Таниқли ўзбек олими Боймирза Ҳайит 1917 йил 17 декабрда Намангандаги Ёрқўрғон қишлоғида таваллуд топиб,саксон тўққиз ёшида Олмониянинг Кёлн шаҳрида 2006 йил 31 октябр куни оламдан ўтган. Унинг 9 фарзандни тарбиялаган онаси Робия Ҳайит ва отаси Мирза Маҳмудмирзоўғли маърифатли инсонлар бўлишган.
Ўрта мактабни якунлагандан кейин Боймирза Тошкент Давлат Университетига таҳсил олади ва 1939 йилда ўқишни муваффақиятли якунлайди. Айни ўша йили ҳарбий хизматга чақирилади.Иккинчи жаҳон уруши бошлангач кўп ўтмай 1941 йили немисларга асир тушган Боймирза Ҳайит кейинчалик «Туркистон легиони» сафларида советларга қарши урушади. Уруш тугаганидан кейин Олмонияда яшаб қолган Боймирза Ҳайит асосий фаолиятини Туркистон тарихига оид изланишларга бағишлади.
Олим Шўролар томонидан «босмачилик» деб аталган, мустақилликка эришилганидан кейин Туркистондаги миллий озодлик ҳаракати деб билинган қаршилик ҳаракатлари, ХХ асрдаги Марказий Осиё республикалари тарихига бағишланган ўнлаб китоблар, ўндан ортиқ илмий рисолалар, 400 дан зиёд мақолалар чоп эттирди.
Боймирза Ҳайитнинг “Туркистон Русия ва Чин орасида”, “Турк дунёсида рус империализмининг излари”, “Туркистонда ўлдирилган турк шоирлари”, “Совет Иттифоқида туркликнинг ва Исломнинг баъзи масалалари”, “Туркистонда миллий озодлик ҳаракати” сингари ўнлаб китоблари жаҳон афкор оммасига маълум. Унинг китоблари ва мақолалари немис, француз, инглиз, араб, турк, урду, форс тилларида қирқдан ортиқ мамлакатларда нашр этилган, мажмуа, журнал ва газеталарда эълон бўлган. Ҳозир ҳам чоп этилмоқда.
Шўролар Иттифоқида Боймирза Ҳайит асарлари тақиқланди, унга ва асарларига қарши кўплаб мақолалар эълон қилинди.
Бир йилча муқаддам сизга Боймирза Ҳайитнинг «Туркистон Русия ва Чин орасида» асаридан олинган парча ва икки мақоласини («Туркистонда жадидчилик ва унинг тугатилиши»,»Туруистоннинг мустақилликка қовушадиган пайти қачон бўлади») тақдим этган эдик. Бугун эса маърифатпарвар ватандошимизнинг икки мақоласи билан сизни таништирамиз.

Боймирза Ҳайит
ИККИ МАҚОЛА

СОВЕТ ИТТИФОҚИ ВА ҲУР ДУНЁ НУҚТАИ НАЗАРИДАН ТУРКИСТОННИНГ СТРАТЕГИК АҲВОЛИ*

Қуйида атоқли олим, тарих фанлари доктори Б.Ҳайитнинг “Совет Иттифоқида туркликнинг ва Исломнинг баъзи масалалари” (Истанбул, 1987) китобидан олинган бир мақоласини ўқувчилар ҳукмига ҳавола этаётирмиз. Мақола АҚШ, Англия, Олмония, Индонезия, Туркия каби йирик мамлакатларда, шунингдек, араб юртларида ўнлаб тилларда газет, журналларда босилган. Ўзбек тилида биринчи марта эълон қилинмоқда. Ундаги баъзи атамалар, айрим фикрлар бироз эскирди. Чунончи, “Совет Иттифоқи” деган атаманинг ўзи истеъмолдан тушди. Бир қатор жумҳуриятлар ўз Давлат мустақиллигига эришдилар. Аммо мақола ҳамон ўз қимматини йўқотгани йўқ.

Туркларнинг бешиги сифатида қабул қилинган Туркистон бу кун Ўрта Осиё ва Қозоғистон деб юритилмоқда ва 4 миллион квадрат километрли тупроқлари билан Совет Иттифоқи ҳудудининг 20 фоизини ташкил этмоқда. 15 иттифоқдош жумҳуриятдан 5 таси (Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон) Туркистондир.

Туркистон, маълумки, дунёнинг муҳим цивилизация марказларидан ҳисобланади. Бу ўлка 1925-йилдан бери Совет терминологиясида “Ўрта Осиё ва Қозоғистон” бўлиб қолди. Совет идора органлари бу ўлканинг исмини рад этиб, туркистонликлар орасида миллатга мансублик онгини йўққа айлантириш ниятида зўр бериб “Туркистон” номининг қўлланилишига қаршилик қилдилар. Одамни ҳайратлантирувчи ва янглиш бир шаклда, баъзан ғарблик тадқиқотчилар ҳам 1950-йилдан буён совет таъбири бўлган “Ўрта Осиё”ни қўлламоқдалар. Шу тариқа ғарб афкори умумиясида ва Ислом оламида “Туркистон” калимасининг унутилишига ҳисса қўшиб, совет нуқтаи назарига хизмат қилмоқдалар. Туркистон бутун Ўрта Осиёни юзага келтирмоқда, фақат Ўрта Осиё тупроқлари ичида бўлмоқда. Дунё қомусларида (масалан: Америка энциклопедияси, Британия энциклопедияси, Брокҳаус энциклопедияси ва бошқаларда) бу ўлка жўғрофий жиҳатдан очиқ-ойдин суратда “Туркистон” сифатида зикр этилмоқда.

АҚШ Конгрессининг 1959-йил июл ойида қабул қилинган “Асир Миллатлар Ҳафтаси” номли қонунида ҳам аён суратда “Туркистон” исмининг қўлланилиши диққатни ўзига тортади. Шуларга қарамай Радио Либерти (Озодлик радиоси)нинг раҳбарияти 1978-йил кузида ўз нашрларида “Туркистон” ўрнига “Ўрта Осиё ва Қозоғистон” таъбирини қўлланиш мажбуриятини ўртага қўйди. Шундай қилиб, жуда катта обрўга эга бўлган Америка ташкилоти, АҚШ Конгрессида қабул қилинган қонунга зид иш қилди. Агар Ғарбда, совет терминологиясида Ўрта Осиё (“Централ Асиа”) атамаси ўрнига “Туркистон”ни қўлласайдик ва ўзимизни совет таъсиридан ҳимоя қилиб, бу ўлканинг миллий борлиги ва шахсиятини рад этмасайдик, фойдалироқ ва одилроқ бўлардик.

Бу кун Туркистонда яшаётган 42 миллион инсондан 32 миллиондан ортиғини турк ва мусулмон бўлган ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар, туркманлар, қорақалпоқлар, уйғурлар, татарлар, озарбайжонлар ва тожиклар ташкил қилмоқда. Булардан қолган халқ эса рус мустамлакачилари (идора персоналлари, аскарий персоал) ва бу минтақага жойлаштирилган украинлар, белоруслар, эстонлар, литваликлар, олмонлар ва корейслардир.

Умуман, маълумки, Туркистоннинг бу кунги тупроқлари 1715–1897-йиллар орасида Россия томонидан одим-одим ишғол этилгандир. Шунга қарамай, Бухоро ва Хева давлатлари Чор Русияси замонида ич ишларида мустақилликларини сақлаб қолгандилар. Фақат бу давлатлар ҳам 1920-йилда совет тажовузи оқибатида “Бухоро ва Хева совет Халқ Жумҳуриятлари” ўлароқ эълон этилдилар. Совет ҳукумати бу икки давлатнинг мустақиллик ҳақларини музокаралар чоғида қабул этган эди. Аммо 1924-йилда совет ҳукумати бир уруш операцияси йўли билан бу икки давлатнинг чегараларида ёйилиб ва таҳдид этиб, давлат борлиқларига барҳам бериб, амалда тупроқларини ҳам ўзига қарам қилди.

