Ўзгантга жўнатилиши арафасида маҳалла комиссиясининг раиси Мавлонқулов ишга аралашадида, сал бўлмаса ташкилот режаси барбод бўлай дейди. Мирза Муҳиддин газетада уюштирилган фельетон баҳонасида Мавлонқуловни порахўрликда айблаб ҳибсга олади ва бир йилдан кўпроқ қамоқда сақлайди. Бу орада уни кафилликка сўраб маҳалла фаоллари терговчи Мирза Муҳиддин ҳузурига боришади ва шалвираб ортга қайтишади. Кейин шунча одам бориб иш чиқара олмаган Мирза Муҳиддин қабулига (Мавлонқуловни ҳам шахсан унинг ўзи жонбозлик кўрсатиб қамаган!) жабрланувчининг ёш, кўзга яқин, бунинг устига саводсиз хотинини илтимоснома билан жўнатишади. Мирза Муҳиддин эса саводсиз бу аёл қўлига адрес ёзиб бериб(!) ўз уйига таклиф этади ва ўша жойда Мавлонқулованинг номусига тегади. Бу тасвирдаги бир эмас, бир неча мантиқсизликларни изоҳлаб ўтириш шарт бўлмаса керак. Хўш, илк «Саробида-чи?

Маҳалла фаоллари Мирза Муҳиддиндан ҳафсалалари пир бўлгач, энди аёлга катта амалдор, бош терговчи Эшматов ҳузурига арз билан боришни маслаҳат беришади. Эшматовнинг «давомли ғам-койишдан сўлиброқ қолган бўлса ҳам, бу тиниқ юз, қизил гулнинг ғунчасидай оғиз, ёш йилтираб турган узун қора киприкларни кўриб» (227-бет) нияти бузилади. У аёлнинг эрига албатта ёрдам қилишга ваъда беради ва эртага сафарга кетажагини айтиб, агар аёл иши битишини хоҳласа уни бир ҳовлидан топиши мумкинлигини билдиради. Саводсиз аёл суриштириб юриб топиб борган бу ҳовли Эшматовнинг югурдаги Мирза Муҳиддиннинг уйи бўлиб, пихини ёрган Бош терговчи шу ерда ўзининг тубан мақсадига эришади. Ва «аксари бош терговчининг нишхўрди Мирза Муҳйддинга қолар эди. У ишни судга чиқарганидан сўнг то янги ғалва сескантирмагунча бу нишхўрддан бошини кўтарма-ди…» (229-бет) Ундан ташқари, халқсудяси Иброҳимов (Мавлонқуловга ёрдам бермоқчи бўлган киши) Бош терговчини «ўртоқ Эшматов» деб амал даражасида ўзидан юқорилигини билдириб туради ва Эшматовнинг унга қилган дағдағаларидаги мантиқ кўп ўтмай ўзини кўрсатади—Иброҳимов ҳам порахўрлик ва бузуқликда айбланиб қаматилади.

Кўринадики, А. Қаҳҳор биринчи нусхада эришгани шунчалик мантиқли ўринлардан воз кечиб бўлса-да, Эшматов образини кейинги нашрлардан чиқариб ташлаган, Бунинг натижасида яна юқорида кўрганимиз мантиқсиз эпизодлар пайдо бўпишига ҳам рози бўлган. Нега!

Бу саволга жавоб, айтилганидек, мақоламиз сўнггида маълум бўлади.

Ҳозир Эшматовга қайтайлик:
«Бош терговчининг кабинети эшигига рўпара бўлганида, дастлабки ваҳима уни яна босди. Кабинет қизил байроқлар билан безатилган, суратлар осилган. Қизил мовут ёзилган, ҳашаматли устол орқасида ўтирган ўттиз ёшлардаги нозик, ўрта бўйли, оқ юзли йигит, аризани олиб хотинга ўлтиргани жой кўрсатди» (1937 йилги нашр, 226-бет)

Жараён давомида давлат айбловчиси нутқида ҳам, қатор шарҳларда ҳам қайта-қайта такрорланган гапни—Қосимов ўзининг асл башарасини яшириш учун иш кабинетига доҳийларнинг сурат ва ҳайкалларини, давлат байроқларини қаторлаштириб қўйгани, столига бўлса гўё пок коммунистлардек қизил мовут ёзиб олгани тўғрисидаги ўринларни келтириб ўтирмайлик-да (чунончи, уларнинг остига ҳам А. Қаҳҳор чизиб қўйган), «Удар по националистической контрреволюции» китобидаги С. Қосимовга берилган илк характеристика билан танишайлик:

«Айбланувчилар:
1. Қосимов Саъдулла Рашидович, 29 ёш, ЎзССЖ Олий Судининг собиқ раиси…»

Қолгани—«нозик, ўрта бўйли, оқ юзли йигит» эса газеталарда ўша кунлари босилган Ўзбекистон Олий судининг собиқ раиси суратида гавдаланиб турибди. Албатта, агар масала фақат ташқи, шаклий мутаносиблик устидагина бўлганида, у ҳақда тўхтаб ўтирилмаса ҳам бўлар эди. Афсуски, «Сароб» ва унинг яратилишига туртки бўлган манбалар муносабати фақат шу билан чекланмайди. Ўхшашлик, таъсир, баъзан бўлса иккинчи нусха даражасидаги эпизод ва муҳим деталлар борки, улар одамни жиддий мулоҳазага толдиради. Хусусан, юқорида кўрганимиз—романда ёзувчи тасвирлаган бузуқликлар, меҳнаткаш омма арз-додини тингламай, унинг қиз-жувонларига кўз олайтириш «факт»лари қосимовчилар жараёнида ҳам худди асардагидек шарт-шароитларда юз бергани айтилади. Ундан ташқари бу китобнинг ҳам охирги бетига ёзувчи ўзи учун муҳим жиҳатлар тилга олинган саҳифаларни ёзиб қўйган. Қизил сиёҳда амалга оширилган бу ёзувлардан бири, масалан, шундай: «Взятка—8,19».

Китобчанинг 8-саҳифасидаги қуйидаги ўринларнинг ён томонига у ўша сиёҳда чизиб қўйган:

«Ўз-ўзидан равшанки, Қосимов катта миқдордаги порани фақат аҳолининг буржуа тоифасидан олган. Унинг асосий, доимий шериги ва ажралмас дўсти Насритдин Олимов исмли бой эди. Олимовнинг ўзи ва дўстларининг судлар билан боғлиқ ишларигагина эмас, тижорат юмушларига ҳам Қосимов ўз навбатида кўмаклашиб турган. У Олимовдан олиниши керак бўлган солиқларни камайтириш тўғрисида Бобожонов номига хат ёзиб берган». (8-6) Езувчи бунга кўшимча «Насритдин Олимов» исми остига яшил сиёҳда чизиб, ҳошияга— шу исмнинг тўғрисига лотин имлосида қиялатиб «Ҳайдар Ҳожи» деб ёзиб қўяди. Бундай, қаҳрамонга прототип белгилаш китобнинг Н. Олимов ҳақида гап кетган яна икки жойида ҳам учрайди. Энди китобнинг ёзувчи айтган 19-бетини очамиз ва остига чизилган тубандаги гапни ўқиймиз: «Қосимов уни ўз ҳузурига чақириб пора олишдан уялмасликка, фақат ўзи билан шерикчилик қилиб туришга очиқдан-очиқ шама қилади. Унинг жазосиз қолишига кафолат беради».

Хўш, романга Эшматов бўлиб кирган одам ҳаракатларида энди бу масала—-пора масаласи қандай ҳал этилган? Насритдин Олимовнинг Ҳайдар Ҳожига айланиши-чи?

1937 йилги «Сароб»нинг II бўлим, IV бобида давлат томонидан дўкони хусусида чиқарилган катта солиқни тўлашдан Эшматов ёрдамида қутқарилиб, Ҳайдар Ҳожига қўшиб Ўзгантга жўнатилган Муҳаммадражаб бир кун марказга келади. Унинг Ҳожи билан қилиб юрган сирли юмушлари тўғрисида сўрайвериб қўймаган Саидийга жавоб берар экан, у шундай ҳиқоя қилади: «Ҳожи бўлса ишнинг кўзини билади. Ундан кейин амалдорларга инобатлик… Улгуржи солиқ чиқса, Ҳожи ҳеч бўлмаганда ўндан бирга келтиради ё буткул йўқ қилади. Ўзи закончи. Суд-жанжал ишига аралашса ҳар қандай мушкул иш бўлса ҳам эплаб чиқади. Аммо судларга ҳам қойилман, Порани иликдай ютади-я! Эшматовингиз ҳам… Итялоғи тилладан бўлгандир. Ҳар борганида Ҳожини кўрмас-дан, унинг зиёфатини емасдан қайтмайди. Кузда борганида иккита босмачини суд қилди. Ҳамма отишга ҳукм қилар, деб ўйлаган эди, нимагаки, буларнинг устидан ариза жуда кўп тушди. Шундай бўлса ҳам бадавлат одамлар эқан, пул билан ўлимдан қолди. Иккови ҳам етти йилданга кесилди. Ҳозир биттаси қутилиб чиққан эмиш, деб эшитаман. Асли судликка ўқийтурғон экан» (236-бёт).

Балки босмачилар ҳақидаги гап ёзувчи фантазиясининг маҳсулидир, деб ўйлаш мумкин. Бироқ, афсуски, «Удар по националистической контрреволюции» китобининг 11—12-бе-тидаги остига Чизилиб, ёнига ёзувчи қўли билан «Басмач» деб ёзиб қўйилган ушбу ўринлар бу фикрга ҳам тезда барҳам беради:

«Қосимов раислигида 1927 йилнинг март ойида Андижон шаҳрида қатор лавозим жиноятлари ва асосийси—босмачилар билан алоқада бўлиш, босмачи тўдаларини уюштиришда айбланган Ёқубжон Исақуловнинг иши кўриб чиқилди. Андижон меҳнаткашлари суддан Исақуловни отувга ҳукм қилишини кутишган эди. Далилларнинг оғирлиги ва равшанлигига Қарамасдан Қосимов Исақуловни бор-йўғи 6 йил озодликдан маҳрум этишга ҳукм чиқаради… Орадан бир йил ўтгач, у озод бўлиб Андижон кўчаларида бемалол сайр этиб юрган. Қосимов ўзининг бу саховатли ҳукми учун қанча пора олгани аниқланмай қолди» (Яна қўйилган айбларнинг исботсизлигига диққат қилинг!)

Агар романда «март» «куз»га, «Исақулов» бўлса «иккита босмачи»га, уларга берилган жазо «6 йил» эмас «етти йилга» этиб «бадиийлаштирилгани»ни демаса…

Худди суд жараёнидаги каби романда ҳам Эшматовдан ташқари бир неча исмли-исмсиз терговчи-судьялар тилга олинади. Албатта, уларнинг энг йириги Эшматов бўлса, роман тўқимасига батафсил тортилгани Мирза Муҳиддин образидир. Абдулла Қаҳҳор С. Қосимовга нисбатан берилган салбий сифатларни гўё аралаштириб ишлатади, переонажлар-га «сочиб» юборади. Бу сочишда, табиийки, Мирза Муҳиддин чекига кўпроқ нарса тушади. С. Қосимов, Ш. Бадриддинов ва уларнинг шериклари бўйнига юкланган айблар—миллатчилик ташкилотлари билан алоқада бўлиш, уларнинг жиноий ишларини ёпти-ёпти қилиб юбориш, босмачиларга қурол-яроғ, от-улов етказиб бериш, софдил газетачиларни қувғин қилиш, хотин-қизлар озодлигига ғов бўлиш, ичкилик ичиб маънавий тубанликлар қилиш каби ўнлаб айбловлар Мирза Муҳиддинга ҳам фаолият сифатида сингдирилганини ҳам суд материаллари—роман матни усулида бирма-бир солиштириб ўтириш шарт бўлмаса керак. Зеро, асарнинг яна қатор воқеалари, персонажларининг келиб чиқиш илдизларига мурожаат этилганида ҳали бундай солиштириш давом этади.

Таъкидланганидек, ёзувчи «Удар по националистической контрреволюции» китобидаги Насритдин Олимов билан боғлиқ ўринларни айрича диққат ила ўрганган ва очиқ-ошкора бу одам романга Ҳайдар Ҳожи бўлиб ўтишини белгилаб борган. Дарҳақиқат, худди прототипи каби Ҳожи ҳам «савдо ишига жиддий киришган. Ҳар шаҳарга борса иззати жойида». Бу ерларда у ҳам Олимов сингари турли савдо уюшмалари тузган, улардан тушадиган даромадни шўро ҳукуматига қарши қаратилган юмушларга сарфлайди. Хуллас, у нафақат фаолиятда, балки ёш, кўриниш (Н. Олимов сурати ҳам газеталарда чиққан!), характерининг ўзига хос томонлари билан ҳам суд тақдим этган прототипига содиқ қолади. Романга солиштирилаётган китобнинг «Ҳукм» қисмидан ўқиймиз: 4. Олимов Насритдин, 41 ёш, савдогарлардан, бошланғич маълумотли…» (6-6).

Энди романдан ўқиймиз: «Танишган одамлари ичида Саидийнинг диққатини жалб қилган киши—Ҳайдар Ҳожи бўлди. Бу одамни у биринчи мартаба тергрвчи Мирза Муҳиддиннинг уйида бўлган кичкинагина бир ўлтиришда кўрган эди. У, қирқ ёшлардаги бир киши…» (158-бет) Жараённи ёритган китобда Н. Олимов, аслида, ниҳоятда катта кит бўлишига қарамай, иш битириш учун керакли одамлар олдида «тупроқдай Ҳокисор» қиёфага киргани, уларга ўзининг шахсий уйларини бериб қўйгани, ўзидан кичик одамларга ҳам ялтоқланиб юмушини тўғрилаб кетгани бир неча маротаба айтилади. Бу жиҳатлар ҳам ўзгармаган ҳолда роман қаҳрамонининг сифатига айланади: «Саидий эшикдан кирганда у шундай абжирлик билан ўрнидан турди ва шундай таъзим билан сўрашгани қўл узатдики, ўзининг кўримсизлиги устига бу ҳаракати билан Саидий даражасидан яна минг поғона пастга тушиб кетди.

У, гап-сўз, бутун ҳаракати билан ўзини ҳаммадан паст олар, худди шу ердагилардан ҳар бири иш буюрса ҳам бўлатурғон ва гўё шуни кутиб ўлтиргандай туюлар эди. У, кишининг юзига ҳеч қарамайди; гапирганда ё кишининг кўкрагига, ё ерга қараб мулойим товуш билан гапиради ва доим илжайиб туради. Аммо Мирза Муҳиддин унинг пилтаскг чиққан дўппи-сини яқин тож ўрнида кўрар эди». (156-6)

Хуллас, бу китобнинг ҳам яна ўнлаб саҳифаларидаги тафсилотлар ёзувчи диққатига тортилган ва романга у ёхуд бу муносабат билан материал қилиб олинганки, уларнинг барчасига тўхтаб ўтирмай, китобнинг охирги бетига алоҳида белгилаб қўйилган ёзувчи эслатмаларини келтириб чекланамиз.

Агар ёзувчи ўзининг билим ва тажриба доирасидан хийла четда бўлган бу икки суд жараёнидаги гапларга, уларнинг талқини акс этган китобларга тўла ишониб, уларга мутлақо шубҳа қилмаган ва бу романда ўз аксини топган бўлса, «Ўтмишдан эртакларида А. Қаҳҳор эслаган, ўзи гувоҳ бўлган, унчалик аҳамиятга эга эмас воқеалар (билим юртидаги дом-лаларнинг айримлари орасидаги миллатпарварлик кайфиятлари) романга Саидий каби ёшларни бузган, йўлдан адаштирган, махсус уюштирилган ҳаракатлар сифатида олиб кирилади. А. Қаҳҳорнинг ўзи ва минглаб ўзбек болалари таълим олган мактаблар ёшларнинг онгини заҳарловчи ўчоқлар қиёфасида типиклашади. Шуниси ҳам қизиқки, қайта иш-ланган вариантлардан бу воқеалар тасвири ўрин олган ўлимдаги IX боб ҳам бутунлай олиб ташланади. Албатта, шундай саволлар туғилишини кутиб турибмиз: Ахир роман ўз номи билан роман-ку, унда воқеалар ҳаётда қандай кечган бўлса, айни шундай тасвир этилиши шартми? Мақола муаллифи ёзувчидан шуни талаб қиляптими? Ёзувчининг ижодий ҳуқуқларини инкор қилмоқчими? Бир қарашда бу саволларда жон бор. Қолаверса, ўзимиз ҳозирга қадар келтирган мисоллар орқали муаллифни фойдаланган китобларига ортиқча садоқатда айблагандек бўлдик.

Энди эса гўё ундан ўша садоқатни яна ўзимиз талаб қилаётгандаймиз. Ахирбу — фикр-мулоҳаза юритишдаги дуализмнинг — шубҳапарастликнинг ўзгинаси эмасми?

Йўқ, ундай эмас!

Биринчидан, ушбу мақоланинг асл мақсади у ёки бу адабий ҳодисанинг айбдорини қидириш ва уни орадан неча ўн йилликлар ўтиб улгиргач, ошкоралик баҳона қоралаш эмас. Негаки, адабиёт илми биринчи навбатда ўзининг илмий-эстетик мезонлари билан фарқланишини, унга мақтов ва офаринбозликлар қанчалик юк қўша олмаса, бировни қойил қилиш усули бўлиб бораётган турфа қораловлар ҳам ҳеч қандай ижобий сифат бера олмаслигини яхши биламиз. Биз фақат тушунмоқ-чимиз. Истеъдодли ёзувчи ва унинг оталаримиз ўтмиши хусусида талантли ёзган асаринигина эмас, балки бу ёзувчига таъсир этган, унинг ҳақиқатларини шакллантирган турли ҳаётий ва сиёсий омилларни, асар ёзилишига сабаб ва асос бўлган манбаларни англамоқчимиз.

