Ёзувчи ва жамоат арбоби Сарвар Азимов таваллудининг 95 йиллигига бағишланади.

   Тарихимизга назар солсак ўтмишнинг турли даврларида, шунингдек яқин тарихимизда ҳам ўз истеъдоди, ташкилотчилиги билан халқаро майдонда катта обрў-эътибор қозонган кишилар кўп бўлганига амин бўламиз. Афсуски биз уларнинг тириклигида қадрига етмаганимиз камдек, вафотидан сўнг ҳам уларни эслаб хотирлашни ёдимиздан чиқариб қўймоқдамиз.20 асрдаги ана шундай шахслардан бири таниқли дипломат, давлат ва жамоат арбоби, адиб ва драматург, адабиётшунос Сарвар Азимов эди…

САРВАР АЗИМОВНИ ҚАЧОН ХОТИРЛАЙМИЗ?..
Умид БЕКМУҲАММАД

Тарихимизга назар солсак ўтмишнинг турли даврларида, шунингдек яқин тарихимизда ҳам ўз истеъдоди, ташкилотчилиги билан халқаро майдонда катта обрў-эътибор қозонган кишилар кўп бўлганига амин бўламиз. Афсуски биз уларнинг тириклигида қадрига етмаганимиз камдек, вафотидан сўнг ҳам уларни эслаб хотирлашни ёдимиздан чиқариб қўймоқдамиз.20 асрдаги ана шундай шахслардан бири таниқли дипломат, давлат ва жамоат арбоби, адиб ва драматург, адабиётшунос Сарвар Азимов эди.

Афсуски таваллудига 95 йил тўлган бу йил ўзбек матбуотида негадир Сарвар Азимов ҳақида бирон бир мақола, ёднома чоп этилганини учратмадим.Хўш, бугунги ёшлар учун Сарвар Азимовнинг фаолияти наҳотки ибратли бўлолмаса? Чунки, мен мақола ёзиш жараёнида ҳатто ўрта ёшдаги ижодкорлардан ҳам сўраб кўрдим-улар фақат Сарвар Азимовнинг номинигина билишини, асарларидан, фаолиятидан ҳатто бехабар эканлигини айтишди. Демак, бу ШАХС ҳақидаги чорак асрлик сукунат ғоятда илмли, қаътиятли инсоннинг қирралини кўпчиликка номаълум қилиб қўйди.Хўш, Сарвар Азимов ким эди? Унинг тарихимизда тутган ўрни қандай?

Сарвар Азимов атоқли шоир Ҳамид Олимжоннинг укаси бўлиб 1923 йил 20 майда Жиззахда туғилганди. Марҳум адабиётшунос , Ўзбекистон Қаҳрамони Озод Шарафиддинов ёзишича, “унинг Азим гувурга ўхшаган кўпни кўрган донишманд бобоси бўлган, онаси Комила ая эса ўзининг меҳрибонлиги ва ғамхўрлиги билан фарзандларининг улғайишида чуқур из қолдирган. Бу оила халқимизга Ҳамид Олимжондек сара ижодкорни берган. Сарвар ака Ҳамиднинг туғишган укаси эди, тўғри, она бир, ота бошқа эди. Ҳамиднинг отаси тасодифан дарахтдан йиқилиб ҳалок бўлади.Комила ая жўжабирдай фарзандлари билан бева қолади. Азим бобо бошлиқ оила катталари маслаҳатлашиб, Комила аянинг ҳам розилигини олиб, уни Олимжоннинг укаси, Азим бобонинг яна бир ўғли Аҳмаджонга беришади. Шундан кейин дунёга Роҳат, Сарвар, Сабоҳат ва Муҳаббатлар келишади” (“Ижодни англаш бахти” китоби, Т, 2004 йил 455 бет).

Болалигидан илмга, китобга ҳавас руҳида камол топган Сарвар ўз таржимаи ҳолида “ Мен ўқишдан, китоб кўришдан қайтган бола бўлмадим. Шўхлигим ўзимга яраша.Ўйнаб чарчамасдим.Тошкентдай катта шаҳарда ( Ҳамид Олимжон Тошкентда Зулфияхонимга уйлангач аяси ва укаларини ҳам пойтахтга кўчиртириб келган, Сарвар ҳам шу тарзда бу гўшада вояга етиб ўқиганди-У.Б.)эса қишлоқ боласини чалғитадиган нарсалар етиб ортарди. Лекин ўқиш меним тиниқ ҳавасим эди. Мураббийларимиздан бирининг “бу бола ўқишни, ўқиш бу болани яхши кўради” дегани ҳалиям эсимда.Балки ҳазил устида айтилган гапдир бу. Ёки? ..Ким билсин.Мен учун яна бир муҳим мактаб Ҳамид Олимжоннинг саралаб йиғилган, адабиёт ва санъат асарларига чунон бой кутубхонаси бўлди. Унинг ичидан чиқмасам дердим, ҳатто аямлар буюрган иш ҳам малол келарди”, дея ёзиб ўтганди. Ана шундай илмга ҳавас руҳида камол топганидан у Ўрта Осиё Давлат Университетида таҳсил олади. Маълумки унинг ўқиш даври 2 жаҳон уруши пайти ва ундан сўнгги оғир давр-1942-46 йилларга тўғри келди.

Маълумки уруш даврида Москва ва Ленинграддан А.Якубовский, Е.Бертельс, В.Жирмунский,Д.Благой, Б.Мейлах, А.Боровков сингари кўплаб олимлар Тошкентга келиб университетда талабаларга маъруза ўқишар, ижодий-илмий жамоатчилик орасида турли тадбирлар ўтказиб туришарди. Озод Шарофиддиновнинг ёзганидек, “бундай сарбаланд олимлар ёнида юриб, улардан таҳсил олиб, “мулла” бўлмасликнинг иложи йўқ эди. Айни ўша кезларда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасида бўлиб турадиган адабий кечалар, баҳс-мунозаралар, янги асарлар муҳокамалари, у ёки бу ёзувчининг ижодий кечалари ҳам Сарвар Азимов учун иккинчи дорилфунун бўлган эди. Уларнинг биронтасини канда қилмайдиган Сарвар Азимов шу тарзда адабиёт дошқозонида обдан қайнади”.

Афсуски 1945 йилда Ҳамид Олимжон укасининг интилишларидан умидвор бўлиб, унинг келажагини кўролмай вафот этиб кетади..

Сарвар бу машъум воқеадан қанчалик ўкинмасин, олдга қўйган режаси томон интилиб аспирантурада таҳсил олади ва Ҳамид Олимжон ижоди бўйича тадқиқот ишлари олиб бориб номзодлик ишини муваффақиятли ёқлайди. Сўнгра 1948-55 йиллари ЎЗФА тил ва адабиёт институтида илмий ходим, бўлим бошлиғи, директор ўринбосари,1955-56 йилларда Марказқўмда фан ва маданият бўлим мудири, 1956-57 йиллари Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг биринчи котиби, 1957-59 йиллари Ўзбекистон маданият министри, 1959-69 йиллари Ўзбекистон министрлар кенгаши раисининг ўринбосари, республика ташқи министри, 1969-74 йиллари собиқ иттифоқнинг Ливандаги, 1974-80 йилларда Покистондаги фавқулодда ва мухтор элчиси, 1980 -88 йиллари яна Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг биринчи котиби, 1988-91 йиллари республика ташқи ишлар министри, 1990-91 йиллари республика Президенти Кенгашининг аъзоси сифатида фаолият кўрсатади.

Сарвар Азимов адабиёт институтидаги фаолияти даврида мактаблар учун Ўзбек адабиётидан дарсликлар яратишга бош бўлади. Озод Шарафиддиновнинг хотирлашича, “ ўша пайтда кўп йиллардан бери мактабларда ўзбек адабиёти тайинли дастурсиз ва ҳеч қандай дарсликсиз ўқитилар эди. Ўқитувчиларнинг умри материал қидириш билан ўтарди.Қаердаки адабиёт тўғрисида, ёзувчи ҳақида шапалоқдек материал чиққан бўлса, уни қидириб топиб, чатиб-ямаб, олақуроқ ҳолга келтиришар ва ҳар ким ўзбек адабиётини билганича ўқитарди.”. Ана шундай ҳолатда Сарвар ака ўзи ибрат бўлиб мактаблар учун дарслик яратади.

1956-57 йиллардаги Ёзувчилар уюшмасига раҳбарлик даврида, шахсга сиғиниш йиллари қатағонга учраб қамоқдан келган кўплаб адибларнинг оқланиши, уларга шароит яратиб бериш, асарларини чоп этдиришгаям бош бўлади.Шу билан бирга 1957 йилда илк бора халқаро тадбир-Осиё ва Африка ёзувчиларининг биринчи конференцияси очилишида ўзининг катта ташкилотчилик қобилиятини кўрсатади.Энг асосийси 1957 йилда Чилонзор мавзесида қурилган уйлардан ёзувчилар учун 30га яқин квартира ажратиб олдиришга эришади.

Маданият министри сифатидаги фаолиятида олис туман, чекка қишлоқларда маданият уйлари, кутубхоналар, мусиқий ансамблларнинг ташкил этилиши, Москвада бўлиб ўтган Жаҳон ёшлар фестивали намунали бўлиб ўтишига ўз ҳиссасини қўшади.

Ўн йиллик ташқи ишлар министри даврида БМТ ва бошқа халқаро минбарлардан нутқ сўзлайди, халқаро ташкилотлар билан ишлаш тажрибасини бойитади ва сўнгра 11 йил Ливан,Покистон давлатларида элчи сифатида ишлаш даражасига эришади.

Россиядаги “Международная жизнь” интернет нашрида қаҳрамонимизнинг дипломатлик фаолиятидан яхшигина хабардор Михаил Цвигун Ливандаги, Игор Халевинский Сарвар Азимовнинг Покистондаги фаолияти, ушбу давлат раҳбарлари билан дўстона алоқалари ҳақида мисоллар билан сўз юритишганидан билса бўладики, у ўз даврининг нуфузли шахсларидан бири бўлган.

Айни пайтда табиатан босиқ, вазмин Сарвар Азимов илмий фаолиятини ҳам давом этдириб, филология фанлари доктори даражасига, профессор унвонига ҳам эга бўлади.Озод Шарафиддинов қаҳрамонимизнинг докторлик ишини ёқлаган ҳолатни шундай тасвирлаб ўтадики, бунда ҳам ибратли воқелик бор: “ Сарвар Азимовнинг бир ажойиб хислати бор эди-у албатта, эл қатори, ҳаммага ўхшаган, ҳаммага ўхшаб умргузаронлик қиладиган, оиласи, бола-чақа ташвиши билан яшайдиган одам эди. Айни чоғда у ҳаммага ўхшамасликка, ҳамма ишда ўз йўлидан боришга, ўзига хос қиёфасини йўқотиб қўймасликка ҳаракат қиларди. Ҳарҳолда, унинг эътиқодига мос келадиган, синалган яшаш принциплари бор эдики, баъзан одамларнинг таъна-дашномларига дуч келсада уларга оғишмай амал қиларди.

Сарвар аканинг докторлик ҳимояси Гогль кўчасидаги 70-уйда-Фанлар академиясининг конференц залида бўлди. Ўша куни кенггина зал йиғилганларни сиғдира олмади. Одамлар ичида олимлар ҳам, шунчаки томошаталаблар ҳам кўп эди. Яширишга ҳожат йўқ-меҳмонлар ичида зиёфат иштиёқида келганлари ҳам етарли эди. Гап шундаки, ўша кезларда диссертация ҳимоясидан кейин дастурхон ёзиш, банкет қилиш, олим бўлганини “ювиш” борган сари чуқур томир ёймоқда эди. Ўзбекнинг табиатида борми-билмадим-ҳар ҳолда ,бу борада ҳам мусобақалашиш, ҳаммадан олдинда бўлиш авж олганди.Оқибатда, баъзи банкетларда 200-300 киши иштирок этадиган, карнай-сурнайларнинг ғат-ғути тинмайдиган росмана тўйдай ўтарди. Одамлар “фалончининг диссертациясида нима янгилик бор экан?” деб сўрашмас, “ҳимоядан кейин дастурхон қандоқ бўлди?” деб сўрашарди. Албатта олий рутбалик олимнинг дастурхонидан баҳраманд бўлиш ҳар куни ҳам насиб бўлаверадиган иш эмас. Ахир, бунақа дастурхоннинг тавсифи таърифга сиғмайди-унда қўзиқориндан тортиб, осетра балиғигача, Франциядан келтирилган винолардан тортиб, Америка вискиси ва арман коньякларигача ҳаммаси муҳайё…

Биз кекса адабиётшунос Порсохон ака Шамсиев билан ёнма-ён ўтириб, ҳимоядаги гапларни чала-чарим тинглаб, олимларнинг эзмалигидан ранжиб ўтирибмиз. Баъзан ҳадемай ёзилажак дастурхоннинг ноёб ва тасиқ таомларини шивирлашиб гаплашиб, бир-биримизнинг иштаҳамизни қитиқлаб қўямиз. Ниҳоят, ҳимоя тугади, ҳисоб комиссияси овоз бериш якунларини эълон қилди, кенгаш раиси диссертанни табриклади, диссертант миннатдорчилик билдирди. Мана, ҳозир у камтарлик билан ерга қараб туриб, “энди ҳамманглар, марҳамат, бир пиёла чойимизни баҳам кўрасиз” деб илтижо қилади. Лекин диссертант негадир одамларни таклиф қилишга ошиқмаяпти. У стол устидаги қоғозларини йиғиштириб, папкасига жойлади-да, аста ўрнидан туриб, бир-икки одам билан хайр-маъзур қилиб чиқди-кетди. Зиёфат дардида келганлар оғизлари очилганча қолишаверди. Порсохон ака билан икковимиз ҳам бир-биримизга тикилиб, сўлакларимизни ютганимизча қолавердик. Кейин Порсхон ака “Ҳе,ўша..” деган маълум сўзлар билан воқеага муносабатини билдирди. Сўнг икковимиз ҳам чўнтакларни қоқиштириб, бор пулимизни санаб кўрдик-да, яқин ўртадаги ресторанга йўл олдик…

Сарвар Азимов эса аллақачон эскириб, бачкана бўлиб қолган, ҳақиқий зиёлиларга сира ярашмайдиган ,мечкайлик байрамидан ўзга нарса бўлмаган одатдан устун туришини, бу масалада одамларнинг гап-сўзлари-ю, ғийбатларидан мутлақо чўчимаслигини намойиш қилиб чиқиб кетганича, гўё ҳеч нарса бўлмагандек ўз фаолиятини давом эттираверди”.

Адабий-илмий фаолияти давомида эса ҳикоя ва қиссалар, киносценарийлар, рисолалар ёзди.Шу билан бирга масъулиятли раҳбарлик ишларини ҳам уддалади.

Ана шу раҳбарлик йиллари давомида у ташкилотчилик қобилияти, қаътиятлилиги, ғоятда маданиятлилиги, вақтнинг қадрига етишдек ноёб фазилатлари билан ўзгаларга ибрат бўлади. Бу ҳолатни Озод Шарафиддинов шундай шарҳлаб ўтгандилар: “Сарвар Азимов умри давомида ҳар хил масъулиятли лавозимларда ишлади ва қаерда ишламасин, ўзининг раҳбарлик санъатида ноёб хислатларга эга эканини намойиш қилди. Унинг ташкилотчилик қобилияти ҳам зўр эди. Сарвар Азимов талабчан, бир сўзли, қаттиққўл одам бўлган.Теварагида ҳамиша қаътий тартиб бўлишини, ҳамма ишлар саришта бўлмоғини талаб қилган. Айни чоғда у одамларга яхшилик қилишни ҳаётининг асосий шиори қилиб олган эди. Ҳар ҳолда, мен уни таниган ва билган одамлардан Сарвар ака тўғрисида шикоятомуз гаплар эшитмаганман.Тўғри, баъзи бир ёзувчилар билан унинг ўртасида анча кескин баҳслар бўлганидан, унинг юзига қаттиқ-қаттиқ гаплар айтилганидан хабарим бор.Лекин булар ўткинчи гаплар эди. Яхлит олганда эса у ўз фаолияти билан янги ўзбек адабиёти тарихида чуқур из қолдирди. Ана шу ҳар томонлама, иқтидорли ва истеъдодли инсоннинг умр йўлини ўйласам, бир нарсага ҳайрон қоламан, ҳатто шундай одамнинг ҳаёти ҳам фақат ғалабалардан, кўтарилишлардан иборат бўлган эмас, муайян ишлари, муайян хизматлари учун у мукофотлар ҳам олган, албатта, лекин одамларнинг бир оғиз мададига муҳтож бўлган кезларда, уларнинг биронтасидан уни ёқловчи сўз эшита олмай, изтиробга ҳам тушган”.

Хўш, раҳматлик Озод акадек мунаққид тан берган Сарвар Азимовнинг умр йўлларидаги қайғули, “ баъзи бир ёзувчилар билан унинг ўртасида анча кескин баҳслар бўлганидан, унинг юзига қаттиқ-қаттиқ гаплар айтилган” ҳолат қандай бўлганди?

Бу ҳақда Ўзбекистон Халқ Ёзувчиси Тоҳир Малик шундай фикрда: “Сарвар ака юқори мартабаларда ишлаганлари учунми, ички тартиб-қоидаларни ҳам шу даражада бўлишини талаб қилганлар.Шулардан бири-у кишининг қабулхоналарига етиб бориш қийинроқ эди.Бу ҳол халқ орасида “бюрократлик” деб аталиб қораланарди. Тўғри, раиснинг хонасига ҳамма ҳам киравермасди. Ўринбосарлар ҳал қиладиган масалалар бўлса, уларнинг қабулига юбориларди. Раис кўпчилик учун хизмат қилардилар, ишлари кўп эди. Москвага ва хорижга сафарлари ҳам кўп бўларди.Номи улуғ ёзувчилар зарур юмушлари бўлса-бўлмаса раис ҳузурига кириб, соатлаб гап сотардилар.Ёзувчилар уюшмасидаги мажлислар камлик қилгандай, Марказқўм ва бошқа расмий идоралардаги йиғилишларга боришлари шарт эди.Бундай ҳолат Комил Яшин даврида ҳам мавжуд эди. Лекин нима учундир баъзилар ўтган кунларни унутиб, янги раисдан норози бўлардилар.

Бир куни “Шарқ юлдузи”даги хонамда ўтирганимда Ҳабибулла Қодирий кириб келдилар. Машқлари сал пастроқлиги сезилиб турибди. Билсам, Сарвар Азимов банд эканлар, қабул қилмабдилар. Ўринбосарга учрашишлари лозимлигини айтибдилар. Бунақа ҳолат ҳамма идораларда учрайди. Агар мақсад бир маслани ҳал этиш бўлса, бошлиққа ёки ўринбосарга учрашиш аҳамиятсиз гап. Муҳими-маслани ҳал этиш.Бироқ, улуғ устознинг ҳурмати инобатга олинса, Ҳабибулла ака учун 2-3 дақиқа вақт ажратиб, гапларини эшитсалар ҳам бўларди.Сўнг: “бу ташвишларингизни муовиним ҳал қилиб беради, ишнинг боришини ўзим назорат қилиб тураман”, десалар янада олам гулистон эди. Лекин, айтганимдай, юқори идораларда ишлаганларининг ҳавоси сезилиб қоларди …” (“Ёзувчининг бахти ва бахтсизлиги” ( Т,”Шарқ-зиё-заковат” нашриёти, 2017 йил).