Совет Иттифоқининг идора кучлари, Туркистоннинг дунё сиёсатидаги ва стратегик аҳамиятини халқлардан яширмоқдалар. Биз бу ҳолни хусусан қуйидаги соҳаларда кўряпмиз.

Туркистон Осиё ва Оврупо орасида боғланиш бунёд этган кўприкдир

Туркистон Татар-Бошқирдистон, Сибирия, Мўғулистон, Хитой (Хитой ҳокимиятидаги Шарқий Туркистон билан), Ҳиндистон, Покистон, Эрон ва Кавказия билан муштарак чегаралари бўлган жўғрофий бир макондир. Туркистонга қўшни бўлган бу ўлкаларнинг катталиги 33 миллион квадрат километрга тўғри келади. Бу ўлкалар Туркистоннинг 4 миллион квадрат километрлик юз ўлчови билан биргаликда жуда катта жуғрофий минтақа эканлиги шак-шубҳасиздир. Туркистон ва унга қўшни бўлган ўлкалар маданий, иқтисодий ва диний нуқтаи назардан бир-бирлари билан мустаҳкам боғлиқдирлар. Туркистондан Оврупога ва Ўрта Шарқ ўлкаларига қулай ва қисқа йўллардан бориш-боғланиш мумкин. Масалан, Москва Туркистон чегарасидан ҳаво йўли ила 1000 км, Краков – Украина 770 км, Ростов – Дон 711 км, Арзрум, – Туркия 1010 км, Бағдод – Ироқ 1210 км, Теҳрон – Эрон 640 км, Кобул – Афғонистон 290 км узоқликдадир. Рақамлардан ҳам англашиладики, Туркистоннинг Оврупо, Ўрта Шарқ ва Ич Осиё билан боғланиш имконлари жуда қулайдир. Бундай бир геополитик минтақа узра жойлашган Туркистон Совет Иттифоқига ҳар турли ташаббуслар имконини бермоқда.

Туркистон Совет Иттифоқининг бебаҳо ҳарбий истеҳкомидир

Совет Иттифоқи Туркистонда қўшни ўлкаларга қарши икки ҳарбий округига эга. Туркистондаги Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон Совет Жумҳуриятлари орқали Ўрта Шарқ, Ҳиндистон ва Покистон давлатлари ва Ўрта Осиёдаги Қозоғистон, Қирғизистон Совет жумҳуриятлари орқали Хитой ва Мўғулистон давлатлари контрол қилиб борилади, керак бўлганда ижро этиладиган ҳарбий операциялар шу икки ҳарбий округ томонидан планлаштирилади ва амалга оширилади. Ҳар икки ҳарбий округ ҳам энг замонавий қуроллар билан таъминланган бўлиб, совет ҳарбий идораси томонидан ҳам ҳамлакорлик кучи жуда юксак баҳоланмоқда. Бу икки аскарий қўмондонлик айни замонда Шарқда кўтарилиши мумкин бўлган масалаларга қарши совет аскарий идорасининг стратегик ва тактик жиҳатдан илк планлаштириш марказлари бўлиб қабул қилинмоқда. Туркистон, Ўрта Шарқ, Ич Осиё, Оврупога қарши совет планлари ва амалга оширадиган тадбирлари жиҳатидан ҳам етакчи куч сифатида саналмоқда. Бутун дунё жамоатчилиги, 1979-йил декабр ойидан буён Совет Иттифоқининг Афғонистонга қилган урушининг Туркистондаги ҳарбий округ томонидан планлаштирилганини яхши билиб олди. Туркистон геополитик ва табиий жўғрофияси ҳолатига кўра (жуда кенг ва ранг-баранг майдон эканлиги: саҳролар, водийлар, жарлар, тоғлар) атом бомбаси, ракеталар, учоқларнинг эҳтиёт қисмлари каби совет уруш воситалари ва Совет Армиясининг едириб-ичирилиши учун керакли бўлган маҳсулотларни сақлай олувчи асосий омбор бўлиб диққатни тортмоқдалар. Совет Иттифоқи ракеталарини ўт олдирувчи ва ҳаракатга солувчи майдон ҳам Туркистоннинг Бойқўнғир шаҳрида жойлашгандир.

Совет Иттифоқи керак ҳолларда эҳтиёжи бўлган уруш материалларини Туркистонда созлаб (ўнглаб) олиш имконига ҳам эгадир. Сталин 1943-йилда сўзлаган бир нутқида ўз фикрини изоҳлаб: “Ўрта Осиё Совет Жумҳуриятлари ва Қозоғистон (яъни Туркистон) Қизил Армиянинг энг муҳим қурол омбори бўлганини” маълум қилган эди. Биз, бошқа совет нашридан ҳам 1942-йилда Совет Иттифоқининг бутун тупроқларида фойдаланилган ҳарбий материал ИИ жаҳон урушидан олдин Туркистонда тайёр қилиб қўйилганлигини ўргандик. Бундан ҳам, Совет Иттифоқи керакли ҳолларда Совет Армиясининг эҳтиёжи бўлган бутун ҳарбий материлалини Туркистонда созлаб олиш имконига эга, деган маъно чиқмоқдадир. Туркистондаги совет қуролли кучларининг Ўрта Шарқдаги бутун ўлкалардан кучли эканлиги очиқ-равшандир.

Туркистон Совет Иттифоқининг хом-ашё базасидир

Афкор оламга маълумки, Туркистон советларнинг энг қимматли хом ашё базасидир, буни советларнинг ўзи ҳам бир неча бора эътироф этганлар. Совет индустриясининг хом моддага бўлган эҳтиёжини қоплашда бу ўлка ҳал қилувчи рол ўйнамоқда. Бу ҳақда “Бу кунги Туркистоннинг сиёсий ва сотсиал манзаралари” номли мақоламизнинг бир бобида баҳс юритгандик. Бу ердаги гапларга қўшимча қилиб шуни айтиш мумкинки, Туркистонда яна ниҳоятда бой запасга эга бўлган уран, олтин, кумуш ва платина конлари мавжуддир. Бир совет газетасида Туркистоннинг бой қазилма бойликларига мисол қилиб шундай маълумот берилган: “Қозоғистон Совет Жумҳуриятида ҳар йили 120-130 миллион тоннага яқин темир, 100 миллион тонна нефт ва 35 миллион тонна пўлат олинади”.

Туркистоннинг ер ости манбалари нормал бир шаклда Совет Иттифоқининг бутун эҳтиёжларини қоплайди.

Туркистоннинг зироат бойликлари ҳам кенг бир суратда маълум бўлмоқда. Совет Иттифоқидаги бутун пахта ҳосилининг 95 фоизи, мева маҳсулотларининг 60 фоизи, каноп ҳосилининг 100 фоизи, пилланинг 75 фоизи, гуручнинг 65 фоизи, каучукнинг 100 фоизи, қоракўлнинг 100 фоизи Туркистонда тайёрланмоқда. Туркистон айни замонда Совет Иттифоқининг учинчи катта ҳубубот ётоғидир. Туркистоннинг иқтисодий бойликлари Совет Иттифоқига дунёнинг иқтисодий сиёсатида бир супер куч бўлиб ўз сўзига эга бўлиш имконини беради. Туркистоннинг иқтисодий бойликлари бўлмасайди, Совет Иттифоқининг эришган муваффақиятларига эришуви тўгрисида гап ҳам бўлолмасди.

Туркистон Шарқда коммунизмнинг таъсир марказидир

Туркистон коммунизмнинг Шарқдаги энг илғор қуролли кучи бўлиб майдонга чиқиши керак, деган тушунчаси, совет идорасининг қуйидаги ғоялари коммунизмнинг Шарқда ёйилиши борасида Туркистоннинг ўйнаган ролини тўла-тўкис намоён этмоқда.:
“Туркистон Шарқда ғояларимизнинг таъсир марказидир”;
“Туркистон коммунистик инқилоб микробини Шарқдаги ёювчиси бўлиши керак”;
“Туркистон тарихда Осиёнинг Оврупога очилган эшиги ролини ўйнаган. Ҳозир эса Оврупо учун (Русия учун деб тушунаверинг) Осиёга очилган эшик ролини ўйнаши керак”;
“Шарқ халқлари келажакда сотсиализм ва коммунизмдан қочиб қутулолмайдилар”.