Иккинчидан, ҳа, роман ўз номи билан адабий асар, ижо-дий фантазияга кенг ва чегарасиз имкониятлар очилувчи йирик эпик дунё. Унда уюштирилган воқеа ва характерлар муаллиф гувоҳи бўлгани ҳаётдагидан мутлақр бошқача, ҳатто унга тескари ҳам бўлиши мумкин. Бироқ, «Сароб» ўша фантазияга, айниқса, тарихий хаёл ва орзуларга кенг йўл очувчи бошқа асарлардан фарқли ўлароқ, агар таъбир жоиз бўлса, ўта конкрет, замонавий асар эди. У замон ва сиёсат талаби, ёзувчининг пирбвард мақсади, ҳатто омма онгу шуурига таъсири нуқтаи назаридан ҳам конкрет сиёсий романдир. Унинг ғоявий пафоси (миллатчиларга, исломпараст ва туркпараст «ғаламислар»га нафрат руҳи, уларнинг йўлига кириш муқаррар ҳалокатнинг гарови экани!) айнан 30-йиллар мафкурасига ҳамоҳанг бўлиб, асар, биринчи навбатда, айнан шу ўттизинчи йиллар одамлари ўқиб таъсирланиши учун ёзилган. Бу факт адабий асарнинг умрбоқийлиги масаласи билан тўқнаш келмай алоҳида мавжуд бўлиш ҳуқуқига эга ўта қайсар фактдирки, уни дарров инқор этишга шошилмаслик керак. Ундан кўз юмиш ортиқча қийинчилик ҳам, ташвиш ҳам туғдирмаслиги мумкин, бироқ, бу инкор муаммони очилишига эмас, аксинча, уни ёпиб қутилишга йўл очади. Шундан келиб чиқиб биз ёзувчининг «Кокандская автономия», «Удар по националистической контрреволюции» ва қуйида яна кўрадиганимиз бошқа бирёқлама китобий тарихларга ишониб, уларни ҳеч ўзгармаган ҳолда романга (сиёсий романга!) материал қилиб олганига қанчалик эътироз билдирсак, унинг ўз бошидан ўтган ҳодисаларни, ҳаётий тарихни яна ўша — ғоявий вазифаси тайин асарга «умумлашиб», «газак олиб», «урчиб ва ўсиб» киритилганига ҳам шунчалик афсусланамиз. Ва бу эътирозларни билдирар эканмиз, ёзувчининг ўз қилаётган ишини самимий бажарганига, қоралаётган ҳодисаларини чиндан ҳам бўлганига ич-ичидан ишонйб, халқининг бахтли келажаги учун шу кучларнинг маҳв этилиши шарт, деб ўйлаганига, бир зум бўлсин, шубҳа қилмаймиз. Чунки, кейинги турғунлик йиллари тажрибаси ҳам шуни исботлаяптики, чин маънодаги эркнинг, ошкоралик ва демократиянинг йўқлиги, бахтли ҳаёт фақат ВКП(б) раҳбарлигида қурилажак тузумдагина реалликка айланиши ҳақидаги оммавий алдов жамиятнинг катта қисмини, не-не ақлли кишиларни ҳам йўлдан оздирган. Қолаверса, Абдулла Қаҳҳор ўз романини жуда ҳам ёш — 25-27 ёшда, бу ёшга хос барча ютуқ ва қусурлар таъсирида ёзди. Ахир унинг қўлига тушган юқоридаги китобда бир эмас, бир неча марта мана бундай «ҳақиқатлар» ошкор қилинган: «1917 йилдан 1922 йилгача иттиходчи-туркпарастлар барча мактабларни эгаллаб олишди ва турк зобитлари ёрдамида ўзбек ёшлари онгига буржуа миллатчилиги, туркпарастлик ва исломпарастлик ғояларини қўйишга уринишди». (45-6.)

Бу ҳам майли. Деярли ҳамма ишониб турган, энг юқори поғонадаги раҳбарлар ҳам ҳеч қандай шубҳасиз тасдиқлаган, ҳаммасидан муҳими бўлса, оламга ҳақиқат ва адолатнинг ягона тарғиботчиси ва посбони деб таништирилган Московдек жойдан келган давлат қораловчисининг ушбу расмий баёнотларига ишонмаслик мумкинми эди: «Ўртоқлар, сизлар яхши эслайсизлархи, 1920 йилда Бухарин ва Преображенскийнинг «Коммунизм алифбоси» китоби чиққан эди. Яхши биласизки, шўро ёшлари шу китоб асосида тарбияланарди. Мана энди шу коммунистик «оғувга қарши бошқа бир оғу топиш керак бўлиб қолади ва Олимовнинг дўсти, устози ва ҳамфикри Муса Бегиев ўзининг «Ислом алифбосинни ёзади…» (Р. Катанян. «Против Касымова, против касымовшинм». Узгиз. Т. 1931 114-6. Бундан кейин фақат саҳифа кўрсатилади). Ҳа, ёзувчи бу талқинларга самимий ишонади, ишонганини тасдиқлаб, бу гапларнинг остига чизиш билангина чекланмай, ҳошияга муҳимлик «!» белгисини ҳам қўяди. Бу ва матбуотда ҳар куни қайтарилаётган шунга ўхшаш «ҳақиқатлар» А. Қаҳҳор учун болалигида тарбия беришгани ўз устозларининг айрим гапларига жиддий маъно киритгандек, уларнинг ҳаракатларида ўша пайтда ёшлик туфайли тўла англамагани сиёсий томонларни, хавфни очгандек бўлади. Агар, Жек Лондоннинг «Мартин Иден» романини ўқиш, мунаққид О. Шарафиддинов айтгандек, «Абдулла Қаҳҳорга ўз романининг композициясини топиб олишга ёрдам берган» бўлса, юқорида тилга олинган китоблар таъсири асарнинг ғоявий-сиёсий йўналишини белги-ланишида ҳал қилувчи рол ўйнади. (Шу ўринда айтиб кетиш керакки, О. Шарафиддинов кўчирма келтирилган «Абдулла Қаҳҳор» номли китобида («Ёш гвардия» нашр, 1988 йил, 48-бет) ёзувчининг Жек Лондон романини ўқигани ҳақида мақолаларида тўхталмаганини айтади. Аслида эса, 1940 йилда Маъруф Ҳакимнинг.«Ҳаёт қўшиғи» номли ҳикоялар тўпламига ёзган мақоласида А. Қаҳҳор «Мартин Иден» романини тилга оладики, бу унинг асардан хабари бўлганини исботлайди.)

Келтирилган сўнгги катта цитата А. Қаҳҳор уй-музейидан топилган, «Сароб» романини ёзишда у фойдаланган китобларнинг учинчисидандир. Бу СССР Олий Суди прокурорининг катта ёрдамчиси, давлат айбловчиси Р. П. Катаняннинг қосимовчилар устидан ўқиган айблови жамланган китоб бўлиб, ёзувчи уни 1932 йилнинг 18 апрелида ўқиб тугатган. Шуни айтиш керакки, бу нутқда ҳам конкрет айблардан кўра баланд пардалардаги сиёсий ёрлиқлар тўла устунлик қилади. Р. П. Катанян ўз нутқини ниҳоятда ўткир иборалар, кўчирмалар, қочириқлар, ўхшатиш ва жонлантириш каби бадиият элементлари билан обдон безаган. Ўзбекистонда жуда қисқа бўлишига қарамай, бу ишловларининг соф ўзбекча намуналардан ташкил топганидан ҳам билса бўладики, унга маҳаллий корчалонларимиз (балки Сотти Ҳусайнга ўхшаган кимсалар) астой-дил кўмак берган. У жуда усталик билан қосимовчилар баҳона маҳаллий оммани «барань!», «лошадь!» деб номлайвера-ди. «Қуръони каримдан бошлаб мактаблар учун ёзилган дарсликларгача масхаралайди, игнадек айбга туядек сиёсий ёрлиқни ёпиштиради ва ниҳоят судланувчиларнинг аксариятига отув ҳукмини талаб қилади, мақсадига эришади ҳам. Айблов нутқининг ораорасида суд раисаси М. И. Васильева-Южина унинг гапини мулойимлик билан тўхтатиб, турли меҳнат жамоаларидан уюштириб келтирилган «халқ вакилларига» нафрат ва ғазабга тўла ( ҳолбуки ҳали суд тугагани йўқ!) мурожаатномаларни ўқиттириб оладики, бу ҳам Р. Катаняннинг руҳига руҳ қўшади. (Қисматнинг ўйиними, кулгисиними кўринг — шоир  Э. Воҳидов суҳбатларининг бирида «Агар 1937 йилда Апресьян ва Ивановлар ўзбек халқининг асл ўғлонлари жонига сайёдлик қилишган бўлса, 1987 йилда бундай кирдикорни Гдлян ва Ивановлар амалга оширди» қабилида гапирган эди. Биз кўряпмизки, бу анъана ҳийла илгарироқ — 1918 йил бошида дашноқлар босқини, 1930—32 йилларда бўлса Р. П. Катанян ва Ивановлар (бу процессда ҳам шу фамилияли суд ходими бор!) «саъй-ҳаракати» билан муқаддима олган экан).

Асосий гап шундаки, «Сароб»нинг бўлажак муаллифи бу нутқдан ҳам унумли фойдаланади ўз асарида. Қуйидаги кузатишларга эътибор берайлик. Қосимовчиларнинг ўз аксилин-қилобий йиғинларини қачон ва қаерда ўтказганликлари хусусида қўл остида арзирли далиллар бўлмаганидан Р. Катанян нутқининг бир неча жойида мана бунга ўхшаш тахминни айтади: «Хўш шундай экан, аксилинқилобчи — миллатчилар ўз мақсадлари йўлида яна бошқа йиғинлардан ҳам фойдаланмаган бўлишлари мумкинми? Масалан, улар «гап»лардан фойдаланишмас эдими? Албатта, улар «гап» йиғинларидан унумли фойдаланишган ва у ерда ўзлари учун муҳим бўлган нарсалар, уларни тинч қўймаётган, қизиқтираётган ва диққатларини тортаётган масалалар хусусида суҳбатлар қуришган» (34-6).

Ўзбекларнинг бу одати — «гап ейишлари» Катанянга кейин ҳам роса иш беради. Юқорида айтилганидек, А. Қаҳҳор унинг нутқини ўрганаётган бир пайтда (1932 йил баҳори) Катанян Тошкентда бадриддиновчиларустидан ҳам худди шундай жараён ўтказаётган, бу жараён ҳам матбуотда узлуксиз ёритилиб турар эди. Мана шу процессда сўзлаган нутқида ҳам давлат қораловчиси энди бадриддиновчиларга нисбатан худди шу «далилиини жиноятчилар ўзларининг «гап»ларида қора ният ва жиноятларини режалаштиришганини келтиради. Шу нутқида у биринчи маротаба ушбу гап йиғилишларида «Фарғона водийсида гуллар очилмай, булбуллар сайрамай қўйгани, одамлар қайғуга ботгани» ҳақида ўзларининг «сентиментал» шеърларини ўқиган шоирларни, хусусан, Чўлпонни тилга олиб ўтади. («Узбекистанская правда» газ. 1932 йил, 15 июн сони) Шоирнинг бу туҳматларга муносабати, шахсан унинг бошидан ўтган воқеаларнинг кейинги ривожи хусусида ёш мунаққид М. Қаршибоев «Шарқ юлдузи» (1990 й., 10-сон)даги мақоласида батафсил ёзди.

Абдулла Қаҳҳор бўлса, Катаняннинг бу кашфиётини романининг асосий воқеалари ривожланадиган, бош қаҳрамони Саидий характери ва психологиясини ўзгартириб борадиган муҳит сифатида ўзлаштиради. «Маст бўлиш пайшанбалари», «гап мажлислари» аксилинқилобий, халққа қарши кучларнинг йиғилув жойлари, фитна ва қўпорувчиликларини режалаштирадиган ўчоқлари сифатида талқин этилади. Бундай ўринлар романда ниҳоятда кўпки, бирма-бир эслаб ўтиришга ҳожат бўлмаса керак.

Р. Катанян қосимовчиларни «фош қилишини давом эттиради: «Босмачилик янчилганидан сўнг, унга қўйилган ютуқ бой берилгандан кейин аксилинқилобчилар шўро аппаратига кириб олишга, зиммасига шўро ҳокимиятининг обрўсини тўкиш вазифаси юклатилган кишиларни шўро аппаратига тиқиштиришга қарор қилдилар; шундай қилсинларки, меҳнаткаш омма шўро аппарати тимсолида ўз аппаратини ҳис қилмасин, балки бу ҳокимият меҳнаткашлар учун ёт, нафрат ва инкорга лойиқ деб ўйласин. Ва биринчи галда улар уч муассасага — судларга, коммунал хўжаликларга ва молия органларига жойлашишнй мақсад қилиб олишди… (10-6)

Қосимов чиқарган бундай ҳукмни меҳнаткаш аҳоли қандай кутиб олди! Биз бу ерда Исҳоқ Қоридан эшитдикки, аҳоли  Исақулов юзига тупурган ва бу тупук Исақуловнинг бошидан ошиб суд идораларига тушган…» (20-6)

Ёзувчи бу гапларнинг остига қизил қаламда чизиб қўйган ва улардан романнинг турли ўринларида унумли фойдаланган.

«Саробининг биринчи бўлим, XXI бобида Саидий Салимхоннинг таклифи билан унинг уйига боради. Агар бундан олдинги ташрифларда бу уйда Салимхон билан бир шиша ичимлик атрофида «оламнинг коридан холироқ суҳбатлар» қуриб ўлтирилган бўлса, бу сафарги ташрифга Салимхон алоҳида тайёргарлик кўриб қўйган эди. Саидий уйга кириб худди Катанян санаган идораларнинг масъул хбдимларини кўради, улар билан суҳбатлашади ва бу суҳбат натижаси шу бўладики, у ер ислоҳоти хусусида иштиёқ билан ёза бошлаган романидан ҳам совийди. Катаняннинг ёзувчи диққатини ўзига тортган қолган гаплари бўлса, ўшандай суҳбатлар элагидан ўтиб «ўз тўпига қайтган», энди ўзи ҳам шундай одамларни уюштириб, бошқа ёшларни ҳам ташкилотга Жалб этишга уриниб юрган Саидиининг қуйидаги фикрларида қўл келади:

«Бундай байроғнинг (туркпараст, исломпарастлар кўзлаган яшил байроқ, албатта — Р..Қ). тикилишини хоҳлаган ҳар бир киши партия ва кбмсомол сафига ҳарқандай йўл билан бўлса ҳам кириб олсин. Шўро идораларига жойлашсин. Шўро аппаратига ўрнашган ташкилот вакили халқни шўролар ҳукуматидан бездиришга шундай йўлларни тутсинки, халқ унинг юзига тупурсин ва бу тупук, унинг бошидан ошиб, ҳукумат устоли устига тушсин. «Ўз ҳукуматим» деган деҳқонлар оммасини турли йўллар билан шундай сиқсинки, у «вой» деб ҳар бир кўмак ваъда қилган кишига қўл узатсин». (249-бет)

Очиғини айтиш керакки, биз бу солиштиришлар чоғида онглимизнинг бир четида доимий андиша сезиб турибмиз.

Ёзувчига бесабаб айблар қўйганго туҳмат қилаётгандек бўлмаяпмизми? Қачондир худди шундай бўлишини билгандек, ёзувчининг ўзи бизни ҳам огоҳлантирган эмасмикин:

«Ҳар бир ёзилган саҳифанинг «асли»ни ўтмишдан қидириш керакмас. Агар ёзувчилик турмушдан нусха кўчиришдан иборат бўлса, бундан осон иш бўлмас эди. Ҳаётдан айнан кўчириш, китобдан кўчиришдай гап. Копия копия бўлиб қолаверади».

Биз адибнинг бу гаплари ниҳоятда тўғри, сабоқ бўларли ўгитлар эканига бир муддат бўлсин шубҳаланмаймиз, уларга амал қилишга, тарихий ва адабий ҳақиқатларга заха етмаслигига жон жаҳдимиз билан уринамиз. Зеро, бусиз мумкин ҳам эмас. Бироқ русларда «перо билан ёзилганни кейин болта билан ҳам ўчириб бўлмайди» деган қайсар нақл бор. Биз ҳар қанча кўзюмушга ҳаракат қилмайлик, худди аввалги китоб-ларда бўлгани сингари Р. Катанян нутқида ҳам ёзувчининг ўз қўли билан чизиб, ёзиб қўйган ўринлари яна бизнинг кўзи-мизни очишга мажбур этади ва афсуски, роман матни олдимиздан чиқади-да, бу белгилар бекорга қўйилмаганига қайта-қайта мисол тутаверади: «Мана, Миржамоловнинг кўрсатмалари. У айтдики, 1926 йилда миллатчилар ўз йиғинларини «шахматчилар тўгараклари» ниқоби остига яширганлар». (34-6. Гапнинг ости қизил қаламда чизиб қўйилган),

«Сароб»нинг иккинчи бўлимининг муқаддимасида ҳали тўда ниятларини англаб етолмай юрган Саидий Аббосхоннинг уйида Мухторхон ва Мирза Муҳиддиннинг шахмат ўйнаб ўтиргани устидан чиқади. Уларнинг кўзи шахматдаю тилларида бўлса Саидийни ҳайрон қолдирган сирли (албатта, аксилинқилобий!) гаплар.

Аввалроқ Қосимовга судда берилган характеристика романдаги Эшматов образида қанчалик аксланганини кўрган эдик. Р. Катанян нутқида ҳам Қосимовнинг ўта қўпол ва андишасиз экани, ҳақиқат излаб қелган одамларни, ҳатто ўз ҳамкасбларини (ўз-ўзидан, софдил одамларни) хонасидан қувиб чиқаргани бир неча жойда таъкидланиб, у ўз душманларидан шафқатсиз ўч олгани айтилади: «Қосимов Саидаҳмедовни орадан олиб ташлашга мажбур бўлади. Энди бошқа —- Қосимов томонидан қийналган, хўрланган ва тубанлаштирилган собиқ халқ судьяси Иброҳимхўжаев қолади». (6-6)

А. Қаҳҳор Иброҳимхўжаевни халқ  судьяси Иброҳимов сифатида акс эттиради. Агар Катанян тақдим этган С. Қосимов ўз душманларига: «Бу ишга аралашма, йўқса мен сени турмада чиритаман», дея дағдаға қилгани айтилса (22-6), «Сароб» қаҳрамони Эшматов «халқ  суди Иброҳимов»га: «Ортиқ пачакилашманг, Иброҳимов, жонингизга жабр қиласиз. Ким билан гаплашаётганингизни биласизми?» дея ўшқиради. «Ишқилиб иш шу даражага етдики, Эшматов пишқириб оғзидан кўпиклар сочди ва уни кабинетидан қувиб чиқарди» (231-б) ўқиймиз романдан.

Кейинги икки нашрда Эшматов образининг мутлақо йўқ эканлигидан ташқари, ўз-ўзидан бу гап-сўзлар ҳам тушиб қолган…

Р. Катанян нутқида А. Қаҳҳорни энг кўп қизиқтирган ўрин «миллатчиларнинг ғоявий йўлбошчиси Муса Бегиев» ҳақидаги гаплар бўлиб, ёзувчи бу саҳифаларнинг деярли ҳамма жойига қайта-қайта белгилар қўиган, остига чизиб борган. Улар ҳам романнинг турли салбий қаҳрамонлари тилида қайта янграйди…

Агар эътибор берилса, «Сароб»нинг ижобий қаҳрамонлари бир неча жойда «мияси бутун одам», «меҳнаткашни ўйлайдиган раҳбар» сифатида Й. Охунбобоев номини тилга олишади. Қизиқ, нега айнан ва фақат И. Охунбобоев? Бирор жойда на Файзулла Хўжаев, на Акмал Икромов исми ўртага тушмайди-ку?

Бу саволга қуйидагича жавоб бериш мумкин.