Озод Шарафиддинов ҳам Сарвар аканинг уюшмадаги раҳбарлик фаолиятини шундай ёритиб ўтгандилар: “ у уюшмага келгач, ишни қаътий тартиб интизом ўрнатишдан бошлади. Уюшмада ишлайдиган ҳар бир ходим, ҳар қайси маслаҳатчи ўз вазифасини сидқидилдан бажармоғи керак эди. Ёзувчилар уюшмаси бекорхўжалар саланглаб юрадиган, гап сотиб валақлашиб ўтирадиган кўнгилочар гузар эмас.Бошқалардан талаб қилмоқ учун раҳбар, аввало, ўзига талабчан бўлмоғи керак. У ишини шундай уюштирдики, келгандан кейин унинг бирор дақиқа ҳам бекорчи вақти бўлмас эди. У ҳатто ёзувчиларни қабул қиладиган вақтини ҳам аниқ режалаштириб қўйди ва бунга қаътий амал қилди. Котибият мажлислари, секцияларнинг ишлари ҳам қаътий режа асосида ўтказиладиган бўлди”.

Озод ака ва Тоҳир акаларнинг хотиралари Сарвар Азимовнинг уюшмага иккинчи раҳбарлик йиллари-1980-88 йиллардаги фаолияти ҳақида.Ҳа, ВАҚТнинг қадрига, қаътий тартиб интизомга ҳамма риоя қилиши керак…

Ҳурматли адибимиз Тоҳир Маликнинг “Ёзувчининг бахти ва бахтсизлиги” ( Т,”Шарқ-зиё-заковат” нашриёти, 2017 йил)китобида Сарвар Азимовнинг Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасига тайинланиши, раҳбар сифатида қилган эзгу ишлари ҳақида тўхталиб ўтилган:

“Ўзбеклардан чиққан Фавқулодда ва мухтор элчилар орасида Нуриддин Муҳиддинов билан Сарвар Азимовнинг обрўйи зиёлилар орасида баланд эди. Сарвар Азимов Ўзбекистон ташқи ишлар министри лавозимида БМТ минбаридан нутқ сўзларида ҳамма фахрланганди. 1956 йили Ўзбекистон ёзувчилари уюшмасини бошқарган кезларидаги фазилатларини катта авлод унутмаганди…”

“ Сарвар ака иш бошлаган дастлабки кунлариданоқ Ёзувчилар уюшмаси мавқеини кўтариш ҳаракатини бошладилар. Қарангки, 2-3 миллион аҳолиси бор Гуржистон ёзувчилар уюшмасининг аъзолари мингдан ортиқ, Ўзбекистон ёзувчилар уюшмасининг аъзолари эса 400га етмас экан. Албатта, бадиий адабиётнинг салмоғини уюшма аъзоларининг сони белгиламайди. Ҳазрат Навоий даврларида уюшма ҳам, аъзолари ҳам бўлмаган.Лекин Совет тузуми даврида ёзувчиларга яхши шароит яратиб берилиши учун аъзолар сонининг аҳамияти бор экан. Шуни эътиборга олиб, вилоятларда уюшманинг кўчма мажлислари ўтказилиб, унда кўплаб ёшлар аъзоликка қабул қилиндилар. Ҳатто, китоблари чиқмаган, аммо умидли ёшларни ҳам қабул қилишди.Бу ҳаракат эътиборли ёзувчилар томонидан танқид ҳам қилинди ва танқидда жон бор эди.Ёшлар умидли, аммо барчаларини қобилиятли деб бўлмасди. Чўғ бор эди, аммо бироқ ҳар қандай чўғ ҳам аланга олавермайди. Танқидларга қарамай, уюшма аъзолари сони кескин кўпайди..Шунга қараб Москвадан талаб қилиб олинадиган нарсалар ҳам ошди.Биринчи галда уюшмада ишловчи адабий маслаҳатчилар сони ошди, вилоятлардаги бўлимлар фаолияти яхшиланди.Ҳар йили декабр ойцида бериладиган 10 та “Москвич” автомашинаси ўрнига “Жигули” берила бошланди. Москвага бориб машина ҳайдаб келиш машаққати тугатилди. Йиллар давомида автомашина олиш учун навбатда туриш ҳам барҳам топди. Бошқа идораларда бу навбат рўйхатига ёзилган одам 4-5 йилда ниятига етарди.Ёзувчилар уюшмасида эса “кимга машина, кимга гилам керак?” деб сўрайдиган бўлишди. Тошкентнинг Дархон аталмиш жойида олимлар учун шинам уйлар қурилган эди, шунинг бир қаноти ёзувчиларга берилди. Хуллас, Ёзувчилар уюшмаси катта вазирлик имтиёзларига эга бўлди”.

Тоҳир Малик шу тариқа айнан Сарвар Азимов “Ўткан кунлар” романининг 1957 йилда қайтадан нашр этилишига,бу борада кўплаб қаршиликларни енгиб чиқишига тўғри келганини, “Ёшлик”журналини ташкил этишга бош-қош бўлганини алоҳида таъкидлаб ўтадилар.

Шу билан бирга Тоҳир ака 1981 йил августида Латвияга боргани,ўша ерда Сарвар ака билан бемалол суҳбатлашишга имконият туғилгани ҳақида ҳам сўз юритадилар.Ригага қилинган биргаликдаги сайр давомида шоир Ян Райнис қабрини зиёрат қилишганини шундай хотирлайди: “қабристондаги энг катта ҳайкал Латвиянинг буюк шоири Ян Райнис қабрига қўйилган.Биздаги каби шоирнинг қиёфаси акс этмаган, балки денгиз тўлқинларидан кўтарилаётган, уйғонаётган йигит кўринади. Бу миллатнинг уйғонишига ишора эди. Шоирнинг қиёфасига эмас,юрак дардига, юрак орзусига қўйилган ҳайкал! Айтишларича, бу ва шаҳар марказидаги озодлик ҳайкалидан сўнг ҳайкалтарош бошқа ишга қўл урмаган экан.

Ян Райнисга қўйилган ҳайкал Сарвар акага ҳам таъсир қилган экан,кечки пайт шу ҳақда гаплашиб ўтириб, “Бизнинг ёзувчиларимизга нима бўлган, а?” деб қолдилар. Саволга тушунмадим, нима деб жавоб беришни билмай турганимда ўзлари мушкулимни осон қилдилар:

-Бир-бирларини тинмай ғийбат қиладилар. Ғийбат ҳамма ерда бор, бунга ажабланмайман.Лекин ёзувчиларникига чидаш қийин…Икки ёзувчи ёшликдан дўст.Мартабасида ҳам, унвону мукофотларида ҳам бир-биридан кам жойи йўқ. Дўстликларини мустаҳкамлаш учун ҳатто қуда бўлганлар. Биттаси кириб, “шу довдирни ишдан олиб яхши қилдингиз”, деса, иккинчиси “Бу аблаҳ нашриётдаги ўйнашларига тўймай,энди меним қизимга шилқимлик қилаяпти”, деса! Ўйнаш ҳақидаги гапларни эшитгандим, лекин ўз келинига шилқимлик қилиши, яна бу гапни қизнинг отасидан эшитиш мени ларзага солди.Шилқим қайнотани Худо урган бўлса, қизнинг отаси бу шармандали гапни бегона одамга қайси ҳаё билан айтаяпти? Шилқимлик чин бўлса ҳам ота дардини ичига ютиб юрмайдими?..”

Ҳа, Сарвар Азимов иккинчи бора уюшмага раҳбарлик қилган даврда ҳолат шундай нохуш вазиятга тушиб қолганди. Озод Шарафиддинов ҳам бу йиллардаги серғалва воқеликларни эслаб, машъум 16 пленумдаги Шароф Рашидовни қоралаш компаниясида фақат Сарвар Азимовгина жасорат билан ҳақиқатни баралла айтганини эслайди:

..16 пленумда танқид ҳар қандай чегарадан чиқиб кетди, бунинг учун унинг ҳар қандай ижобий томонларини исботсиз-далилсиз рад қилиш йўлини тутдилар. Ўзбекнинг яқин ўтмишдаги атоқли арбобига нисбатан жуда катта адолатсизликка йўл қўйилди. Бундай муносабат ўзбек халқининг шаънига ҳам ярашмайдиган бир иш эди. Энг ёмони шу бўлдики, зални тўлдириб ўтирган одамларнинг ҳаммаси Шароф Рашидовни кўрган, шахсан танийдиган, унинг яхшиликларидан баҳраманд бўлган, ҳаётлигида унинг соясига кўрпача ёзиб юрган одамлар эди. Рашидов шаънига ёғдирилган бўҳтонларни кимдир ачиниш ва таассуф туйғуси билан, кимдир лоқайдлик билан, лекин ҳаммалари қўйдай юввошлик билан индамай ўтириб эшитишди ва қарсаклар билан қўллаб-қувватлашди ҳам. Фақат бир одамгина бу шармандалик тавқи ланъатини бошқалар билан баҳам кўришга ундади. У сўз олиб, минбардан туриб, Шароф Рашидовга бунақа бир ёқлама муносабатни кескин қоралади. Унинг нутқи Рашидовни фош қилишдек ношойиста ишга бош-қош бўлганларнинг юзига урилган қаҳрли тарсаки бўлди. Қизиқ, Сарвар Азимов ўша куни минбарда туриб сўзлаётганда яқин ўртада шунга ўхшаш бошқа бир пленумда ўзи ҳам Шароф Рашидовнинг аҳволига тушажагини ўйлаганмикан, унинг устидан куракда турмайдиган бўҳтонлар сели қуйилганда, унга нисбатан ҳам ўта адолатсизлик қилинганда ҳеч ким ўрнидан туриб, уни ёқлайдиган бирон оғиз ширин гап айтмаслигини хаёлига келтирганмикан? Билмадим… Ҳар ҳолда ,ўшанда Сарвар Азимовнинг минбардан туриб айтилган қиличдан ҳам ўткир рост гаплари бир қатор мутасаддиларни тўнини тескари кийиб олишга ундади ва улар Азимовга қарши ялпи ҳужум бошлаш учун баҳона излай бошладилар”.

Хуллас, мафкура бўйича номи чиққан котиба Сарвар акага қарши турли бўҳтонларни уюштиради.Бироқ бу “айблар”, 60 дан ортиқ думалоқ хатлар ўз исботини топмайди. Шундай бўлсада мафкуравий хўжайин Азимовни уюшма раҳбарлигидан олишга эришади.Бу ҳақда раҳматлик Озод ака шундай хотирлаганди:

-Котиба кимларнингдир оқ фотиҳасини олган бўлса керакки, шошилинч равишда Ёзувчилар уюшмасининг пленумини чақирди ва унда Азимовнинг ишдан олинганини эълон қилди. Зални тўлдириб ўтирган ёзувчилар бу ахборотни миқ этмай эшитишди. 3-4 йил уюшмада ишлаган, ишлаганда ҳам чин юракдан, фидойилик билан ишлаган, уюшмага ҳам, ёзувчиларга ҳам анча-мунча хизматлари сингиб улгурган Сарвар Азимов учун ҳатто бир оғиз “раҳмат” деган сўз ҳам топилмади. Ҳолбуки, у айни шу куни-ўзига нисбатан мислсиз адолатсизлик содир бўлаётган анжуманда одамларнинг мададига муҳтож, бир оғиз ширин гапига зор эди. Ҳеч кимдан садо чиқмади. Сарвар Азимов йиирик-йирик, лекин анча маъюс тортиб қолган кўзларини залга тикди-да, маънодор қилиб деди:

-Ҳаммаларингга раҳмат!”

…Орадан бир оз вақт ўтиб котибанинг кимлиги аён бўлгач, қолаверса Москвада Сарвар аканинг ҳақиқий лаёқатини, ишчанлигини бирга ишлашган А.А.Громикодек собиқ иттифоқнинг раҳбарларидан бири қўллагач, у киши ташқи ишлар министри бўлиб ишлай бошлади.

Озод аканинг хотирлашича, “орадан кўп ўтмай, у бетобланиб қолди. Тақдирнинг адолатсизликларидан тўйган, одамларнинг хиёнатидан ва мунофиқлигидан ҳафсаласи пир бўлган Сарвар Азимов бетоблигида кўргани келганларнинг бирортасини қабул қилмай, оламдан кўз юмди. 20 аср ўзбек жамиятидаги энг ўзига хос, энг фаол, энг ишчан одамлардан бирининг ҳаёти ана шундай руҳсиз бир ҳолатда сўнди.”Бу вақтда Сарвар ака 71 ёшга кирганди.

Тоҳир Маликнинг ёзишича, Сарвар Азимов 1966 йилдаги Тошкент зилзиласига оид романни ёзиб бошлаган экан.Афсуски, ушбу роман ва таниқли олим, адиб ва драматургнинг яна кўплаб орзулари амалга ошмай қолди.

“ Мулоқот” журналининг 1991 йил май сонида Сарвар Азимов Ҳамид Олимжон ҳақидаги “Халққа айтинг, мен асло ўлганим йўқ” номли мақоласида, “Агар келбати тарош йигитларни, қуралай кўзларида юлдузи бор қизларни учратмоқ мақсади бўлса, бирров,бош оққанича Жиззах томон сайр этишнинг ўзи кифоя. Ҳавоси иссиқ бу юртнинг ери ширин, суви ширин, одамлари ширин, меҳнаткаш. Ҳамид Олимжондай шоирни, тарих билган қатор арбобларни шу заминда дунёга келгани, шу руҳий муҳитда вояга етгани тасодифдан нари, албатта”.

Ҳа, Жиззах замини кўплаб фидойи арбобларни ўзбек халқига етиштириб берган. Хусусан, Сарвар Азимовдек 20 асрда етишиб чиққан таниқли давлат ва жамоат арбобини,етук ШАХСни ҳам.Озод Шарофиддинов ёзганидек, “Сарвар Азимов-катта инсон эди. Унинг яхши ишлари ҳам, катта ишлари ҳам бор эди.Айни чоғда, хатолари ҳам, қусурлари ҳам ўзига яраша эди. Лекин нима бўлганда ҳам у одамлар ҳаётида муаяйн из қолдирди ва буни унитиш мумкин эмас. Ҳаётлигида дурустроқ қадрига етмаганимиз инсонни лоақал вафотидан кейин руҳини шод қилайлик”. Раҳматлик Озод ака бу гапларни 2003 йилда-Сарвар Азимовнинг 80 йиллигига атаб ёзганди.Орадан 15 йил ўтди-90,95 йиллик таваллуд саналари ўтдики, бу ҳақда Тоҳир Маликнинг юқоридаги китобидан бошқа бирон жойда биронта зиёлимиз бу мавзуни кўтариб чиқмади.

Озод Шарофиддинов, Тоҳир Маликлар фикрларидан иқтибос келтирганимиздан кўринадики, Сарвар Азимов эъзозлашга, хотирлашга лойиқ, муносиб ШАХС. Хўш, унда сукунатнинг сабаби нимада?! Бефарқликми?! Наҳотки Сарвар Азимов даврида уй-жойли бўлган, имтиёзларидан фойдаланган ижодкорларимиз бугунги ислоҳотлар даврида ҳам жим ўтираверсалар?!Бу Сарвар ака хотирасига нисбатан беписандлик эмасми ахир?
Шулардан келиб чиқадики, Сарвар Азимов хотирлашга арзигулик ШАХС экан, чинакам маънода эъзозлайлик. Тошкентдаги адиблар хиёбонида,она юрти Жиззах шаҳрида ҳайкал ва бюестларини ўрнатайлик, асарларини қайтадан нашр этиб, саҳнага олиб чиқайлик.Номларини олий ўқув юртларига қўйаялик.Савар Азимовнинг серқирра фаолияти ҳақида илмий тадқиқот ишларини олиб боришни кун тартибига олиб чиқайлик.Анъана бўлиб қолган “Сарвар Азимов замондошлари хотирасида” китобини нашр этдирайлик. Шу асосда ҳужжатли фильм ишлашни,ТВ ,матбуот орқали Сарвар Азимов ҳаёти, ижоди ва фаолиятини ёритишни ҳам тезлаштириб, кенг оммага у ШАХСнинг кимлигини баралла айтайлик.
Буларнинг бари кечиктириб бўлмайдиган долзарб ишлар бўлмоғи.Шулардан келиб чиқиб эса 2023 йилда Сарвар Азимовнинг 100 йиллигини нишонлашга ҳам ҳозирдан тайёргарлик кўрайлик.

Зеро,раҳматлик Озод ака айтгандек “Сарвар Азимов  катта инсон эди”.

Сарвар Азимов
ИККИ ДИЛ — ИККИ ОЛАМ

   Ўзбек совет адабиётининг типик вакили,ёзувчи ва жамоат арбоби Сарвар Азимов 1923  йил 20 майда Жиззахда туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби (1973). Ўзбекистон халқ ёзувчиси (1983). Филология фанлари доктори (1968).Ўрта Осиё давлат университетини тугатган (1946). Ўзбекистон ФА Тил ва адабиёт институтида илмий ходим, сектор мудири, директор ўринбосари (1948 — 55). ЎзКП МК фан ва маданият бўлими мудири (1955—56). Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси бошқаруви биринчи котиби (1957-58, 1980-85), Ўзбекистон ССР маданият вазири (1958— 59), Ўзбекистон ССР Министрлар Совети раиси ўринбосари ва Ўзбекистон ССР Ташқи ишлар вазири (1959-69, 1988-91). Собиқ СССРнинг Ливандаги (1969—74), Покистондаги (1974—80) фавқулодда ва мухтор элчиси.
Сарвар Азимов пьесалар («Қонли сароб», 1964; «Юлдузлар жамоли», 1966; «Замон драмаси», 1968), қиссалар («Камалак», 1964; «Икки дил — икки олам», 1967), ҳикоялар, киноссенарийлар муаллифи. У адабий жараён масалаларига бағишланган адабий-танқидий ва публитсистик мақолалар ёзди. Сарвар Азимов 1994 йилда вафот этган.

Эрта тушган куз чаппор гулзорни босган қордай бир дунё ташвиш келтирди. Ялт-юлт қуёш кузак чечакларидаги, каҳрабо чиройга ғарқ чинор баргларидаги шабнам — марварид доналарни симириб улгурганиям йўқ эдики, тўсатдан жин шамол кўтарилди-ю, қоработир булутлар кўкда ўрмалай кетди. Каллаи саҳардан дала-боғимизни бошига кўтаришган сайроқи қушлар ҳам, зибилдоқлар ҳам сайлни йиғиштира қаёққадир жуфтакни урдилар. Бир зумлик жимликдан сўнг, кутилмаганда бошланган қасур-қусур, чақмоқ отишлар, шалаббо ёмғир оламни босса бўладими…

Еру кўкни савалай кетган данакдай-данакдай томчиларни ишхонам деразасидан кузатар эканман, негадир, ўтган йили — илон йилининг қишида кечган, мен учун оғир туюлган кунлар хаёлимни банд қилади: оқланмаган ишонч… заҳмат чека-чека битилган асар томошабинлар кўзидан қочирилди; тунни саҳарга пайванд қилган ою кунлар оқибати вой. Ҳа-а… замон кечинмаларига ижод калитини топа билиш, ҳаётнинг аниқ, пухта ифодасини яратиш мушкул меҳнат. Маъмурият бюрократларига бас келиш — ундан ҳам қийин гап. Булар устига танқидчилик —олимлик юкини кўтаролмай юрган баъзи бировларнинг дудмал чизгиларини, отга тақа қоқилганда чумолининг оёқ кўтаришларини кўриб, «ўргилдим-эй», дейишдан ўзга гап тополмайди киши.

Одам шарпаси ўйларимни бўлди. Орқамга боқсам, юлдузи иссиққина бир аёл ишхонам остонасини боса ичкари кирмоқда. Ажаб… имсиз-димсиз сўрашдик. Кўрсатилган жойдан ўрин олганидан кейин, ҳимранганича, тилга кирди:

— Хаёлизни бўлмадимми?
— Ҳечқиси йўқ… аммо?..
— Мани танимадиз, шундоғми?
— Ҳа.