Совет Иттифоқининг Шарқ сиёсатида Туркистон қандай масалаларда керак бўлиши ва янада аниқроғи Шарқда коммунизмнинг ёйилишига хизмат қилиши зарурлиги мавзуида совет идорасининг бундан бошқа яна бир қанча кўрсатмалари бордир.

Кенг жамоатчиликка маълумки, советлар коммунизмни Шарқда (айниқса, Ўрта Шарқда) тарқатиш учун олис масофаларга қўл узатганлар. Бу ерда мисол тариқасида совет ибораси бўлган “Тошкент руҳи”нинг туғилишини кўрсатиб ўтиш ўринли бўлар эди. Осиё, Африка ва Жанубий Америка ўлкалари учун 50-йиллари Туркистонда ташкил қилинган халқаро конференсия ва симпозиумларда Туркистоннинг оз ривожланган мамлакатлар учун “Совет системасининг мўжиза модели” сифатида тақдим этилганини ва кам ривожланаётган мамлакатларда кўпгина тарафдор ва симпатия қозонилганини эслайлик. Аслида Совет Русияси ҳокимияти остида эзилиб ётган Туркистон гўё ривожланган машъал жумҳурият сифатида кўрсатилиб, у орқали советлар тарафидан Ислом ўлкаларида қанчадан-қанча тарғибот олиб борилганини унутиб бўлмайди.

Совет Русияси Афғонистонни ишғол этгандан кейин, коммунизм аввал Русиядан Туркистонга киритилганлиги ва қурол кучи билан ўрнатилганлиги ойдинлашиб қолди. Коммунизм бу сафар айни ўша методлар билан Афғонистонда иш олиб бормоқда. Бу орада 20000 дан ортиқ туркистонлининг Ўрта Шарқ ўлкаларида совет мутахассислари сифатида иш кўрганлиги ва советларнинг обрўсини орттириш мақсади билан қўлланганлиги ҳам қайд этишга арзигулик бир хусусдир.

Совет рус империализмининг миллий мустақиллик масалаларидаги афсоналари ва буларнинг Шарқдаги таъсирлари дунё аҳлига маълумдир.

Руслар томонидан икки марта забт этилган Туркистон (биринчиси чоризм даврида, иккинчиси Совет Русияси замонида) мустамлака сифатида миллий борлиғини давом эттиришга, инсон ҳақ-ҳуқуқлари ва ҳурриятларидан баҳраманд бўлишга ҳақли эмасдир. Туркистон Москванинг жуда кескин ва қаттиқ контроли остида қолган. Совет Иттифоқи Туркистонни босиб ушлаб туриш учун қўлидан келган ҳар нарсани қилган. Шунга қарамай, Туркистон ҳақли равишда мустақиллик истагидан ҳеч қачон воз кечмаган. Биз бу ҳақиқатни 1918–1934-йиллар орасида (1923-йилгача жуда кенг миқёсда) олиб борилган миллий-озодик урушларидан, совет маданияти остида яшаётган туркистонлиларнинг миллий маданиятлари, урф ва одатларини сақлаб қолиш учун олиб борган курашларидан, ислом динининг коммунизмга қарши олиб бораётган кураши таъсирларидан ва ниҳоят, туркистонлиларнинг ИИ жаҳон уруши пайтидаги курашларидан тушуниб олишимиз мумкин. Бу кун Афғонистонда сиғинди бўлиб яшаётган минг-минглаган туркистонлиларнинг (ўзбек, туркман ва тожик) совет ёйилмачилигига (совет аскарлари ва ғояларининг Афғонистонга зўравонлик билан киритилиши ва у ерларда ўрнашиб қолиб кетишга интилиши назарда тутилмоқда) қарши афғон муҳожирлари билан бирга энг олдинги сафларда урушганлари ҳар бир киши билиши лозим бўлган ҳақиқатдир. Айни чоқда, Совет Армиясининг Афғонистонга киритилиши асносида совет сафларидаги туркистонли аскарларнинг Афғонистонга қарши жанг қилишга рози бўлмаганлари ҳам аён бўлди. Советлар шу сабабли мусулмон ва турк бўлган бу совет ватандошларини жабҳадан қайтармоққа мажбур бўлгандилар. Мана шуларнинг ҳаммасидан, коммунизм туркистонлилардан содиқ совет ватандошларни бунёдга келтириш имконига эга бўлолмаган, деган ҳақиқат келиб чиқади.

Туркистонда мустақиллик курашининг бошланиши дунё сиёсати ва хусусан, Ўрта Шарқ сиёсатида ғарбли кучларга ва шарқдаги мусулмон ўлкаларга қимматли бир стратегик позиция олиб берди. Туркистоннинг миллий мустақиллика қовушишини талаб қилувчи асосий иш шундан иборатки, энг олдин Туркистонда миллий шуурнинг катта куч касб этишига эришиш керак. Фақат шундан кейингина Туркистон муаммоларини ҳал этиш мавзуи билан шуғулланиш мумкин бўлади. Ғарбли кучлар ва ислом ўлкалари Туркистон миллий мустақиллигини таъмин этиш йўлида муштарак дўстлар бўлиб биргаликда курашмоқлари лозим. Мустақил Туркистон давлатининг қурилиши – Русия ва Хитойнинг бир-биридан ажралишини, Ўрта Шарқда совет таъсирининг тугатилишини, шундагина Ўрта Шарқ ўлкаларининг бехавотир яшашлари мумкинлигини англаб етмоқ керак. Фақат шундагина Туркистон Шарқда, ислом оламига ва ҳур дунёга очилади ва ҳур дунё ҳам Туркистон экономикасига боғлана олади. Фақат шундагина Туркистоннинг миллий борлиғи таъмин этилади.

Туркистон мустақиллигини талаб этиш асло Совет Иттифоқининг ички ишларига аралашиш деб баҳоланмаслиги керак. Совет Конституцияси шаклан бўлса-да, Совет Жумҳуриятларига хоҳлаганлари тақдирда СССРдан чиқиш ҳуқуқини берган. Байналмилал принсиплар ўрин олган декларацияларда, масалан, Бирлашган Миллатларнинг 14-декабр 1960-йилда эълон қилинган “Мустамлакачилик ва миллатларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқлари” номли декларация ва 19-декабр, 1968-йили қабул этилган “Миллатлараро пакт”, “Маданий ҳуқуқлар” билан боғлиқ декларацияда “Туркистоннинг миллий борлиғини ҳимоя қилиш ҳуқуқи ва инсон ҳуқуқлари” рад этилмагандир. Дунё тарихида биринчи марта 1959-йилда АҚШ Конгресси қабул қилган “Асир Миллатлар Ҳафтаси” қонунида Туркистон ҳам асир миллатлар орасида саналгандир. Бу қонун мустақиллик талабларини ўртага қўйиш учун бебаҳо бир маънавий манба бўла олади. 1965-йил май ойида Саудия Арабистонининг Макка шаҳрида ўтган “Дунё мусулмонлари бирлиги” халқаро йиғилишида Туркистон би
лан алоқадор бўлган қарорлар қабул қилинган.