Аввало, қосимовчилик суд жараёнини ёритган юқорида эслатилган ҳар иккала китобда бир эмас, бир неча маротаба «товариш батрак» Й. Охунбобоевга меҳнаткашлар манфаатини ҳимоя қилган, миллатчиларнинг фош этилувига яқиндан ёрдам берган раҳбар сифатида таъзим қилинади. Уларда ҳам на Ф. Хўжаевнинг ва на А. Икромовнинг бирор жойда исмй учрамайди. Ёзувчи бу ҳолатни эътиборсиз қолдириши мумкин эмас эди, албатта. Й. Охунбобоев тўғрисидаги гаплар унга тасдиқланган «даҳолик» сифатида таъсир этган, у бу масалада ҳам «тарихий ҳақиқатидан чекинмасликни ўйлаган бўлиши мумкин.

Масаланинг яна бир томони борки, энди бу одамни жиддий мулбҳазага толдиради.

Гап шундаки, 1939 йилнинг 14—19 июн кунлари Сулаймон Азимов раислигида «Сароб» романининг навбатдаги муҳокамаси бўлиб ўтган эди. Унинг 2-мажлисида Насрулло Охундий ҳам сўзга чиқади ва кўпчилик қатори романни қизғин ҳимоя қилади. Асарга тош отган Ҳ. Мусаевнинг «Ёш ленинчи» газетасидаги мақоласини ва айни муҳокамада сўзлаган нутқини кескин танқид қилади. Унинг гапидан маълум бўладики, Мусаев мақоласи босилгандан кейин унга қарши «Правда Востока» (!) газетасидагилар «Ёш ленинчи» редакциясига махсус норозилик хати ёзишган. Ҳатто Мусаевни прокурор чақириб танбеҳ берган. Шундан кейин стенографистиканинг айби билан бўлса керак (унинг фамилияси — Ниғматуллина), қуйидаги услубий тўмтоқроқ гаплар бўлиб ўтади:

«Охундий: … Яна бу ерда чиқиб сўзлаган ўртоқлар бутун масалани шу вақтда киргизмади, бутун шу 20-йилдан тортиб колхоз қурилишигача бўлган романда йўқ, шулар кириши керак эди, деб даъво қиламиз… Ҳатто романнинг келтирилган мисолларини ҳам худди шундай бўлганини қайд қиладики, Абдулла Қаҳҳор миллатчиларни тузук кўрсата олмаган (эмиш). Халқ душмани Икромовлар ва уларнинг думларини бутун тадрижий равишда кўрсата олмаган. Мусаев музокарасида шундай кўринади.

(Залдан Мусаев: — У вақтда уларни фош қилишмаган эди!)

А. Қаҳҳор: — Энди билаётибсизми уни?» («Стенограмма диспута по роману А. Каххара «Сароб». Центр. Гос.Архив УзССР. Фонд.№ 2356, Ед. хр. 56, стр. 85.)

Қизиқ, демак… А Қаҳҳор «Икромов ва уларнинг думларини» олдиндан билган. Билганки, уларнинг ҳатто номини ҳам романга киритиш тўғри иш бўлмайди, деб ҳисоблаган. Й. Охунбобоев бўлса бошқа масала, у ҳақда асарда хоҳлаганча ижобий фикр айтмоқ мумкин. Бундай фикр оқимини Н. Охундийнинг давом этиб айтган ушбу гаплари янада тасдиқлайди:
«Ҳатто бу роман бир вақтда музокара қилинган вақтда уни тақриз қилган ўша вақтдаги халқ душманлари унга ўлиб-тирилиб Акмал Икромов типини ва шунга ўхшаган раҳбарлар типини киргизишни тавсия қилган эдилар». (Ўша манба, 86-бет).

Демак, ёзувчи ўз позициясида ниҳоятда собит турган. У романга киритиш таклиф этилган раҳбарларни ҳам, бу раҳбарлар билан илиқ муносабатда бўлган, уларга меҳри бор ижодкорларни ҳам «халқ душманлари» эканини олдиндан сезган. А. Қаҳҳорнинг бу сифатларини жуда яхши билса керакки, Н. Охундий қуйидаги гапларни айтганида ёзувчи ҳеч қандай эътироз билдирмайди ва уларнинг рост эканини сукут билан тасдиқлайди:

«Ўша вақтда 18 лар сифатида чиқиб, халқ душмани Сегизбоевларга қадар бўлган ҳаракатдан уларнинг шундай бир нарса(си)ни кўтариб роман ёзиб чиққан одам борми эди. («Сароб»дан билдик. У Абдулла Қаҳҳорни чақириб сўради — яна кимлардан шубҳангиз бор, деди. Муродхўжа домилла тўғрисида яна кимларни биласиз, деган саволни берди… шунинг каби ҳалиги Аббосхон, Салоҳиддин, Муротхўжа домилла типлари орқали Отажон Ҳошимов, Фитрат, Алавий каби ёзувчилар Саидийнинг ҳаётида ўзларининг кундалик мавзуларини кўра бошласалар керак», (86-бет)

Бу гаплар яна бир маротаба тасдиқлайдики, «Сароб» романи ўз замонасида нафақат бадиий асар, балки сиёсий ҳужжат сифатида ҳам қабул қилинган ва бу холатни ёзувчининг ўзи жиддий инкор этмаган. Й. Охунбобоевдаи фарқли ўлароқ, 20-йиллардан бошлабоқ атрофида гоҳ танқидий, гоҳ шубҳага тўла мулоҳазалар урчий бошлаган Ф. Хўжаев, А. Икромов каби раҳбарларнинг асарда тилга олинмаслиги ҳам шундан далолат беради. Балки, охирги масала янада чуқурроқ ва сирлироқ сабаблар билан изоҳланар…

Шуни ҳам айтиб кетайликки, қосимовчилар ва бадриддиновчилар устидан ўтказилган судлар фақат А. Қаҳҳорнинг эмас, балқи бошқа қатор шоир-ёзувчиларнинг ҳам қўлига қалам олишига туртки берган. Мақола, шеър, мурожаат дегандек. Хусусан, Зиё Саид ва Назир Сафаровлар биргаликда «Тарих тилга кирди» номли пьеса ёзишган бўлса, Ҳамза номидаги театр уни саҳналаштириб, ҳатто Масковдан иккинчи маротаба келган, бадриддиновчиларни «фош қилаётган» суд гуруҳини махсус таклиф қилиб қўйиб ҳам беришган.

Энди мақола пировардида жавоб беришга ваъда қилганимиз саволларга қайтайлик, Хўш, «Сароб» романи нега ва қачон қайта ишланган? Бунга ёзувчини нималар мажбур этган?

Биз «Уч «Сароб» номли мақоламизда романнинг қайта ишланишига асосий сабаб унга нисбатан айтилган адолатсиз танқидий фикрлар эди, дегандек хулоса чиқаргандик. Ҳозир эса бу хулосамиз унчалик ҳам тўғри эмаслигига ўзимиз амин бўлдик. Чунки бу адолатсиз танқидга, юқорида айтганимиздек, махсус уюштирилган диспутларда, қатор мақолаларда ўша пайтнинг ўзидаёқ тегишли жавоб берилган, ёзувчи ва унинг романи яккаланиб қолмаган. Ундан ташқари, танқиднинг энг жиддий эътирозларидан бири — романда миллатчи унсурларнинг кенг кўламда фош қилинмагани, ижобий кучларнинг эса пассив кўрсатилгани эди. Юқоридаги солиштиришлардан бўлса биз, шу нарсага гувоҳ бўлдикки, қайта ёзиш жараёнида ёзувчи бу талабларнинг айнан тескарисини қилган экан. Аввало, миллатчилар сони ва сифатини қисқартирган — Эшматов, Серов, Ҳамид, Раҳмонберди, Бадалжон, Мамажон домла каби ўнлаб шўро ҳокимияти душманларининг образи кейинги нашрларда йўқ. Улардан Саидий каби ёшларнинг онгини заҳарлаган, турк зобитлари ва миллатчи тўдалар уяси бўлмиш мактаблар билан боғлиқ эпизодлар мутлақо олиб ташланган. Қолган салбий қаҳрамонлар гап-сўзлари, ҳаракатлари, кирдикорлари ҳам кескин сифат қисқаришига учраган.

Ижобий кучларнинг кучайтирилиши талаб қилингани ҳолда ўқувчи кейинги нашрларда Барот сингари Муродхўжа домлалар билан шафқатсиз олишувчи газета ходимини ҳам, жинниликдан «колхоз тузилишининг етакчиси» даражасигача ўсадиган Саримсоқ тарихини ҳам учратмайди. Унинг устига асосий ижобий кучлардан бири бўлмиш Эҳсоннинг талайгина сиёсий хушёр, ғоявий пишиқ гаплари ҳам тушиб қолган. Яна шуниси ҳам борки, бу қисқартиришлар катта-катта ҳажмда амалга бширилган бўлиб (олиб ташланган бобларнинг ўзи бешта!), улар ўзи билан бирга жуда кўп бадиий топилмаларни, ўқувчининг эсида қоладиган қисматларни ҳам олиб кетган, Нега? Ахир, танқид бунинт аксини талаб қилган эди-ку?!

Гап шундаки, асарнинг қайта ёзилишига ўша пайтда билдирилган танқидий фикрлар деярли таъсир этган эмас. Чунки, уларнинг аксарияти ўша даврнинг ўзидаеқ инкор қилинган йўлиб, ёзувчи томонида ҳар иккала танқиддан ҳам кўра қудратлироқ бир куч — давлат сиёсати, унинг ҳоким мафкураси тузди. 1938 йили омма қўлига етиб борган «Сароб» номли сиёсиий, унинг устига бадиий бақувват, психологик нуқтаи назардан таъсирлигина роман, Ленин ибораси билан айтганда, «айни вақтида ёзилган асар» эди. Худди шунинг учун ҳам ҳар бир уюштирилган муҳокама ва мақоладан янчилиб, муаллифини бўлса маҳкум қилиб чиққан асарлардан фарқли ўлароқ, «Сароб» нафақат ўзини, балки авторини ҳам бир эмас, бир неча марта соғ олиб чиқди, ҳатто мукофот билан олиб чиқди…

Асар кейинроқ, 1953 йилда Сталин ўлгач, мамлакатда бошқача, илиқ шабадалар эса бошлаган, КПСС XX съезди «доҳий» шахсига сиғинишни ва унинг ўтказган сиёсатини қоралаган бир пайтдагина қайта ёзилди. Чунки, тарих сал бўлса-да, энди бошқача «тилга кира бошлаган», ҳамма ишониб юрган гапларнинг аксарияти ёлғон экани, оз бўлса ҳам, айтила бошлаган эди. Ва Абдулла Қаҳҳор, замонни, унинг эврилишларини нозик ҳис қилган ёзувчи бу ўзгаришларнинг кучини, овозини, руҳини тездан сезмаслиги мумкин эмас эди. Шунинг учун ўзининг 50 йиллик юбилейи муносабати билан чиқарилажак 3 томлик «Танланган асарлари»нинг томи — «Сароб»га алоҳида эътибор, берди. 60-йилларнинг ўрталарига келиб бўлса қатағон қилинган ўзбек адибларининг номигина эмас, дастлабки асарлари ҳам ҳаётга қайтаётганини кузатган ёзувчи навбатдаги олти томликнинг биринчи томига яна қалам теккизди. Зеро, энди бусиз мумкин ҳам эмас эди.

Чунки… «Ким қандай яшаса, шундай ўйлайди».

 17 sentyabr — Abdulla Qahhor tug‘ilgan kun

Mazkur maqola asosida Abdulla Qahhor ijodini tushunish istagi yotadi. Bunda xulosa bitta — Qahhor katta iste’dod sohibi sifatida XX asr o‘zbek adabiyotini badiiy mukammal, psixologik jihatdan teran, o‘lmas asrlar bilan boyitdi. Ayni chog‘da Qahhor hushyor dunyoqarash sohibi va o‘tkir intivitiv yozuvchi sifatida zamonadagi siyosiy-ijtimoiy o‘zgarishlarni nozik his qildi va asarlarining mohiyatiga buni mohirlik bilan singdirib yubordi.

Rahmon Qo‘chqorov
SAROBNING PAYDO BO‘LISHI

Kim qanday yashasa, shunday o‘ylaydi.
Abdulla QAHHOR

Oktyabr to‘ntarishidan so‘ng mamlakatda boshlanib ketgan birodarkushlik urushining sabab va oqibatlari shu paytga qadar xaspo‘shlanib, biryoqlama talqin etib kelinardi. Keyinchalik “umumxalq inqilobi” deya qayta nomlangan bu davlat to‘ntarishiga, ayniqsa, undan keyin o‘tkazila boshlangan siyosatga nima uchun o‘sha xalqning bu qadar ommaviy qarshi turganligi javobsiz qolaverdi. Bu hodisani faqat aksilinqilobiy kuchlarning hiyla-nayrangiyu siyosiy ongi past bo‘lgan ayrim tabaqalarning qarshiligi deya izohlash tarixiy go‘llik ekan. 1918-1921 yillarda ro‘y bergan fuqarolar urushining shafqatsiz olovida ho‘lu quruq birdek yongan, hanuz miqdori qayd etilmagan millionlab begunoh odamlarning qoni to‘kilgan, inson huquqlari mahdudlarcha toptalgan, xalq xo‘jaligining barcha sohalarida buzilish, izdan chiqish sodir bo‘lgan. Natijada juda keng hududlarda ommaviy ocharchilik, qirg‘in yuz bergan. Bu xususda e’lon etilgan ayrim manbalarni qayta takrorlashdan tiyilib, qadim yurtimiz taqdiri bilan bog‘liq ba’zi joiz ma’lumotlarni keltirish bilangina cheklanamiz.

Turkiston MIQning nashri “Izvestiya” gazetasining 1921 yil 2-20 dekabr sonlarida bosilgan A. Krutikovning “Turkiston” (iqtisodiy ocherk) nomli maqolasida inqilobdan ilgari o‘lkaga ko‘chib kelgan rus dehqonlariga eng unumli yerlar cheklanmagan miqdorda bo‘lib berilgani, musulmonlar o‘z yerlaridan siqib chiqarilgani, ulardan arzon-garov ishchi kuchi sifatida foydalanilgani, tajribasiz va uquvsiz kelgindilar esa qadimda o‘zlashtirilgan unumli yerlarni ishdan chiqarib kelganligi xususida rad etib bo‘lmas dalillar keltiriladi-da, o‘nlab ma’lumotlar qatori quyidagi rasmiy hisob-kitob ham beriladi: «O‘lkaning 48,6 foiz foydalanishga yaroqli hududida turli yillarda tubandagi nufusda aholi yashagan va yashamoqdadir:

1909 yilda —6.720.000 kishi,
1915 yilda — 6.950.000 kishi,
1918 yilda — 5.890.000 kishi,
1920 yilda — 5.600.000 kishi».

Ko‘rinadiki, birinchi jahon urushi davrida ham, zo‘rlab mardikor olish siyosatiga qaramay, aholi soni o‘sib borgan. 1915 yildan 1917 yil oktyabrigacha bo‘lgan mo‘tadil tabiiy o‘sishni hisobga olmagan taqdirda ham, 1917 yil kuzidan 1920 yilgacha o‘tgan ikki-uch yil oralig‘ida o‘lkada aholi 1.350.000 (bir million uch yuz ellik ming!) odamga kamaygan. Ular yurtdan xorijga chiqib ketishmagan, chunki ayni shu yillarda fuqarolar urushi tufayli Turkiston har tomonlama qamal holatida qolgan. Bunga qo‘shimcha tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lgan o‘lkada dunyoga kelgan go‘daklar qurbonlar sonini yanada ozaytirib ko‘rsatayotganini hisobga olsak… Cho‘lpon ayni kunlardan shahodat berarkan:

Qip-qizil qon bo‘lib kunlar botadir.
Yomon hidga to‘lib tonglar otadir…

— deya nolavu afg‘on tortgandi. Har qanday fojeaning g‘oyaviy asosi undan ancha ilgari shakllanadi va barqarorlashadi. Chunonchi, yo‘qsullar dahosi K. Marksning “Biz ishchilarga shunday deymiz: «Siz faqat mavjud munosabatlarni o‘zgartirish uchungina emas, balki o‘zingiz ham o‘zgarishingiz va siyosiy hukmronlikka yaroqli bo‘lishingiz uchun 15, 20, 50 yillab fuqarolar qirg‘inini va turli davlatlararo urushlarni boshdan kechirishingiz kerak”, — degan o‘gitlarini yangi hokimiyat ustunlaridan biri hayotga mana bunday tadbiq qiladi: “Ishda ayblanuvchining Sho‘ro hukumatiga qurol yoxud so‘z bilan qarshi chiqqan-chiqmaganligi haqida ma’lumot izlab o‘tirmangiz. Birinchi navbatda siz undan so‘rashingiz kerak — u qaysi sinfning vakili, kelib chiqishi qanday, ma’lumoti qanaqa va kasbi nima! Mana shu savollarning o‘zi ayblanuvchining taqdirini uzil-kesil hal etish uchun yetarlidir”. (“Krasniy terror” gazetasining 1918 yil 1 noyabr sonidagi M. Latsisning maqolasidan.)

Afsuski, aksariyat qismi faqat ibtidoiy siyosiy savodga ega bo‘lgan F. M. Dostbevskiy “iblislar” deb nomlagan nigilistlar tomonidan bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilgan omma o‘z zamonasining insonparvar mutafakkirlari ogohlantirishlariga emas, balki yuqorida keltirilgan noqis taxmin va ko‘rsatmalarga bo‘ysundi…

“Xalq dushmani” deya tamg‘a bosilgan ziyolilardan (Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla Avloniy, Munavvar Qori, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Sulaymon Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy va boshqalar) farqli o‘laroq, asrning boshlarida tug‘ilib shakllanish davri 20-30-yillarga to‘g‘ri kelgan qariyb barcha ziyolilarning qarashlariga ayni bo‘g‘iq siyosiy-mafkuraviy muhit o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmadi. Ularning ma’naviy va estetik dunyoqarashlarida ham hokim mafkuraning kuchli ta’siri bo‘lib, uning in’ikosi yaratilajak asarlar ruhiga ham ko‘chdi.

Yaratilish tarixi tahlil qilinayotgan har bir muayyan asarga yondashuvda, avvalo, uning muallifi ulg‘aygan muhit, badiiy qadriyatlari va dunyoqarashini shakllantirgan obyektiv vasubyektiv omillar muntazam qayd etilsa, chiqarilajak xulosalardagi xolislik ta’minlangan bo‘ladi. Aks holda, muammoni tarixiy nuqtai nazardan o‘rganish tamoyillari buziladi, ilmiy mulohaza o‘rnini toshi yengil fikrlar egallaydi, tahlil o‘rniga tahqir, tushinuv o‘rniga ayblov keladi, Bu holat, ayniqsa, iste’dodli ijodkorlar xususidagi bahslarda sodir bo‘lsa, qimmatli ilmiy-estetik saboqlar emas, balki zararli nigilizmni tug‘dirishi mumqin.

Bu — biz hisobda tutmog‘imiz lozim bo‘lgan birinchi andisha.

Ikkinchi tomonda boshqa bir haqiqat muqim, Iste’dod, agar millat taqdiriga daxldor bo‘lsa, zamonning buqalamunligi, siyosatning nayrang va shafqatsizliklari, yolg‘onning barcha darajadagi ko‘rinishlari, hatto jismoniy o‘lim qarshisida ham sobitligi, butunligi va barqarorligi bilan gavdalanadi.