— Исмим — Адиба. Касбим,— бир оз ўйланиб қолди-да, давом этди,— журналистман…
— Балли… балли… эй-а, энди эсладим… Бадиий очеркларингизни ўқиганим бор. Ҳалиги…

— Мен бошқа ниятда…— Шу кезда чақнаган чақмоқнинг ёруғи Адиба юз-кўзларида ўйнаб фикр-ёдимни жувон томон тортар эди. Адибанинг дўрдоқ лаблари алланечук яна жуфтланди.— Элнурни танирдизми?

— Элнурни?!

Энди менинг кўзларимда чақмоқ чақнаб, бошим айлангандай бўлди. Хотирамдан ғизиллаб ўтмиш Элнур фожиаси 1965 йилнинг қишида содир бўлгани эсимда. «Си-ай-эй» разведкасининг қароқчилари истеъдодли совет журналистини «ўғирлашган», уни ватан хоини қилиш мақсадида бор ҳунарларини ишга солиб кўрганлар. Натижа чиқавермагандан сўнг ва сиёсий жанжалдан қўрқа, Элнурнинг дабдала жасадини гўё автоҳалокатга йўлиққан одам ўрнида, Нью-Йорк кўчаларидан бирига ташлаб қочишга мажбур бўлишган. Ўша чоғларда газеталар Элнур фожиаси тўғрисида талайгина нарсалар босишганди. Наҳотки қаршимдаги аёл ўша жасур ўғлоннинг ҳалоли бўлса!

—Хотинларимисиз?
— Кўз очиб кўрганим…— чуқур «уҳ» торта сўзлади Адиба.— Яқинда йили бўлади.
— Умр ўтишини қаранг-а…

— Элнуримни менга, менинг Элнуримга ёзган хатларимиз бор, шуларни бир кўрармикансиз ўйида безовта қилдим сизни?
— Қани?.. Ёниздами?

— Мана, дея Адиба бир қийиқча қоғозни хонтахтага қўйдию ўрнидан жилди.— Хайриз… икки-уч кунлардан кейин олиб кетсам бўлар-а?

— Албатта… Хайр…— Адибанинг ишхонамдан чиқиб кетишиниям кутмасдан, қийиқчани еча хатларни ўқишга берилдим. Икки навқирон қалб ёзишмаларини кўздан кечирганим сари кўнглим ғалаёни минг чандон ошди, бир олам ақл ва меҳр оғушида бошим «чир» айланди. Мана ўшалардан бир туркуми:

Нью-Йорк. 20.IХ.1965 йил

АДИБАМ, СЕВАРИМ!

Сирасини айтсам, бу чувалган дунёда айрилиқ ўтида ёнганлар талайгина топиладику-я, аммо мендай қўлга тушгани камдан-кам учраса керак. Худди эртак-а. Йиллар давомида фақат хаёлингиз билан яшашга чидаб, ниҳоят, висолингизга эришсаму ширингина тўйимизнинг (қавм-қариндошларимиз шодлиги, ёру биродарларимиз шўҳликлари ёдингиздадир!) эртасиёқ йўлга отланишга мажбур бўлсам… Бунинг устига ялакатлар парқу ёстиғи остидаги гулғунча, яланг тўшимга тортилган қизгина бу қилмишимдан алланечук озор чекса, қийналса… Агарчи, Амудай чуқур меҳру шафқатингизга ишонмасам, бетийиғингизни кечирарсиз деган қаноатга эга бўлмасам уятимдан тарс ёрилиб ўлсам ажабмасди.

Адибагинам, умрдошим, бурч мажбурияти орқасида бошланган бу сафар олдидан, аеропортда айтган сўзларингиз ҳамон қулоғимда: «Қўзларим йўлингизда… ой бориб, омон қайтинг…» Бу иффат ва латофат тўла тилакларингиз қанотида, беш соатлар чамасида Москвага етиб келдиму «Москва — Нью-Йорк» самолётига нарсаларимни олиб ўтишга зўрға улгурдим. Сўнгра, Москвадан Шотландиянинг Преспунк шаҳрига, ундан Канаданинг Гандер шаҳрига, Гандердан Американинг Нью-Йоркига сакраб ўтиб, бир кун деганда ўн минг километрча масофани босдиму Ер юзи деган «тухум»нинг нариги томонидан, империалистик оламниинг қоқ киндигидан келиб чиқдим.

Ўзингизга маълумки, Американинг Нью-Йорк деб аталган бу бесўнақай, нотинч карвонсаройи менга ёқинқирамади: ҳавоси бадҳазм, ергаям-кўккаям сиғмас доллар-дорлар ўта беибо, шаҳарнинг чин эгалари — меҳнат аҳлига хор. Хуллас, капитализм дунёсининг олтин аждаҳо тили-ю, бизнесменнинг заҳар дили шунда мужассам. Аеропортдаёқ шу ёзувларга кўзим тушди: «Йигитлар, Ветнам озодлик уруши сизларни кутмоқда! Кўнгиллилар сафига тезроқ ёзилинг!» Яна уруш шарпаси. Биринчи жаҳон урушида 8,5 миллион, иккинчи жаҳон урушида эса 50 миллион халойиқ қурбон қилинган бўлса-ю, бу тиррақи бузоқларнинг югуришини қаранг. Ақли калталар!

Бу оғир ўйлардан қутулиш учун тўғри келган газеталардан бирини очувдим, мана бу эълонларга йўлиқдим:

«Яқин кунларда шаҳримизга кўчиб келган жаноб, ёши 55 да, сирти хушбичим, уйланиш ниятида бадавлат хоним билан танишувни истайдилар. Дин ва миллати бўйича монелик бўлмайди. Адреслари…»

«Истараси иссиқ, бўйчан, 40 ёшдаги бева хоним қўлида ҳунари ва маълумоти бор, ўзига тўқ жаноб билан учрашувни хоҳлайдилар. Истаклари — турмушга чиқиш. Ёзилсин…»

«45 ёшлардаги сўққабош хоним тахминан айни ёшлардаги басавлат, кимсаси йўқ жанобни изламоқда. Мақсади — эрга чиқиш ва ўзининг «эркаклар сартарошхонаси»ни бирга бошқариш. Шу сабабли у жаноб устаси фаранг сартарош ва шарқий славянлардан ёки Балқонда туғилганлардан бўлиши шарт. Маълумот учун… »

«64—66 ёшларга чиққан серғайрат, кўриниши кўркам, маданиятли ва маълумотли, зиёлилар оиласидан тарқаган, 1914 йил уруши муносабати билан Россиядан кетиб қолган ҳамда оилавий турмуш тажрибасини бешидан кечирган жанобни — бир умрлик, дўсти вафодорни истайман. Хонимнинг ўзларида шу сифатларнинг барчаси тўла-тўкис. Телефонимиз…» ва ҳоказолар.

Ақлига қурт тушган ва ёки ақли ошиб-тошиб кетганлар, заковатининг миси чиққан ва ёки заковат кўчасига киришни унутиб қўйганлар шулар бўлишса керак. Одамни итдан ҳам хор, товуқмия айлаган бу жамиятдан нимаям кутиш мумкин ўзи?!

Адибам, севарим, эрта-метандан ишни бошлаймиз. Бошлангач ниҳояти ҳам бўлар-ку. Бор-йўқ истагим оқила Адибам билан тезроқ кўришув. Волидаи муҳтарамим пешоналаридан бир ўпиб қўярсиз.

Салом ва хайр-хўш. Чўлпон кўзларингиз шайдоси — Элнур.

Тошкент. 25.IХ.1965 йил.

АССАЛОМ, ЭЛНУРЖОН АКА!

Минг — юз минг қатла шукр: хатингиз, хуш-хабарингиз келди. Бахтимизга ҳамиша саломат бўлинг! Аямлар айтишларича (ташвишланманг, сиҳатлари яхши), бутингиз орасидан шамол ўтиб юрса, бас эмиш. Гапга шаҳар берасиз. Лекин Элнуржон ака, мени мунақанги ноқулай аҳволга қўйишингиз инсофдан эмас. Аямлар ҳадеб мактубингизни тўласича ўқиб беришни қистайдилар. Қани, айтинг-чи, ҳалиги шўхлик аралаш эркаликларни, «ёмон йигит» эканингизга иқрорларингизни қай юз билан ўқиб берай у кишига? Энди билсак, сизда ҳам айёрликдан анчагина бор экан. Қилар ишни қилиб Америкага қочворасиз-да, дунёнинг бир четида туриб узр-илтижо айтасиз, қўлим етмаслигини била туриб… Шу тобда қаватимда бўлсангиз-чи, агар… Ўзим билардим… ўймалаб-ўймалаб… Йўғ-э, эсим қурсин, кенг пешонангиздан, кўзларингиздан тўйиб-қониб ўпган бўлардим, жонгинам.

Элнуржон ака, ҳижрон бўрони қаршисида Адибангиз мўрт экан, синаман дейди. Бунинг устига ҳар нафаси сизни эслатгувчи ипак кузимизни кўрмайсизми: шира-шарбатга ғарқ боғларимизда ноз, ғужум-ғужум очилган пахтазорларда завқ, серҳарорат ёзнинг оташида бўғриққан одамлар кузакнинг майин оромида. Қани сиз? Сира-сира ажралмаймиз, ҳамиша бирга бўламиз, деган ваъдаларингиз қайда? Ҳа, айтгандай, «Эълонлар» антиқа. Олдин кулдим, кейин довдир одамлар тақдирига ачиндим. Капитализм — уруш ва ҳақорат дунёси эканини барча билиши керак. Шу мақсадга қаратилган ҳаракатларингизга мадад тилайман, лекин ялинаман, эҳтиёт бўлинг.

Эртадан редакциядаги меҳнатим бошланади: хайр, дорилфунун, салом, меҳнат! Аямлардан бир олам дуои истак сизга. Йўлларингизга интизор ёрингиз — Адиба.

Нью-Йорк. 30. IХ. 65 йил.

СЕВГИЛИМ, АДИБАМ!

Мактубингизни олдим. Чиндан ҳам доносиз: ёзганларингиз бир шингилу маъноси, ҳосили ғарам-ғарам. Ташаккур. Сизни учратган тақдиримдан ўргиламан.

Бугунги Американинг кайфияти мени чуқур ташвишга солмоқда. Нью-Йорк каби катта шаҳарларидан руҳ бутунлай кўтарилган, кўпчиликнинг кўнгли синиқ, нарх-наво баланд, зар ва зўрлик шукуҳининг чақчайган кўзини тўзон, қон босгандай. Ҳаммаёқда уруш шарпаси. Ҳатто Бродвейнинг қичиқтабиат аёллари ҳам Ветнамда ўғли ўлган америкалик нотавон оналар учун нафақа тўплашга бел боғлашибди. Номи улуғ, супраси қуруқ бу мамлакатнинг сиёсатидан, «олий» даражали сиёсатчиларининг қилмиш-қидирмишларидан арвоҳ лабига ҳам учуқ тошса ажабмас.

— Нега мундоғ?— савол берсам, америкалик бир дипломат, ҳазил-мутойиба аралаш, шу жавобни қилди:
— Окей… 1945 йилнинг 31 январи эсларидадир?
— Албатта.

— Худди шу куни Гитлер ставкасида одатга кирган тартиб-интизом биринчи бор бузилганди. Туни билан ишлашни, то тонгтача бўлар-бўлмас кенгашлар ўтказишни яхши кўрган Адолф куннинг биринчи ярмини уйқуда, ўз ғафтлатхонасида кечирар ва айни фурсат давомида бирон кимсанинг унинг хонасига киришга ҳаққи йўқ эди. Бироқ, 31 январнинг эрталабки соатларида национал-сотсиалистлар кантселяриясининг бошлиғи Борман бу одатни бузишга мажбур бўлиб, Гитлер уйқусини қочиради. Сабаби? Совет танк қўшинлари Одердан ўтиб, Берлин сари йўл солгандилар. Тушундиларми?

— Йўқ. Бу узундан-узун тарихни саволимга нима дахли бор экан?

— Мистер, дахли шундаки, ўша кундан бошлаб бизнинг ҳам уйқумиз тозаям қочган, жонимиз ҳалакда! Ё биз коммунизмни йўқ қиламиз, ёки коммунизм бизни — «озод олам»ни… Энди тушундиларми?
— Тушунганда қандоғ… офарин.

Ленин Ватанининг қудрати, сотсиалистик лагер ғалабалари, Осиё, Африка ва Лотин Америкасидаги тарихий ўзгаришлар империализм корчалонларини қаттиқ саросимага солган. Улар сарсон-саргардонликларининг, уруш қуролидан воз кечган иқтисод ўрнига жангу жадал мақсадига асосланган иқтисодга куч беришларининг, инсоний маданият ўрнига «қирғинлар маданияти»ни кўкка кўтаришларининг сир-асрорини шундан излаш лозим. Аҳвол шу қадар мураккабу Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ХХ сессиясига тўпланишган 117 мамлакат вакилларининг анчагинаси на ерни танийди ва на осмонни. Бунинг устига маслакдошлараро келишмовчиликларни айтмайсизми. Оқ сут берган онага тескари қараш — оқпадарлар, телбалар ҳунари…

Жоним Адиба, бу галги хатим серташвишроқ бўлса — кечирасиз. Бинобарин, биз ҳушёр бўлишимиз зарур. Етар, кечган тарих сабоқлари, етар. Ҳа, азизам, қалтис замон, халқлар тинчлиги қил устида турган давр хунук башарасини қайта кўрсатмоқда. Наҳотки учинчи жаҳон уруши ўт олса?!
Гул япроғи — дўрдоқ лаб устига қўнган тимқора хол ва унинг соҳибаси мени соғинганмикан? Бир кўрсам… Бир суйсам… Сафаримиз чўзиладиганга ўхшайди. Аямларга кўпдан-кўп салом. Саломат бўлинглар. Заргар қалбингизнинг зор-интизори — Элнур.

Фарғона. 12. Х. 1965 йил.

ЭЛНУРЖОН АКА, САЛОМ!

Очиғини айтсам, бу галги хабарингиз кўнглимга андак озор берди. Кўпроқ нотинч дунёнинг нохуш ишлари тўғрисида ёзибсиз. Америкалик дипломатнинг айтганларидан бир ғазабландим, бир шод бўлдим. Ғазабим боиси: хизматга туҳмат… Агар Гитлер фашизмини биз ер билан яксон қилмаганимизда ўша жаноб мамлакатининг ҳам ҳолига маймунлар йиғлашини унутиш, совет халқининг мардона ғалабасига тан бермаслик—дунёни қора ўрмон тарзида кўришни истагани, албатта. Шодлигим сабаби: уйқуси қочган экан — ажаб бўпти. Уйқусизлик балосига мубтало одамнинг умри кўпга чўзилмайди. Демак, бир кунмас-бир кун йўқ бўлажакларини, мушт кўтаришлариям қўрқоқлик, кучсизлик аломати эканини сезмоқдалар. Кўп соз!

Элнурим, журналист ёрингизнинг дастлабки сафари Фарғона водийси томон тушди. Қанотсиз учдим, чунки, назаримда, бу водий билан учрашув гўё сиз билан кўришишдай ширин туюларди. Ҳозир-чи, кумуш водийнинг айни серзавқ фасли экан. Бу водий асл одамлари таърифини тилга олиш қўлимдан ҳали келмас дейман.

Мен қувалик Ҳурмат она билан танишдим. Она, биринчи қарашда, кўзлари ожиз эканиниям сезмайсан киши. Ўғиллари Эрали урушда ҳалок бўлган, лекин она умидида у тирик. Она ҳамон ўғлини кутади.

— Онажон, ёшингиз қанчада?

— Айланай сиздан, Эрали немис қиронига жўнашидан бир кун олдин: «Аябуви, олтмиш олтига чиқдингиз», деганди… болагинам.
— Кўзингизга нима қилди?

— О-о, болам, йигирма тўрт йилдан бери хаёлим ана келди-мана келди билан банд. Эрали тушмагурдан эса дом-дарак йўқ. Азобга дил чидади, тирикман, кўз чидамади, айланай сиздан.
— Тўқсонга чиқибсиз, онажон.

— Тўқсонми-юзми… Эралигинам бошини, оҳ, онанг ўргилсин, бошини мана шу кўксимга бир босмагунча ўтиравераман. Ундан сўнгра ўлимимга розиман… Қаригандан ўлим яхши, болам.

Биринчи очерким бардоши тоғ Ҳурмат онага бағишланади. Ҳалиги сиз айтган уруш жарчиларини шу муштипар она дод-фарёди кўр қилса бўлмайдими?!

Элнурим, «хол» ҳақидаги қочириқларингиз боисида нима ўйлашимниям билмайман. Унга рашким келади, холос. Демак, у кишининг кўнгилларида мен эмас, биргина «хол» экан-да каби шубҳалар дилимга озор солгандай. Наинки, хол, бутун борлиғим, бор хаёлим сиз билан, Элнуржон ака. Ҳаммамиз, аямлар ҳам, Фарғона боғларидаги гули ниҳоллар ҳам, ҳаммамиз, сизни, бир қочоқ йигитни бесабр кутамиз, соғинганмиз. Тезроқ қайтиш иложини қилсангиз — илтимосим ва саломим шу. Кўзиям, майлиз, ҳолиям, хуллас, бутун вужуди йўлингизга тўрт — Адиба.

Нью-Йорк. 17.Х. 1965 йил.

АДИБА ҚИЗ, САЛОМ, ОҚИЛАМ!

Билмадим… Бу саломим қай фурсатда етиб бораркан: кечқурунми, купдузми ё нонуштада? Менга қолса, мактубимни тунда, ўринга ётиш олдидан қўлингизга тегишини истардим. Балки сабабини сўрарсиз? Айтишим мумкин. Кейинги, кўзларимга сурта-сурта ўқиганим номангиздан пайқашимча, янги таассуротларга шунчалик бойсизки (Ҳурмат она — ажойиб тарих), азиз бошингиз ҳаёт шавқи билан шу қадар бандки, бечора Элнурни ўйлашга сизда на вақт ва на мажол борига инонай. Тунни танлашимнинг «сири» шунда. Кундузнинг бор ташвишларидан қутулганингиздан сўнг, ётоғингизда қолганингизда етиб борган мактубим зора хаёлингизни мен сари олиб қочса, уйқунгизни ўғирлаб (худбинлигимни кечирарсиз?) иккимиз кечинмаларимизни қўшнай қилса деган умид мени шунга мажбур этмоқда. Бу рашкми? Бетоқатликми? Соғиниш телбалигими?.. Ажримини ўзингиз қилиб кўрарсиз, оқилам.

Энди бу ердаги гаплардан сўрасангиз, шу кунларда ғарб фирибгарларининг бор диқкати католиклар пайғамбари папа Павел VI нинг Нью-Йоркка келиши ва Бош Ассамблеядаги нутқи билан банд. Уч мингдан ортиқ мухбир, ўн саккиз мингга яқин полиция гумаштаси, борингки, Америка президентидан тортиб Бродзей савдогарларигача — ҳаммаси шу машмаша атрофида гирдикапалак.

Гўё Ветнамда, Доминикан республикасида, Африка ва Осиё қитъаларида қон тўкилаётгани йўқ.

Гўё империализм марази эмас, коммунистлар дунёси инсон ва замон шуурини ҳақорат қилмоқда.

Гўё Америка бошлиқ империалистлар оқу Москва бошлиқ коммунистлар қора.

Гўё Америка ҳабашларининг қирғинида ҳам, куппа-кундузи Оқ уй дарвозаси олдида рўй берган безориликларда ҳам, тирикчилик ўтказиш юзасидан карт думбасига сурат ишлатиб, тери-мериси билан кесиб, шинаванда бойваччаларга сотишга мажбур бўлишган студент-қизларнинг фожиасида ҳам айбдор коммунистлар ва фақат коммунистлар эмиш!