Бирлашган Миллатлар Бош Ассамблеяси йиғилишларида “колониализм”га оид олиб борилган муҳокамаларда Туркистонда рус колониализмига барҳам бериш ва бу ўлканинг миллий мустақилликка қовуштирилиши мавзуларида байналмилал чиқиш фурсатлари бўлди. Юксак тараққий этган миллатлардан инглиз тамсилчиси 26-ноябр 1962-йилда бўлган Бош Ассамблея йиғилишида сўзга чиқиб, жумладан қуйидаги очиқ гапларни ўртага қўйди:

“Айни тарихларда мустақил Марказий Осиё давлатларининг ўз маданиятлари билан бирга руслар томонидан мустамлака қилинганлиги ҳаммага маълум. Сўнгра Қозоқ давлати 1854-йилда рус бўйинтуруғига кирди. 1876-йилда Туркистондаги уч ўзбек давлатининг ишғоли тугалланди. 1880-йилда бутун Туркманистон Русия ҳокимияти остига кирди. Ўртача ҳисоб билан айтганда бир аср кейин, 1957-йилда Гана, 1960-йилда Нигерия мустақилликка қовушдилар. Ўрта Осиё тупроқлари (Туркистон)нинг мустақилликка қовушадиган пайти қачон бўлади?”

Сўралиши керак бўлган асил сўроқ шудир. Совет ҳукумати бу саволга бу кунгача жавоб бермади. Лекин Бирлашган Миллатларга аъзо ҳеч бир ўлка Совет Иттифоқидан, бу саволга қачон жавоб бўлади, деб сўрагани йўқ. Шу сабабли савол ҳамон жавобсизлигича турибди. Дунё афкори умумияси “Совет ўрта Осиёси” (“Туркистон”) қачон мустақиллигига қовушади, саволини беришга, Москвадан бу борада бир жавоб олишга, берилажак жавобни муҳокама қилишга ва бу йўлда Туркистоннинг мустақиллиги учун тайинли бир кунни белгилашга ҳақлидир.

Туркия туркчасидан ўзбек туркчасига Миразиз АЪЗАМ уйғунлаштириб, нашрга тайёрлади.

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси, 1992-йил, 8-май.

ХАЛҚИМГА СЎЗ

АЛҲАМДУЛИЛЛОҲ РАББИЛ ОЛАМИЙН.
Ассалому алайкум ва раҳматуллоҳи ва барокот.
Азиз ватандошларим. Сизларга, сизларнинг фарзандингиз Боймирза Ҳайит мурожаат қилмоқдадир. Азиз ватандошларим, 52 йил ватандан жудоликда, Ватандан ташқари узоқ мамлакатларда яшадим, миллатим дея тушундим, бутун борлиғимни, ғоямни, вужудимни ва фикр-ҳаётимни миллатимизнинг тақдири, ўтган кунлари ва келажакдаги истиқболи деб, фаолиятларда бўлиндим. Табиий, муҳожирликнинг аччиқ-чучук шартлари, Ватансизлик, бошқа миллатлар орасинда яшашлик, қийин бир ҳолда фаолиятларда бўлинмоқ табиати ила осон бўлмаган бир масала эди. Алҳамдулилло, Ватан деб, миллат деб, яъни унинг озодлигини талаб этиб, узоқ йиллар ҳаракатда… Қўлда қалам билан майдонда бўлиб келинди. Ватанимнинг бир фарзанди сифатида кўп-кўп ҳақоратларни мен Советлар Иттифоқининг матбуотларидан ва Туркистонимиздаги матбуотлардан, айниқса, совет коммунист матбуотларидан, ёзувларидан, китоб ва рисола ҳамда мақолаларидан кўрган бўлдим. Фикрларимга қарши ёки менинг шахсимга қарши 436дан ортиқ китоблар, рисолалар, мақолалар ёзи
лди ва бунингда баробар телевидение ва радиоларда, қурултойларда, менинг фикримга қарши, айниқса шахсимга қарши ҳужумлар, туҳматлар, иғволар юритилди.

Мени қотил дедилар, судга берилишимни илтимос қилишди, аммо судга беролмадилар. Фашист дедилар, фашистлигимни исбот этолмадилар, ватан хоини дедилар, мени ватан хоини бўлолганимни исбот этолмадилар. Ленин миллий сиёсатини сохталовчи, дедилар, аммо Ленин миллий сиёсатининг сохтакорлигини Москва ёки Туркистондаги совет арзандалари энди ўз кўзлари билан кўриб турибдиларки, энди Ленин миллий сиёсати сохтакорлик сиёсати экан. Буржуа миллатчиси дедилар, табиий, мен миллатчи бўлиб, ўз миллатимни бошқа миллатлар устидан юқори кўтариш учун эмас, ўз миллатимизнинг ўз ҳолинда мустақил яшаши, эркин нафас олиши, бахтли ва саодатли яшаши, ўзимизни ўзимиз тарафимиздан идора этилиши талабларида бўлдим. Бу табиийдир, миллатимни севиш аломатидир, буни бир миллатнинг бошқа миллат устидан ҳокимлигини таъмин этадиган фикр сифатида кўриб бўлмайди ва бунингда, бундай сўзлар асосидан тузилган иғволарни ҳам ҳазм қилдик. Аллоҳ бугун бизнинг ҳақли бўлганимизни, совет режими ва унинг туркистонлик хизматчилари бу соҳада буюк бир тарихий ёлғон қилганликларини бугун ўз кўзимиз билан кўриб турибмиз. Аллоҳнинг раҳми ила эски совет сотсиалист республикалари бирлиги, деган бир императорликнинг чўкиши, 16 миллионга яқин аъзоси бўлган, ҳаммани титратган, ҳаммани қўрқитган зулмнинг ҳукмронлари бугун ўртада йўқдирлар…

Алҳамдулилло, биз энди коммунизм идеалогиясининг ҳокимиятидан қутила билдик. Аммо биз коммунизм руҳини ташиган, эски вақтда бу руҳдан тарбияланган одамларнинг ҳокимиятидан қутила билдикми, мен буни билмайман, буни сизлар биласизлар. Биз коммунизмдан айрилган, ўзларини миллий раҳбар деб атаган ватандошларимиз фақат устидаги кийимларини ўзгартирдиларми, буни ҳам мен билмайман. Аммо, миллат бундай одамларнинг ўз миллатига хизмат этишига секин-секин даъват этади, агар даъватни самимий қабул этмаса, ҳаттоки, демократик ҳуқуқлар билан, жанжал-ғавғолар, ур-йиқитлар билан эмас, ўзининг талабларини, қонуний талабларини ва табиий ақлни ҳимоя қилиб бугунги раҳбарлардан масъулият талаб қилиши мумкиндир. Бизнинг халқ кўп қийинчиликларни кўрди, зулмнинг не бўлганлигини кўрди, мазлум бўлиш осон, аммо мазлумликдан қутулиш қийин эканлигини ҳам кўрди.