O‘rganilayotgan asarga xolis yondoshmoq uni ustivor ma’naviy aqidalar, adabiyotning umuminsoniy talablari, qolaversa, ayni xalq, millat taqdiri, uning kelajagi bilan bog‘liq muammolar aspektida yoritib, so‘ng baho-lashga kirishishni talab etadi. Har qancha achchiq va afsuslanarli, hozirga qadar o‘rnashib qolgan maqbul qarashlarni o‘zgartirib, bezovtalik tug‘dirishi mumkin bo‘lmasin, bari-bir, Haqiqat, faqat Haqiqat izlanishi va bundan vahimaga tushmaslik lozim bo‘ladi. Chunki bir-ikki avlodning fojiali va samimiy aldanishi hali millatning qismati bo‘lmay, balki bu aldanishni vaqtida sezmoq va undan tegishli xulosa chiqarish kelgusi bo‘g‘inlar barkamolligiga garov bo‘ladi.Abdulla Qahhorning “Sarob” romanini o‘zbek va qardosh xalqlarning bir qancha adiblari o‘zlari uchun mahorat maktabi, deb bilganlar. Asardagi chuqur psixologik tahlil namunalaridan, xarakter va holat yaratish usullaridan, syujet va kompozitsion yaxlitlikka erishish yo‘llaridan, ayniqsa, badiiy tilning jozib tovlanishidan saboq olganlar va olmoqdalar. Roman yaratilgan paytidan buyon adabiyotshunoslikning diqqat markazidan tushmay, hali-hamon qizg‘in bahslarga sabab bo‘lmoqda. Asarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlaryni jiddiy va batafsil tahlil qilgan adabiyotshunoslar O. Sharafiddinov, M. Qo‘shjonov, U. Normatov, V. Smirnova, M. Sultonova ishlari, nafaqat qahhorshunoslikning, balki o‘zbek romanshunosligining ham salmoqli yutuqlari bo‘lib qoldi. Biroq “Sarob»ga oid maqolalarda romanning yozilish tarixi, muallifni bu ishga jazm etishida hal qiluvchi rol o‘ynagan sabablar haqida bir-birini takrorlovchi taxminiy mulohazalardan nariga o‘tilmagan. Xususan, ushbu masala ko‘tarilganida adabiyotshunoslarimiz A. Qahhorning «Bir xatga javob”idagi quyidagi qisqa izohni keltirishadi: “30-yillarning boshlarida taqdir meni burjo‘a millatchilariga ro‘para qildi, bular mening nafrat va g‘azabimni qo‘zg‘atdi, ya’ni muvozanatimni buzdi. Men o‘zimda uyg‘ongan bu tuyg‘uni boshqalarda ham uyg‘otishga yengib bo‘lmas xohish sezdim. Buning natijasi bo‘lib «Sarob” romani vujudga keldi».

Bu ro‘para kelish qanday sodir bo‘lgan va uning tafsilotlari haqida yozuvchi boshqa hech nima aytmagan. Ko‘pchilik qahhorshunoslar tomonidan shu faktning o‘zi roman yaratilishi uchun yetarli sabab sifatida qabul qilingan va ularning keyingi mulohazalari o‘zingizga ma’lum oqibatdir. Adib 1965 yilda yozgan “Hayot hodisasidan badiiy to‘qimaga” sarlavhali maqolasida qiziq bir faktni eslaydi: “Boshsiz odam” degan hikoyam munosabati bilan sodir bo‘lgan, sirtdan qaraganda kulgili, mohiyatan jiddiy bir hodisa sira esimdan chiqmaydi… Bu hikoyani 1929 yilda yozganmak. U vaqtda Qo‘qonda chiqadigan “Yangi Farg‘ona” gazetasida ishlar edim… Hikoya “Yer yuzi” jurnalida bosilib chiqdi. Shundan keyin ko‘p o‘tmay prokuraturadan chaqiruv qog‘ozi oldim.

Prokuror meni sovuq qarshi oldi, hikoyani yozgan men ekanligimga ishongach, boshimga ta’na-dashnom yog‘dira ketdi. ,
— Yozuvchilar hammasi qo‘rqoq bo‘ladi! — dedi…

Prokurorga gap uqtirolmadim.

Bu hodisadan o‘z vaqtida “Sarob” romanida foydalangan edim. Ehtimol, bu hodisa unchalik ham tasodifiy emasdir».

Mana shu “mohiyatan jiddiy hodisa”, bizningcha, “Bir xatga javob”da yozilgan “burjua millatchilariga ro‘para bo‘lish” voqeasining aynan o‘zidir. Avvalboshda ta’kidlaganimizdek, inqilobdan so‘ng ziyolilarni “eski” va “yangiyaga, «o‘zimizniki” va “yot”ga bo‘lish boshlangan, natijada markaziy shaharlardagi ziyolilarning asosiy qismi xorijga ketishga majbur etilgan bo‘lsa-da, 20-yillarning oxiriga qadar bu siyosat reaksiya ko‘lamini olmagan, ijod va matbuot erkinligi, fikriy mustaqillik nisbatan saqlangan edi. 20-yillarning ikkinchi yarmi, ayniqsa 30-yillarning boshidan mafkura, ijodga munosabat sohasida ham xuddi iqtisodiy hayotdagiday zo‘rlov, buyruq, markazlashgan boshqaruv kuchaydi. Yangi tuzum kamchiliklari xususidagi mulohazalar “tuzumga dushmanlik” deb, ma’naviy qoloqlikka qarshi fikrlar “yo‘qsullarga tuhmat” deb e’lon etildi. Xuddi shu yillari chor mustamlakachilari uchun dastak bo‘lgan “islomparastlik”, “turkparastlik”, “millatchilik” atamalari ham qayta kuchga kira boshladiki, yo‘qni yo‘ndiruvchi hokimiyat nazdida mustamlaka tamg‘alari fikrlovchi ommaga qarshi sinashta qurolga aylandi. “O‘n sakkizlar guruhi”, “Botu va Ramz” ishi, “inog‘omovchilik”, “qosimovchilik”, “badriddinovchilik” kabi o‘nlab qirg‘in kampaniyalari, aslida 37-yil uchun dastlabki tayyorgarliklar bo‘lib, ular qaysi sohaga oid bo‘lmasin, hammasiga ayni “yorliq”lar yopishtirilgan. Agar 1930 yilda O‘zbekiston SSJ Oliy sudining raisi Sa’dulla Qosimov bilan bog‘liq qosimovchilikka qarshi mashhur sud jarayoni o‘tkazilgan bo‘lsa, oradan roppa-rosa ikki yil o‘tgach, O‘zbekiston SSJ Oliy sudining Bosh prokurori Shamsiddin Badriddinov rahbarligidagi badriddinovchilikni “fosh etuvchi” yangi bir jarayon bo‘lib o‘tdi. Biz ularga quyiroqda batafsil to‘xtalamiz.

Hozir bo‘lsa badriddinovchilik sud jarayonini muttasil yoritib borgan “Uzbekistanskaya pravda” gazetasining 1932 yil 11 may sonidan to 18 iyun soniga qadar berilgan xabarlar orasida bir necha marta tilga olingan faktni (uning to‘g‘ri yoxud noto‘g‘riligi boshqa masala!) aytib o‘tmoqchimiz. Sudda “Yangi Farg‘ona” gazetasiga aloqador bir necha kishi ham guvohlik bergan. Ularning guvohligidan shunday xulosa chiqadiki, badriddinovchilar gazeta ishiga ham doimo xalaqit berib kelganlar, uning redaksiyasiga o‘zlarining odamlarini kiritganlar, xalq muxbirlariga zug‘um o‘tkazganlar, ularning dolzarb maqolalarini bosmay, hatto hayotlariga ham tazyiq qilganlar. Xuddi shu yillari Abdulla Qahhor “Sarob” romanini yozish uchun tayyorgarlik ko‘rayotgan, xuddi badriddinovchilikka o‘xshagan boshqa bir jarayonning materiallarini o‘rganayotgan edi. O‘z-o‘zidan “Yangi Farg‘ona” bilan bog‘liq bu gaplar ham uning nazaridan chetda qolmagan va o‘zi bilan sodir bo‘lgan “prokuror chaqirishi” hodisasi unga “mohiyatan jiddiy” va “unchalik ham tasodifiy emasidek qayta ta’sir etgan. Boshqa bir tomondan esa ham qosimovchilik, ham badriddinovchilikka taqalgan eng mash’um ayblovlar «millatchilik”, “panturkizm”, “panislomizm” edi. Bu “isbot qilib beril” gan haqiqat» A. Qahhorga o‘zi ro‘para bo‘lgan hodisani “burjua millatchilariga to‘qnashish” deb baholash uchun asos bo‘lgan. Quyiroqda buning isbotini yana ko‘p marotaba ko‘ramiz.

Hozir esa muhim bir mulohazani, to‘g‘rirog‘i, tazarrumni aytib qo‘yishim kerak. Gap shundaki, “Uch «Sarob” nomli avvalgi maqola (“Yoshlik” 6-son, 1986 yil)da o‘sha paytdagi badiiy-tarixiy tasavvurim, bilimim va qo‘l ostimdagi manbalar xarakteridan kelib chiqib qator to‘g‘ri xulosalar bilan birga endilikda tahrir qilinishi shart bo‘lgan ayrim munozarali fikrlarni ham bildirgan ekanman. Avvalo, bu maqolada ham “Sarob” romanining yozilish sabablari ochilmay qolgan, faqat uning qayta ishlanish jarayoniga e’tibor berilgan edi. Bunda ham roman tanqidining ko‘lami asl mohiyatni ko‘z oldimizdan to‘sgan, bizni biryoqlama yondashuv yo‘liga boshlagan, natijada har bir o‘zgarish va tahrir sababini noto‘g‘ri tanqiddan izlashga o‘tgan ekanman. Holbuki, mantiqli bir savol bizni doimo sergaklantirmog‘i kerak edi: agar o‘zgarishlar sababi faqat qatag‘om yillarining tanqidi bo‘lsa, nega A. Qahhor “Sarob”ni o‘sha yillariyoq qayta yozishga majbur etilmadi? Nima uchun faqat 1957 yilda chiqqan romanning ikkinchi nashriga o‘zgartishlar kiritdi? Bu paytda qatag‘on deyarli tugagan edi-ku?!

Biz bu va bundan boshqa yana o‘nlab savollarni endi o‘zimizga berib ko‘rmog‘imiz, ularga xolis javob izlamog‘imiz kerak. Davr haqidagi, yoeuvchi va uning asarlari to‘g‘risidagi haqiqat, nechog‘li achchiq bo‘lmasin, ochiq aytilmog‘i, ilmiy tahlilga tortilmog‘i lozim, aks holda chala haqiqatlar zanjiri bizni kelajakdan benasib qiladi.

Boya badriddinovchilar protsessi bo‘layotgan paytda A. Qahhor shunga o‘xshash manbalarni jiddiy o‘rganayotgan edi, dedik. Xo‘sh, o‘sha materiallar nimalar edi?

Keyingi izlanishlar davomida A. Qahhor uy-muzeyida saqlanayotgan bir qancha adabiyotlarga murojaat etdim. Ular P. Alekseyenkovning “Kokandskaya avtonomiya” (“Qo‘qon muxtoriyati”) kitobi, “qosimovchilik” jarayonini yoritgan “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii” (“Aksilin-qilobiy millatchilikka zarba”) degan kitob va davlat ayblovchisi R. Katanyanning shu jarayonda o‘qigan ayblov nutqi to‘liq jamlangan “Protiv Kasыmova, protiv kasыmovshinы” (“Qosimov va qosimovchilikka qarshi”) kitoblaridir. Shu narsa muhimki, har uchala kitobni yozuvchi diqqat bilan o‘qib-o‘rgangan, mutolaa davomida kitoblarning o‘zi uchun muhim sanagan o‘rinlariga qizil va yashil siyohda, qizil, safsar va qora qalamda chiziqlar tortgan, belgilar qo‘ygan, qisqa-cha mulohazalar yozgan, o‘qib tugatgach, sanalarni ham qayd etgan. Xususan, “Kokandskaya avtonomiya” kitobining so‘nggi sahifasiga “Kaxarov 28/11.31” deb, qolgan ikki kitobga bo‘lsa “Abdulla 18/1 U.32” deb sana qo‘ygan. Adib ushbu kitoblarni berilib mutolaa qilayotgan paytda Toshkentdagi Kafanov nomli klubda badriddinovchilik jarayoni ayni qizg‘in pallaga kirgan kunlar edi. Xo‘sh bu sud jarayonlarining, Qo‘qon muxtoriyatining “Sarob” romaniga nechog‘li aloqasi bor? Hozirgacha e’lon qilingan maqolalarda, afsuski, bu savollarga javob izlanmagan. Go‘yo 20-yillarda rostdan ham kuchli millatchilik tashkilotlari keng ish olib borganday, ular Saidiy singari yoshlarni o‘z ta’sirida muttasil buzib turganday, davlatga, xalqiga qarshi har qanday iflos jinoyatlardan qaytmay, oxir-oqibat g‘olib sho‘ro tuzumining adolatli kurashi natijasida maqsadlari sarobga aylantirilganday, Adabiyotshunoslik, asosan, romanning qayta ishlangan varianti ustida mulohaza yuritganidan (O. Sharafiddinovdan tashqari!) uning asl nusxasidagi zamonabop g‘oyaviy ohanglarni, keyinchalik olib tashlangan muhim o‘rinlarni eslamaydi ham. Natijada “Sarob” romanining hayotiy asoslari, yaratilish sabablari, prototiplari to‘g‘risida mavhum tushunchalar, turli mish-mishlar, bir-birini inkor etuvchi farazlar haqiqat o‘rniga da’vogarlik qilmoqda.hanuz. Romanning yozilgan paytidagi ijtimoiy-siyosiy muhitni, yozuvchiga ta’sir etgan obyektiv voqelikni, adibni shakllantirgan mafkura va uning estetik qarashlarini tarbiyalagan omillarni hisobga tortsak, bizningcha, muammoga konkret yaqinlashgan bo‘lamiz. Uning mohiyatini ochishda bo‘lsa, bizga A. Qahhor o‘rgangan o‘sha davr hujjatlari, adibning shaxsiy kitoblari va sahifalarga yozuvchi qalami bilan tushirilgan belgilar yo‘l ko‘rsatsa, ajab emas.

Turkiston muxtoriyati, uning tarixiy zaruriyati, oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalari xususida so‘nggi yillarda oshkora, dadil va adolatli fikrlar aytilmoqda. A. Qahhor esa muxtoriyat kunlarida bolshevikni “Bolishbek” deb yurgan, keyinchalik qizil askar bo‘lib uyiga “har kuni yog‘liq-yog‘liq ovqat olib kelgan” (“O‘tmishdan ertaklar”), hozircha bo‘lsa kambag‘al bir temirchining o‘n yashar bolasi edi. Muxtoriyat to‘g‘risidagi ma’lumotni u qorlar tinib, izlar bosilgandan so‘ng, 1931 yilda yozilgan P. Alekseyenkovning “Kokandskaya, avtonomiya” kitobidan va qisman Ziyo Saidning 1927 yilda nashr etilgan “O‘zbek vaqtli matbuoti tarixiga materiallar” (1870— 1927) kitobidan o‘rgangan va ularni mutlaq haqiqat sifatida qabul qilgan. Tilga olingan har ikkala manbada ham biryoqlamalik va siyosatga jo‘r ovoz ufurib turadiki, A. Qahhor ularni rost deb qabul qilgani va… to‘g‘ridan-to‘g‘ri “Sarob” romaniga poydevor qilib olganini: quyidagi solishtiruvlardan sekin-asta bilib boramiz.

P. Alekseyenkov kitobining ushbu o‘rinlari ostiga yozuvchi qizil qalam bilan chizib qo‘ygan (ko‘p ming sonli o‘quvchilarimizga tushunarli bo‘lmog‘ini o‘ylab o‘rischa manbalarning so‘zma-so‘z tarjimasini berishni ma’qul topdik)

«Milliy-ozodlik harakati Fevral voqealariga qadar tubandagilar uchun kurashdi:

1) Rossiya savdo-sanoat kapitalining mustaqkam o‘rnashib olishiga qarshi va milliy kapitalning o‘sishini taminlovchi shart-sharoitlarni yaratish uchun;

2) Turkiston va Rossiya o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarni o‘zgartirish uchun;.

3) yangi usuldagi milliy maktablarni yaratish va Turkiston tub aholisining madaniy saviyasini o‘stirish uchun». (P. Alekseyenkov. “Kokandskaya avtonomiya”. T. 1931 y. 3-bet. Bundan keyin faqat sahifa ko‘rsatiladi).

Romanda Salimxonning o‘tmishi bilan bog‘liq o‘rinlar xuddi shu gaplarning boshqa yo‘sindagi bayoni bilan boshlanadi. Ya’ni, taraqqiyparvar mashhur boy Husaynovning qistovi bilan otasi Salimxonni Qozonga yuboradi, Husaynov o‘z navbatida uni “yosh kuyoviga” qo‘shib Ufaga jo‘natadi. Davomini o‘qiymiz: “Bu odam dinda, maktablarda turli islohotlar o‘tkazishni, podsho hukumatining yiqiluvini tilar, turkcha so‘zlab doim: «Har kasing hurriyati afkordan istifoda etdigi zamonda Rossiya musulmonlari bu hurriyatdan nechun mahrum o‘lsinlar?” der edi. Salimxon… bir martaba Turkistonga kelib ketgandan so‘ng, yigitning gapi ma’qul, o‘shanday talablar haqli ekaniga ishondi va shu fikrning butun musulmon sharqiga tarqalishini xohlab qoldi». (A. Qahhor. “Sarob”. O‘zbekiston Davlat nashriyoti. Toshkent — Samarqand, 1937 yil, 73-bet.)