Папа Павел VI Бош Ассамблея минбаридан «баландпарвоз» нутқ сўзлаётган бир вақтда, Пентагон биноси олдида, уч боланинг отаси Ветнамдаги урушга норозилик билдириб ўзини ўтда ёндирди. Ана туҳматга жавоб!

Адиба қиз, Ватанимизга умр, ҳалқимизга саодат тилайлик. Ҳали дунёда қиладиғон ишларимиз кўпга ўхшайди. Аямларга алоҳида хат ёздим. Ўқиб берарсиз. Орзунгиз ва қалбингиз мафтуни — Элнур.

Самарқанд. 24. Х. 1965 йил.

АССАЛОМ, ЭЛНУРЖОН АКА!

Бу номани нонуштадаям, кундузиям тундаям — ҳамиша сизнинг дардингизга ғарқ, Элнурисиз бир нафас яшашниям тасаввур қилишдан узоқ бўлган Адибангиздан деб билурсиз. Азизим, изим тушган қадимги Самарқанд кўчаларини кезганимда, осмон ўз гумбази ва рангини уларга тақлидан яратган асрий ёдгорликларини томоша қилганимда, аҳли тамизларнинг «нони пўлотий»дек ширин суҳбатини эшитганимда хуллас, ҳар қадам, ҳар дақиқада беихтиёр сизни ўйлайман. Ҳатто Улуғбек расадхонасидаям хаёлга кетибман: бўйчан, қотмадан келган бир ўт йигит кўзларимга тикилганича, «Адибахон, таниёлмадингизми? Мирзо Улуғбек излаган юлдуз мен бўламан!» дермиш… «Узоқда сиз, юлдузингиз юлдузимга тушганида, жавобини оласиз», деркан хаёлпарастингиз.

Икки дунё — яхшилик ва ёмонлик дунёси. Албатта-да, ниҳоятда мушкул «фалсафа». Лекин Элнуржон ака, баъзи рақамларни эсингизга солмоқчиман. 1955 йил ҳисоб-китобининг хабар беришича, жаҳонда 2,3 миллиард халойиқ яшар экан. Шундан 850 миллиони колониализм билан империализм зулми остида тирикчилик кечиришга мажбур. Фақатгина 180 миллион халқ сотсиализм қуриш шарафига эришганди. Энди-чи, орадан ўн йил ўтгандан кейин-чи? Ер юзининг халқи — 2,5 миллиард, шундан 850 миллион халқ сотсиализм қуришга бел боғлаган, фақат 180 миллион халойиқ ҳануз колониализм зулми остида. Ўзингизга маълумки, сўнгги рақам кундан-кунга камайиб бормоқда. Тўғри бу кўз илғамас тарихий ўзгаришлар осонликча бўлаётгани йўқ, бироқ ҳақиқат ва адолат тантанасини тўхтатиб қолиш ҳеч кимнинг қўлидан, ҳаттоки бадавлат Америкадаги уруш жарчиларининг ҳам қўлидан келмас. ХХ аср — сотсиализм асри. Бизнинг ҳақиқатимиз, Элнуржон ака, гарчи сермашаққат бўлса-да, баланд тоғ қоялари бағрини ёриб олтин водий сари югурган обиҳаёт каби тиниқ ва адолатсевардир. Шу муқаддас йўлга бағишланган имонимиздан, ота-боболаримиз ҳақлари, тоймасак бас, марра бизники!

Элнуржон ака Адибанинг сабри қарори бениҳоя, чидайди деб ўйлайсиз шекилли… яна кузак қурмагурни айтмайсизми: бирам безанган, ҳар шеваси сизни дейди, ҳар сайқали сизни соғинтиради.

Аямларнинг хатлариниям қўшиб жўнатдим. У кишининг ҳам кўзлари йўлингизда. Бор вужуди билан висолингизга отилган ёрингиз — Адиба.

Нью-Йорк. 30. Х. 1965 йил.

АССАЛОМ, АДИБАМ, ЯГОНАМ!

Ажабки, ёмон яхшини, хунук чиройликни эслатар экан, 110 қадоқдан (Америка ўлчов вазнида) ошишни гуноҳ санаган дароз, тахтакач, суви қочган шилқим аёлларни учратганим сари бир кимсани, табиатнинг танти санъати яратган бўй-баст, буғдой рангли бежирим чирой, хаёл билан шўх назокат эгасини, яъни сизни кўриш орзуйи мени бир зум ҳам тинч қўймайди, маст-аласт қилади, бир ўлдириб, бир тирилтиради… Жоним, кўпи кетиб, ози қолди. Тезда учрашармиз, агар саломат бўлсак.

Сизни бир воқеадан огоҳ қилмоқчиман. Америка президенти Линдон Жонсон ўт қопидаги тошни олдириш учун операцияга ётган кунларида мен Нью-Йорк атрофидаги Гайдпаркка, Франклик Рузвелт яшаган ва жасади кўмилган манзилга борган эдим. Кўримсизгина боғнинг бир чеккасидаги қабрини, туғилган ва умрининг сўнгги кунларини ўтказган оддийгина уй-жойларини зиёрат қилиб юрганимда радио шу хабарни келтирди: «Америка президенти операция столида 130 минут ётади. Шу 130 минут давомида ҳокимият вице-президентга топширилади. Агар Совет Иттифоқи вазиятдан фойдаланиб, Америкага қарши уруш бошласа, президент ўринбосари 130 минут жараёнида Америка ҳимоясини бошқаради ва сўнгра, роппа-расо 130 минут ўтгач, коммунистларга қарши уруш жиловини Америка президенти ўз қўлига олади…»

Ана шунга ўхшаш вайсашлар, бўҳтонлар бу томонларда кўп экан…

Ягонам, узундан-узоқ гапларимни кечиргайсиз. Волидаи муҳтарамамга салом айтинг. Сизнинг ширин хаёлингиз билан тирик — Элнур.

Бухоро, 5. ХI. 1965 йил.

ЭЛНУРИМ, АЗИЗИМ!

Бу саломномани Адибангиз Бухородан — сизнинг қалбингизга яқин антиқа шаҳардан ёзмоқда. Салкам уч минг йиллик нотинч тарихни бошидан кечиргаи Бухоро алланечук навқирон кўринди кўзларимга. Менга айтганларингиз ҳаққоси ростлигига яна бир сира инондим: Ибн Синога ўхшаш оқил кексалар, меҳнатидан оппоқ тоғлар яралган довюрак йигитлар билан оҳу кўз жамилалар, халқ дили билан ҳамоҳанг шоирлар ҳар қадамда экан. Меҳнатдан ижодни, ижоддан меҳнатни айрича тасаввур қилиб бўлмайди.

Айни аҳвол, Элнуржон ака, бутун мамлакат бўйлаб ҳукмрон экан, келажак истиқболи (йўлимизда қийинчиликлар бўлиши турган гап) бизники, коммунистларники, албатта. Сизнинг дилингизни куйдираётган аллоб-қаллоблар кучала еган лайчадай тиришмасинлар — бизнинг азамат карвонимиз саодат йўлидан тоймайди…

Элнурим, азиз йигит, бу галги хатингизда шоирона кайфият ҳукмрон кўринди. Адибангиз сифатлари ҳақида талайгина муболағалар айтибсиз. Саволим бор. Қаралмаган ниҳол, парвариш қилинмаган гулнинг аҳволи нечук кечади?..

Элнуржон ака, ёрингиз тарс ёрилиб ўлмасин десангиз, тезроқ қайтинг, илтижо қиламан, ялинаман. Ҳижронингиз ўтида парвона — Адиба.

Вашингтон. 12. ХI. 1965 йил.

ГУЛИМ, КЎЗЛАРИ ЧЎЛПОНИМ!

Қўлим кўксимда: ассалом. Соғиндим шарқнинг ойдин тунларидаги шалоладек сочларингизни, қайрилма қошу бодомқовоқ остидаги оҳу кўзларингизни, ҳимраниб эркаланишу шўх-шўх кулишларингизни, гунгур-гунгур суҳбатларингизни ўлардек соғиндим. Баъзан хаёлга толаман: бор вужуди билан ўз гулига мафтун йигит нечук айрилиқ — тикон заҳрини чекиши керак? Ё, дунё ташвишларидан бир шингили бошига тушган, умрининг ярмидан кўпини уз оиласидан узоқда, сафарда кечиришга мажбур бўлган дипломат йигит, севгили ёр меҳри, дўст-қадрдонлар даврасига интиқлик туйганмикан?!

Шу пайтда доно шарқ яратган бир латифа кўнглимдан ўтди. Қиш экан. Бутун олам қорда. Ҳассасига кўкрак берган шоир жонон ғазалларининг илҳомбахши — ёр висоли сари ошиқар экан. Бир замон. у ўзидан бир қадам олдинда бораётган ҳассасига бежо тикилганича таққа тўхтабди. Ғазаб-ла ҳассани даст кўтарибдию:

— Ҳим-м… беор, каминадан илгарироқ ёримга етиш ниятинг борга ўхшайди. Бор, йўлингдан қолма, дўсти нодон, дея уни улоқтирибди-да, изига қайтибди. Изғирин совуқ. Кечгача бир ажиб ёруғлик улашиб ёғмиш момиқ қор икки букчайган шоирни беаёв савалар экан…

Латифа мағзини чақиш — сизга ҳавола. Ой қиз.

Энди бу ердаги гапларга келсак, кеча Вашингтонда бўлдим. Шаҳар менга ёқди: ерда юриш, шаҳар устидаги зангори осмонни кўриш, нисбатан соф ҳавода нафас олиш ҳам мумкин экан-ку. Президент Кеннеди дафн этилган қабристонга бордим, мозори устида у билан хаёлда суҳбат қурдим:

Мен. — Жаноб президент, қабринг устидаги кўкатни ўйнаётган шабада нечук дараклар келтираётганини пайқаяпсанми?

Кеннеди.— Ўлган одам тириклар ишидан бехабар бўлишини унутма.
Мен.— Ўлганми ва ё ўлдирилган?

Кеннеди.— Тўғри, мени «дўстларим» ўлдиришди. Кўкрагимга ажал ўқини қадаган Америка учун, Ватанни ҳам, халқ осойишталигини ҳам заъфарон чақага алмаштирганлар учун ҳушёр президент керак, албатта, бироқ, унинг расо ақли фақат ва фақат ана шу зўравонлар хизматида бўлиши шарт экан. Йўқса, ким бўлмасин, меним қисматимга тушган қора кундан қочиб қутулиши амримаҳол… Американинг келажаги, имони қайси кўчада? Қайси йўл билан бориши керак? Тириклигимда мени қийнаган муаммолар олами шу жавобсиз саволлардан иборат эканини биласанми?

Мен. — Сен деган жавобсиз саволлар, муаммолар олами мен учун аллақачонлар аён. Ўйлашимча, пешона тери билан тирикчилик ўтказаётган америкаликлар учун ҳам бир қадар аён. Фақат шу аён мақсад ижроси учун изчил кураш етишмаяпти шекилли?

Кеннеди.— Билмадим. Бу саволингни Оқ уйдагиларга бериб кўргин-а?

Мен.— Қайсар. Сени халқ яхши кўриб қолганди, ҳозир ҳам хотирангни ҳурмат-иззат қилишади. Аммо сен халқингни севмаган экансан. Аксинча, оқ уй адресини менга бермаган бўлардинг.

Адибажон, агар мендан эзмалик ўтган бўлса, кечирарсиз. Аямларни бағрингизда тутинг, дуойи саломимни топширинг. Шу кунларда кўнглим нотинчроқ, изимни кузатувчи узун қулоқлар ҳар қадамда… майли, аҳамият берманг. Қалби доимо сиз томон интилган йигитингиз — Элнур.

Хоразм, Урганч. 29. ХI. 1965 йил.

ЭЛНУРИМ, ЯШУЛЛИ

Кекса шоирнинг чистон ҳолатига ишора ила ўралган саломингиз мени Хоразмдан топди. Ўзингизга аёнки, Хоразм тупроғи бир-биридан доно латифалар, бир-биридан гўзал ҳақиқатлар хазинаси. Сиз келтирган латифага унчалик пайров бўлмасаям, бирини эсламоқчиман.

Оқсоч тарих Гулистон аталмиш шаҳарни билар экан. Адолат ва оқибат шаҳри, меҳнат ва гул бўйи билан кўнгли тоғ халойиқ кунлардан бирида Чингизхон қўшини ҳужумига учрапти. Ваҳшийлар шаҳар атрофидаги боғлар, экинзорлар кулини кўкка совурдилару қалъани ололмадилар, куну ойлар кечаверибди-ю, қамалдагилар жасоратини синдириш қўлларидан келмабди. Ниҳоят, босқинчилардан ҳам даҳшатлироқ куч — очарчилик ўзининг хунук башарасини кўрсатибди, очлик илигини қуритган мудофийлар дармони ҳатто қилич-қалқонни кўтаришгаям етмабди, қалъа кўчаларида шишиб ўлганлар сони кундан-кунга ошиб бораверибди. Шунда шаҳар оқсоқоли ўз маслаҳатгўйлари за саркардаларини тўплаб, яна қандай чора бор, деган саволни ўртага ташлабдилар. Маслаҳатга йиғилганлардан бири сўнгги тадбирни — устомон режани айтибди. Шу режага кўра гулистонликлар бисотларида қолган икки нафар ҳўкизга омбордаги бор-йўқ донни егизибдилар-да, жониворларни шаҳар дарвозасидан чиқариб юборибдилар.

Очарчилик қалъа ичидагина эмас, қамал қилганлар орасида ҳам ўз нағмасини кўрсата бошлаган: атроф қишлоқларни ялагандай қилишган босқинчилар ҳам саросимада. Шаҳар дарвозасидан кўринган ҳўкизларни хиппа бўғиб хомталаш қилар эканлар, қоринлари буғдойга жиққа тўлалигини кўриб ҳайрон қолибдилар: «Демак, қалъадагилар тўқ ҳали… Ҳайвонгаки берадиғон буғдойлари борми? Енгиб бўпмиз…» деганларича зудлик билан жўнаб қолиш тараддудига тушибдилар.

Аммо қалъа оқсоқолининг ягона қизи Гулбека бу ишдан рози эмас, чунки у босқинчилар саркардасини — ёш, довюрак паҳлавонни севиб қолган экан. Уни кўрмоқчи, бирга бўлсам деган нияти бор экан. Туннинг қоронғи шарпасидан фойдаланиб, Гулбека босқинчилар саркардасига мактуб жўнатибди. «Баҳодир йигит, сен шошма, «буғдой» масаласи найранг, ўстомонлик. Бир кун тоқат қилсанг — зафар сеники».

Босқинчилар туяларга ортилган асбоб-аслаҳаларини, чодир-чудирларини қайтадан ўрнатиб, қалъа қамалига зўр берадилар. Эртасига эса шаҳар таслим бўлади. Қалъага бостириб кирган аламзада ваҳшийлар бор тирик жонни қиличдан ўтказиб, шаҳарни ўт балосига топширадилар.
Бўғриққан, кўзлари эҳтирос ўти билан мастона Гулбека севги ва миннатдорлик умидида босқинчилар саркардасига тўғри бўлар экан, шу сўзларни эшитибди: «Отасини, она шаҳрини сотган аёл менга вафо қилармиди?! Бу манжалақини икки байтал думига боғлаб, орқасидан айғир қўйилсин!.. Хизматларига ташаккур, бекам».

Латифа мағзини чақиш — сизга ҳавола, жон йигит.

Сирасини айтсам, дардсиз дармон бўлмагавдек, рашксиз севги, севгисиз рашк ҳам йўқ, азизим. Хуллас, севгингиз ҳам, рашкингиз ҳам ҳамиша бошимда дурра эканига ишонсангиз бас.

Адибангиздаям бир янгилик бор. Айни кунларда аҳён-аҳён бошим айланадиган, кўнглим Хоразмнинг шира-шарбат неъматларинимас, шўртак нарсаларни тусайдиган одат чиқарди. Бу нимадан экан? Бир ўйлаб кўринг-а, Элнуржон ака?

«Изимни кузатувчи узун қулоқлар ҳар қадамда…» Бу нимаси? Юрагим орқамга тортиб кетди-я. Элнуржон ака, ўтинаман, қайтинг! Сизни беҳад соғинганмиз. Тезроқ қайтарсиз, деган умиддамиз; кўзлари йўлингизда толган ёрингиз — Адиба.

Нью-Йорк. 30.ХI. 1965 йил.

ИФТИХОРИМ, ОНАГИНАМ!

Салом… ассалом… Хоразмдан юборган мактубингиз булутни ҳайдаган шамол, тунни қочирган тонг савобини берса бўладими. Ақлу назокатни, сабру қарорни сиздан ўрганмоқ керак. Раҳмат, минг қатла ташаккур, онагинам.

Чамамда, пайқагандирсиз? Умримда биринчи бор сизни «онагинам» деб атадим. «Кўнгил айнишлар» фарзанд дийдоридан дарак, азизим. Ўзингизни асрапг, тортаётган азиятларингиз учун мени кечиринг. Оқибати хурсандчилик билан тугашига умид ва қанот тилайман, нодирам.

Инсон қадри ер билан яксон қилинган, бутунасича «сариқ чақа — доллар» манфаатига қул каби сотилган дунё марказида, оқпадарлик, безорилик, виждон ва тан фоҳишабозлиги, ёшлик ва авлод жувонмарглиги одатий манзара бўлиб қолган муҳитда, озодлик деганда зодагонлар эркини, бахт деганда босқинчиликни, халқ деганда бир сиқим пулдорлар нафсини назарда тутган одамнамо башаралар орасида юрган чоғингда янги меҳмон — тўнғич фарзанд дарагини эшитиш…— бошим осмонга етди, дунёга сиғмай кетдим.

Қолганларини учрашганимда айтарман. Сафар азоби тугади, онагинам. Бажарган ишларимиз якуни Москвада бўлади. Азонлаб йўлга чиқамиз. Кўришгунимизча хайр, хайр, қаламқошим. Сиз ва волидаи муҳтарамамизга сиҳат-саломатлик тилаб, висолнинг ноёб дақиқаларини камоли бетоқатлик билан кутиб қолувчи — Элнур.

Тамом… ёзишмалар тугади. Ташқарида эса аллақачонлар ёмғир тинган, кўм-кўк осмон, юзлари ёмғирда ювилган табиат қуёш нурига чўмилиб нафас олмоқда. Сайроқилар, зибилдоқлар сайили айни авжида. Менинг хаёлим бўлса икки оламни — оқ билан қорани ажрим этувчи мана бу хатлар маънисидан — навқирон дил ёзишмаларидан ўзга нарсани истамайди.

YOZUVCHI VA  JAMOAT ARBOBI SARVAR AZIMOV TAVALLUDINING 95 YILLIGIGA BAGʻISHLANADI.

Tariximizga nazar solsak oʻtmishning turli davrlarida, shuningdek yaqin tariximizda ham oʻz isteʼdodi, tashkilotchiligi bilan xalqaro maydonda katta obroʻ-eʼtibor qozongan kishilar koʻp boʻlganiga amin boʻlamiz. Afsuski biz ularning tirikligida qadriga yetmaganimiz kamdek, vafotidan soʻng ham ularni eslab xotirlashni yodimizdan chiqarib qoʻymoqdamiz.20 asrdagi ana shunday shaxslardan biri taniqli diplomat, davlat va jamoat arbobi, adib va dramaturg, adabiyotshunos Sarvar Azimov edi…

SARVAR AZIMOVNI QACHON XOTIRLAYMIZ?..
Umid BЕKMUHAMMAD

Tariximizga nazar solsak oʻtmishning turli davrlarida, shuningdek yaqin tariximizda ham oʻz isteʼdodi, tashkilotchiligi bilan xalqaro maydonda katta obroʻ-eʼtibor qozongan kishilar koʻp boʻlganiga amin boʻlamiz. Afsuski biz ularning tirikligida qadriga yetmaganimiz kamdek, vafotidan soʻng ham ularni eslab xotirlashni yodimizdan chiqarib qoʻymoqdamiz.20 asrdagi ana shunday shaxslardan biri taniqli diplomat, davlat va jamoat arbobi, adib va dramaturg, adabiyotshunos Sarvar Azimov edi.