Маълумингиздирки, Туркистон истилоси 182 йил давом қилди. 182 йилдан бери Туркистон билан Русия ўртасида уруш, ғавғо, ўлиш, ўлдириш давом қилди. Мағлуб бўлдик, мағлуб бўлдик, ҳоким бўлдилар. Оғиз очолмайдиган даражага келдик. Ҳоким давлат, мустамлакачи ҳокимлар мустамлака бўлган бизлардан ўзининг таржимонларини, ҳамтовоқларини, ҳайбаракаллачиларни топа билган эди. Унутмайликки, бизнинг бошимизга келтирилган фалокатлар фақат Москва режимининг, совет режимининг ёки совет регионида яшаган русларнинг ягона қўли билан эмас, балки уларга ҳомий бўлган ўз ватандошларимизнинг жирканч қўллари ва жирканч қалблари билан идора этилган эди. Буни шунинг учун ҳам унутмаслик керакки, биз бугун истиқлолга эришган бўлсак, истиқлолнинг қонуни асосида кўринишига эришган бўлсак, аввалам, Аллоҳнинг раҳмати, қолаверса, халқимнинг асрлар бўйи тўккан қонининг ёки қонларининг бугунги натижасидир. Унутмаслик керакки, чор Русияси давринда, яъни Туркистон чор Русияси ҳокимиятлиги остига киргандан кейин 4600 дан кўпроқ исён кўтарилди. 1919-йилги исённи ҳам унутманг. 1916-йилги қўзъғолон у замонда Петербургда Русияга қарши очилган 2-фронт деб ҳисобланарди. Буни ҳам унутмангиз. 1918-йилдан 1934-йилгача давом қилган 16 йилги мужодала, буни совет руслари босқинчилик дедилар, – у ҳақиқий миллий озодлик кураши бўлиб, тарихимиз, қонли тарихимизнинг буюк бир фожиали кўринишидир. Биз босмачилик дедикларини туҳмат деб биламиз. Миллий ҳуррият, исломобод бўлсин, Туркистон туркистонликларники бўлсин, Туркистонда мустақил давлат бўлсин… дея ўртага чиққан бизнинг фидокор, қаҳрамон одамларимиз жабҳаларда қарши курашиб, миллий ҳақларини қурол билан талаб қилган вақтларида 2 миллиондан ошиқроқ кишимиз шаҳид бўлдилар. Шаҳидларимизнинг руҳлари шод бўлсин, ё Оллоҳ! Нима учун бу қадар кўп қон тўкилди, яъни бу алдамчи, ёлғончи болшевизм миллатларга ҳақ-ҳуқуқ бермаганлигининг оқибати бўлди. “Босмачилар” деб аталган буюк миллий мужодалага қарши курашда туркистонлилар эмас, совет рус ўрдусининг 140 ва 160 минг қуролли, замбаракли ва қувватли қуролларга эга бўлган аскарлари курашдилар. Биз яна ишғол этилдик, иккинчи марта ишғол этилдик, аммо миллат ўлароқ таслим бўлмадик ва таслим бўлиш ниятида ҳам эмасмиз. Бизнинг бошимизга тушган кўп-кўп қийинчиликлардан бириси – халқ билан ҳокимият орасиндаги алоқасизлик бўлди. Халқ совет коммунизм режимининг қурбони бўлди. Халқдан сўраб келинган бир иш йўқдир. Тайин этиладиган амалларга функционерларни – партия одамларини ва давлат одамларини тайин этиб, халқдан сўрамасдан халқни идора эта бошладилар, яъни шоиримиз, шаҳид шоиримиз Элбекнинг дедигидек, йиртқичлар мажлисинда арслон бўрини, маймунларни, қўйларни ва тулкини мажлисга даъват этиб, қўйларни идора этиш учун ким керак деганда, тулки чиқиб: “қўйларни идора этадиган ягона қувват бўрилардир”, дебди. Арслон: “Ҳа, бундай бўлса қўйларни бўрилар идора этсин”, дебди. Бизнинг ҳам шаклимиз бу бўлди. Биз каби одамлар қўйлар деб ҳисобланди. Тулкининг тавсияси билан бўрилар бизга ҳоким бўлди. Бизнинг яшашимизни табиий ҳолда кўрмасдан йиртқич бўрилар ҳаётимизни тўнкара бошлади, бунинг оқибатини ўзингизлар кўп кўрдингизлар. Оллоҳ бундан кейин будай жазоларни, бундай даҳшатни, бундай пасткашлик зулмини бошимизга келтирмасин. Халқ билан ҳисоблашиш энг муҳим масаладир, халқ билан ҳисоблашиш ва халққа ҳисоб бермоқ демократиклигимиз, системнинг, яъни давлатни идора этмоқ системининг асосий қонунидир. Агар халқнинг розилигини олмасдан, халқнинг овозини олмасдан қилинган бир иш бўлса, бу халққа хизмат, демократик йўл билан халққа хизмат эмас, балки бир тўда инсонларнинг бирлашган янги диктатураси бўлиб ўртага чиқаверади. Бу сабабдан келажакда халқ масаласига кўп диққат қилишимиз керак бўлади. Истиқлол деган билан ҳали оғзимиз ширин бўлмади. Аммо истиқлолимиз эълон қилинганидан кейин унинг нақадар тотли эканлигини ҳис этмоқдамиз. Оллоҳ истиқлол қонунини муборак этсин. Бизларни ўз мамлакатимизнинг, ўз миллатимизнинг тақдири, келажаги ва унинг тараққиёти, бахт-саодати учун ишлашга илҳом ва мажбуриятлар юкласин.

Кўп вақт йўлларда ёки бошқа жойларда бўлган вақтимда ёки бўлмаса тушкунлик кунларимда ҳар доим Чўлпони эслаб келдим. Бизнинг шаҳид, мужоҳид ва кўп жозибали шоиримиз Чўлпон ўзининг “Халқ” деган шеърида:

Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир,
Халқ исёндир, халқ оловдир, халқ ўчдир…

Халқ қўзғалса, куч йўқдирким, тўхтатсин,
Қувват йўқким, халқ истагин йўқ этсин.

Бир қўзғалур, бир кўпирар, бир қайнар,
Бир интилур, бир ҳовлиқар, бир ўйнар.

Йўқликни-да, очликни-да йўқ этар,
Ўз юртини ҳар нарсага тўқ этар.

Бутун кучни халқ ичиндан олайлик
Қучоқ очиб халқ ичига борайлик!

Будир бизнинг асосий ғоямиз: халқдан халққа, халқ ишидан халқимизнинг ҳаёти ва бахт-саодатига боришимиз керак бўлади. Табиий, бизнинг бошимиздан кечирилган мазлум ҳаётларнинг сабаблари ўзимизда бироз бор. Ҳар вақт ташқари қувват – душман бизга зарар келтирди дейишимиз мумкин, келтирди, аммо бу келтиришнинг сабабларини англаб билишимиз керак. Машҳур шоир, адиб, драматург, сиёсатчи, профессор Абдурауф Фитрат ўзининг “Темур сағанаси” деб аталган саҳна асарида дейди: “У Темурнинг сўзи сўзиди. Амир Темурни сўзга чиқариб, Амир Темурнинг шиддатли бир овози билан миллатга хитобни ахтаради. Кўринг – Амир Темур нима дейди. “Мен сизларга кўп нарсаларни қолдирдим. Не бўлдики, бу замонларнинг шарафли ва жасур миллатининг зулми остида қолмиш. Кимлар боғларимнинг қушларини қувмоқда. Оталар меросидан нима қилдингизлар. Сизлардан талаб этеюрум, қалқингиз, сизларга амр қиламан, қалқингиз! Ўлкамизни тузатингиз. Авлодларимни ҳур яшашини таъмин этингиз. Агар бундай қилмасангизлар, ўлка, яъни мамлакат буюк бир мозорлик ҳолига келажакдир”.

Табиий, бундай мозорликни қилишда ўзимизнинг ҳам айбимиз кам эмас. Орамиздан чиққан хоинларнинг роли ҳам кам эмас. Аммо булар ўтишга керак, ўтиш ҳам керак. Аммо хоинларимизнинг миллатимиз бошига келтирган фожиаларини ҳам унутмаслигимиз керак. Ёшларимизга бўлган, ўтган ҳодисаларимизни, шарафли ўтмишимизни ёки орамиздан чиққан баъзи бир шарафсиз ҳолларни ҳақиқатлар билан, яширмасдан тўғри ҳолда ўргатишимиз керак. Ҳақиқатдан қўрқсак, Аллоҳдан ҳам қўрқмаган бўламиз. Чунки Аллоҳ ҳар доим ҳақсеварлар, ҳақ истаганларнинг орзу-ҳаваслари ва ниятларининг ижроси учун ёрдамчи бўлгандир. Аммо биз кўп вақт алдандик, миллатимизни алдадилар, алдатдилар. Бунинг учун ҳам машҳур шоир, адиб ва драматург Абдурауф Фитрат ёзадики: “Биз мусулмонлар, ёлғиз алданмоқ учун дунёга келдикми. Бойимиз, ишчимиз, хўжамиз, талабамиз, адибимиз, фалсафачимиз, буюкимиз, кичигимиз Оврўпонинг газетасига, китобига, сўзига, ишига, қонунига, низомига, олтинига ва қизига алданишдан бошқа нарсани билмадилар”.