Bu o‘rinlar har uchala nashrda o‘zgarmagan holda mavjud. Biroq P. Alekseyenkov kitobidagi yozuvchi ostiga chizgan o‘rinlar quyidagicha davom etadi: “Fevral inqilobi davrida milliy harakat ikki oqimga ayrilib ketdi… Oktyabr inqilobi esa Turkistondagi burjuacha-milliy harakatning mohiyatini tamomila o‘zgartirib yubordi. U progressiv xususiyatini yo‘qotib aksilinqilobiy harakatga aylandi”. (5-6)

Asl nusxada mavjud, keyingi muqobillardan tushib qolgan Salimxon xususidagi hikoya ham shunga hamohang davom etadi: “Fevral inqilobi bo‘ldi. Salimxon podsholikka qarshi bo‘lgan bu inqilobni ruh bilan qarshi oldi va shu ruh bilan Turkistonga keldi. Biroq inqilob u tilagan narsani bermadi, shuning uchun u bu inqilobdan norozi bo‘ldi. Ikkinchi bir inqilob — Oktyabr esa uning butun tilaklarini barbod qilaturg‘on bo‘ldi”. (73—74 betlar)

Bu va bundan keyingi tafsilotlarni yozuvchi ma’lum sabablarga ko‘ra qayta ishlash jarayonida olib tashlaganki, bu sabablar maqola pirovardida ma’lum bo‘ladi. Hozir P. Alekseyenkov kitobidagi ostiga chizilgan o‘rinlar va ularning romanga ko‘chishini kuzatishda davom etamiz: “Bu harakatning yalovbardori milliy-sanoat burjuaziyasi edi. Oktyabr inqilobidan so‘ng milliy ziyolilar burjuaziya ketidan ketdi va uning targ‘ibotchi-tashviqotchisi bo‘ldi”. (15-6)

Yozuvchi bu gaplar ostiga chizibgina qolmay, hoshiyaga “!« muhimlik belgisini ham qo‘yganki, ular romandagi uchta qahramon taqdiriga daxldor sifatga aylanadi. Adib rejasiga ko‘ra Salimxon, Munisxon va ularning otasi—mamlakat-ning turli yerlaridan kelgan zavodchilarni ulkan bog‘ sahnida qabul qiluvchi yirik sanoatchi boy bir guruhning— «milliy sanoat burjuaziyasiyaning vakillaridir. Milliy ziyolilarning «burjuaziya ketidan ketganligi” bo‘lsa butun romanning yetakchi pafosini tashkil etadi. A. Qahhor qo‘lidagi kitobga belgi qo‘yishny davom ettiradi: «Oktyabr inqilobi kunlari Toshkentda yanchib tashlangan ham milliy, ham rus burjuaziyasi hamon kurashni davom ettirishni mo‘ljallardi… Farg‘onada aksilinqilobning mustahkam tayanchini topishga umid qnlgan musulmonlar o‘lka kengashining raisi Mustafo Cho‘qayev, Toshkentda sho‘ro hokimiyati o‘rnatilgach, darhol Farg‘onaga qochdi…

Mustafo Cho‘qayev izidan faqat Farg‘onadagi emas, balki butun Turkistondagi barcha aksilinqilobiy kuchlarni o‘z atrofiga birlashtiruvchi markazga aylangan musulmonlar o‘lka kengashi “Sho‘roi islomiya” ham Toshkentdan Qo‘qonga ko‘chdi». (19—20-6)

Bu ma’lumotlar romanga quyidagicha shaklda o‘tadi: “Oktyabr yengdi. Fevralning Toshkentdagi tirgagi sindi. «Turkiston muxtoriyati” deb ko‘tarilgan bayroq quladi. Salimxon umidni boshqa shaharlarga bog‘ladi. U yerlarda muxtoriyat bayrog‘ini tikishga zamin borligiga ishonar edi. Haqiqatan ham shunday bo‘ldi. O‘lka Sho‘roi Islomiyaning raisi shunday bir zaminni Farg‘onadan izlab, bayrog‘ini xurjunga solib Qo‘qonga bordi. Uning ketidan Sho‘roi Islom ham ko‘chdi». (73—74-betlar)

Ko‘rinadiki, yozuvchi Alekseyenkov tekstiga “badiiy bo‘yoq beradi”—millatchilarning bayrog‘ini xurjunga solib jo‘natadi. A. Qahhor o‘zi uchun muhim jihatlarni belgilashda davom etadi: “1917 yilning 9—11 dekabr kunlari musulmonlar o‘lka kengashining tashabbusi bilan Qo‘qonda o‘lka musulmonlarining IV favqulodda qurultoyi chaqirildi”. (20-6)

Romandan ham to‘xtagan joyimizdan o‘qishni boshlaymiz: “Orada bir oy o‘tgandan keyin Sho‘roi Islomning tashabbusi bilan chaqirilgan to‘rtinchi favqulodda musulmonlar qurultoyida Salimxon Abbos’hon bilan tanishdi”. (74-bet)

Shu yerda tanaffus qilamiz-da, “Kokandskaya avtonomiya” kitobchasining orqa muqovasi ichki qismiga yozuvchining qora qalam bilan yozib qo‘ygan ushbu gaplariga e’tiborni qaratamiz: “Salimxan protiv vxojdeniya v «Yugo-vostochnыy soyuz”. str. 23 dashnak—70».

Dashnoqlar masalasi Alekseyenkov kitobining, darhaqiqat, 70-betida tilga olinadi, Qahhor ham undan o‘z mavridida foydalanadi, o‘z-o‘zidan biz ham bu kuzatishga kechroq to‘xtalamiz. Hozir yozuvchi belgilab qo‘ygan 23-sahifani ochamiz va bunda yashil siyohda ostiga chizish bilan ajratilgan o‘rinlarni o‘qiymiz: “Janubiy-Sharqiy ittifoqiqa kirishga qarshi bo‘lganlar o‘ta jiddiy ahamiyatga ega boshqa jihatlarga ham etiborni karatishdy. Ular olg‘a surgan dalillarning eng asosiysi—rus imperializmining eski tartiblarini qayta tiklanishi xavfi edi… «Janubiy-Sharqiy ittifoqvqa qo‘shilish tarafdorlari asosan o‘ng qanot kuchlar bo‘lmish din va yirik savdo kapitali vakillari bo‘ldi. Ittifoqqa birlashishga qarshilar esa milliy sanoat burjuaziyasi vakillari va ular bilan birga mayda burjuaziyaning barcha qatlamlari edi”. (23-6)

Yozuvchi bu kitobning oxirgi betiga belgilab qo‘yganidek: Salimxon Turkistonning «Sharq-shimol ittifoqipga kiruviga qarshi:

“Bu Turkistonni yana Rossiya asoratiga topshirish degan so‘z” dedi. Abbosxon esa Salimxonning Ufadagi fikrida bo‘lib, shu ittifoqqa kirish tarafdori edi. Ikkiga bo‘lingan qurultoy vakillari ham bu masalani Salimxon bilan Abbosxon singari hal qilolmay ochiq qoldirdilar. E’lon qilingan muxtoriyat parcha-parcha bo‘ldi. Uning siniqlari qishloqlarga otilib tushib, talay vaqtgacha qishloqlarni tinchitmadi. Qolganlari kovak-kovaklarga kirib ketdi» (74-bet).

(Yozuvchi ozgina e’tiborsizlikka yo‘l qo‘yadi—“Yugo-Vostochnыy”ni “Sharq-shimol” deb noto‘g‘ri tarjima qilib oladi.)

Ittifoqqa kirish-kirmaslik masalasidagi tortishuvlar ham P. Alekseyenkov kitobidan belgilangan. Muxtoriyatning taslim bo‘luvi va bosmachilikni “boshlab yuborgani” haqida A. Qahhor “parcha-parcha bo‘lish” va “siniqlari qishloqlarga otilib tushish” kabi o‘xshatish qilgan bo‘lsa, P. Alekseyenkov o‘xshatishi ham chakki emas: “Birlashgan burjuaziya tomonidan elon etilgan Qo‘qon muxtoriyati shu tariqa tugatildi. Bu shum niyat bamisoli sovun ko‘pigidek yorildi. Biroq Qo‘qon muxtoriyati o‘limidan oldin hayotga yangi kuchni—Ergashning bosmachi to‘dalarini chaqirib ulgirdi”. (71-6)

O‘z-o‘zidan bu gaplar osti ham chizilgan…

“Kokandskaya avtonomiya” kitobi shaklidagi “tarixiy haqiqatiga sodiqlikni A. Qahhor shu darajada saqlaydiki, buni qahramonlarining turish-turmushiga singdirib yuboradi. Salimxon va Munisxonning otasini «tarixiy tipikligi” haqida gapirgan edik. Endi Alekseyenkov ittifoqqa kirish tarafdorlarini dindorlar va katta savdogarlar edi, degan bo‘lsa, romandagi ittifoq tarafdori Abbosxon ham o‘tmishda Saidiy ta’lim olgan diniy-turkparast maktabning yetakchi domlasi, hozir bo‘lsa Haydar Hoji orqali yirik tijorat operatsiyalarida ishtirok etayotgan xufya savdogar bo‘lib rang oladi…

Bu kitobdan foydalanish natijalarini yana o‘nlab solishtirishlar orqali ko‘rsataverish mumkin. Bizningcha, yuqoridagi misollarning o‘zi ham muayyan xulosalar chiqarish uchun yetarli. Biroq, boya eslaganimiz, Moskovdan siyosiy yetuklikka erishib qaytgan Ehsonning yana keyingi nashrlardan olib tashlangan (holbuki, tanqid ijobiy kuchlarni o‘stirishni, jangovarlashtirishni talab etgan edi!) nutqining asl manbalarini eslab o‘tmog‘imiz shart. Negaki, bunday o‘rinlar, aslida, romanning yozilishida asosiy ta’sir rolini o‘ynagan bo‘lib, uning g‘oyaviy-siyosiy pafosini ham belgilab bergan.

Avvalo tarixiy manbalarni ko‘rib chiqaylik. Ziyo Said “O‘zbek vaqtli matbuoti tarixiga materiallar” (1870— 1927) kitobida “Chayon” va “Cho‘l chayon” nomli jurnallar xususida ma’lumot berib yozadi: “Chayon”. 1917 yil iyul oyidan boshlab, tatar va o‘zbek milliy burjuaziyasining fikr tarqatg‘uvchisi bo‘lib dunyoga keldi… Mudir va muharrirlari: Halaf To‘lakov va Ibrohim Tohiriy… Jurnalning shiori: “Yashasin, xalq jumhuriyati!”, “Yashasin, milliy jumhuriyat!”, “Yashasin, Turkiston muxtoriyati!” …Bu jurnalning tepasida turgan afandilar “bosh silab biqinga turtishga” g‘oyatda usta bo‘lganlar». (Ziyo Said, Tanlangan asarlar. T. 1974, 59—60 betlar. Kitobning ilk nashri 1927 yilda chiqqan.) Ziyo Said ma’lumotlari Ehson nutqining bir qismini tashkil etsa, boshqa o‘rinlari uchun yana o‘sha P. Alekseyenkov kitobida ajratib ko‘rsatilgan (avval qizil qalam, ustidan yashil siyohda yoniga chizilgan) ushbu o‘rinlar xizmat qilgan.

“Potelyaxov, Vadyayev, Yusuf Davidov va Knoppning paxtachilik firmalari—mana kimlar Qo‘qon muxtoriyati hukumati tarkibiga kirgan edi, mana aslida kimlar bu aqsilinqilobiy harakatga rahbarlik qilgan edi, mana Qo‘qon muxtoriyati aslida kimlarning manfaatlarini himoya etardi” (26-6)

Endi bo‘lsa har ikki manbaning romanga ko‘chishiga e’tibor beraylik. Ehson: “—Bilaman, Saidiy, o‘n sakkizinchi yilda chiqqan «Chayon” jurnali tomonidan kelajak muarrixlarga taqdim qilingan lavhalarni men ham ko‘rganman… Siz bu jurnalni ko‘rgan va o‘qigan bo‘lsangiz, uning kimlar tomonidan chiqarilg‘onligi va tarqatilg‘onligini ham bilasiz. O, bular turk millati, barokatli Turkistonning “g‘amxo‘rlari!” “Dod millat, qayerdasan, voy dinimiz poymol bo‘ldi. ajnabiylarni haydanglar… Turkistonning kumushday suvlarini xoxolning cho‘chqalari bulg‘atayotir” dedilar. Muxtoriyat ham e’lon qilishdi. Shu jurnal muqaddas degan Qo‘qon muxtoriyatida muvaqqat hukumat a’zolari haqiqatan aziz-avliyolar edi: biri ministr Potilaxov, yana biri Vadiyov , tag‘in bittasi Davidov. Bularning har qaysi millioner edi…» (147-6.)
Afsus bilan ta’kidlash lozimki, 6u suhbat yuqoridagi manbalarni personaj tilida ko‘chirib, asarning siyosiy ohangini kuchaytirishdan boshqaga xizmat qilmaydi. Ehson bundan tashqari 20-30 yillar vaqtli matbuotida dolzarb masalalar hisoblangan G‘arb va Sharq munosabati, chor Rossiyasi bilan proletar Rossiyasining chekka o‘lkalarga nisbatan o‘tkazgan siyosatidagi solishtirib bo‘lmas farqlar, fahsh va boshqa illatlarni faqat burjua jamiyati tug‘dirishiyu ular proletar davlati tabiatiga mutlaqo yot ekani va boshqa muammolar xususida ham g‘oyaviy pishiq, muallif manfaatiga mos mulohazalarni bayon etadi. Biroq, nafaqat bu o‘rinda, balki butun roman davomida Ehsonni tirik inson, tabiiy his-tuyg‘ular egasi, odmi odam sifatida his qilolmaymiz. Uni faqat millatchilarning “tomorqasida shalag‘i chiqqan aravaday ag‘anab yotgan” Saidiyga, “qarshi lagerda bo‘lgan yoshlarni yulib olish kerak bo‘lgani holda, bexabar qolib, o‘z qo‘lidagi kishini qarshi lagerga o‘tkazib yuborgan”, sovet yoshlarining o‘ziday ilg‘or vakili bo‘lmish Sharifga, uning g‘oyaviy pishib kelishiga qarab bir-ikkitagina qolgan rus shovinistlaridan Serovga va boshqa idoralarning o‘nlab xodimlariga tanbeh berayotgan, g‘oyaviy savod o‘rgatayotgan, maslahat qilayotgan holdagina ko‘ramiz. Go‘yo sho‘ro tuzumini tan olib, og‘ishmay unga xizmat qilishning o‘zi kifoya. Shunda Saidiy va Munisxonga o‘xshab na o‘qishda, na ishda, na uyda va na ishqda ozor chekilmaydi, adashish bo‘lmaydi. Yurak va aqlni band qilaturg‘on narsalar Saidiy va Munisnikiday meshchan tuyg‘ular bo‘lmay, balki umumxalq va umumdavlat ahamiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, “nima uchun Buxoroda rishta yo‘qotilganidek, butun mamlakatda isitmani yo‘qotish mumkin emas?” yoki yakka o‘zbek tanburining ovozi qayerga borar edi, nima uchun uni orkestrga aylantirmaslik kerak va hokazo.

Yozuvchi Ehson va uning otasi bilan bog‘lab yana bir tarixiy hodisaga o‘z munosabatini, garchi voqealar rivbji buni unchalik talab etmasa ham, qisqagina bo‘lsa-da, bildirib ketadi. Afsuski, bu munosabat ham hodisaning tub ildizlarini jiddiy o‘rganish orqali emas, P. Alekseyenkov kitobi yordamidagina yuzaga chiqadi. Yuqorida aytganimizdek, yozuvchi bu kitbbning orqa muqovasiga “dashnak—70” deb yozib qo‘ygan. Kitobning o‘sha betini ochib, A. Qahhor ostiga va yoniga chizib qo‘ygan quyidagi gaplarni o‘qiymiz: “Qo‘qonning eski shahariga kirgan dashnoqlar Ergashning qurolli yigitlarini tutish o‘rniga tinch aholini yoppasiga talash bilan mashg‘ul bo‘lishdi”, (70-6)

Arman dashnoqlari qilmishini faqatgina “talonchilik” deb o‘zicha xulosa chiqargan yozuvchi ko‘ngilli qizil askar bo‘lgan otasi bosmachilar qo‘lida o‘lgan kichkina Ehsonning Saidiy bilan suhbatiga dabdurustdan shu mavzuni olib kiradi. Ehson:

—Bosmachi yomonmi, armani yomonmi?
— Otangni o‘ldirgani uchun bosmachi deysan-da.

— Men emas, otam ham yomon der edi. Uning otasini o‘ldirmagan edi-ku!
Saidiy ichida “ahmoq” dedi» (53-bet)

Holbuki, o‘sha paytdagi reaksion “Dashnaksutyun” partiyasining kallakesar otliq otryadlari Qo‘qon muxtoriyatini bostirish bahbnasi bilan nafaqat Qo‘qonda, balki butun vodiyda misli ko‘rilmagan vahshiyliklar qilgan. Ular faqat “talonchilik” bilangina cheklanib qolmay, ayollar va bolalarni, tinch aholini shafqatsizlarcha qirgan, chopgan. “Bokuni inglizlarga xoinlarcha topshirib qochgan” (P. A. Kobozev), turkiylarga alohida qasdi bo‘lgan bu otryadlarni vodiyga kiritilishini, hatto, Sovet hukumatining O‘rta Osiyodagi favqulodda komissari P. A. Kobozev kechirib bo‘lmas tarixiy xato, deb baholagan. Bu hodisalarning to‘liq ko‘lamini bilmoq uchun Turkiston respublikasi Sovetlarining 1919 yil 29 mart-10 iyun kunlari bo‘lib o‘tgan VII O‘lka Favqulodda syezdi materiallarini (ular Partiya tarixi institutining Arxivida saqlanmoqda) ko‘zdan kechirishi kifoyadir. Afsuski, roman muallifi o‘z nafratini o‘zgalar yurtida sababsiz qirg‘inbarot o‘tkazganlarga, ularning vahshiy kuchidan o‘lkadagi siyosiy-iqtisodiy rahbarlikni o‘z qo‘lida saqlab qolish uchun foydalanibgina qolmay, qilmishlarini turli uydirma axborotlar bilan (ular ham Arxivda saqlangan!) xaspo‘shlagan “internatsional” rahbariyatga emas, o‘shanday va shunga o‘xshash boshqa adolatsizliklar oqibatida tug‘ilgan bosmachilikka qaratadi, xalos.

“Sarob” romanining asl nusxasida aksariyat salbiy qahramonlar sud-prokuratura xodimlari, savdogarlar, moliyachilar va sho‘ro madaniy o‘choqlari—maktab-maorif, gazeta-jurnal tevaragida to‘plangan kishilar sifatida talqin etiladi. Ular yagona maqsad—ko‘k bayroq ostida birlashajak ulug‘ turkiy davlat xayoli bilan harakat qiladilar. Bu harakatning mukammal uyushtirilgan, yuqoridan quyiga tomon tobelikka asoslangan (yozuvchi buni “zanjirsimon” deydi!) boshqaruv organlari bor, Tashkilotning nafaqat Turkistonda, balki Tatariston va Ufada, Afg‘oniston va Moskvada ham bo‘pinmalari, aloqa nuqtalari bor. Uning ish ko‘lami esa nihoyatda keng—bosmachilarga har tomonlama quvvat berish, kerak bo‘lsa ularni boshqarish, maktab-maorifda aholining, ayniqsa, yosh avlodning ongiga millatchilik, panturkizm g‘oyalarini quyish, sho‘ro iqtisodiyotida qo‘poruvchilik va ishbuzuqiliklar uyushtirish, ayollar ozodligiga to‘sqinlik, turli xil qotilliklar, qishloqdagi yer islohoti, keyinroq esa kollektivlashtirishga xalaqit berish, sovet matbuotini va Yozuvchilar uyushmasini qo‘lga olib xalqning ruhiga Egalik qilish…

Bu kirdikorlar shu darajada ko‘p va bir-biriga bog‘langanki, avvaliga o‘quvchi ham xuddi Saidiydek hayron bo‘ladi, biroq yozuvchi tasviri va bayoni davom eta bergach, tashkilot jinoyatlari birma-bir ochila borarkan, yana xuddi Saidiydek quyidagi holatga tushadi: “U juda ko‘p, hatto qabristonda kechalari ko‘rinaturg‘on o‘t bilan chorvoqdagi qizilchaning ko‘karishi syngari bir-biridan uzoq hodisalar” asosida ham bir munosabat va bog‘lanish bo‘lganyni ko‘rdi. Bunday bog‘lanishlar shunday kutilmagan yerdan chiqar ediki, agar birov Saidiyga “tamakining tutuni bilan quyoshning tutilishi orasida ham bir munosabat bor” desa ham shubha qilmas edi». (Bular 1937 yilgi nashrning 246—247-sahifalarida bo‘lib, A. Qahhor, oshirib yuborganini o‘zi ham sezgan shekilli, keyingi nashrlarga kiritmagan. Holbuki, boshqa biror asarda bunday o‘rinlar zo‘r istehzo qudratini kasb etuvchi topilma bo‘lar edi!)