Afsuski tavalludiga 95 yil toʻlgan bu yil oʻzbek matbuotida negadir Sarvar Azimov haqida biron bir maqola, yodnoma chop etilganini uchratmadim.Xoʻsh, bugungi yoshlar uchun Sarvar Azimovning faoliyati nahotki ibratli boʻlolmasa? Chunki, men maqola yozish jarayonida hatto oʻrta yoshdagi ijodkorlardan ham soʻrab koʻrdim-ular faqat Sarvar Azimovning nominigina bilishini, asarlaridan, faoliyatidan hatto bexabar ekanligini aytishdi. Demak, bu SHAXS haqidagi chorak asrlik sukunat gʻoyatda ilmli, qaʼtiyatli insonning qirralini koʻpchilikka nomaʼlum qilib qoʻydi.Xoʻsh, Sarvar Azimov kim edi? Uning tariximizda tutgan oʻrni qanday?

Sarvar Azimov atoqli shoir Hamid Olimjonning ukasi boʻlib 1923 yil 20 mayda Jizzaxda tugʻilgandi. Marhum adabiyotshunos , Oʻzbekiston Qahramoni Ozod Sharafiddinov yozishicha, “uning Azim guvurga oʻxshagan koʻpni koʻrgan donishmand bobosi boʻlgan, onasi Komila aya esa oʻzining mehribonligi va gʻamxoʻrligi bilan farzandlarining ulgʻayishida chuqur iz qoldirgan. Bu oila xalqimizga Hamid Olimjondek sara ijodkorni bergan. Sarvar aka Hamidning tugʻishgan ukasi edi, toʻgʻri, ona bir, ota boshqa edi. Hamidning otasi tasodifan daraxtdan yiqilib halok boʻladi.Komila aya joʻjabirday farzandlari bilan beva qoladi. Azim bobo boshliq oila kattalari maslahatlashib, Komila ayaning ham roziligini olib, uni Olimjonning ukasi, Azim boboning yana bir oʻgʻli Ahmadjonga berishadi. Shundan keyin dunyoga Rohat, Sarvar, Sabohat va Muhabbatlar kelishadi” (“Ijodni anglash baxti” kitobi, T, 2004 yil 455 bet).

Bolaligidan ilmga, kitobga havas ruhida kamol topgan Sarvar oʻz tarjimai holida “ Men oʻqishdan, kitob koʻrishdan qaytgan bola boʻlmadim. Shoʻxligim oʻzimga yarasha.Oʻynab charchamasdim.Toshkentday katta shaharda ( Hamid Olimjon Toshkentda Zulfiyaxonimga uylangach ayasi va ukalarini ham poytaxtga koʻchirtirib kelgan, Sarvar ham shu tarzda bu goʻshada voyaga yetib oʻqigandi-U.B.)esa qishloq bolasini chalgʻitadigan narsalar yetib ortardi. Lekin oʻqish menim tiniq havasim edi. Murabbiylarimizdan birining “bu bola oʻqishni, oʻqish bu bolani yaxshi koʻradi” degani haliyam esimda.Balki hazil ustida aytilgan gapdir bu. Yoki? ..Kim bilsin.Men uchun yana bir muhim maktab Hamid Olimjonning saralab yigʻilgan, adabiyot va sanʼat asarlariga chunon boy kutubxonasi boʻldi. Uning ichidan chiqmasam derdim, hatto ayamlar buyurgan ish ham malol kelardi”, deya yozib oʻtgandi. Ana shunday ilmga havas ruhida kamol topganidan u Oʻrta Osiyo Davlat Universitetida tahsil oladi. Maʼlumki uning oʻqish davri 2 jahon urushi payti va undan soʻnggi ogʻir davr-1942-46 yillarga toʻgʻri keldi.

Maʼlumki urush davrida Moskva va Leningraddan A.Yakubovskiy, Ye.Bertels, V.Jirmunskiy,D.Blagoy, B.Meylax, A.Borovkov singari koʻplab olimlar Toshkentga kelib universitetda talabalarga maʼruza oʻqishar, ijodiy-ilmiy jamoatchilik orasida turli tadbirlar oʻtkazib turishardi. Ozod Sharofiddinovning yozganidek, “bunday sarbaland olimlar yonida yurib, ulardan tahsil olib, “mulla” boʻlmaslikning iloji yoʻq edi. Ayni oʻsha kezlarda Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasida boʻlib turadigan adabiy kechalar, bahs-munozaralar, yangi asarlar muhokamalari, u yoki bu yozuvchining ijodiy kechalari ham Sarvar Azimov uchun ikkinchi dorilfunun boʻlgan edi. Ularning birontasini kanda qilmaydigan Sarvar Azimov shu tarzda adabiyot doshqozonida obdan qaynadi”.

Afsuski 1945 yilda Hamid Olimjon ukasining intilishlaridan umidvor boʻlib, uning kelajagini koʻrolmay vafot etib ketadi..

Sarvar bu mashʼum voqeadan qanchalik oʻkinmasin, oldga qoʻygan rejasi tomon intilib aspiranturada tahsil oladi va Hamid Olimjon ijodi boʻyicha tadqiqot ishlari olib borib nomzodlik ishini muvaffaqiyatli yoqlaydi. Soʻngra 1948-55 yillari OʻZFA til va adabiyot institutida ilmiy xodim, boʻlim boshligʻi, direktor oʻrinbosari,1955-56 yillarda Markazqoʻmda fan va madaniyat boʻlim mudiri, 1956-57 yillari Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasining birinchi kotibi, 1957-59 yillari Oʻzbekiston madaniyat ministri, 1959-69 yillari Oʻzbekiston ministrlar kengashi raisining oʻrinbosari, respublika tashqi ministri, 1969-74 yillari sobiq ittifoqning Livandagi, 1974-80 yillarda Pokistondagi favqulodda va muxtor elchisi, 1980 -88 yillari yana Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasining birinchi kotibi, 1988-91 yillari respublika tashqi ishlar ministri, 1990-91 yillari respublika Prezidenti Kengashining aʼzosi sifatida faoliyat koʻrsatadi.

Sarvar Azimov adabiyot institutidagi faoliyati davrida maktablar uchun Oʻzbek adabiyotidan darsliklar yaratishga bosh boʻladi. Ozod Sharafiddinovning xotirlashicha, “ oʻsha paytda koʻp yillardan beri maktablarda oʻzbek adabiyoti tayinli dastursiz va hech qanday darsliksiz oʻqitilar edi. Oʻqituvchilarning umri material qidirish bilan oʻtardi.Qayerdaki adabiyot toʻgʻrisida, yozuvchi haqida shapaloqdek material chiqqan boʻlsa, uni qidirib topib, chatib-yamab, olaquroq holga keltirishar va har kim oʻzbek adabiyotini bilganicha oʻqitardi.”. Ana shunday holatda Sarvar aka oʻzi ibrat boʻlib maktablar uchun darslik yaratadi.

1956-57 yillardagi Yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik davrida, shaxsga sigʻinish yillari qatagʻonga uchrab qamoqdan kelgan koʻplab adiblarning oqlanishi, ularga sharoit yaratib berish, asarlarini chop etdirishgayam bosh boʻladi.Shu bilan birga 1957 yilda ilk bora xalqaro tadbir-Osiyo va Afrika yozuvchilarining birinchi konferensiyasi ochilishida oʻzining katta tashkilotchilik qobiliyatini koʻrsatadi.Eng asosiysi 1957 yilda Chilonzor mavzesida qurilgan uylardan yozuvchilar uchun 30ga yaqin kvartira ajratib oldirishga erishadi.

Madaniyat ministri sifatidagi faoliyatida olis tuman, chekka qishloqlarda madaniyat uylari, kutubxonalar, musiqiy ansambllarning tashkil etilishi, Moskvada boʻlib oʻtgan Jahon yoshlar festivali namunali boʻlib oʻtishiga oʻz hissasini qoʻshadi.

Oʻn yillik tashqi ishlar ministri davrida BMT va boshqa xalqaro minbarlardan nutq soʻzlaydi, xalqaro tashkilotlar bilan ishlash tajribasini boyitadi va soʻngra 11 yil Livan,Pokiston davlatlarida elchi sifatida ishlash darajasiga erishadi.

Rossiyadagi “Mejdunarodnaya jizn” internet nashrida qahramonimizning diplomatlik faoliyatidan yaxshigina xabardor Mixail Svigun Livandagi, Igor Xalevinskiy Sarvar Azimovning Pokistondagi faoliyati, ushbu davlat rahbarlari bilan doʻstona aloqalari haqida misollar bilan soʻz yuritishganidan bilsa boʻladiki, u oʻz davrining nufuzli shaxslaridan biri boʻlgan.

Ayni paytda tabiatan bosiq, vazmin Sarvar Azimov ilmiy faoliyatini ham davom etdirib, filologiya fanlari doktori darajasiga, professor unvoniga ham ega boʻladi.Ozod Sharafiddinov qahramonimizning doktorlik ishini yoqlagan holatni shunday tasvirlab oʻtadiki, bunda ham ibratli voqelik bor: “ Sarvar Azimovning bir ajoyib xislati bor edi-u albatta, el qatori, hammaga oʻxshagan, hammaga oʻxshab umrguzaronlik qiladigan, oilasi, bola-chaqa tashvishi bilan yashaydigan odam edi. Ayni chogʻda u hammaga oʻxshamaslikka, hamma ishda oʻz yoʻlidan borishga, oʻziga xos qiyofasini yoʻqotib qoʻymaslikka harakat qilardi. Harholda, uning eʼtiqodiga mos keladigan, sinalgan yashash prinsiplari bor ediki, baʼzan odamlarning taʼna-dashnomlariga duch kelsada ularga ogʻishmay amal qilardi.

Sarvar akaning doktorlik himoyasi Gogl koʻchasidagi 70-uyda-Fanlar akademiyasining konferens zalida boʻldi. Oʻsha kuni kenggina zal yigʻilganlarni sigʻdira olmadi. Odamlar ichida olimlar ham, shunchaki tomoshatalablar ham koʻp edi. Yashirishga hojat yoʻq-mehmonlar ichida ziyofat ishtiyoqida kelganlari ham yetarli edi. Gap shundaki, oʻsha kezlarda dissertatsiya himoyasidan keyin dasturxon yozish, banket qilish, olim boʻlganini “yuvish” borgan sari chuqur tomir yoymoqda edi. Oʻzbekning tabiatida bormi-bilmadim-har holda ,bu borada ham musobaqalashish, hammadan oldinda boʻlish avj olgandi.Oqibatda, baʼzi banketlarda 200-300 kishi ishtirok etadigan, karnay-surnaylarning gʻat-gʻuti tinmaydigan rosmana toʻyday oʻtardi. Odamlar “falonchining dissertatsiyasida nima yangilik bor ekan?” deb soʻrashmas, “himoyadan keyin dasturxon qandoq boʻldi?” deb soʻrashardi. Albatta oliy rutbalik olimning dasturxonidan bahramand boʻlish har kuni ham nasib boʻlaveradigan ish emas. Axir, bunaqa dasturxonning tavsifi taʼrifga sigʻmaydi-unda qoʻziqorindan tortib, osetra baligʻigacha, Fransiyadan keltirilgan vinolardan tortib, Amerika viskisi va arman konyaklarigacha hammasi muhayyo…

Biz keksa adabiyotshunos Porsoxon aka Shamsiyev bilan yonma-yon oʻtirib, himoyadagi gaplarni chala-charim tinglab, olimlarning ezmaligidan ranjib oʻtiribmiz. Baʼzan hademay yozilajak dasturxonning noyob va tasiq taomlarini shivirlashib gaplashib, bir-birimizning ishtahamizni qitiqlab qoʻyamiz. Nihoyat, himoya tugadi, hisob komissiyasi ovoz berish yakunlarini eʼlon qildi, kengash raisi dissertanni tabrikladi, dissertant minnatdorchilik bildirdi. Mana, hozir u kamtarlik bilan yerga qarab turib, “endi hammanglar, marhamat, bir piyola choyimizni baham koʻrasiz” deb iltijo qiladi. Lekin dissertant negadir odamlarni taklif qilishga oshiqmayapti. U stol ustidagi qogʻozlarini yigʻishtirib, papkasiga joyladi-da, asta oʻrnidan turib, bir-ikki odam bilan xayr-maʼzur qilib chiqdi-ketdi. Ziyofat dardida kelganlar ogʻizlari ochilgancha qolishaverdi. Porsoxon aka bilan ikkovimiz ham bir-birimizga tikilib, soʻlaklarimizni yutganimizcha qolaverdik. Keyin Porsxon aka “He,oʻsha..” degan maʼlum soʻzlar bilan voqeaga munosabatini bildirdi. Soʻng ikkovimiz ham choʻntaklarni qoqishtirib, bor pulimizni sanab koʻrdik-da, yaqin oʻrtadagi restoranga yoʻl oldik…

Sarvar Azimov esa allaqachon eskirib, bachkana boʻlib qolgan, haqiqiy ziyolilarga sira yarashmaydigan ,mechkaylik bayramidan oʻzga narsa boʻlmagan odatdan ustun turishini, bu masalada odamlarning gap-soʻzlari-yu, gʻiybatlaridan mutlaqo choʻchimasligini namoyish qilib chiqib ketganicha, goʻyo hech narsa boʻlmagandek oʻz faoliyatini davom ettiraverdi”.

Adabiy-ilmiy faoliyati davomida esa hikoya va qissalar, kinossenariylar, risolalar yozdi.Shu bilan birga masʼuliyatli rahbarlik ishlarini ham uddaladi.

Ana shu rahbarlik yillari davomida u tashkilotchilik qobiliyati, qaʼtiyatliligi, gʻoyatda madaniyatliligi, vaqtning qadriga yetishdek noyob fazilatlari bilan oʻzgalarga ibrat boʻladi. Bu holatni Ozod Sharafiddinov shunday sharhlab oʻtgandilar: “Sarvar Azimov umri davomida har xil masʼuliyatli lavozimlarda ishladi va qayerda ishlamasin, oʻzining rahbarlik sanʼatida noyob xislatlarga ega ekanini namoyish qildi. Uning tashkilotchilik qobiliyati ham zoʻr edi. Sarvar Azimov talabchan, bir soʻzli, qattiqqoʻl odam boʻlgan.Tevaragida hamisha qaʼtiy tartib boʻlishini, hamma ishlar sarishta boʻlmogʻini talab qilgan. Ayni chogʻda u odamlarga yaxshilik qilishni hayotining asosiy shiori qilib olgan edi. Har holda, men uni tanigan va bilgan odamlardan Sarvar aka toʻgʻrisida shikoyatomuz gaplar eshitmaganman.Toʻgʻri, baʼzi bir yozuvchilar bilan uning oʻrtasida ancha keskin bahslar boʻlganidan, uning yuziga qattiq-qattiq gaplar aytilganidan xabarim bor.Lekin bular oʻtkinchi gaplar edi. Yaxlit olganda esa u oʻz faoliyati bilan yangi oʻzbek adabiyoti tarixida chuqur iz qoldirdi. Ana shu har tomonlama, iqtidorli va isteʼdodli insonning umr yoʻlini oʻylasam, bir narsaga hayron qolaman, hatto shunday odamning hayoti ham faqat gʻalabalardan, koʻtarilishlardan iborat boʻlgan emas, muayyan ishlari, muayyan xizmatlari uchun u mukofotlar ham olgan, albatta, lekin odamlarning bir ogʻiz madadiga muhtoj boʻlgan kezlarda, ularning birontasidan uni yoqlovchi soʻz eshita olmay, iztirobga ham tushgan”.

Xoʻsh, rahmatlik Ozod akadek munaqqid tan bergan Sarvar Azimovning umr yoʻllaridagi qaygʻuli, “ baʼzi bir yozuvchilar bilan uning oʻrtasida ancha keskin bahslar boʻlganidan, uning yuziga qattiq-qattiq gaplar aytilgan” holat qanday boʻlgandi?

Bu haqda Oʻzbekiston Xalq Yozuvchisi Tohir Malik shunday fikrda: “Sarvar aka yuqori martabalarda ishlaganlari uchunmi, ichki tartib-qoidalarni ham shu darajada boʻlishini talab qilganlar.Shulardan biri-u kishining qabulxonalariga yetib borish qiyinroq edi.Bu hol xalq orasida “byurokratlik” deb atalib qoralanardi. Toʻgʻri, raisning xonasiga hamma ham kiravermasdi. Oʻrinbosarlar hal qiladigan masalalar boʻlsa, ularning qabuliga yuborilardi. Rais koʻpchilik uchun xizmat qilardilar, ishlari koʻp edi. Moskvaga va xorijga safarlari ham koʻp boʻlardi.Nomi ulugʻ yozuvchilar zarur yumushlari boʻlsa-boʻlmasa rais huzuriga kirib, soatlab gap sotardilar.Yozuvchilar uyushmasidagi majlislar kamlik qilganday, Markazqoʻm va boshqa rasmiy idoralardagi yigʻilishlarga borishlari shart edi.Bunday holat Komil Yashin davrida ham mavjud edi. Lekin nima uchundir baʼzilar oʻtgan kunlarni unutib, yangi raisdan norozi boʻlardilar.

Bir kuni “Sharq yulduzi”dagi xonamda oʻtirganimda Habibulla Qodiriy kirib keldilar. Mashqlari sal pastroqligi sezilib turibdi. Bilsam, Sarvar Azimov band ekanlar, qabul qilmabdilar. Oʻrinbosarga uchrashishlari lozimligini aytibdilar. Bunaqa holat hamma idoralarda uchraydi. Agar maqsad bir maslani hal etish boʻlsa, boshliqqa yoki oʻrinbosarga uchrashish ahamiyatsiz gap. Muhimi-maslani hal etish.Biroq, ulugʻ ustozning hurmati inobatga olinsa, Habibulla aka uchun 2-3 daqiqa vaqt ajratib, gaplarini eshitsalar ham boʻlardi.Soʻng: “bu tashvishlaringizni muovinim hal qilib beradi, ishning borishini oʻzim nazorat qilib turaman”, desalar yanada olam guliston edi. Lekin, aytganimday, yuqori idoralarda ishlaganlarining havosi sezilib qolardi …” (“Yozuvchining baxti va baxtsizligi” ( T,”Sharq-ziyo-zakovat” nashriyoti, 2017 yil).

Ozod Sharafiddinov ham Sarvar akaning uyushmadagi rahbarlik faoliyatini shunday yoritib oʻtgandilar: “ u uyushmaga kelgach, ishni qaʼtiy tartib intizom oʻrnatishdan boshladi. Uyushmada ishlaydigan har bir xodim, har qaysi maslahatchi oʻz vazifasini sidqidildan bajarmogʻi kerak edi. Yozuvchilar uyushmasi bekorxoʻjalar salanglab yuradigan, gap sotib valaqlashib oʻtiradigan koʻngilochar guzar emas.Boshqalardan talab qilmoq uchun rahbar, avvalo, oʻziga talabchan boʻlmogʻi kerak. U ishini shunday uyushtirdiki, kelgandan keyin uning biror daqiqa ham bekorchi vaqti boʻlmas edi. U hatto yozuvchilarni qabul qiladigan vaqtini ham aniq rejalashtirib qoʻydi va bunga qaʼtiy amal qildi. Kotibiyat majlislari, seksiyalarning ishlari ham qaʼtiy reja asosida oʻtkaziladigan boʻldi”.