Буни ҳам унутмаслигимиз керакдур. Келажакда биз халқимизнинг истиқболини таъмин этиш масаласида кўп ўйлаб, тушуниб, кенг усулда халқимизга хизмат қиламан, деб ҳаракатда бўлишимиз керакдур, шартдур. Агар бундай қилмасак, истиқлолимизни эълон қилиб ўтирмасдан, яна бизга ҳокимлар ўз истаганларини юритаверсинлар, биз уларга қул бўлиб хизмат қилаверамиз, деган маъно ҳам келиб чиқиши мумкин. Бундан қутилиш учун, табиийдирки, ўз истиқлолимизнинг мевасини кўришга ҳаракат қилишимиз керак бўлади. Аллоҳ миллатимизни, шу ,жумладан, сизларни ва бизларни ўз паноҳида сақласин. Чет мамлакатларда бўлган беш миллионга яқин мусулмон, туркистонлик муҳожирлар Ватандан йироқда яшамоқдалар. Улар эрталабдан кечгача дуолар билан, ҳаракатлар билан, умидлар билан мамлакатимизни озодлигини, мамлакатимиздаги халқни ҳурликда яшашини Аллоҳдан орзу-ҳавас этмоқдалар. Аллоҳ буларни ҳам улушсиз қолдирмас. Биз қўлимиздан келгани қадар Ватаннинг хизматида бўлиб келдик, бундан кейин ҳам Ватан йўлида хизмат қилишга ҳозирмиз. Аммо сохтакорларга хизмат қилиш тарафдори эмасмиз. Биз холис, демократик равишда сайланган ҳукумат ва демократик қонунга асосланган инсон ҳақларига итоат этган ва қурган, миллатимизни ҳурмат этган раҳбарларни истаймиз. Биз ватан ташқарисида қолдик, аммо ҳар куни, ҳар соат қалбимиз Ватан билан бўлиб келди. Биз Ватаннинг биринчи озод бўлган инсонлари деб ҳис этамиз ўзимизни. Бу эса кўп қийин масаладир. Биз, аввал, озод бўлдик, аввал, озод бўлишганда мажбур бўлдик. Коммунизмнинг энг жирканч хуружи бўлган сталинизм даврининг қурбонлари бўлдик. Қайси қуш ўзининг қимматли бўлган гулидан айрилмоқни истайди. Бизни ватандан кетишга мажбур қилишди. Бизни хоинлар дедилар. Бизни муллаю феодаллар дедилар, аксилинқилобчи дедилар, ўғрилар дедилар. Чет мамлакатлардаги империалистларнинг қуллари, хизматкорлари деган иғволар билан кўрсатдилар, аммо аслида биз ундай эмас эдик. Буни иншаооллоҳ, келажакда тарих сизларга яна кўпроқ ўргата билади. Аллоҳдан сизларга бахт-саодатлар, миллий истиқлол йўлида муваффақиятлар тилайман. Ҳар вақт қалбим ҳар ерда сизлар билан бирга, бахт-саодатингизга эга бўлинглар, бу бахт-саодат миллатимизнинг бахт-саодатидир. Айни замонда бу менинг ҳам бахт-саодатимдир. Миллатимиз ўлмаса, ҳар биримизнинг бу жамият ишида, бу миллат ишида ўйнаган ролимиз бордир.

Бизнинг борлиғимиз, шўбамиз бўлсин, ишчимиз бўлсин, ҳаммолимиз бўлсин, ҳаммаси бизникидир. Табиати бузуқ инсонларимиз ҳам бордир, аммо табиати, феъли-хўйлари ёмон деб уларни кўчага ташлаш керак эмас. Уларни жамиятимиз ичига олишимиз керак. Инсоф, ахлоқ, миллат ила баробар яшамоқни ўргатишимиз керак. Бизнинг мамлакатимизда меҳмон бўлиб, яшашга мажбур бўлганларни, миллий озчиликдаги гуруҳларнинг ҳаётини таъмин этишимиз керак. Уларни сиҳат-саломатликлари ва роҳатда яшашларига ёрдам беришимиз керак. Айни замонда шуни ҳам қилиб келдик. Бизга келган, озчиликда бўлган миллий гуруҳлар ўз миллатимиз бўлган турк, яъни маҳаллий халққа қараганда баъзилари ҳаттоки, яхши ишлаган бўлиши ҳам мумкин. Аммо бу демак, эмаски биз келажакда уларга қарши бир нарса чиқарамиз. Йўқ, иғволарга йўл бермаслигимиз керак. Биз тарихимизда адолатли инсонлар бўлиб келганмиз. Қаршимизда бириси нонсиз бўлса, нон бериб келганмиз, суви қолмаганларга сув етказиб берган одамлармиз. Бунинг учун бизга қарши қилинган иғволардан мумкин қадар қутулишимиз керак.

Муҳим масала – халқимизнинг иқтисодий ҳаётини яхшиламоқдир. Бизнинг ҳолимизда яшаган дунёда бундай бир миллат йўқ.

Кечаги кун ҳақида айтсак, 9 миллион инсоннинг бир ойда топган пули 10 кунга етмаса, пахта майдонларидаги касалликлар натижасида, кимёвий моддалардан заҳарланиш натижасида 3 ярим миллиондан ортиқ одам сариқ касал билан касал бўлса. Ҳар йили Ўзбекистонда 284 минг бола бир ёшга кирмасдан ўлса, икки йил ичида 753 та хотин-қизларимиз ўз-ўзига ўт қўйган бўлса, бундай ҳодисаларни ҳозирга қадар на ислом дунёси, на христиан дунёси кўрмаган. Бугунги Туркистондаги бошимизга тушган фалокатларни кўринг. Семипалатинскда очиқ ҳавода ташкил қилинган 140 нафар синалган атом бомбаларининг таъсирини кўринг. Сонсиз ўлган инсонлар, ҳайвонлар, заҳарланган инсонлар, касал бўлиб кўчада инграб ётган одамларни кўринг.

1930-йилда Хидир Алиев дегани каби: “Пахта қизил империализм даврида кафан бўлди, кафан”. Буни унутмаслигимиз керак. Пахтадан воз кечмаймиз. Аммо пахта бизни эзмаслиги керак. Биз пахтани идора қилишимиз керак. Аммо пахта бизни қул қила олмайди. Бунга ҳеч кимнинг ҳақи йўқдир. Баъзилар, аввал, биз иқтисодий жиҳатдан тараққий этайлик, мустақил бўлайлик, кейин сиёсий жиҳатдан мустақил бўлиб кетамиз деган хаёллардалар. Мен бу фикрда эмасман. Агар сиёсий жиҳатдан мустақил бўлмасангиз, яъни, ўзингизни ўзингиз идора этмасангиз, ўзингизнинг ҳудудингиз бўлмаса, сизга бутун қалби, виждони, имони-ла борлиғини хизмат қилдирган давлат муассасаси бўлмаса, бундай ҳолда мен иқтисодий тараққиётда бўламан, ундан кейин мен мустақил давлат сиёсатида юраман, дейиш хатодир ва бундай қиладиганларнинг ташвиқотлари бўлса, менимча, буларда бир хоинлик изи бор. Мумкин қадар сиёсий мустақилликни, аввал, ўртага қўйишимиз керак. Сиёсий мустақиллик эса ўзининг бутун борлиғи ила иқтисодий мустақиллигимизни таъмин эта билажакдир. Русларга муносабат масаласи бу ҳаётимизнинг муҳим масаласидир. Чор Русияси бўлсин, коммунизм бўлсин, рус халқининг исмидан ҳаракат этди. Бу ҳақиқатдир. Аммо бунинг учун рус миллати айбдор бўлолмайди. Фақат рус миллати ичидан чиққан баъзи бир одамларнинг ёмон табиати бордир. Булар ҳурриятчилик, яъни озодлик туйғуларини билмайди. Эзилган бир мужикдан бир бошлиқ чиқариб қўйсангиз, эски мужикни эзиб бораверади. Бу эса руслардаги сиёсий характернинг бир кўринишидир. Алҳамдулилло, бундан қутила бошладик, яъни янгидан тузоқларга тушиб қолмаслигимиз керак.