Bularni o‘qigach, o‘quvchi ham yana Saidiydek shunday xulosaga keladi:

“Esi butun odam hayron qolmaydi. Hayron qolish—ikki hodisani bir-biriga bog‘layturg‘on uchinchi bir hodisani bilmaslikdir”. (239-6)-Fikrimcha, 20-yillarning ikkinchi yarmidan boshlab matbuotda tobora ko‘proq yangray boshlagan ma’naviy jabhada panturkizm va panislomizm, millatchilikni “fosh qiluvchi” ovozlar Qo‘qon muxtoriyati shaklidagi birinchi hodisa yoniga ikkinchi sirli hodisa bo‘lib qo‘shilgan. Agar 20-yillarda bu hujumlarga ozmi-ko‘pmi ijobiy kuchlarning javob qaytarishiga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa (Sotti Husaynga A. Qodiriyning, Cho‘lponga qarshi tanqidga A. Qodiriy va Oybekning, J. Boybo‘latov maqolalariga Fitrat va Otajon Hoshimning javoblari kabi), 30-yillarning boshidan sahnadagi markaziy rolni to‘liq reaksion kuchlar egalladi. Endi ijod ahlini nafaqat ma’naviy, balki jismoniy ham mahv etish yo‘liga o‘tildi. Aqliy va ijodiy shakllanishi xuddi o‘sha yillarga to‘g‘ri kelgan A. Qahhor uchun bu “ikki hodisani bir-biriga bog‘laydigan uchinchi bir hodisa” ham, afsuski, tez orada yuz berdi. Bu ham yana yakka holda emas, qo‘sha-qo‘sha voqealar silsilasi ko‘lamida yozuvchi shuuriga ta’sir etdi. Va birdan A. Qahhorga ham xuddi Saidiy singari o‘zi va boshqalar bilan turli paytlarda yuz bergan katta-kichi hodisalar o‘rtasida ichki bog‘lanish bordek tuyuldi. Juda bog‘lanmay qolgan o‘rinlarga esa yozuvchilik iste’dodi qo‘l keldi. Bog‘lovchi rolini o‘ynagan shu hodisalar sharhiga kirishaylik.

1930 yilning 25 martidan 21 iyuniga qadar Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan SSSR Oliy Sudining ko‘chma sessiyasida 73/S raqamli jinoiy ish ko‘rib chiqildi. Unda O‘zbekiston SSJ Oliy sudining sobiq raisi Sa’dulla Qosimov boshchiligidagi juda katta guruh jinoiy javobgarlikka tortildi va ularning aksariyati otuvga hukm qilindi. Ikki yil o‘tgach, Toshkentda yana bir jarayon—“badriddinovchilik”ka qarshi o‘tkazilib, uning ham asosiy ayblanuvchilari otib o‘ldirildi. Biz ushbu sudlarning qay darajada adolatli bo‘lganligini tekshirib o‘tirmaymiz, bu maqolamiz tasarrufiga kirmaydi. Har ikkala sud jarayoni vaqtli matbuotda o‘sha davrning sinashta uslubida yoritilib, ularga goh Toshkent temir yo‘l deposining ishchilari, goh to‘qimachilik korxonalari mehnatkashlarining vatan xoinlariga qarshi cheksiz nafratga yo‘g‘rilgan, ularning hammasiga sraqat o‘lim jazosini talab etib yozilgan xat va telegrammalari ilova qilib borilgan. Sud tugallangach, ko‘p o‘tmay uning matni (so‘roq-javoblarning o‘zi emas, balki ommaga moslanib qayta ishlangan, faqat davlat qoralovchisining nutqiga asoslangan teksti!) alohida kitobchalar shaklida katta nusxada (3000, 5000) chop etilgan. A. Qahhor bu kitoblarni ham sinchiklab o‘qigan, ulardagi gaplarga ham xuddi P. Alekseyenkov kitobi singari hech qanday shubhasiz ishongan va ulardan ham “Sarob” romani uchun asosiy g‘oyaviy material sifatida foydalangan. Kitoblarning birinchisi “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii (Prigovor nad Kasыmovыm i K )” (UzGiz., 1931 y.) deb nomlangan. Shunisi xarakterliki, qosimovchilar ustidan o‘tkazilgan sudda jamoat qoralovchilari sifatida Jahon Obidova va Sotti Husainovlar faoliyat, ko‘rsatishgan. Sotti Husainovning davlat qoralovchisining gaplarini sal boshqacharoq shakldagi takrori bo‘lgan nutqi qisqartirilgan holda “Uzbekistanskaya pravda” gazetasining 1930 yil 3 iyul sonida bosiladi. Harqalay, A. Qodiriy va boshqalarga qarshi “siyosiy xushyor” tanqidlari bilan tajriba orttirgan S. Husaynning bunchalik katta protsessga ham jalb etilgani bejiz bo‘lmasa kerak. Sudda Qosimovga berilgan xarakteristika, unga qo‘yilgan ayblar qay tarzda romanga ko‘chgani xususida so‘z yuritaylik. Bugungi o‘quvchi ikki marta qayta ishlov berilgan “Sarob” romanida sud-prokuratura sohasiga aloqador tergovchi Mirza Muhiddin va xalq sudyasi Ibrohimov obrazlarinigina uchratadi. Holbuki, birinchi nusxada ularning soni ko‘proq. Xususan, Mirza Muhiddin va boshqalarning ustidan rahbarlik qiluvchi, katta pog‘onadagi yurydik shaxs, bosh tergovni Eshmatov obrazi bor. Asl variantga to‘xtalishdan avval hozirgi “Sarob”dagi munozarali bir vaziyatni eslaylik. Zaidiyning pochchasi Muhammadrajabni tashkilot ishiga jalb etish maqsadida soliqlari kamaytirilib Haydar Hojiga qo‘shib O‘zgantga jo‘natilishi arafasida mahalla komissiyasining raisi Mavlonqulov ishga aralashadida, sal bo‘lmasa tashkilot rejasi barbod bo‘lay deydi. Mirza Muhiddin gazetada uyushtirilgan felyeton bahonasida Mavlonqulovni poraxo‘rlikda ayblab hibsga oladi va bir yildan ko‘proq qamoqda saqlaydi. Bu orada uni kafillikka so‘rab mahalla faollari tergovchi Mirza Muhiddin huzuriga borishadi va shalvirab ortga qaytishadi. Keyin shuncha odam borib ish chiqara olmagan Mirza Muhiddin qabuliga (Mavlonqulovni ham shaxsan uning o‘zi jonbozlik ko‘rsatib qamagan!) jabrlanuvchining yosh, ko‘zga yaqin, buning ustiga savodsiz xotinini iltimosnoma bilan jo‘natishadi. Mirza Muhiddin esa savodsiz bu ayol qo‘liga adres yozib berib(!) o‘z uyiga taklif etadi va o‘sha joyda Mavlonqulovaning nomusiga tegadi. Bu tasvirdagi bir emas, bir necha mantiqsizliklarni izohlab o‘tirish shart bo‘lmasa kerak. Xo‘sh, ilk «Sarobida-chi?

Mahalla faollari Mirza Muhiddindan hafsalalari pir bo‘lgach, endi ayolga katta amaldor, bosh tergovchi Eshmatov huzuriga arz bilan borishni maslahat berishadi. Eshmatovning “davomli g‘am-koyishdan so‘libroq qolgan bo‘lsa ham, bu tiniq yuz, qizil gulning g‘unchasiday og‘iz, yosh yiltirab turgan uzun qora kipriklarni ko‘rib” (227-bet) niyati buziladi. U ayolning eriga albatta yordam qilishga va’da beradi va ertaga safarga ketajagini aytib, agar ayol ishi bitishini xohlasa uni bir hovlidan topishi mumkinligini bildiradi. Savodsiz ayol surishtirib yurib topib borgan bu hovli Eshmatovning yugurdagi Mirza Muhiddinning uyi bo‘lib, pixini yorgan Bosh tergovchi shu yerda o‘zining tuban maqsadiga erishadi. Va “aksari bosh tergovchining nishxo‘rdi Mirza Muhyddinga qolar edi. U ishni sudga chiqarganidan so‘ng to yangi g‘alva seskantirmaguncha bu nishxo‘rddan boshini ko‘tarma-di…” (229-bet) Undan tashqari, xalqsudyasi Ibrohimov (Mavlonqulovga yordam bermoqchi bo‘lgan kishi) Bosh tergovchini “o‘rtoq Eshmatov” deb amal darajasida o‘zidan yuqoriligini bildirib turadi va Eshmatovning unga qilgan dag‘dag‘alaridagi mantiq ko‘p o‘tmay o‘zini ko‘rsatadi—Ibrohimov ham poraxo‘rlik va buzuqlikda ayblanib qamatiladi.

Ko‘rinadiki, A. Qahhor birinchi nusxada erishgani shunchalik mantiqli o‘rinlardan voz kechib bo‘lsa-da, Eshmatov obrazini keyingi nashrlardan chiqarib tashlagan, Buning natijasida yana yuqorida ko‘rganimiz mantiqsiz epizodlar paydo bo‘pishiga ham rozi bo‘lgan. Nega!

Bu savolga javob, aytilganidek, maqolamiz so‘nggida ma’lum bo‘ladi.

Hozir Eshmatovga qaytaylik:
“Bosh tergovchining kabineti eshigiga ro‘para bo‘lganida, dastlabki vahima uni yana bosdi. Kabinet qizil bayroqlar bilan bezatilgan, suratlar osilgan. Qizil movut yozilgan, hashamatli ustol orqasida o‘tirgan o‘ttiz yoshlardagi nozik, o‘rta bo‘yli, oq yuzli yigit, arizani olib xotinga o‘ltirgani joy ko‘rsatdi” (1937 yilgi nashr, 226-bet)

Jarayon davomida davlat ayblovchisi nutqida ham, qator sharhlarda ham qayta-qayta takrorlangan gapni—Qosimov o‘zining asl basharasini yashirish uchun ish kabinetiga dohiylarning surat va haykallarini, davlat bayroqlarini qatorlashtirib qo‘ygani, stoliga bo‘lsa go‘yo pok kommunistlardek qizil movut yozib olgani to‘g‘risidagi o‘rinlarni keltirib o‘tirmaylik-da (chunonchi, ularning ostiga ham A. Qahhor chizib qo‘ygan), “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii” kitobidagi S. Qosimovga berilgan ilk xarakteristika bilan tanishaylik:

«Ayblanuvchilar:
1. Qosimov Sa’dulla Rashidovich, 29 yosh, O‘zSSJ Oliy Sudining sobiq raisi…»

Qolgani—“nozik, o‘rta bo‘yli, oq yuzli yigit” esa gazetalarda o‘sha kunlari bosilgan O‘zbekiston Oliy sudining sobiq raisi suratida gavdalanib turibdi. Albatta, agar masala faqat tashqi, shakliy mutanosiblik ustidagina bo‘lganida, u haqda to‘xtab o‘tirilmasa ham bo‘lar edi. Afsuski, “Sarob” va uning yaratilishiga turtki bo‘lgan manbalar munosabati faqat shu bilan cheklanmaydi. O‘xshashlik, ta’sir, ba’zan bo‘lsa ikkinchi nusxa darajasidagi epizod va muhim detallar borki, ular odamni jiddiy mulohazaga toldiradi. Xususan, yuqorida ko‘rganimiz—romanda yozuvchi tasvirlagan buzuqliklar, mehnatkash omma arz-dodini tinglamay, uning qiz-juvonlariga ko‘z olaytirish “fakt”lari qosimovchilar jarayonida ham xuddi asardagidek shart-sharoitlarda yuz bergani aytiladi. Undan tashqari bu kitobning ham oxirgi betiga yozuvchi o‘zi uchun muhim jihatlar tilga olingan sahifalarni yozib qo‘ygan. Qizil siyohda amalga oshirilgan bu yozuvlardan biri, masalan, shunday: “Vzyatka—8,19”.

Kitobchaning 8-sahifasidagi quyidagi o‘rinlarning yon tomoniga u o‘sha siyohda chizib qo‘ygan:

“O‘z-o‘zidan ravshanki, Qosimov katta miqdordagi porani faqat aholining burjua toifasidan olgan. Uning asosiy, doimiy sherigi va ajralmas do‘sti Nasritdin Olimov ismli boy edi. Olimovning o‘zi va do‘stlarining sudlar bilan bog‘liq ishlarigagina emas, tijorat yumushlariga ham Qosimov o‘z navbatida ko‘maklashib turgan. U Olimovdan olinishi kerak bo‘lgan soliqlarni kamaytirish to‘g‘risida Bobojonov nomiga xat yozib bergan”. (8-6) Yezuvchi bunga ko‘shimcha “Nasritdin Olimov” ismi ostiga yashil siyohda chizib, hoshiyaga— shu ismning to‘g‘risiga lotin imlosida qiyalatib “Haydar Hoji” deb yozib qo‘yadi. Bunday, qahramonga prototip belgilash kitobning N. Olimov haqida gap ketgan yana ikki joyida ham uchraydi. Endi kitobning yozuvchi aytgan 19-betini ochamiz va ostiga chizilgan tubandagi gapni o‘qiymiz: “Qosimov uni o‘z huzuriga chaqirib pora olishdan uyalmaslikka, faqat o‘zi bilan sherikchilik qilib turishga ochiqdan-ochiq shama qiladi. Uning jazosiz qolishiga kafolat beradi”.

Xo‘sh, romanga Eshmatov bo‘lib kirgan odam harakatlarida endi bu masala—-pora masalasi qanday hal etilgan? Nasritdin Olimovning Haydar Hojiga aylanishi-chi?

1937 yilgi “Sarob”ning II bo‘lim, IV bobida davlat tomonidan do‘koni xususida chiqarilgan katta soliqni to‘lashdan Eshmatov yordamida qutqarilib, Haydar Hojiga qo‘shib O‘zgantga jo‘natilgan Muhammadrajab bir kun markazga keladi. Uning Hoji bilan qilib yurgan sirli yumushlari to‘g‘risida so‘rayverib qo‘ymagan Saidiyga javob berar ekan, u shunday hiqoya qiladi: “Hoji bo‘lsa ishning ko‘zini biladi. Undan keyin amaldorlarga inobatlik… Ulgurji soliq chiqsa, Hoji hech bo‘lmaganda o‘ndan birga keltiradi yo butkul yo‘q qiladi. O‘zi zakonchi. Sud-janjal ishiga aralashsa har qanday mushkul ish bo‘lsa ham eplab chiqadi. Ammo sudlarga ham qoyilman, Porani ilikday yutadi-ya! Eshmatovingiz ham… Ityalog‘i tilladan bo‘lgandir. Har borganida Hojini ko‘rmas-dan, uning ziyofatini yemasdan qaytmaydi. Kuzda borganida ikkita bosmachini sud qildi. Hamma otishga hukm qilar, deb o‘ylagan edi, nimagaki, bularning ustidan ariza juda ko‘p tushdi. Shunday bo‘lsa ham badavlat odamlar eqan, pul bilan o‘limdan qoldi. Ikkovi ham yetti yildanga kesildi. Hozir bittasi qutilib chiqqan emish, deb eshitaman. Asli sudlikka o‘qiyturg‘on ekan” (236-byot).

Balki bosmachilar haqidagi gap yozuvchi fantaziyasining mahsulidir, deb o‘ylash mumkin. Biroq, afsuski, “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii” kitobining 11—12-be-tidagi ostiga Chizilib, yoniga yozuvchi qo‘li bilan “Basmach” deb yozib qo‘yilgan ushbu o‘rinlar bu fikrga ham tezda barham beradi:

“Qosimov raisligida 1927 yilning mart oyida Andijon shahrida qator lavozim jinoyatlari va asosiysi—bosmachilar bilan aloqada bo‘lish, bosmachi to‘dalarini uyushtirishda ayblangan Yoqubjon Isaqulovning ishi ko‘rib chiqildi. Andijon mehnatkashlari suddan Isaqulovni otuvga hukm qilishini kutishgan edi. Dalillarning og‘irligi va ravshanligiga Qaramasdan Qosimov Isaqulovni bor-yo‘g‘i 6 yil ozodlikdan mahrum etishga hukm chiqaradi… Oradan bir yil o‘tgach, u ozod bo‘lib Andijon ko‘chalarida bemalol sayr etib yurgan. Qosimov o‘zining bu saxovatli hukmi uchun qancha pora olgani aniqlanmay qoldi” (Yana qo‘yilgan ayblarning isbotsizligiga diqqat qiling!)

Agar romanda “mart” “kuz”ga, “Isaqulov” bo‘lsa “ikkita bosmachi“ga, ularga berilgan jazo «6 yil” emas “yetti yilga” etib «badiiylashtirilgani”ni demasa…

Xuddi sud jarayonidagi kabi romanda ham Eshmatovdan tashqari bir necha ismli-ismsiz tergovchi-sudyalar tilga olinadi. Albatta, ularning eng yirigi Eshmatov bo‘lsa, roman to‘qimasiga batafsil tortilgani Mirza Muhiddin obrazidir. Abdulla Qahhor S. Qosimovga nisbatan berilgan salbiy sifatlarni go‘yo aralashtirib ishlatadi, pereonajlar-ga “sochib” yuboradi. Bu sochishda, tabiiyki, Mirza Muhiddin chekiga ko‘proq narsa tushadi. S. Qosimov, Sh. Badriddinov va ularning sheriklari bo‘yniga yuklangan ayblar—millatchilik tashkilotlari bilan aloqada bo‘lish, ularning jinoiy ishlarini yopti-yopti qilib yuborish, bosmachilarga qurol-yarog‘, ot-ulov yetkazib berish, sofdil gazetachilarni quvg‘in qilish, xotin-qizlar ozodligiga g‘ov bo‘lish, ichkilik ichib ma’naviy tubanliklar qilish kabi o‘nlab ayblovlar Mirza Muhiddinga ham faoliyat sifatida singdirilganini ham sud materiallari—roman matni usulida birma-bir solishtirib o‘tirish shart bo‘lmasa kerak. Zero, asarning yana qator voqealari, personajlarining kelib chiqish ildizlariga murojaat etilganida hali bunday solishtirish davom etadi.