Ozod aka va Tohir akalarning xotiralari Sarvar Azimovning uyushmaga ikkinchi rahbarlik yillari-1980-88 yillardagi faoliyati haqida.Ha, VAQTning qadriga, qaʼtiy tartib intizomga hamma rioya qilishi kerak…

Hurmatli adibimiz Tohir Malikning “Yozuvchining baxti va baxtsizligi” ( T,”Sharq-ziyo-zakovat” nashriyoti, 2017 yil)kitobida Sarvar Azimovning Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasiga tayinlanishi, rahbar sifatida qilgan ezgu ishlari haqida toʻxtalib oʻtilgan:

“Oʻzbeklardan chiqqan Favqulodda va muxtor elchilar orasida Nuriddin Muhiddinov bilan Sarvar Azimovning obroʻyi ziyolilar orasida baland edi. Sarvar Azimov Oʻzbekiston tashqi ishlar ministri lavozimida BMT minbaridan nutq soʻzlarida hamma faxrlangandi. 1956 yili Oʻzbekiston yozuvchilari uyushmasini boshqargan kezlaridagi fazilatlarini katta avlod unutmagandi…”

“ Sarvar aka ish boshlagan dastlabki kunlaridanoq Yozuvchilar uyushmasi mavqeini koʻtarish harakatini boshladilar. Qarangki, 2-3 million aholisi bor Gurjiston yozuvchilar uyushmasining aʼzolari mingdan ortiq, Oʻzbekiston yozuvchilar uyushmasining aʼzolari esa 400ga yetmas ekan. Albatta, badiiy adabiyotning salmogʻini uyushma aʼzolarining soni belgilamaydi. Hazrat Navoiy davrlarida uyushma ham, aʼzolari ham boʻlmagan.Lekin Sovet tuzumi davrida yozuvchilarga yaxshi sharoit yaratib berilishi uchun aʼzolar sonining ahamiyati bor ekan. Shuni eʼtiborga olib, viloyatlarda uyushmaning koʻchma majlislari oʻtkazilib, unda koʻplab yoshlar aʼzolikka qabul qilindilar. Hatto, kitoblari chiqmagan, ammo umidli yoshlarni ham qabul qilishdi.Bu harakat eʼtiborli yozuvchilar tomonidan tanqid ham qilindi va tanqidda jon bor edi.Yoshlar umidli, ammo barchalarini qobiliyatli deb boʻlmasdi. Choʻgʻ bor edi, ammo biroq har qanday choʻgʻ ham alanga olavermaydi. Tanqidlarga qaramay, uyushma aʼzolari soni keskin koʻpaydi..Shunga qarab Moskvadan talab qilib olinadigan narsalar ham oshdi.Birinchi galda uyushmada ishlovchi adabiy maslahatchilar soni oshdi, viloyatlardagi boʻlimlar faoliyati yaxshilandi.Har yili dekabr oysida beriladigan 10 ta “Moskvich” avtomashinasi oʻrniga “Jiguli” berila boshlandi. Moskvaga borib mashina haydab kelish mashaqqati tugatildi. Yillar davomida avtomashina olish uchun navbatda turish ham barham topdi. Boshqa idoralarda bu navbat roʻyxatiga yozilgan odam 4-5 yilda niyatiga yetardi.Yozuvchilar uyushmasida esa “kimga mashina, kimga gilam kerak?” deb soʻraydigan boʻlishdi. Toshkentning Darxon atalmish joyida olimlar uchun shinam uylar qurilgan edi, shuning bir qanoti yozuvchilarga berildi. Xullas, Yozuvchilar uyushmasi katta vazirlik imtiyozlariga ega boʻldi”.

Tohir Malik shu tariqa aynan Sarvar Azimov “Oʻtkan kunlar” romanining 1957 yilda qaytadan nashr etilishiga,bu borada koʻplab qarshiliklarni yengib chiqishiga toʻgʻri kelganini, “Yoshlik”jurnalini tashkil etishga bosh-qosh boʻlganini alohida taʼkidlab oʻtadilar.

Shu bilan birga Tohir aka 1981 yil avgustida Latviyaga borgani,oʻsha yerda Sarvar aka bilan bemalol suhbatlashishga imkoniyat tugʻilgani haqida ham soʻz yuritadilar.Rigaga qilingan birgalikdagi sayr davomida shoir Yan Raynis qabrini ziyorat qilishganini shunday xotirlaydi: “qabristondagi eng katta haykal Latviyaning buyuk shoiri Yan Raynis qabriga qoʻyilgan.Bizdagi kabi shoirning qiyofasi aks etmagan, balki dengiz toʻlqinlaridan koʻtarilayotgan, uygʻonayotgan yigit koʻrinadi. Bu millatning uygʻonishiga ishora edi. Shoirning qiyofasiga emas,yurak dardiga, yurak orzusiga qoʻyilgan haykal! Aytishlaricha, bu va shahar markazidagi ozodlik haykalidan soʻng haykaltarosh boshqa ishga qoʻl urmagan ekan.

Yan Raynisga qoʻyilgan haykal Sarvar akaga ham taʼsir qilgan ekan,kechki payt shu haqda gaplashib oʻtirib, “Bizning yozuvchilarimizga nima boʻlgan, a?” deb qoldilar. Savolga tushunmadim, nima deb javob berishni bilmay turganimda oʻzlari mushkulimni oson qildilar:

-Bir-birlarini tinmay gʻiybat qiladilar. Gʻiybat hamma yerda bor, bunga ajablanmayman.Lekin yozuvchilarnikiga chidash qiyin…Ikki yozuvchi yoshlikdan doʻst.Martabasida ham, unvonu mukofotlarida ham bir-biridan kam joyi yoʻq. Doʻstliklarini mustahkamlash uchun hatto quda boʻlganlar. Bittasi kirib, “shu dovdirni ishdan olib yaxshi qildingiz”, desa, ikkinchisi “Bu ablah nashriyotdagi oʻynashlariga toʻymay,endi menim qizimga shilqimlik qilayapti”, desa! Oʻynash haqidagi gaplarni eshitgandim, lekin oʻz keliniga shilqimlik qilishi, yana bu gapni qizning otasidan eshitish meni larzaga soldi.Shilqim qaynotani Xudo urgan boʻlsa, qizning otasi bu sharmandali gapni begona odamga qaysi hayo bilan aytayapti? Shilqimlik chin boʻlsa ham ota dardini ichiga yutib yurmaydimi?..”

Ha, Sarvar Azimov ikkinchi bora uyushmaga rahbarlik qilgan davrda holat shunday noxush vaziyatga tushib qolgandi. Ozod Sharafiddinov ham bu yillardagi sergʻalva voqeliklarni eslab, mashʼum 16 plenumdagi Sharof Rashidovni qoralash kompaniyasida faqat Sarvar Azimovgina jasorat bilan haqiqatni baralla aytganini eslaydi:

..16 plenumda tanqid har qanday chegaradan chiqib ketdi, buning uchun uning har qanday ijobiy tomonlarini isbotsiz-dalilsiz rad qilish yoʻlini tutdilar. Oʻzbekning yaqin oʻtmishdagi atoqli arbobiga nisbatan juda katta adolatsizlikka yoʻl qoʻyildi. Bunday munosabat oʻzbek xalqining shaʼniga ham yarashmaydigan bir ish edi. Eng yomoni shu boʻldiki, zalni toʻldirib oʻtirgan odamlarning hammasi Sharof Rashidovni koʻrgan, shaxsan taniydigan, uning yaxshiliklaridan bahramand boʻlgan, hayotligida uning soyasiga koʻrpacha yozib yurgan odamlar edi. Rashidov shaʼniga yogʻdirilgan boʻhtonlarni kimdir achinish va taassuf tuygʻusi bilan, kimdir loqaydlik bilan, lekin hammalari qoʻyday yuvvoshlik bilan indamay oʻtirib eshitishdi va qarsaklar bilan qoʻllab-quvvatlashdi ham. Faqat bir odamgina bu sharmandalik tavqi lanʼatini boshqalar bilan baham koʻrishga undadi. U soʻz olib, minbardan turib, Sharof Rashidovga bunaqa bir yoqlama munosabatni keskin qoraladi. Uning nutqi Rashidovni fosh qilishdek noshoyista ishga bosh-qosh boʻlganlarning yuziga urilgan qahrli tarsaki boʻldi. Qiziq, Sarvar Azimov oʻsha kuni minbarda turib soʻzlayotganda yaqin oʻrtada shunga oʻxshash boshqa bir plenumda oʻzi ham Sharof Rashidovning ahvoliga tushajagini oʻylaganmikan, uning ustidan kurakda turmaydigan boʻhtonlar seli quyilganda, unga nisbatan ham oʻta adolatsizlik qilinganda hech kim oʻrnidan turib, uni yoqlaydigan biron ogʻiz shirin gap aytmasligini xayoliga keltirganmikan? Bilmadim… Har holda ,oʻshanda Sarvar Azimovning minbardan turib aytilgan qilichdan ham oʻtkir rost gaplari bir qator mutasaddilarni toʻnini teskari kiyib olishga undadi va ular Azimovga qarshi yalpi hujum boshlash uchun bahona izlay boshladilar”.

Xullas, mafkura boʻyicha nomi chiqqan kotiba Sarvar akaga qarshi turli boʻhtonlarni uyushtiradi.Biroq bu “ayblar”, 60 dan ortiq dumaloq xatlar oʻz isbotini topmaydi. Shunday boʻlsada mafkuraviy xoʻjayin Azimovni uyushma rahbarligidan olishga erishadi.Bu haqda rahmatlik Ozod aka shunday xotirlagandi:

-Kotiba kimlarningdir oq fotihasini olgan boʻlsa kerakki, shoshilinch ravishda Yozuvchilar uyushmasining plenumini chaqirdi va unda Azimovning ishdan olinganini eʼlon qildi. Zalni toʻldirib oʻtirgan yozuvchilar bu axborotni miq etmay eshitishdi. 3-4 yil uyushmada ishlagan, ishlaganda ham chin yurakdan, fidoyilik bilan ishlagan, uyushmaga ham, yozuvchilarga ham ancha-muncha xizmatlari singib ulgurgan Sarvar Azimov uchun hatto bir ogʻiz “rahmat” degan soʻz ham topilmadi. Holbuki, u ayni shu kuni-oʻziga nisbatan mislsiz adolatsizlik sodir boʻlayotgan anjumanda odamlarning madadiga muhtoj, bir ogʻiz shirin gapiga zor edi. Hech kimdan sado chiqmadi. Sarvar Azimov yiirik-yirik, lekin ancha maʼyus tortib qolgan koʻzlarini zalga tikdi-da, maʼnodor qilib dedi:

-Hammalaringga rahmat!”

…Oradan bir oz vaqt oʻtib kotibaning kimligi ayon boʻlgach, qolaversa Moskvada Sarvar akaning haqiqiy layoqatini, ishchanligini birga ishlashgan A.A.Gromikodek sobiq ittifoqning rahbarlaridan biri qoʻllagach, u kishi tashqi ishlar ministri boʻlib ishlay boshladi.

Ozod akaning xotirlashicha, “oradan koʻp oʻtmay, u betoblanib qoldi. Taqdirning adolatsizliklaridan toʻygan, odamlarning xiyonatidan va munofiqligidan hafsalasi pir boʻlgan Sarvar Azimov betobligida koʻrgani kelganlarning birortasini qabul qilmay, olamdan koʻz yumdi. 20 asr oʻzbek jamiyatidagi eng oʻziga xos, eng faol, eng ishchan odamlardan birining hayoti ana shunday ruhsiz bir holatda soʻndi.”Bu vaqtda Sarvar aka 71 yoshga kirgandi.

Tohir Malikning yozishicha, Sarvar Azimov 1966 yildagi Toshkent zilzilasiga oid romanni yozib boshlagan ekan.Afsuski, ushbu roman va taniqli olim, adib va dramaturgning yana koʻplab orzulari amalga oshmay qoldi.

“ Muloqot” jurnalining 1991 yil may sonida Sarvar Azimov Hamid Olimjon haqidagi “Xalqqa ayting, men aslo oʻlganim yoʻq” nomli maqolasida, “Agar kelbati tarosh yigitlarni, quralay koʻzlarida yulduzi bor qizlarni uchratmoq maqsadi boʻlsa, birrov,bosh oqqanicha Jizzax tomon sayr etishning oʻzi kifoya. Havosi issiq bu yurtning yeri shirin, suvi shirin, odamlari shirin, mehnatkash. Hamid Olimjonday shoirni, tarix bilgan qator arboblarni shu zaminda dunyoga kelgani, shu ruhiy muhitda voyaga yetgani tasodifdan nari, albatta”.

Ha, Jizzax zamini koʻplab fidoyi arboblarni oʻzbek xalqiga yetishtirib bergan. Xususan, Sarvar Azimovdek 20 asrda yetishib chiqqan taniqli davlat va jamoat arbobini,yetuk SHAXSni ham.Ozod Sharofiddinov yozganidek, “Sarvar Azimov-katta inson edi. Uning yaxshi ishlari ham, katta ishlari ham bor edi.Ayni chogʻda, xatolari ham, qusurlari ham oʻziga yarasha edi. Lekin nima boʻlganda ham u odamlar hayotida muayayn iz qoldirdi va buni unitish mumkin emas. Hayotligida durustroq qadriga yetmaganimiz insonni loaqal vafotidan keyin ruhini shod qilaylik”. Rahmatlik Ozod aka bu gaplarni 2003 yilda-Sarvar Azimovning 80 yilligiga atab yozgandi.Oradan 15 yil oʻtdi-90,95 yillik tavallud sanalari oʻtdiki, bu haqda Tohir Malikning yuqoridagi kitobidan boshqa biron joyda bironta ziyolimiz bu mavzuni koʻtarib chiqmadi.

Ozod Sharofiddinov, Tohir Maliklar fikrlaridan iqtibos keltirganimizdan koʻrinadiki, Sarvar Azimov eʼzozlashga, xotirlashga loyiq, munosib SHAXS. Xoʻsh, unda sukunatning sababi nimada?! Befarqlikmi?! Nahotki Sarvar Azimov davrida uy-joyli boʻlgan, imtiyozlaridan foydalangan ijodkorlarimiz bugungi islohotlar davrida ham jim oʻtiraversalar?!Bu Sarvar aka xotirasiga nisbatan bepisandlik emasmi axir?
Shulardan kelib chiqadiki, Sarvar Azimov xotirlashga arzigulik SHAXS ekan, chinakam maʼnoda eʼzozlaylik. Toshkentdagi adiblar xiyobonida,ona yurti Jizzax shahrida haykal va byuyestlarini oʻrnataylik, asarlarini qaytadan nashr etib, sahnaga olib chiqaylik.Nomlarini oliy oʻquv yurtlariga qoʻyayalik.Savar Azimovning serqirra faoliyati haqida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishni kun tartibiga olib chiqaylik.Anʼana boʻlib qolgan “Sarvar Azimov zamondoshlari xotirasida” kitobini nashr etdiraylik. Shu asosda hujjatli film ishlashni,TV ,matbuot orqali Sarvar Azimov hayoti, ijodi va faoliyatini yoritishni ham tezlashtirib, keng ommaga u SHAXSning kimligini baralla aytaylik.
Bularning bari kechiktirib boʻlmaydigan dolzarb ishlar boʻlmogʻi.Shulardan kelib chiqib esa 2023 yilda Sarvar Azimovning 100 yilligini nishonlashga ham hozirdan tayyorgarlik koʻraylik.

Zero,rahmatlik Ozod aka aytgandek “Sarvar Azimov katta inson edi”.

Sarvar Azimov
IKKI DIL — IKKI OLAM

Oʻzbek sovet adabiyotining tipik vakili,yozuvchi va jamoat arbobi Sarvar Azimov 1923 yil 20 mayda Jizzaxda tugʻilgan. Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatgan fan arbobi (1973). Oʻzbekiston xalq yozuvchisi (1983). Filologiya fanlari doktori (1968).Oʻrta Osiyo davlat universitetini tugatgan (1946). Oʻzbekiston FA Til va adabiyot institutida ilmiy xodim, sektor mudiri, direktor oʻrinbosari (1948 — 55). OʻzKP MK fan va madaniyat boʻlimi mudiri (1955—56). Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi boshqaruvi birinchi kotibi (1957-58, 1980-85), Oʻzbekiston SSR madaniyat vaziri (1958— 59), Oʻzbekiston SSR Ministrlar Soveti raisi oʻrinbosari va Oʻzbekiston SSR Tashqi ishlar vaziri (1959-69, 1988-91). Sobiq SSSRning Livandagi (1969—74), Pokistondagi (1974—80) favqulodda va muxtor elchisi.
Sarvar Azimov pyesalar (“Qonli sarob”, 1964; “Yulduzlar jamoli”, 1966; “Zamon dramasi”, 1968), qissalar (“Kamalak”, 1964; “Ikki dil — ikki olam”, 1967), hikoyalar, kinossenariylar muallifi. U adabiy jarayon masalalariga bagʻishlangan adabiy-tanqidiy va publitsistik maqolalar yozdi. Sarvar Azimov 1994 yilda vafot etgan.

Erta tushgan kuz chappor gulzorni bosgan qorday bir dunyo tashvish keltirdi. Yalt-yult quyosh kuzak chechaklaridagi, kahrabo chiroyga gʻarq chinor barglaridagi shabnam — marvarid donalarni simirib ulgurganiyam yoʻq ediki, toʻsatdan jin shamol koʻtarildi-yu, qorabotir bulutlar koʻkda oʻrmalay ketdi. Kallai sahardan dala-bogʻimizni boshiga koʻtarishgan sayroqi qushlar ham, zibildoqlar ham saylni yigʻishtira qayoqqadir juftakni urdilar. Bir zumlik jimlikdan soʻng, kutilmaganda boshlangan qasur-qusur, chaqmoq otishlar, shalabbo yomgʻir olamni bossa boʻladimi…

Yeru koʻkni savalay ketgan danakday-danakday tomchilarni ishxonam derazasidan kuzatar ekanman, negadir, oʻtgan yili — ilon yilining qishida kechgan, men uchun ogʻir tuyulgan kunlar xayolimni band qiladi: oqlanmagan ishonch… zahmat cheka-cheka bitilgan asar tomoshabinlar koʻzidan qochirildi; tunni saharga payvand qilgan oyu kunlar oqibati voy. Ha-a… zamon kechinmalariga ijod kalitini topa bilish, hayotning aniq, puxta ifodasini yaratish mushkul mehnat. Maʼmuriyat byurokratlariga bas kelish — undan ham qiyin gap. Bular ustiga tanqidchilik —olimlik yukini koʻtarolmay yurgan baʼzi birovlarning dudmal chizgilarini, otga taqa qoqilganda chumolining oyoq koʻtarishlarini koʻrib, “oʻrgildim-ey”, deyishdan oʻzga gap topolmaydi kishi.

Odam sharpasi oʻylarimni boʻldi. Orqamga boqsam, yulduzi issiqqina bir ayol ishxonam ostonasini bosa ichkari kirmoqda. Ajab… imsiz-dimsiz soʻrashdik. Koʻrsatilgan joydan oʻrin olganidan keyin, himranganicha, tilga kirdi:

— Xayolizni boʻlmadimmi?
— Hechqisi yoʻq… ammo?..
— Mani tanimadiz, shundogʻmi?
— Ha.