Энг яхшиси, русларнинг ҳокимияти остида эмас, руслар билан ёнма-ён, дўстона, бир-биримизга ёрдам ҳолда яшашга ўрганишимиз керак. Буни энг аввал, русларнинг, ўзлари ўрганишлари керак. Бизларнинг ўрганишимиз осондир. Биз кекчи, ўч олувчи одамлар эмасмиз. Бизнинг табиатимизда, динимизда, хулқимизда, анъанамизда бундай нарса йўқдир. Фақат айтмоқ керакки, бизга қарши қилинган суиистеъмолни бундан кейин биз ҳазм эта билмаймиз. Аллоҳ сизларга ёрдамчи бўлсин!

Сизларга бахт-саодат, миллатимизнинг истиқболи учун энг яхши ниятли фаолиятлар, саломатликлар тилаб қоламан. Сизнинг каби ҳар ерда, ҳар замон қалбим сизлар билан биргадир. Биз туркистонлик мужоҳидлар ва муҳожирлар қўлимиздан келгани қадар Ватан учун хизматга ҳозирмиз.

Ватанимизга озодлик талаб этдик, ўлдик, ўлдирдилар, аммо яна миллатим яшамоқдадир. Соғ бўл, Миллатим!
Миллатимга хизмат қилган қадрли миллатдошларим соғ бўлсинлар. Аллоҳ ҳаммамизни ҳар жойда ҳимоя этсин! Омин.

Сўзларимни тинглаганингиз учун минг марта раҳмат. Мени сўрасангиз, мен фалсафа фанлари доктори Боймирза ёрқўрғонлик Ҳайитмирзанинг ўғли, Туркистон тадқиқотлари институтининг мудири, Байналмилал Туркистон жамиятининг фахрий раисиман. Бутун муҳожирларимиз отиндан сизларга қалбий саломлар, ҳурматлар билдираман, оналаримизнинг қўлларидан, укаларимизнинг кўзларидан, сафдошларимизни юракдан қучоқлаб, хайр. Аллоҳ саломатлик-ла кўришишга насиб этсин, деб умидларда қолган ватанимизнинг бир фарзанди сифатида бу сўзларни айтишга, билдиришга, журъат қила билдим. Хатойим бўлса, Аллоҳ кечирсин ва сизлар кечиринглар. Бу суҳбатни ўғлим Бекмирзани 51 йилдан кейин илк дафъа қайта кўрганлигим учун, бунинг хурсандлиги, бунинг нашъаси, бунинг севгиси, бунинг фожиаси, бунинг ҳаяжони билан сўзладим.

Энди эмдийлигим келди, агар хато сўзлаган бўлсам, қўпол сўзлаган бўлсам, ишонаманки, менинг азиз миллатим кечиради. Аллоҳ кечиргучидир. Унинг-да баробар Аллоҳ бизнинг ҳаммамизга инсоф, баробарликда ишламоқ, баробарликда тушунмоқ ва миллатимизнинг келажагини ўйламоқ туйғусини, иродасини, қувватини берсин, омин!

Унолғи тасмасидан оққа кўчириб нашрга тайёрловчи Дадахон ҲАСАН

“Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1992-йил, 3-январ сонидан олинди.

Taniqli o’zbek olimi Boymirza Hayit 1917 yil 17 dekabrda Namangandagi Yorqo’rg’on qishlog’ida tavallud topib,sakson to’qqiz yoshida Olmoniyaning Kyoln shahrida 2006 yil 31 oktyabr kuni olamdan o’tgan. Uning 9 farzandni tarbiyalagan onasi Robiya Hayit va otasi Mirza Mahmudmirzoo’g’li ma’rifatli insonlar bo’lishgan.
O’rta maktabni yakunlagandan keyin Boymirza Toshkent Davlat Universitetiga tahsil oladi va 1939 yilda o’qishni muvaffaqiyatli yakunlaydi. Ayni o’sha yili harbiy xizmatga chaqiriladi.Ikkinchi jahon urushi boshlangach ko’p o’tmay 1941 yili nemislarga asir tushgan Boymirza Hayit keyinchalik «Turkiston legioni»
saflarida sovetlarga qarshi urushadi. Urush tugaganidan keyin Olmoniyada yashab qolgan Boymirza Hayit asosiy faoliyatini Turkiston tarixiga oid izlanishlarga bag’ishladi.
Olim Sho’rolar tomonidan «bosmachilik» deb atalgan, mustaqillikka erishilganidan keyin Turkistondagi milliy ozodlik harakati deb bilingan qarshilik harakatlari, XX asrdagi Markaziy Osiyo respublikalari tarixiga bag’ishlangan o’nlab kitoblar, o’ndan ortiq ilmiy risolalar, 400 dan ziyod maqolalar chop ettirdi.
B.Hayitning “Turkiston Rusiya va Chin orasida”, “Turk dunyosida rus imperializmining izlari”, “Turkistonda o’ldirilgan turk shoirlari”, “Sovet Ittifoqida turklikning va Islomning ba’zi masalalari”, “Turkistonda milliy ozodlik harakati” singari o’nlab kitoblari jahon afkor ommasiga ma’lum. Uning kitoblari va maqolalari nemis, frantsuz, ingliz, arab, turk, urdu, fors tillarida qirqdan ortiq mamlakatlarda nashr etilgan, majmua, jurnal va gazetalarda e’lon bo’lgan. Hozir ham chop etilmoqda.
Sho’rolar Ittifoqida Boymirza Hayit asarlari taqiqlandi, unga va asarlariga qarshi ko’plab maqolalar e’lon qilindi.
Bir yilcha muqaddam sizga Boymirza Hayitning «Turkiston Rusiya va Chin orasida» asaridan olingan parcha va ikki maqolasini («Turkistonda jadidchilik va uning tugatilishi»,»Turuistonning mustaqillikka qovushadigan payti qachon bo’ladi») taqdim etgan edik. Bugun esa ma’rifatparvar vatandoshimizning ikki maqolasi   bilan sizni tanishtiramiz.

Boymirza Hayit
IKKI MAQOLA

SOVET ITTIFOQI VA HUR DUNYO NUQTAI NAZARIDAN TURKISTONNING STRATEGIK AHVOLI*

Quyida atoqli olim, tarix fanlari doktori B.Hayitning “Sovet Ittifoqida turklikning va Islomning ba’zi masalalari” (Istanbul, 1987) kitobidan olingan bir maqolasini o’quvchilar hukmiga havola etayotirmiz. Maqola AQSH, Angliya, Olmoniya, Indoneziya, Turkiya kabi yirik mamlakatlarda, shuningdek, arab yurtlarida o’nlab tillarda gazet, jurnallarda bosilgan. O’zbek tilida birinchi marta e’lon qilinmoqda. Undagi ba’zi atamalar, ayrim fikrlar biroz eskirdi. Chunonchi, “Sovet Ittifoqi” degan atamaning o’zi iste’moldan tushdi. Bir qator jumhuriyatlar o’z Davlat mustaqilligiga erishdilar. Ammo maqola hamon o’z qimmatini yo’qotgani yo’q.

Turklarning beshigi sifatida qabul qilingan Turkiston bu kun O’rta Osiyo va Qozog’iston deb yuritilmoqda va 4 million kvadrat kilometrli tuproqlari bilan Sovet Ittifoqi hududining 20 foizini tashkil etmoqda. 15 ittifoqdosh jumhuriyatdan 5 tasi (O’zbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmaniston) Turkistondir.