Ta’kidlanganidek, yozuvchi “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii” kitobidagi Nasritdin Olimov bilan bog‘liq o‘rinlarni ayricha diqqat ila o‘rgangan va ochiq-oshkora bu odam romanga Haydar Hoji bo‘lib o‘tishini belgilab borgan. Darhaqiqat, xuddi prototipi kabi Hoji ham “savdo ishiga jiddiy kirishgan. Har shaharga borsa izzati joyida”. Bu yerlarda u ham Olimov singari turli savdo uyushmalari tuzgan, ulardan tushadigan daromadni sho‘ro hukumatiga qarshi qaratilgan yumushlarga sarflaydi. Xullas, u nafaqat faoliyatda, balki yosh, ko‘rinish (N. Olimov surati ham gazetalarda chiqqan!), xarakterining o‘ziga xos tomonlari bilan ham sud taqdim etgan prototipiga sodiq qoladi. Romanga solishtirilayotgan kitobning “Hukm” qismidan o‘qiymiz: 4. Olimov Nasritdin, 41 yosh, savdogarlardan, boshlang‘ich ma’lumotli…» (6-6).

Endi romandan o‘qiymiz: “Tanishgan odamlari ichida Saidiyning diqqatini jalb qilgan kishi—Haydar Hoji bo‘ldi. Bu odamni u birinchi martaba tergrvchi Mirza Muhiddinning uyida bo‘lgan kichkinagina bir o‘ltirishda ko‘rgan edi. U, qirq yoshlardagi bir kishi…” (158-bet) Jarayonni yoritgan kitobda N. Olimov, aslida, nihoyatda katta kit bo‘lishiga qaramay, ish bitirish uchun kerakli odamlar oldida “tuproqday Hokisor” qiyofaga kirgani, ularga o‘zining shaxsiy uylarini berib qo‘ygani, o‘zidan kichik odamlarga ham yaltoqlanib yumushini to‘g‘rilab ketgani bir necha marotaba aytiladi. Bu jihatlar ham o‘zgarmagan holda roman qahramonining sifatiga aylanadi: «Saidiy eshikdan kirganda u shunday abjirlik bilan o‘rnidan turdi va shunday ta’zim bilan so‘rashgani qo‘l uzatdiki, o‘zining ko‘rimsizligi ustiga bu harakati bilan Saidiy darajasidan yana ming pog‘ona pastga tushib ketdi.

U, gap-so‘z, butun harakati bilan o‘zini hammadan past olar, xuddi shu yerdagilardan har biri ish buyursa ham bo‘laturg‘on va go‘yo shuni kutib o‘ltirganday tuyular edi. U, kishining yuziga hech qaramaydi; gapirganda yo kishining ko‘kragiga, yo yerga qarab muloyim tovush bilan gapiradi va doim iljayib turadi. Ammo Mirza Muhiddin uning piltaskg chiqqan do‘ppi-sini yaqin toj o‘rnida ko‘rar edi». (156-6)

Xullas, bu kitobning ham yana o‘nlab sahifalaridagi tafsilotlar yozuvchi diqqatiga tortilgan va romanga u yoxud bu munosabat bilan material qilib olinganki, ularning barchasiga to‘xtab o‘tirmay, kitobning oxirgi betiga alohida belgilab qo‘yilgan yozuvchi eslatmalarini keltirib cheklanamiz.

Agar yozuvchi o‘zining bilim va tajriba doirasidan xiyla chetda bo‘lgan bu ikki sud jarayonidagi gaplarga, ularning talqini aks etgan kitoblarga to‘la ishonib, ularga mutlaqo shubha qilmagan va bu romanda o‘z aksini topgan bo‘lsa, «O‘tmishdan ertaklarida A. Qahhor eslagan, o‘zi guvoh bo‘lgan, unchalik ahamiyatga ega emas voqealar (bilim yurtidagi dom-lalarning ayrimlari orasidagi millatparvarlik kayfiyatlari) romanga Saidiy kabi yoshlarni buzgan, yo‘ldan adashtirgan, maxsus uyushtirilgan harakatlar sifatida olib kiriladi. A. Qahhorning o‘zi va minglab o‘zbek bolalari ta’lim olgan maktablar yoshlarning ongini zaharlovchi o‘choqlar qiyofasida tipiklashadi. Shunisi ham qiziqki, qayta ish-langan variantlardan bu voqealar tasviri o‘rin olgan o‘limdagi IX bob ham butunlay olib tashlanadi. Albatta, shunday savollar tug‘ilishini kutib turibmiz: Axir roman o‘z nomi bilan roman-ku, unda voqealar hayotda qanday kechgan bo‘lsa, ayni shunday tasvir etilishi shartmi? Maqola muallifi yozuvchidan shuni talab qilyaptimi? Yozuvchining ijodiy huquqlarini inkor qilmoqchimi? Bir qarashda bu savollarda jon bor. Qolaversa, o‘zimiz hozirga qadar keltirgan misollar orqali muallifni foydalangan kitoblariga ortiqcha sadoqatda ayblagandek bo‘ldik.

Endi esa go‘yo undan o‘sha sadoqatni yana o‘zimiz talab qilayotgandaymiz. Axirbu — fikr-mulohaza yuritishdagi dualizmning — shubhaparastlikning o‘zginasi emasmi?

Yo‘q, unday emas!

Birinchidan, ushbu maqolaning asl maqsadi u yoki bu adabiy hodisaning aybdorini qidirish va uni oradan necha o‘n yilliklar o‘tib ulgirgach, oshkoralik bahona qoralash emas. Negaki, adabiyot ilmi birinchi navbatda o‘zining ilmiy-estetik mezonlari bilan farqlanishini, unga maqtov va ofarinbozliklar qanchalik yuk qo‘sha olmasa, birovni qoyil qilish usuli bo‘lib borayotgan turfa qoralovlar ham hech qanday ijobiy sifat bera olmasligini yaxshi bilamiz. Biz faqat tushunmoq-chimiz. Iste’dodli yozuvchi va uning otalarimiz o‘tmishi xususida talantli yozgan asarinigina emas, balki bu yozuvchiga ta’sir etgan, uning haqiqatlarini shakllantirgan turli hayotiy va siyosiy omillarni, asar yozilishiga sabab va asos bo‘lgan manbalarni anglamoqchimiz.

Ikkinchidan, ha, roman o‘z nomi bilan adabiy asar, ijo-diy fantaziyaga keng va chegarasiz imkoniyatlar ochiluvchi yirik epik dunyo. Unda uyushtirilgan voqea va xarakterlar muallif guvohi bo‘lgani hayotdagidan mutlaqr boshqacha, hatto unga teskari ham bo‘lishi mumkin. Biroq, “Sarob” o‘sha fantaziyaga, ayniqsa, tarixiy xayol va orzularga keng yo‘l ochuvchi boshqa asarlardan farqli o‘laroq, agar ta’bir joiz bo‘lsa, o‘ta konkret, zamonaviy asar edi. U zamon va siyosat talabi, yozuvchining pirbvard maqsadi, hatto omma ongu shuuriga ta’siri nuqtai nazaridan ham konkret siyosiy romandir. Uning g‘oyaviy pafosi (millatchilarga, islomparast va turkparast “g‘alamislar”ga nafrat ruhi, ularning yo‘liga kirish muqarrar halokatning garovi ekani!) aynan 30-yillar mafkurasiga hamohang bo‘lib, asar, birinchi navbatda, aynan shu o‘ttizinchi yillar odamlari o‘qib ta’sirlanishi uchun yozilgan. Bu fakt adabiy asarning umrboqiyligi masalasi bilan to‘qnash kelmay alohida mavjud bo‘lish huquqiga ega o‘ta qaysar faktdirki, uni darrov inqor etishga shoshilmaslik kerak. Undan ko‘z yumish ortiqcha qiyinchilik ham, tashvish ham tug‘dirmasligi mumkin, biroq, bu inkor muammoni ochilishiga emas, aksincha, uni yopib qutilishga yo‘l ochadi. Shundan kelib chiqib biz yozuvchining “Kokandskaya avtonomiya”, “Udar po natsionalisticheskoy kontrrevolyutsii” va quyida yana ko‘radiganimiz boshqa biryoqlama kitobiy tarixlarga ishonib, ularni hech o‘zgarmagan holda romanga (siyosiy romanga!) material qilib olganiga qanchalik e’tiroz bildirsak, uning o‘z boshidan o‘tgan hodisalarni, hayotiy tarixni yana o‘sha — g‘oyaviy vazifasi tayin asarga “umumlashib”, “gazak olib”, “urchib va o‘sib” kiritilganiga ham shunchalik afsuslanamiz. Va bu e’tirozlarni bildirar ekanmiz, yozuvchining o‘z qilayotgan ishini samimiy bajarganiga, qoralayotgan hodisalarini chindan ham bo‘lganiga ich-ichidan ishonyb, xalqining baxtli kelajagi uchun shu kuchlarning mahv etilishi shart, deb o‘ylaganiga, bir zum bo‘lsin, shubha qilmaymiz. Chunki, keyingi turg‘unlik yillari tajribasi ham shuni isbotlayaptiki, chin ma’nodagi erkning, oshkoralik va demokratiyaning yo‘qligi, baxtli hayot faqat VKP(b) rahbarligida qurilajak tuzumdagina reallikka aylanishi haqidagi ommaviy aldov jamiyatning katta qismini, ne-ne aqlli kishilarni ham yo‘ldan ozdirgan. Qolaversa, Abdulla Qahhor o‘z romanini juda ham yosh — 25-27 yoshda, bu yoshga xos barcha yutuq va qusurlar ta’sirida yozdi. Axir uning qo‘liga tushgan yuqoridagi kitobda bir emas, bir necha marta mana bunday “haqiqatlar” oshkor qilingan: “1917 yildan 1922 yilgacha ittixodchi-turkparastlar barcha maktablarni egallab olishdi va turk zobitlari yordamida o‘zbek yoshlari ongiga burjua millatchiligi, turkparastlik va islomparastlik g‘oyalarini qo‘yishga urinishdi”. (45-6.)

Bu ham mayli. Deyarli hamma ishonib turgan, eng yuqori pog‘onadagi rahbarlar ham hech qanday shubhasiz tasdiqlagan, hammasidan muhimi bo‘lsa, olamga haqiqat va adolatning yagona targ‘ibotchisi va posboni deb tanishtirilgan Moskovdek joydan kelgan davlat qoralovchisining ushbu rasmiy bayonotlariga ishonmaslik mumkinmi edi: “O‘rtoqlar, sizlar yaxshi eslaysizlarxi, 1920 yilda Buxarin va Preobrajenskiyning «Kommunizm alifbosi” kitobi chiqqan edi. Yaxshi bilasizki, sho‘ro yoshlari shu kitob asosida tarbiyalanardi. Mana endi shu kommunistik “og‘uvga qarshi boshqa bir og‘u topish kerak bo‘lib qoladi va Olimovning do‘sti, ustozi va hamfikri Musa Begiyev o‘zining «Islom alifbosinni yozadi…” (R. Katanyan. “Protiv Kasыmova, protiv kasыmovshinm”. Uzgiz. T. 1931 114-6. Bundan keyin faqat sahifa ko‘rsatiladi). Ha, yozuvchi bu talqinlarga samimiy ishonadi, ishonganini tasdiqlab, bu gaplarning ostiga chizish bilangina cheklanmay, hoshiyaga muhimlik “!” belgisini ham qo‘yadi. Bu va matbuotda har kuni qaytarilayotgan shunga o‘xshash “haqiqatlar” A. Qahhor uchun bolaligida tarbiya berishgani o‘z ustozlarining ayrim gaplariga jiddiy ma’no kiritgandek, ularning harakatlarida o‘sha paytda yoshlik tufayli to‘la anglamagani siyosiy tomonlarni, xavfni ochgandek bo‘ladi. Agar, Jek Londonning “Martin Iden” romanini o‘qish, munaqqid O. Sharafiddinov aytgandek, “Abdulla Qahhorga o‘z romanining kompozitsiyasini topib olishga yordam bergan” bo‘lsa, yuqorida tilga olingan kitoblar ta’siri asarning g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishini belgi-lanishida hal qiluvchi rol o‘ynadi. (Shu o‘rinda aytib ketish kerakki, O. Sharafiddinov ko‘chirma keltirilgan “Abdulla Qahhor” nomli kitobida (“Yosh gvardiya” nashr, 1988 yil, 48-bet) yozuvchining Jek London romanini o‘qigani haqida maqolalarida to‘xtalmaganini aytadi. Aslida esa, 1940 yilda Ma’ruf Hakimning.“Hayot qo‘shig‘i” nomli hikoyalar to‘plamiga yozgan maqolasida A. Qahhor “Martin Iden” romanini tilga oladiki, bu uning asardan xabari bo‘lganini isbotlaydi.)

Keltirilgan so‘nggi katta sitata A. Qahhor uy-muzeyidan topilgan, “Sarob” romanini yozishda u foydalangan kitoblarning uchinchisidandir. Bu SSSR Oliy Sudi prokurorining katta yordamchisi, davlat ayblovchisi R. P. Katanyanning qosimovchilar ustidan o‘qigan ayblovi jamlangan kitob bo‘lib, yozuvchi uni 1932 yilning 18 aprelida o‘qib tugatgan. Shuni aytish kerakki, bu nutqda ham konkret ayblardan ko‘ra baland pardalardagi siyosiy yorliqlar to‘la ustunlik qiladi. R. P. Katanyan o‘z nutqini nihoyatda o‘tkir iboralar, ko‘chirmalar, qochiriqlar, o‘xshatish va jonlantirish kabi badiiyat elementlari bilan obdon bezagan. O‘zbekistonda juda qisqa bo‘lishiga qaramay, bu ishlovlarining sof o‘zbekcha namunalardan tashkil topganidan ham bilsa bo‘ladiki, unga mahalliy korchalonlarimiz (balki Sotti Husaynga o‘xshagan kimsalar) astoy-dil ko‘mak bergan. U juda ustalik bilan qosimovchilar bahona mahalliy ommani “baran!”, “loshad!” deb nomlayvera-di. “Qur’oni karimdan boshlab maktablar uchun yozilgan darsliklargacha masxaralaydi, ignadek aybga tuyadek siyosiy yorliqni yopishtiradi va nihoyat sudlanuvchilarning aksariyatiga otuv hukmini talab qiladi, maqsadiga erishadi ham. Ayblov nutqining oraorasida sud raisasi M. I. Vasilyeva-Yujina uning gapini muloyimlik bilan to‘xtatib, turli mehnat jamoalaridan uyushtirib keltirilgan «xalq vakillariga” nafrat va g‘azabga to‘la ( holbuki hali sud tugagani yo‘q!) murojaatnomalarni o‘qittirib oladiki, bu ham R. Katanyanning ruhiga ruh qo‘shadi. (Qismatning o‘yinimi, kulgisinimi ko‘ring — shoir E. Vohidov suhbatlarining birida “Agar 1937 yilda Apresyan va Ivanovlar o‘zbek xalqining asl o‘g‘lonlari joniga sayyodlik qilishgan bo‘lsa, 1987 yilda bunday kirdikorni Gdlyan va Ivanovlar amalga oshirdi” qabilida gapirgan edi. Biz ko‘ryapmizki, bu an’ana hiyla ilgariroq — 1918 yil boshida dashnoqlar bosqini, 1930—32 yillarda bo‘lsa R. P. Katanyan va Ivanovlar (bu protsessda ham shu familiyali sud xodimi bor!) “sa’y-harakati” bilan muqaddima olgan ekan).

Asosiy gap shundaki, “Sarob»ning bo‘lajak muallifi bu nutqdan ham unumli foydalanadi o‘z asarida. Quyidagi kuzatishlarga e’tibor beraylik. Qosimovchilarning o‘z aksilin-qilobiy yig‘inlarini qachon va qayerda o‘tkazganliklari xususida qo‘l ostida arzirli dalillar bo‘lmaganidan R. Katanyan nutqining bir necha joyida mana bunga o‘xshash taxminni aytadi: «Xo‘sh shunday ekan, aksilinqilobchi — millatchilar o‘z maqsadlari yo‘lida yana boshqa yig‘inlardan ham foydalanmagan bo‘lishlari mumkinmi? Masalan, ular «gap”lardan foydalanishmas edimi? Albatta, ular “gap” yig‘inlaridan unumli foydalanishgan va u yerda o‘zlari uchun muhim bo‘lgan narsalar, ularni tinch qo‘ymayotgan, qiziqtirayotgan va diqqatlarini tortayotgan masalalar xususida suhbatlar qurishgan» (34-6).

O‘zbeklarning bu odati — “gap yeyishlari” Katanyanga keyin ham rosa ish beradi. Yuqorida aytilganidek, A. Qahhor uning nutqini o‘rganayotgan bir paytda (1932 yil bahori) Katanyan Toshkentda badriddinovchilarustidan ham xuddi shunday jarayon o‘tkazayotgan, bu jarayon ham matbuotda uzluksiz yoritilib turar edi. Mana shu protsessda so‘zlagan nutqida ham davlat qoralovchisi endi badriddinovchilarga nisbatan xuddi shu “daliliini jinoyatchilar o‘zlarining «gap”larida qora niyat va jinoyatlarini rejalashtirishganini keltiradi. Shu nutqida u birinchi marotaba ushbu gap yig‘ilishlarida “Farg‘ona vodiysida gullar ochilmay, bulbullar sayramay qo‘ygani, odamlar qayg‘uga botgani” haqida o‘zlarining “sentimental” she’rlarini o‘qigan shoirlarni, xususan, Cho‘lponni tilga olib o‘tadi. (“Uzbekistanskaya pravda” gaz. 1932 yil, 15 iyun soni) Shoirning bu tuhmatlarga munosabati, shaxsan uning boshidan o‘tgan voqealarning keyingi rivoji xususida yosh munaqqid M. Qarshiboyev “Sharq yulduzi” (1990 y., 10-son)dagi maqolasida batafsil yozdi.

Abdulla Qahhor bo‘lsa, Katanyanning bu kashfiyotini romanining asosiy voqealari rivojlanadigan, bosh qahramoni Saidiy xarakteri va psixologiyasini o‘zgartirib boradigan muhit sifatida o‘zlashtiradi. “Mast bo‘lish payshanbalari”, “gap majlislari” aksilinqilobiy, xalqqa qarshi kuchlarning yig‘iluv joylari, fitna va qo‘poruvchiliklarini rejalashtiradigan o‘choqlari sifatida talqin etiladi. Bunday o‘rinlar romanda nihoyatda ko‘pki, birma-bir eslab o‘tirishga hojat bo‘lmasa kerak.

R. Katanyan qosimovchilarni «fosh qilishini davom ettiradi: «Bosmachilik yanchilganidan so‘ng, unga qo‘yilgan yutuq boy berilgandan keyin aksilinqilobchilar sho‘ro apparatiga kirib olishga, zimmasiga sho‘ro hokimiyatining obro‘sini to‘kish vazifasi yuklatilgan kishilarni sho‘ro apparatiga tiqishtirishga qaror qildilar; shunday qilsinlarki, mehnatkash omma sho‘ro apparati timsolida o‘z apparatini his qilmasin, balki bu hokimiyat mehnatkashlar uchun yot, nafrat va inkorga loyiq deb o‘ylasin. Va birinchi galda ular uch muassasaga — sudlarga, kommunal xo‘jaliklarga va moliya organlariga joylashishny maqsad qilib olishdi… (10-6)

Qosimov chiqargan bunday hukmni mehnatkash aholi qanday kutib oldi! Biz bu yerda Is’hoq Qoridan eshitdikki, aholi Isaqulov yuziga tupurgan va bu tupuk Isaqulovning boshidan oshib sud idoralariga tushgan…» (20-6)

Yozuvchi bu gaplarning ostiga qizil qalamda chizib qo‘ygan va ulardan romanning turli o‘rinlarida unumli foydalangan.