— Ismim — Adiba. Kasbim,— bir oz oʻylanib qoldi-da, davom etdi,— jurnalistman…
— Balli… balli… ey-a, endi esladim… Badiiy ocherklaringizni oʻqiganim bor. Haligi…

— Men boshqa niyatda…— Shu kezda chaqnagan chaqmoqning yorugʻi Adiba yuz-koʻzlarida oʻynab fikr-yodimni juvon tomon tortar edi. Adibaning doʻrdoq lablari allanechuk yana juftlandi.— Elnurni tanirdizmi?

— Elnurni?!

Endi mening koʻzlarimda chaqmoq chaqnab, boshim aylanganday boʻldi. Xotiramdan gʻizillab oʻtmish Elnur fojiasi 1965 yilning qishida sodir boʻlgani esimda. “Si-ay-ey” razvedkasining qaroqchilari isteʼdodli sovet jurnalistini “oʻgʻirlashgan”, uni vatan xoini qilish maqsadida bor hunarlarini ishga solib koʻrganlar. Natija chiqavermagandan soʻng va siyosiy janjaldan qoʻrqa, Elnurning dabdala jasadini goʻyo avtohalokatga yoʻliqqan odam oʻrnida, Nyu-York koʻchalaridan biriga tashlab qochishga majbur boʻlishgan. Oʻsha chogʻlarda gazetalar Elnur fojiasi toʻgʻrisida talaygina narsalar bosishgandi. Nahotki qarshimdagi ayol oʻsha jasur oʻgʻlonning haloli boʻlsa!

—Xotinlarimisiz?
— Koʻz ochib koʻrganim…— chuqur “uh” torta soʻzladi Adiba.— Yaqinda yili boʻladi.
— Umr oʻtishini qarang-a…

— Elnurimni menga, mening Elnurimga yozgan xatlarimiz bor, shularni bir koʻrarmikansiz oʻyida bezovta qildim sizni?
— Qani?.. Yonizdami?

— Mana, deya Adiba bir qiyiqcha qogʻozni xontaxtaga qoʻydiyu oʻrnidan jildi.— Xayriz… ikki-uch kunlardan keyin olib ketsam boʻlar-a?

— Albatta… Xayr…— Adibaning ishxonamdan chiqib ketishiniyam kutmasdan, qiyiqchani yecha xatlarni oʻqishga berildim. Ikki navqiron qalb yozishmalarini koʻzdan kechirganim sari koʻnglim gʻalayoni ming chandon oshdi, bir olam aql va mehr ogʻushida boshim “chir” aylandi. Mana oʻshalardan bir turkumi:

Nyu-York. 20.IX.1965 yil

ADIBAM, SЕVARIM!

Sirasini aytsam, bu chuvalgan dunyoda ayriliq oʻtida yonganlar talaygina topiladiku-ya, ammo menday qoʻlga tushgani kamdan-kam uchrasa kerak. Xuddi ertak-a. Yillar davomida faqat xayolingiz bilan yashashga chidab, nihoyat, visolingizga erishsamu shiringina toʻyimizning (qavm-qarindoshlarimiz shodligi, yoru birodarlarimiz shoʻhliklari yodingizdadir!) ertasiyoq yoʻlga otlanishga majbur boʻlsam… Buning ustiga yalakatlar parqu yostigʻi ostidagi gulgʻuncha, yalang toʻshimga tortilgan qizgina bu qilmishimdan allanechuk ozor cheksa, qiynalsa… Agarchi, Amuday chuqur mehru shafqatingizga ishonmasam, betiyigʻingizni kechirarsiz degan qanoatga ega boʻlmasam uyatimdan tars yorilib oʻlsam ajabmasdi.

Adibaginam, umrdoshim, burch majburiyati orqasida boshlangan bu safar oldidan, ayeroportda aytgan soʻzlaringiz hamon qulogʻimda: “Qoʻzlarim yoʻlingizda… oy borib, omon qayting…” Bu iffat va latofat toʻla tilaklaringiz qanotida, besh soatlar chamasida Moskvaga yetib keldimu “Moskva — Nyu-York” samolyotiga narsalarimni olib oʻtishga zoʻrgʻa ulgurdim. Soʻngra, Moskvadan Shotlandiyaning Prespunk shahriga, undan Kanadaning Gander shahriga, Ganderdan Amerikaning Nyu-Yorkiga sakrab oʻtib, bir kun deganda oʻn ming kilometrcha masofani bosdimu Yer yuzi degan “tuxum”ning narigi tomonidan, imperialistik olamniing qoq kindigidan kelib chiqdim.

Oʻzingizga maʼlumki, Amerikaning Nyu-York deb atalgan bu besoʻnaqay, notinch karvonsaroyi menga yoqinqiramadi: havosi badhazm, yergayam-koʻkkayam sigʻmas dollar-dorlar oʻta beibo, shaharning chin egalari — mehnat ahliga xor. Xullas, kapitalizm dunyosining oltin ajdaho tili-yu, biznesmenning zahar dili shunda mujassam. Aeroportdayoq shu yozuvlarga koʻzim tushdi: “Yigitlar, Vetnam ozodlik urushi sizlarni kutmoqda! Koʻngillilar safiga tezroq yoziling!” Yana urush sharpasi. Birinchi jahon urushida 8,5 million, ikkinchi jahon urushida esa 50 million xaloyiq qurbon qilingan boʻlsa-yu, bu tirraqi buzoqlarning yugurishini qarang. Aqli kaltalar!

Bu ogʻir oʻylardan qutulish uchun toʻgʻri kelgan gazetalardan birini ochuvdim, mana bu eʼlonlarga yoʻliqdim:

“Yaqin kunlarda shahrimizga koʻchib kelgan janob, yoshi 55 da, sirti xushbichim, uylanish niyatida badavlat xonim bilan tanishuvni istaydilar. Din va millati boʻyicha monelik boʻlmaydi. Adreslari…”

“Istarasi issiq, boʻychan, 40 yoshdagi beva xonim qoʻlida hunari va maʼlumoti bor, oʻziga toʻq janob bilan uchrashuvni xohlaydilar. Istaklari — turmushga chiqish. Yozilsin…”

“45 yoshlardagi soʻqqabosh xonim taxminan ayni yoshlardagi basavlat, kimsasi yoʻq janobni izlamoqda. Maqsadi — erga chiqish va oʻzining «erkaklar sartaroshxonasi”ni birga boshqarish. Shu sababli u janob ustasi farang sartarosh va sharqiy slavyanlardan yoki Balqonda tugʻilganlardan boʻlishi shart. Maʼlumot uchun… »

“64—66 yoshlarga chiqqan sergʻayrat, koʻrinishi koʻrkam, madaniyatli va maʼlumotli, ziyolilar oilasidan tarqagan, 1914 yil urushi munosabati bilan Rossiyadan ketib qolgan hamda oilaviy turmush tajribasini beshidan kechirgan janobni — bir umrlik, doʻsti vafodorni istayman. Xonimning oʻzlarida shu sifatlarning barchasi toʻla-toʻkis. Telefonimiz…” va hokazolar.

Aqliga qurt tushgan va yoki aqli oshib-toshib ketganlar, zakovatining misi chiqqan va yoki zakovat koʻchasiga kirishni unutib qoʻyganlar shular boʻlishsa kerak. Odamni itdan ham xor, tovuqmiya aylagan bu jamiyatdan nimayam kutish mumkin oʻzi?!

Adibam, sevarim, erta-metandan ishni boshlaymiz. Boshlangach nihoyati ham boʻlar-ku. Bor-yoʻq istagim oqila Adibam bilan tezroq koʻrishuv. Volidai muhtaramim peshonalaridan bir oʻpib qoʻyarsiz.

Salom va xayr-xoʻsh. Choʻlpon koʻzlaringiz shaydosi — Elnur.

Toshkent. 25.IX.1965 yil.

ASSALOM, ELNURJON AKA!

Ming — yuz ming qatla shukr: xatingiz, xush-xabaringiz keldi. Baxtimizga hamisha salomat boʻling! Ayamlar aytishlaricha (tashvishlanmang, sihatlari yaxshi), butingiz orasidan shamol oʻtib yursa, bas emish. Gapga shahar berasiz. Lekin Elnurjon aka, meni munaqangi noqulay ahvolga qoʻyishingiz insofdan emas. Ayamlar hadeb maktubingizni toʻlasicha oʻqib berishni qistaydilar. Qani, ayting-chi, haligi shoʻxlik aralash erkaliklarni, “yomon yigit” ekaningizga iqrorlaringizni qay yuz bilan oʻqib beray u kishiga? Endi bilsak, sizda ham ayyorlikdan anchagina bor ekan. Qilar ishni qilib Amerikaga qochvorasiz-da, dunyoning bir chetida turib uzr-iltijo aytasiz, qoʻlim yetmasligini bila turib… Shu tobda qavatimda boʻlsangiz-chi, agar… Oʻzim bilardim… oʻymalab-oʻymalab… Yoʻgʻ-e, esim qursin, keng peshonangizdan, koʻzlaringizdan toʻyib-qonib oʻpgan boʻlardim, jonginam.

Elnurjon aka, hijron boʻroni qarshisida Adibangiz moʻrt ekan, sinaman deydi. Buning ustiga har nafasi sizni eslatguvchi ipak kuzimizni koʻrmaysizmi: shira-sharbatga gʻarq bogʻlarimizda noz, gʻujum-gʻujum ochilgan paxtazorlarda zavq, serharorat yozning otashida boʻgʻriqqan odamlar kuzakning mayin oromida. Qani siz? Sira-sira ajralmaymiz, hamisha birga boʻlamiz, degan vaʼdalaringiz qayda? Ha, aytganday, “Eʼlonlar” antiqa. Oldin kuldim, keyin dovdir odamlar taqdiriga achindim. Kapitalizm — urush va haqorat dunyosi ekanini barcha bilishi kerak. Shu maqsadga qaratilgan harakatlaringizga madad tilayman, lekin yalinaman, ehtiyot boʻling.

Ertadan redaksiyadagi mehnatim boshlanadi: xayr, dorilfunun, salom, mehnat! Ayamlardan bir olam duoi istak sizga. Yoʻllaringizga intizor yoringiz — Adiba.

Nyu-York. 30. IX. 65 yil.

SЕVGILIM, ADIBAM!

Maktubingizni oldim. Chindan ham donosiz: yozganlaringiz bir shingilu maʼnosi, hosili gʻaram-gʻaram. Tashakkur. Sizni uchratgan taqdirimdan oʻrgilaman.

Bugungi Amerikaning kayfiyati meni chuqur tashvishga solmoqda. Nyu-York kabi katta shaharlaridan ruh butunlay koʻtarilgan, koʻpchilikning koʻngli siniq, narx-navo baland, zar va zoʻrlik shukuhining chaqchaygan koʻzini toʻzon, qon bosganday. Hammayoqda urush sharpasi. Hatto Brodveyning qichiqtabiat ayollari ham Vetnamda oʻgʻli oʻlgan amerikalik notavon onalar uchun nafaqa toʻplashga bel bogʻlashibdi. Nomi ulugʻ, suprasi quruq bu mamlakatning siyosatidan, “oliy” darajali siyosatchilarining qilmish-qidirmishlaridan arvoh labiga ham uchuq toshsa ajabmas.

— Nega mundogʻ?— savol bersam, amerikalik bir diplomat, hazil-mutoyiba aralash, shu javobni qildi:
— Okey… 1945 yilning 31 yanvari eslaridadir?
— Albatta.

— Xuddi shu kuni Gitler stavkasida odatga kirgan tartib-intizom birinchi bor buzilgandi. Tuni bilan ishlashni, to tongtacha boʻlar-boʻlmas kengashlar oʻtkazishni yaxshi koʻrgan Adolf kunning birinchi yarmini uyquda, oʻz gʻaftlatxonasida kechirar va ayni fursat davomida biron kimsaning uning xonasiga kirishga haqqi yoʻq edi. Biroq, 31 yanvarning ertalabki soatlarida natsional-sotsialistlar kantselyariyasining boshligʻi Borman bu odatni buzishga majbur boʻlib, Gitler uyqusini qochiradi. Sababi? Sovet tank qoʻshinlari Oderdan oʻtib, Berlin sari yoʻl solgandilar. Tushundilarmi?

— Yoʻq. Bu uzundan-uzun tarixni savolimga nima daxli bor ekan?

— Mister, daxli shundaki, oʻsha kundan boshlab bizning ham uyqumiz tozayam qochgan, jonimiz halakda! Yo biz kommunizmni yoʻq qilamiz, yoki kommunizm bizni — “ozod olam”ni… Endi tushundilarmi?
— Tushunganda qandogʻ… ofarin.

Lenin Vatanining qudrati, sotsialistik lager gʻalabalari, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi tarixiy oʻzgarishlar imperializm korchalonlarini qattiq sarosimaga solgan. Ular sarson-sargardonliklarining, urush qurolidan voz kechgan iqtisod oʻrniga jangu jadal maqsadiga asoslangan iqtisodga kuch berishlarining, insoniy madaniyat oʻrniga “qirgʻinlar madaniyati”ni koʻkka koʻtarishlarining sir-asrorini shundan izlash lozim. Ahvol shu qadar murakkabu Birlashgan Millatlar Tashkilotining XX sessiyasiga toʻplanishgan 117 mamlakat vakillarining anchaginasi na yerni taniydi va na osmonni. Buning ustiga maslakdoshlararo kelishmovchiliklarni aytmaysizmi. Oq sut bergan onaga teskari qarash — oqpadarlar, telbalar hunari…

Jonim Adiba, bu galgi xatim sertashvishroq boʻlsa — kechirasiz. Binobarin, biz hushyor boʻlishimiz zarur. Yetar, kechgan tarix saboqlari, yetar. Ha, azizam, qaltis zamon, xalqlar tinchligi qil ustida turgan davr xunuk basharasini qayta koʻrsatmoqda. Nahotki uchinchi jahon urushi oʻt olsa?!
Gul yaprogʻi — doʻrdoq lab ustiga qoʻngan timqora xol va uning sohibasi meni sogʻinganmikan? Bir koʻrsam… Bir suysam… Safarimiz choʻziladiganga oʻxshaydi. Ayamlarga koʻpdan-koʻp salom. Salomat boʻlinglar. Zargar qalbingizning zor-intizori — Elnur.

Fargʻona. 12. X. 1965 yil.

ELNURJON AKA, SALOM!

Ochigʻini aytsam, bu galgi xabaringiz koʻnglimga andak ozor berdi. Koʻproq notinch dunyoning noxush ishlari toʻgʻrisida yozibsiz. Amerikalik diplomatning aytganlaridan bir gʻazablandim, bir shod boʻldim. Gʻazabim boisi: xizmatga tuhmat… Agar Gitler fashizmini biz yer bilan yakson qilmaganimizda oʻsha janob mamlakatining ham holiga maymunlar yigʻlashini unutish, sovet xalqining mardona gʻalabasiga tan bermaslik—dunyoni qora oʻrmon tarzida koʻrishni istagani, albatta. Shodligim sababi: uyqusi qochgan ekan — ajab boʻpti. Uyqusizlik balosiga mubtalo odamning umri koʻpga choʻzilmaydi. Demak, bir kunmas-bir kun yoʻq boʻlajaklarini, musht koʻtarishlariyam qoʻrqoqlik, kuchsizlik alomati ekanini sezmoqdalar. Koʻp soz!

Elnurim, jurnalist yoringizning dastlabki safari Fargʻona vodiysi tomon tushdi. Qanotsiz uchdim, chunki, nazarimda, bu vodiy bilan uchrashuv goʻyo siz bilan koʻrishishday shirin tuyulardi. Hozir-chi, kumush vodiyning ayni serzavq fasli ekan. Bu vodiy asl odamlari taʼrifini tilga olish qoʻlimdan hali kelmas deyman.

Men quvalik Hurmat ona bilan tanishdim. Ona, birinchi qarashda, koʻzlari ojiz ekaniniyam sezmaysan kishi. Oʻgʻillari Erali urushda halok boʻlgan, lekin ona umidida u tirik. Ona hamon oʻgʻlini kutadi.

— Onajon, yoshingiz qanchada?

— Aylanay sizdan, Erali nemis qironiga joʻnashidan bir kun oldin: “Ayabuvi, oltmish oltiga chiqdingiz”, degandi… bolaginam.
— Koʻzingizga nima qildi?

— O-o, bolam, yigirma toʻrt yildan beri xayolim ana keldi-mana keldi bilan band. Erali tushmagurdan esa dom-darak yoʻq. Azobga dil chidadi, tirikman, koʻz chidamadi, aylanay sizdan.
— Toʻqsonga chiqibsiz, onajon.

— Toʻqsonmi-yuzmi… Eraliginam boshini, oh, onang oʻrgilsin, boshini mana shu koʻksimga bir bosmaguncha oʻtiraveraman. Undan soʻngra oʻlimimga roziman… Qarigandan oʻlim yaxshi, bolam.

Birinchi ocherkim bardoshi togʻ Hurmat onaga bagʻishlanadi. Haligi siz aytgan urush jarchilarini shu mushtipar ona dod-faryodi koʻr qilsa boʻlmaydimi?!

Elnurim, “xol” haqidagi qochiriqlaringiz boisida nima oʻylashimniyam bilmayman. Unga rashkim keladi, xolos. Demak, u kishining koʻngillarida men emas, birgina “xol” ekan-da kabi shubhalar dilimga ozor solganday. Nainki, xol, butun borligʻim, bor xayolim siz bilan, Elnurjon aka. Hammamiz, ayamlar ham, Fargʻona bogʻlaridagi guli nihollar ham, hammamiz, sizni, bir qochoq yigitni besabr kutamiz, sogʻinganmiz. Tezroq qaytish ilojini qilsangiz — iltimosim va salomim shu. Koʻziyam, mayliz, holiyam, xullas, butun vujudi yoʻlingizga toʻrt — Adiba.

Nyu-York. 17.X. 1965 yil.

ADIBA QIZ, SALOM, OQILAM!

Bilmadim… Bu salomim qay fursatda yetib borarkan: kechqurunmi, kupduzmi yo nonushtada? Menga qolsa, maktubimni tunda, oʻringa yotish oldidan qoʻlingizga tegishini istardim. Balki sababini soʻrarsiz? Aytishim mumkin. Keyingi, koʻzlarimga surta-surta oʻqiganim nomangizdan payqashimcha, yangi taassurotlarga shunchalik boysizki (Hurmat ona — ajoyib tarix), aziz boshingiz hayot shavqi bilan shu qadar bandki, bechora Elnurni oʻylashga sizda na vaqt va na majol boriga inonay. Tunni tanlashimning “siri” shunda. Kunduzning bor tashvishlaridan qutulganingizdan soʻng, yotogʻingizda qolganingizda yetib borgan maktubim zora xayolingizni men sari olib qochsa, uyqungizni oʻgʻirlab (xudbinligimni kechirarsiz?) ikkimiz kechinmalarimizni qoʻshnay qilsa degan umid meni shunga majbur etmoqda. Bu rashkmi? Betoqatlikmi? Sogʻinish telbaligimi?.. Ajrimini oʻzingiz qilib koʻrarsiz, oqilam.

Endi bu yerdagi gaplardan soʻrasangiz, shu kunlarda gʻarb firibgarlarining bor diqkati katoliklar paygʻambari papa Pavel VI ning Nyu-Yorkka kelishi va Bosh Assambleyadagi nutqi bilan band. Uch mingdan ortiq muxbir, oʻn sakkiz mingga yaqin politsiya gumashtasi, boringki, Amerika prezidentidan tortib Brodzey savdogarlarigacha — hammasi shu mashmasha atrofida girdikapalak.

Goʻyo Vetnamda, Dominikan respublikasida, Afrika va Osiyo qitʼalarida qon toʻkilayotgani yoʻq.

Goʻyo imperializm marazi emas, kommunistlar dunyosi inson va zamon shuurini haqorat qilmoqda.

Goʻyo Amerika boshliq imperialistlar oqu Moskva boshliq kommunistlar qora.

Goʻyo Amerika habashlarining qirgʻinida ham, kuppa-kunduzi Oq uy darvozasi oldida roʻy bergan bezoriliklarda ham, tirikchilik oʻtkazish yuzasidan kart dumbasiga surat ishlatib, teri-merisi bilan kesib, shinavanda boyvachchalarga sotishga majbur boʻlishgan student-qizlarning fojiasida ham aybdor kommunistlar va faqat kommunistlar emish!

Papa Pavel VI Bosh Assambleya minbaridan “balandparvoz” nutq soʻzlayotgan bir vaqtda, Pentagon binosi oldida, uch bolaning otasi Vetnamdagi urushga norozilik bildirib oʻzini oʻtda yondirdi. Ana tuhmatga javob!

Adiba qiz, Vatanimizga umr, halqimizga saodat tilaylik. Hali dunyoda qiladigʻon ishlarimiz koʻpga oʻxshaydi. Ayamlarga alohida xat yozdim. Oʻqib berarsiz. Orzungiz va qalbingiz maftuni — Elnur.

Samarqand. 24. X. 1965 yil.

ASSALOM, ELNURJON AKA!

Bu nomani nonushtadayam, kunduziyam tundayam — hamisha sizning dardingizga gʻarq, Elnurisiz bir nafas yashashniyam tasavvur qilishdan uzoq boʻlgan Adibangizdan deb bilursiz. Azizim, izim tushgan qadimgi Samarqand koʻchalarini kezganimda, osmon oʻz gumbazi va rangini ularga taqlidan yaratgan asriy yodgorliklarini tomosha qilganimda, ahli tamizlarning “noni poʻlotiy”dek shirin suhbatini eshitganimda xullas, har qadam, har daqiqada beixtiyor sizni oʻylayman. Hatto Ulugʻbek rasadxonasidayam xayolga ketibman: boʻychan, qotmadan kelgan bir oʻt yigit koʻzlarimga tikilganicha, “Adibaxon, taniyolmadingizmi? Mirzo Ulugʻbek izlagan yulduz men boʻlaman!” dermish… “Uzoqda siz, yulduzingiz yulduzimga tushganida, javobini olasiz”, derkan xayolparastingiz.

Ikki dunyo — yaxshilik va yomonlik dunyosi. Albatta-da, nihoyatda mushkul “falsafa”. Lekin Elnurjon aka, baʼzi raqamlarni esingizga solmoqchiman. 1955 yil hisob-kitobining xabar berishicha, jahonda 2,3 milliard xaloyiq yashar ekan. Shundan 850 millioni kolonializm bilan imperializm zulmi ostida tirikchilik kechirishga majbur. Faqatgina 180 million xalq sotsializm qurish sharafiga erishgandi. Endi-chi, oradan oʻn yil oʻtgandan keyin-chi? Yer yuzining xalqi — 2,5 milliard, shundan 850 million xalq sotsializm qurishga bel bogʻlagan, faqat 180 million xaloyiq hanuz kolonializm zulmi ostida. Oʻzingizga maʼlumki, soʻnggi raqam kundan-kunga kamayib bormoqda. Toʻgʻri bu koʻz ilgʻamas tarixiy oʻzgarishlar osonlikcha boʻlayotgani yoʻq, biroq haqiqat va adolat tantanasini toʻxtatib qolish hech kimning qoʻlidan, hattoki badavlat Amerikadagi urush jarchilarining ham qoʻlidan kelmas. XX asr — sotsializm asri. Bizning haqiqatimiz, Elnurjon aka, garchi sermashaqqat boʻlsa-da, baland togʻ qoyalari bagʻrini yorib oltin vodiy sari yugurgan obihayot kabi tiniq va adolatsevardir. Shu muqaddas yoʻlga bagʻishlangan imonimizdan, ota-bobolarimiz haqlari, toymasak bas, marra bizniki!

Elnurjon aka Adibaning sabri qarori benihoya, chidaydi deb oʻylaysiz shekilli… yana kuzak qurmagurni aytmaysizmi: biram bezangan, har shevasi sizni deydi, har sayqali sizni sogʻintiradi.

Ayamlarning xatlariniyam qoʻshib joʻnatdim. U kishining ham koʻzlari yoʻlingizda. Bor vujudi bilan visolingizga otilgan yoringiz — Adiba.

Nyu-York. 30. X. 1965 yil.

ASSALOM, ADIBAM, YAGONAM!

Ajabki, yomon yaxshini, xunuk chiroylikni eslatar ekan, 110 qadoqdan (Amerika oʻlchov vaznida) oshishni gunoh sanagan daroz, taxtakach, suvi qochgan shilqim ayollarni uchratganim sari bir kimsani, tabiatning tanti sanʼati yaratgan boʻy-bast, bugʻdoy rangli bejirim chiroy, xayol bilan shoʻx nazokat egasini, yaʼni sizni koʻrish orzuyi meni bir zum ham tinch qoʻymaydi, mast-alast qiladi, bir oʻldirib, bir tiriltiradi… Jonim, koʻpi ketib, ozi qoldi. Tezda uchrasharmiz, agar salomat boʻlsak.

Sizni bir voqeadan ogoh qilmoqchiman. Amerika prezidenti Lindon Jonson oʻt qopidagi toshni oldirish uchun operatsiyaga yotgan kunlarida men Nyu-York atrofidagi Gaydparkka, Franklik Ruzvelt yashagan va jasadi koʻmilgan manzilga borgan edim. Koʻrimsizgina bogʻning bir chekkasidagi qabrini, tugʻilgan va umrining soʻnggi kunlarini oʻtkazgan oddiygina uy-joylarini ziyorat qilib yurganimda radio shu xabarni keltirdi: “Amerika prezidenti operatsiya stolida 130 minut yotadi. Shu 130 minut davomida hokimiyat vitse-prezidentga topshiriladi. Agar Sovet Ittifoqi vaziyatdan foydalanib, Amerikaga qarshi urush boshlasa, prezident oʻrinbosari 130 minut jarayonida Amerika himoyasini boshqaradi va soʻngra, roppa-raso 130 minut oʻtgach, kommunistlarga qarshi urush jilovini Amerika prezidenti oʻz qoʻliga oladi…”

Ana shunga oʻxshash vaysashlar, boʻhtonlar bu tomonlarda koʻp ekan…

Yagonam, uzundan-uzoq gaplarimni kechirgaysiz. Volidai muhtaramamga salom ayting. Sizning shirin xayolingiz bilan tirik — Elnur.

Buxoro, 5. XI. 1965 yil.

ELNURIM, AZIZIM!

Bu salomnomani Adibangiz Buxorodan — sizning qalbingizga yaqin antiqa shahardan yozmoqda. Salkam uch ming yillik notinch tarixni boshidan kechirgai Buxoro allanechuk navqiron koʻrindi koʻzlarimga. Menga aytganlaringiz haqqosi rostligiga yana bir sira inondim: Ibn Sinoga oʻxshash oqil keksalar, mehnatidan oppoq togʻlar yaralgan dovyurak yigitlar bilan ohu koʻz jamilalar, xalq dili bilan hamohang shoirlar har qadamda ekan. Mehnatdan ijodni, ijoddan mehnatni ayricha tasavvur qilib boʻlmaydi.

Ayni ahvol, Elnurjon aka, butun mamlakat boʻylab hukmron ekan, kelajak istiqboli (yoʻlimizda qiyinchiliklar boʻlishi turgan gap) bizniki, kommunistlarniki, albatta. Sizning dilingizni kuydirayotgan allob-qalloblar kuchala yegan laychaday tirishmasinlar — bizning azamat karvonimiz saodat yoʻlidan toymaydi…

Elnurim, aziz yigit, bu galgi xatingizda shoirona kayfiyat hukmron koʻrindi. Adibangiz sifatlari haqida talaygina mubolagʻalar aytibsiz. Savolim bor. Qaralmagan nihol, parvarish qilinmagan gulning ahvoli nechuk kechadi?..

Elnurjon aka, yoringiz tars yorilib oʻlmasin desangiz, tezroq qayting, iltijo qilaman, yalinaman. Hijroningiz oʻtida parvona — Adiba.

Vashington. 12. XI. 1965 yil.

GULIM, KOʻZLARI CHOʻLPONIM!

Qoʻlim koʻksimda: assalom. Sogʻindim sharqning oydin tunlaridagi shaloladek sochlaringizni, qayrilma qoshu bodomqovoq ostidagi ohu koʻzlaringizni, himranib erkalanishu shoʻx-shoʻx kulishlaringizni, gungur-gungur suhbatlaringizni oʻlardek sogʻindim. Baʼzan xayolga tolaman: bor vujudi bilan oʻz guliga maftun yigit nechuk ayriliq — tikon zahrini chekishi kerak? Yo, dunyo tashvishlaridan bir shingili boshiga tushgan, umrining yarmidan koʻpini uz oilasidan uzoqda, safarda kechirishga majbur boʻlgan diplomat yigit, sevgili yor mehri, doʻst-qadrdonlar davrasiga intiqlik tuyganmikan?!

Shu paytda dono sharq yaratgan bir latifa koʻnglimdan oʻtdi. Qish ekan. Butun olam qorda. Hassasiga koʻkrak bergan shoir jonon gʻazallarining ilhombaxshi — yor visoli sari oshiqar ekan. Bir zamon. u oʻzidan bir qadam oldinda borayotgan hassasiga bejo tikilganicha taqqa toʻxtabdi. Gʻazab-la hassani dast koʻtaribdiyu:

— Him-m… beor, kaminadan ilgariroq yorimga yetish niyating borga oʻxshaydi. Bor, yoʻlingdan qolma, doʻsti nodon, deya uni uloqtiribdi-da, iziga qaytibdi. Izgʻirin sovuq. Kechgacha bir ajib yorugʻlik ulashib yogʻmish momiq qor ikki bukchaygan shoirni beayov savalar ekan…

Latifa magʻzini chaqish — sizga havola. Oy qiz.

Endi bu yerdagi gaplarga kelsak, kecha Vashingtonda boʻldim. Shahar menga yoqdi: yerda yurish, shahar ustidagi zangori osmonni koʻrish, nisbatan sof havoda nafas olish ham mumkin ekan-ku. Prezident Kennedi dafn etilgan qabristonga bordim, mozori ustida u bilan xayolda suhbat qurdim:

Men. — Janob prezident, qabring ustidagi koʻkatni oʻynayotgan shabada nechuk daraklar keltirayotganini payqayapsanmi?

Kennedi.— Oʻlgan odam tiriklar ishidan bexabar boʻlishini unutma.
Men.— Oʻlganmi va yo oʻldirilgan?

Kennedi.— Toʻgʻri, meni “doʻstlarim” oʻldirishdi. Koʻkragimga ajal oʻqini qadagan Amerika uchun, Vatanni ham, xalq osoyishtaligini ham zaʼfaron chaqaga almashtirganlar uchun hushyor prezident kerak, albatta, biroq, uning raso aqli faqat va faqat ana shu zoʻravonlar xizmatida boʻlishi shart ekan. Yoʻqsa, kim boʻlmasin, menim qismatimga tushgan qora kundan qochib qutulishi amrimahol… Amerikaning kelajagi, imoni qaysi koʻchada? Qaysi yoʻl bilan borishi kerak? Tirikligimda meni qiynagan muammolar olami shu javobsiz savollardan iborat ekanini bilasanmi?

Men. — Sen degan javobsiz savollar, muammolar olami men uchun allaqachonlar ayon. Oʻylashimcha, peshona teri bilan tirikchilik oʻtkazayotgan amerikaliklar uchun ham bir qadar ayon. Faqat shu ayon maqsad ijrosi uchun izchil kurash yetishmayapti shekilli?

Kennedi.— Bilmadim. Bu savolingni Oq uydagilarga berib koʻrgin-a?

Men.— Qaysar. Seni xalq yaxshi koʻrib qolgandi, hozir ham xotirangni hurmat-izzat qilishadi. Ammo sen xalqingni sevmagan ekansan. Aksincha, oq uy adresini menga bermagan boʻlarding.

Adibajon, agar mendan ezmalik oʻtgan boʻlsa, kechirarsiz. Ayamlarni bagʻringizda tuting, duoyi salomimni topshiring. Shu kunlarda koʻnglim notinchroq, izimni kuzatuvchi uzun quloqlar har qadamda… mayli, ahamiyat bermang. Qalbi doimo siz tomon intilgan yigitingiz — Elnur.

Xorazm, Urganch. 29. XI. 1965 yil.

ELNURIM, YASHULLI

Keksa shoirning chiston holatiga ishora ila oʻralgan salomingiz meni Xorazmdan topdi. Oʻzingizga ayonki, Xorazm tuprogʻi bir-biridan dono latifalar, bir-biridan goʻzal haqiqatlar xazinasi. Siz keltirgan latifaga unchalik payrov boʻlmasayam, birini eslamoqchiman.

Oqsoch tarix Guliston atalmish shaharni bilar ekan. Adolat va oqibat shahri, mehnat va gul boʻyi bilan koʻngli togʻ xaloyiq kunlardan birida Chingizxon qoʻshini hujumiga uchrapti. Vahshiylar shahar atrofidagi bogʻlar, ekinzorlar kulini koʻkka sovurdilaru qalʼani ololmadilar, kunu oylar kechaveribdi-yu, qamaldagilar jasoratini sindirish qoʻllaridan kelmabdi. Nihoyat, bosqinchilardan ham dahshatliroq kuch — ocharchilik oʻzining xunuk basharasini koʻrsatibdi, ochlik iligini quritgan mudofiylar darmoni hatto qilich-qalqonni koʻtarishgayam yetmabdi, qalʼa koʻchalarida shishib oʻlganlar soni kundan-kunga oshib boraveribdi. Shunda shahar oqsoqoli oʻz maslahatgoʻylari za sarkardalarini toʻplab, yana qanday chora bor, degan savolni oʻrtaga tashlabdilar. Maslahatga yigʻilganlardan biri soʻnggi tadbirni — ustomon rejani aytibdi. Shu rejaga koʻra gulistonliklar bisotlarida qolgan ikki nafar hoʻkizga ombordagi bor-yoʻq donni yegizibdilar-da, jonivorlarni shahar darvozasidan chiqarib yuboribdilar.

Ocharchilik qalʼa ichidagina emas, qamal qilganlar orasida ham oʻz nagʻmasini koʻrsata boshlagan: atrof qishloqlarni yalaganday qilishgan bosqinchilar ham sarosimada. Shahar darvozasidan koʻringan hoʻkizlarni xippa boʻgʻib xomtalash qilar ekanlar, qorinlari bugʻdoyga jiqqa toʻlaligini koʻrib hayron qolibdilar: “Demak, qalʼadagilar toʻq hali… Hayvongaki beradigʻon bugʻdoylari bormi? Yengib boʻpmiz…” deganlaricha zudlik bilan joʻnab qolish taraddudiga tushibdilar.

Ammo qalʼa oqsoqolining yagona qizi Gulbeka bu ishdan rozi emas, chunki u bosqinchilar sarkardasini — yosh, dovyurak pahlavonni sevib qolgan ekan. Uni koʻrmoqchi, birga boʻlsam degan niyati bor ekan. Tunning qorongʻi sharpasidan foydalanib, Gulbeka bosqinchilar sarkardasiga maktub joʻnatibdi. “Bahodir yigit, sen shoshma, «bugʻdoy” masalasi nayrang, oʻstomonlik. Bir kun toqat qilsang — zafar seniki».

Bosqinchilar tuyalarga ortilgan asbob-aslahalarini, chodir-chudirlarini qaytadan oʻrnatib, qalʼa qamaliga zoʻr beradilar. Ertasiga esa shahar taslim boʻladi. Qalʼaga bostirib kirgan alamzada vahshiylar bor tirik jonni qilichdan oʻtkazib, shaharni oʻt balosiga topshiradilar.
Boʻgʻriqqan, koʻzlari ehtiros oʻti bilan mastona Gulbeka sevgi va minnatdorlik umidida bosqinchilar sarkardasiga toʻgʻri boʻlar ekan, shu soʻzlarni eshitibdi: “Otasini, ona shahrini sotgan ayol menga vafo qilarmidi?! Bu manjalaqini ikki baytal dumiga bogʻlab, orqasidan aygʻir qoʻyilsin!.. Xizmatlariga tashakkur, bekam”.

Latifa magʻzini chaqish — sizga havola, jon yigit.

Sirasini aytsam, dardsiz darmon boʻlmagavdek, rashksiz sevgi, sevgisiz rashk ham yoʻq, azizim. Xullas, sevgingiz ham, rashkingiz ham hamisha boshimda durra ekaniga ishonsangiz bas.

Adibangizdayam bir yangilik bor. Ayni kunlarda ahyon-ahyon boshim aylanadigan, koʻnglim Xorazmning shira-sharbat neʼmatlarinimas, shoʻrtak narsalarni tusaydigan odat chiqardi. Bu nimadan ekan? Bir oʻylab koʻring-a, Elnurjon aka?

“Izimni kuzatuvchi uzun quloqlar har qadamda…” Bu nimasi? Yuragim orqamga tortib ketdi-ya. Elnurjon aka, oʻtinaman, qayting! Sizni behad sogʻinganmiz. Tezroq qaytarsiz, degan umiddamiz; koʻzlari yoʻlingizda tolgan yoringiz — Adiba.

Nyu-York. 30.XI. 1965 yil.

IFTIXORIM, ONAGINAM!

Salom… assalom… Xorazmdan yuborgan maktubingiz bulutni haydagan shamol, tunni qochirgan tong savobini bersa boʻladimi. Aqlu nazokatni, sabru qarorni sizdan oʻrganmoq kerak. Rahmat, ming qatla tashakkur, onaginam.

Chamamda, payqagandirsiz? Umrimda birinchi bor sizni “onaginam” deb atadim. “Koʻngil aynishlar” farzand diydoridan darak, azizim. Oʻzingizni asrapg, tortayotgan aziyatlaringiz uchun meni kechiring. Oqibati xursandchilik bilan tugashiga umid va qanot tilayman, nodiram.

Inson qadri yer bilan yakson qilingan, butunasicha “sariq chaqa — dollar” manfaatiga qul kabi sotilgan dunyo markazida, oqpadarlik, bezorilik, vijdon va tan fohishabozligi, yoshlik va avlod juvonmargligi odatiy manzara boʻlib qolgan muhitda, ozodlik deganda zodagonlar erkini, baxt deganda bosqinchilikni, xalq deganda bir siqim puldorlar nafsini nazarda tutgan odamnamo basharalar orasida yurgan chogʻingda yangi mehmon — toʻngʻich farzand daragini eshitish…— boshim osmonga yetdi, dunyoga sigʻmay ketdim.

Qolganlarini uchrashganimda aytarman. Safar azobi tugadi, onaginam. Bajargan ishlarimiz yakuni Moskvada boʻladi. Azonlab yoʻlga chiqamiz. Koʻrishgunimizcha xayr, xayr, qalamqoshim. Siz va volidai muhtaramamizga sihat-salomatlik tilab, visolning noyob daqiqalarini kamoli betoqatlik bilan kutib qoluvchi — Elnur.

Tamom… yozishmalar tugadi. Tashqarida esa allaqachonlar yomgʻir tingan, koʻm-koʻk osmon, yuzlari yomgʻirda yuvilgan tabiat quyosh nuriga choʻmilib nafas olmoqda. Sayroqilar, zibildoqlar sayili ayni avjida. Mening xayolim boʻlsa ikki olamni — oq bilan qorani ajrim etuvchi mana bu xatlar maʼnisidan — navqiron dil yozishmalaridan oʻzga narsani istamaydi.