“Sarobining birinchi bo‘lim, XXI bobida Saidiy Salimxonning taklifi bilan uning uyiga boradi. Agar bundan oldingi tashriflarda bu uyda Salimxon bilan bir shisha ichimlik atrofida «olamning koridan xoliroq suhbatlar” qurib o‘ltirilgan bo‘lsa, bu safargi tashrifga Salimxon alohida tayyorgarlik ko‘rib qo‘ygan edi. Saidiy uyga kirib xuddi Katanyan sanagan idoralarning mas’ul xbdimlarini ko‘radi, ular bilan suhbatlashadi va bu suhbat natijasi shu bo‘ladiki, u yer islohoti xususida ishtiyoq bilan yoza boshlagan romanidan ham soviydi. Katanyanning yozuvchi diqqatini o‘ziga tortgan qolgan gaplari bo‘lsa, o‘shanday suhbatlar elagidan o‘tib “o‘z to‘piga qaytgan”, endi o‘zi ham shunday odamlarni uyushtirib, boshqa yoshlarni ham tashkilotga Jalb etishga urinib yurgan Saidiining quyidagi fikrlarida qo‘l keladi:

“Bunday bayrog‘ning (turkparast, islomparastlar ko‘zlagan yashil bayroq, albatta — R..Q). tikilishini xohlagan har bir kishi partiya va kbmsomol safiga harqanday yo‘l bilan bo‘lsa ham kirib olsin. Sho‘ro idoralariga joylashsin. Sho‘ro apparatiga o‘rnashgan tashkilot vakili xalqni sho‘rolar hukumatidan bezdirishga shunday yo‘llarni tutsinki, xalq uning yuziga tupursin va bu tupuk, uning boshidan oshib, hukumat ustoli ustiga tushsin. «O‘z hukumatim” degan dehqonlar ommasini turli yo‘llar bilan shunday siqsinki, u “voy” deb har bir ko‘mak va’da qilgan kishiga qo‘l uzatsin». (249-bet)

Ochig‘ini aytish kerakki, biz bu solishtirishlar chog‘ida onglimizning bir chetida doimiy andisha sezib turibmiz.

Yozuvchiga besabab ayblar qo‘ygango tuhmat qilayotgandek bo‘lmayapmizmi? Qachondir xuddi shunday bo‘lishini bilgandek, yozuvchining o‘zi bizni ham ogohlantirgan emasmikin:

“Har bir yozilgan sahifaning «asli”ni o‘tmishdan qidirish kerakmas. Agar yozuvchilik turmushdan nusxa ko‘chirishdan iborat bo‘lsa, bundan oson ish bo‘lmas edi. Hayotdan aynan ko‘chirish, kitobdan ko‘chirishday gap. Kopiya kopiya bo‘lib qolaveradi».

Biz adibning bu gaplari nihoyatda to‘g‘ri, saboq bo‘larli o‘gitlar ekaniga bir muddat bo‘lsin shubhalanmaymiz, ularga amal qilishga, tarixiy va adabiy haqiqatlarga zaxa yetmasligiga jon jahdimiz bilan urinamiz. Zero, busiz mumkin ham emas. Biroq ruslarda “pero bilan yozilganni keyin bolta bilan ham o‘chirib bo‘lmaydi” degan qaysar naql bor. Biz har qancha ko‘zyumushga harakat qilmaylik, xuddi avvalgi kitob-larda bo‘lgani singari R. Katanyan nutqida ham yozuvchining o‘z qo‘li bilan chizib, yozib qo‘ygan o‘rinlari yana bizning ko‘zi-mizni ochishga majbur etadi va afsuski, roman matni oldimizdan chiqadi-da, bu belgilar bekorga qo‘yilmaganiga qayta-qayta misol tutaveradi: “Mana, Mirjamolovning ko‘rsatmalari. U aytdiki, 1926 yilda millatchilar o‘z yig‘inlarini «shaxmatchilar to‘garaklari” niqobi ostiga yashirganlar». (34-6. Gapning osti qizil qalamda chizib qo‘yilgan),

“Sarob”ning ikkinchi bo‘limining muqaddimasida hali to‘da niyatlarini anglab yetolmay yurgan Saidiy Abbosxonning uyida Muxtorxon va Mirza Muhiddinning shaxmat o‘ynab o‘tirgani ustidan chiqadi. Ularning ko‘zi shaxmatdayu tillarida bo‘lsa Saidiyni hayron qoldirgan sirli (albatta, aksilinqilobiy!) gaplar.

Avvalroq Qosimovga sudda berilgan xarakteristika romandagi Eshmatov obrazida qanchalik akslanganini ko‘rgan edik. R. Katanyan nutqida ham Qosimovning o‘ta qo‘pol va andishasiz ekani, haqiqat izlab qelgan odamlarni, hatto o‘z hamkasblarini (o‘z-o‘zidan, sofdil odamlarni) xonasidan quvib chiqargani bir necha joyda ta’kidlanib, u o‘z dushmanlaridan shafqatsiz o‘ch olgani aytiladi: “Qosimov Saidahmedovni oradan olib tashlashga majbur bo‘ladi. Endi boshqa —- Qosimov tomonidan qiynalgan, xo‘rlangan va tubanlashtirilgan sobiq xalq sudyasi Ibrohimxo‘jayev qoladi”. (6-6)

A. Qahhor Ibrohimxo‘jayevni xalq sudyasi Ibrohimov sifatida aks ettiradi. Agar Katanyan taqdim etgan S. Qosimov o‘z dushmanlariga: “Bu ishga aralashma, yo‘qsa men seni turmada chiritaman”, deya dag‘dag‘a qilgani aytilsa (22-6), “Sarob” qahramoni Eshmatov “xalq sudi Ibrohimov”ga: “Ortiq pachakilashmang, Ibrohimov, joningizga jabr qilasiz. Kim bilan gaplashayotganingizni bilasizmi?” deya o‘shqiradi. “Ishqilib ish shu darajaga yetdiki, Eshmatov pishqirib og‘zidan ko‘piklar sochdi va uni kabinetidan quvib chiqardi” (231-b) o‘qiymiz romandan.

Keyingi ikki nashrda Eshmatov obrazining mutlaqo yo‘q ekanligidan tashqari, o‘z-o‘zidan bu gap-so‘zlar ham tushib qolgan…

R. Katanyan nutqida A. Qahhorni eng ko‘p qiziqtirgan o‘rin “millatchilarning g‘oyaviy yo‘lboshchisi Musa Begiyev” haqidagi gaplar bo‘lib, yozuvchi bu sahifalarning deyarli hamma joyiga qayta-qayta belgilar qo‘igan, ostiga chizib borgan. Ular ham romanning turli salbiy qahramonlari tilida qayta yangraydi…

Agar e’tibor berilsa, “Sarob”ning ijobiy qahramonlari bir necha joyda “miyasi butun odam”, “mehnatkashni o‘ylaydigan rahbar” sifatida Y. Oxunboboyev nomini tilga olishadi. Qiziq, nega aynan va faqat I. Oxunboboyev? Biror joyda na Fayzulla Xo‘jayev, na Akmal Ikromov ismi o‘rtaga tushmaydi-ku?

Bu savolga quyidagicha javob berish mumkin.

Avvalo, qosimovchilik sud jarayonini yoritgan yuqorida eslatilgan har ikkala kitobda bir emas, bir necha marotaba “tovarish batrak” Y. Oxunboboyevga mehnatkashlar manfaatini himoya qilgan, millatchilarning fosh etiluviga yaqindan yordam bergan rahbar sifatida ta’zim qilinadi. Ularda ham na F. Xo‘jayevning va na A. Ikromovning biror joyda ismy uchramaydi. Yozuvchi bu holatni e’tiborsiz qoldirishi mumkin emas edi, albatta. Y. Oxunboboyev to‘g‘risidagi gaplar unga tasdiqlangan “daholik” sifatida ta’sir etgan, u bu masalada ham «tarixiy haqiqatidan chekinmaslikni o‘ylagan bo‘lishi mumkin.

Masalaning yana bir tomoni borki, endi bu odamni jiddiy mulbhazaga toldiradi.

Gap shundaki, 1939 yilning 14—19 iyun kunlari Sulaymon Azimov raisligida “Sarob” romanining navbatdagi muhokamasi bo‘lib o‘tgan edi. Uning 2-majlisida Nasrullo Oxundiy ham so‘zga chiqadi va ko‘pchilik qatori romanni qizg‘in himoya qiladi. Asarga tosh otgan H. Musayevning “Yosh leninchi” gazetasidagi maqolasini va ayni muhokamada so‘zlagan nutqini keskin tanqid qiladi. Uning gapidan ma’lum bo‘ladiki, Musayev maqolasi bosilgandan keyin unga qarshi “Pravda Vostoka” (!) gazetasidagilar “Yosh leninchi” redaksiyasiga maxsus norozilik xati yozishgan. Hatto Musayevni prokuror chaqirib tanbeh bergan. Shundan keyin stenografistikaning aybi bilan bo‘lsa kerak (uning familiyasi — Nig‘matullina), quyidagi uslubiy to‘mtoqroq gaplar bo‘lib o‘tadi:

«Oxundiy: … Yana bu yerda chiqib so‘zlagan o‘rtoqlar butun masalani shu vaqtda kirgizmadi, butun shu 20-yildan tortib kolxoz qurilishigacha bo‘lgan romanda yo‘q, shular kirishi kerak edi, deb da’vo qilamiz… Hatto romanning keltirilgan misollarini ham xuddi shunday bo‘lganini qayd qiladiki, Abdulla Qahhor millatchilarni tuzuk ko‘rsata olmagan (emish). Xalq dushmani Ikromovlar va ularning dumlarini butun tadrijiy ravishda ko‘rsata olmagan. Musayev muzokarasida shunday ko‘rinadi.

(Zaldan Musayev: — U vaqtda ularni fosh qilishmagan edi!)

A. Qahhor: — Endi bilayotibsizmi uni?» (“Stenogramma disputa po romanu A. Kaxxara «Sarob”. Sentr. Gos.Arxiv UzSSR. Fond.№ 2356, Yed. xr. 56, str. 85.)

Qiziq, demak… A Qahhor “Ikromov va ularning dumlarini” oldindan bilgan. Bilganki, ularning hatto nomini ham romanga kiritish to‘g‘ri ish bo‘lmaydi, deb hisoblagan. Y. Oxunboboyev bo‘lsa boshqa masala, u haqda asarda xohlagancha ijobiy fikr aytmoq mumkin. Bunday fikr oqimini N. Oxundiyning davom etib aytgan ushbu gaplari yanada tasdiqlaydi:
“Hatto bu roman bir vaqtda muzokara qilingan vaqtda uni taqriz qilgan o‘sha vaqtdagi xalq dushmanlari unga o‘lib-tirilib Akmal Ikromov tipini va shunga o‘xshagan rahbarlar tipini kirgizishni tavsiya qilgan edilar”. (O‘sha manba, 86-bet).

Demak, yozuvchi o‘z pozitsiyasida nihoyatda sobit turgan. U romanga kiritish taklif etilgan rahbarlarni ham, bu rahbarlar bilan iliq munosabatda bo‘lgan, ularga mehri bor ijodkorlarni ham “xalq dushmanlari” ekanini oldindan sezgan. A. Qahhorning bu sifatlarini juda yaxshi bilsa kerakki, N. Oxundiy quyidagi gaplarni aytganida yozuvchi hech qanday e’tiroz bildirmaydi va ularning rost ekanini sukut bilan tasdiqlaydi:

“O‘sha vaqtda 18 lar sifatida chiqib, xalq dushmani Segizboyevlarga qadar bo‘lgan harakatdan ularning shunday bir narsa(si)ni ko‘tarib roman yozib chiqqan odam bormi edi. («Sarob»dan bildik. U Abdulla Qahhorni chaqirib so‘radi — yana kimlardan shubhangiz bor, dedi. Murodxo‘ja domilla to‘g‘risida yana kimlarni bilasiz, degan savolni berdi… shuning kabi haligi Abbosxon, Salohiddin, Murotxo‘ja domilla tiplari orqali Otajon Hoshimov, Fitrat, Alaviy kabi yozuvchilar Saidiyning hayotida o‘zlarining kundalik mavzularini ko‘ra boshlasalar kerak”, (86-bet)

Bu gaplar yana bir marotaba tasdiqlaydiki, “Sarob” romani o‘z zamonasida nafaqat badiiy asar, balki siyosiy hujjat sifatida ham qabul qilingan va bu xolatni yozuvchining o‘zi jiddiy inkor etmagan. Y. Oxunboboyevdai farqli o‘laroq, 20-yillardan boshlaboq atrofida goh tanqidiy, goh shubhaga to‘la mulohazalar urchiy boshlagan F. Xo‘jayev, A. Ikromov kabi rahbarlarning asarda tilga olinmasligi ham shundan dalolat beradi. Balki, oxirgi masala yanada chuqurroq va sirliroq sabablar bilan izohlanar…

Shuni ham aytib ketaylikki, qosimovchilar va badriddinovchilar ustidan o‘tkazilgan sudlar faqat A. Qahhorning emas, balqi boshqa qator shoir-yozuvchilarning ham qo‘liga qalam olishiga turtki bergan. Maqola, she’r, murojaat degandek. Xususan, Ziyo Said va Nazir Safarovlar birgalikda “Tarix tilga kirdi” nomli pyesa yozishgan bo‘lsa, Hamza nomidagi teatr uni sahnalashtirib, hatto Maskovdan ikkinchi marotaba kelgan, badriddinovchilarni “fosh qilayotgan” sud guruhini maxsus taklif qilib qo‘yib ham berishgan.

Endi maqola pirovardida javob berishga va’da qilganimiz savollarga qaytaylik, Xo‘sh, “Sarob” romani nega va qachon qayta ishlangan? Bunga yozuvchini nimalar majbur etgan?

Biz “Uch «Sarob” nomli maqolamizda romanning qayta ishlanishiga asosiy sabab unga nisbatan aytilgan adolatsiz tanqidiy fikrlar edi, degandek xulosa chiqargandik. Hozir esa bu xulosamiz unchalik ham to‘g‘ri emasligiga o‘zimiz amin bo‘ldik. Chunki bu adolatsiz tanqidga, yuqorida aytganimizdek, maxsus uyushtirilgan disputlarda, qator maqolalarda o‘sha paytning o‘zidayoq tegishli javob berilgan, yozuvchi va uning romani yakkalanib qolmagan. Undan tashqari, tanqidning eng jiddiy e’tirozlaridan biri — romanda millatchi unsurlarning keng ko‘lamda fosh qilinmagani, ijobiy kuchlarning esa passiv ko‘rsatilgani edi. Yuqoridagi solishtirishlardan bo‘lsa biz, shu narsaga guvoh bo‘ldikki, qayta yozish jarayonida yozuvchi bu talablarning aynan teskarisini qilgan ekan. Avvalo, millatchilar soni va sifatini qisqartirgan — Eshmatov, Serov, Hamid, Rahmonberdi, Badaljon, Mamajon domla kabi o‘nlab sho‘ro hokimiyati dushmanlarining obrazi keyingi nashrlarda yo‘q. Ulardan Saidiy kabi yoshlarning ongini zaharlagan, turk zobitlari va millatchi to‘dalar uyasi bo‘lmish maktablar bilan bog‘liq epizodlar mutlaqo olib tashlangan. Qolgan salbiy qahramonlar gap-so‘zlari, harakatlari, kirdikorlari ham keskin sifat qisqarishiga uchragan.

Ijobiy kuchlarning kuchaytirilishi talab qilingani holda o‘quvchi keyingi nashrlarda Barot singari Murodxo‘ja domlalar bilan shafqatsiz olishuvchi gazeta xodimini ham, jinnilikdan “kolxoz tuzilishining yetakchisi” darajasigacha o‘sadigan Sarimsoq tarixini ham uchratmaydi. Uning ustiga asosiy ijobiy kuchlardan biri bo‘lmish Ehsonning talaygina siyosiy xushyor, g‘oyaviy pishiq gaplari ham tushib qolgan. Yana shunisi ham borki, bu qisqartirishlar katta-katta hajmda amalga bshirilgan bo‘lib (olib tashlangan boblarning o‘zi beshta!), ular o‘zi bilan birga juda ko‘p badiiy topilmalarni, o‘quvchining esida qoladigan qismatlarni ham olib ketgan, Nega? Axir, tanqid bunint aksini talab qilgan edi-ku?!

Gap shundaki, asarning qayta yozilishiga o‘sha paytda bildirilgan tanqidiy fikrlar deyarli ta’sir etgan emas. Chunki, ularning aksariyati o‘sha davrning o‘zidayeq inkor qilingan yo‘lib, yozuvchi tomonida har ikkala tanqiddan ham ko‘ra qudratliroq bir kuch — davlat siyosati, uning hokim mafkurasi tuzdi. 1938 yili omma qo‘liga yetib borgan “Sarob” nomli siyosiiy, uning ustiga badiiy baquvvat, psixologik nuqtai nazardan ta’sirligina roman, Lenin iborasi bilan aytganda, “ayni vaqtida yozilgan asar” edi. Xuddi shuning uchun ham har bir uyushtirilgan muhokama va maqoladan yanchilib, muallifini bo‘lsa mahkum qilib chiqqan asarlardan farqli o‘laroq, “Sarob” nafaqat o‘zini, balki avtorini ham bir emas, bir necha marta sog‘ olib chiqdi, hatto mukofot bilan olib chiqdi…

Asar keyinroq, 1953 yilda Stalin o‘lgach, mamlakatda boshqacha, iliq shabadalar esa boshlagan, KPSS XX syezdi “dohiy” shaxsiga sig‘inishni va uning o‘tkazgan siyosatini qoralagan bir paytdagina qayta yozildi. Chunki, tarix sal bo‘lsa-da, endi boshqacha “tilga kira boshlagan”, hamma ishonib yurgan gaplarning aksariyati yolg‘on ekani, oz bo‘lsa ham, aytila boshlagan edi. Va Abdulla Qahhor, zamonni, uning evrilishlarini nozik his qilgan yozuvchi bu o‘zgarishlarning kuchini, ovozini, ruhini tezdan sezmasligi mumkin emas edi. Shuning uchun o‘zining 50 yillik yubileyi munosabati bilan chiqarilajak 3 tomlik “Tanlangan asarlari»ning tomi — «Sarob”ga alohida e’tibor, berdi. 60-yillarning o‘rtalariga kelib bo‘lsa qatag‘on qilingan o‘zbek adiblarining nomigina emas, dastlabki asarlari ham hayotga qaytayotganini kuzatgan yozuvchi navbatdagi olti tomlikning birinchi tomiga yana qalam tekkizdi. Zero, endi busiz mumkin ham emas edi.

Chunki… “Kim qanday yashasa, shunday o‘ylaydi”.