Turkiston, ma’lumki, dunyoning muhim sivilizatsiya markazlaridan hisoblanadi. Bu o’lka 1925-yildan beri Sovet terminologiyasida “O’rta Osiyo va Qozog’iston” bo’lib qoldi. Sovet idora organlari bu o’lkaning ismini rad etib, turkistonliklar orasida millatga mansublik ongini yo’qqa aylantirish niyatida zo’r berib “Turkiston” nomining qo’llanilishiga qarshilik qildilar. Odamni hayratlantiruvchi va yanglish bir shaklda, ba’zan g’arblik tadqiqotchilar ham 1950-yildan buyon sovet ta’biri bo’lgan “O’rta Osiyo”ni qo’llamoqdalar. Shu tariqa g’arb afkori umumiyasida va Islom olamida “Turkiston” kalimasining unutilishiga hissa qo’shib, sovet nuqtai nazariga xizmat qilmoqdalar. Turkiston butun O’rta Osiyoni yuzaga keltirmoqda, faqat O’rta Osiyo tuproqlari ichida bo’lmoqda. Dunyo qomuslarida (masalan: Amerika entsiklopediyasi, Britaniya entsiklopediyasi, Brokhaus entsiklopediyasi va boshqalarda) bu o’lka jo’g’rofiy jihatdan ochiq-oydin suratda “Turkiston” sifatida zikr etilmoqda.

AQSH Kongressining 1959-yil iyul oyida qabul qilingan “Asir Millatlar Haftasi” nomli qonunida ham ayon suratda “Turkiston” ismining qo’llanilishi diqqatni o’ziga tortadi. Shularga qaramay Radio Liberti (Ozodlik radiosi)ning rahbariyati 1978-yil kuzida o’z nashrlarida “Turkiston” o’rniga “O’rta Osiyo va Qozog’iston” ta’birini qo’llanish majburiyatini o’rtaga qo’ydi. Shunday qilib, juda katta obro’ga ega bo’lgan Amerika tashkiloti, AQSH Kongressida qabul qilingan qonunga zid ish qildi. Agar G’arbda, sovet terminologiyasida O’rta Osiyo (“Tsentral Asia”) atamasi o’rniga “Turkiston”ni qo’llasaydik va o’zimizni sovet ta’siridan himoya qilib, bu o’lkaning milliy borligi va shaxsiyatini rad etmasaydik, foydaliroq va odilroq bo’lardik.

Bu kun Turkistonda yashayotgan 42 million insondan 32 milliondan ortig’ini turk va musulmon bo’lgan o’zbeklar, qozoqlar, qirg’izlar, turkmanlar, qoraqalpoqlar, uyg’urlar, tatarlar, ozarbayjonlar va tojiklar tashkil qilmoqda. Bulardan qolgan xalq esa rus mustamlakachilari (idora personallari, askariy persoal) va bu mintaqaga joylashtirilgan ukrainlar, beloruslar, estonlar, litvaliklar, olmonlar va koreyslardir.

Umuman, ma’lumki, Turkistonning bu kungi tuproqlari 1715–1897-yillar orasida Rossiya tomonidan odim-odim ishg’ol etilgandir. Shunga qaramay, Buxoro va Xeva davlatlari Chor Rusiyasi zamonida ich ishlarida mustaqilliklarini saqlab qolgandilar. Faqat bu davlatlar ham 1920-yilda sovet tajovuzi oqibatida “Buxoro va Xeva sovet Xalq Jumhuriyatlari” o’laroq e’lon etildilar. Sovet hukumati bu ikki davlatning mustaqillik haqlarini muzokaralar chog’ida qabul etgan edi. Ammo 1924-yilda sovet hukumati bir urush operatsiyasi yo’li bilan bu ikki davlatning chegaralarida yoyilib va tahdid etib, davlat borliqlariga barham berib, amalda tuproqlarini ham o’ziga qaram qildi.

Sovet Ittifoqining idora kuchlari, Turkistonning dunyo siyosatidagi va strategik ahamiyatini xalqlardan yashirmoqdalar. Biz bu holni xususan quyidagi sohalarda ko’ryapmiz.

Turkiston Osiyo va Ovrupo orasida bog’lanish bunyod etgan ko’prikdir

Turkiston Tatar-Boshqirdiston, Sibiriya, Mo’g’uliston, Xitoy (Xitoy hokimiyatidagi Sharqiy Turkiston bilan), Hindiston, Pokiston, Eron va Kavkaziya bilan mushtarak chegaralari bo’lgan jo’g’rofiy bir makondir. Turkistonga qo’shni bo’lgan bu o’lkalarning kattaligi 33 million kvadrat kilometrga to’g’ri keladi. Bu o’lkalar Turkistonning 4 million kvadrat kilometrlik yuz o’lchovi bilan birgalikda juda katta jug’rofiy mintaqa ekanligi shak-shubhasizdir. Turkiston va unga qo’shni bo’lgan o’lkalar madaniy, iqtisodiy va diniy nuqtai nazardan bir-birlari bilan mustahkam bog’liqdirlar. Turkistondan Ovrupoga va O’rta Sharq o’lkalariga qulay va qisqa yo’llardan borish-bog’lanish mumkin. Masalan, Moskva Turkiston chegarasidan havo yo’li ila 1000 km, Krakov – Ukraina 770 km, Rostov – Don 711 km, Arzrum, – Turkiya 1010 km, Bag’dod – Iroq 1210 km, Tehron – Eron 640 km, Kobul – Afg’oniston 290 km uzoqlikdadir. Raqamlardan ham anglashiladiki, Turkistonning Ovrupo, O’rta Sharq va Ich Osiyo bilan bog’lanish imkonlari juda qulaydir. Bunday bir geopolitik mintaqa uzra joylashgan Turkiston Sovet Ittifoqiga har turli tashabbuslar imkonini bermoqda.

Turkiston Sovet Ittifoqining bebaho harbiy istehkomidir

Sovet Ittifoqi Turkistonda qo’shni o’lkalarga qarshi ikki harbiy okrugiga ega. Turkistondagi O’zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston Sovet Jumhuriyatlari orqali O’rta Sharq, Hindiston va Pokiston davlatlari va O’rta Osiyodagi Qozog’iston, Qirg’iziston Sovet jumhuriyatlari orqali Xitoy va Mo’g’uliston davlatlari kontrol qilib boriladi, kerak bo’lganda ijro etiladigan harbiy operatsiyalar shu ikki harbiy okrug tomonidan planlashtiriladi va amalga oshiriladi. Har ikki harbiy okrug ham eng zamonaviy qurollar bilan ta’minlangan bo’lib, sovet harbiy idorasi tomonidan ham hamlakorlik kuchi juda yuksak baholanmoqda. Bu ikki askariy qo’mondonlik ayni zamonda Sharqda ko’tarilishi mumkin bo’lgan masalalarga qarshi sovet askariy idorasining strategik va taktik jihatdan ilk planlashtirish markazlari bo’lib qabul qilinmoqda. Turkiston, O’rta Sharq, Ich Osiyo, Ovrupoga qarshi sovet planlari va amalga oshiradigan tadbirlari jihatidan ham yetakchi kuch sifatida sanalmoqda. Butun dunyo jamoatchiligi, 1979-yil dekabr oyidan buyon Sovet Ittifoqining Afg’onistonga qilgan urushining Turkistondagi
harbiy okrug tomonidan planlashtirilganini yaxshi bilib oldi. Turkiston geopolitik va tabiiy jo’g’rofiyasi holatiga ko’ra (juda keng va rang-barang maydon ekanligi: sahrolar, vodiylar, jarlar, tog’lar) atom bombasi, raketalar, uchoqlarning ehtiyot qismlari kabi sovet urush vositalari va Sovet Armiyasining yedirib-ichirilishi uchun kerakli bo’lgan mahsulotlarni saqlay oluvchi asosiy ombor bo’lib diqqatni tortmoqdalar. Sovet Ittifoqi raketalarini o’t oldiruvchi va harakatga soluvchi maydon ham Turkistonning Boyqo’ng’ir shahrida joylashgandir.

Sovet Ittifoqi kerak hollarda ehtiyoji bo’lgan urush materiallarini Turkistonda sozlab (o’nglab) olish imkoniga ham egadir. Stalin 1943-yilda so’zlagan bir nutqida o’z fikrini izohlab: “O’rta Osiyo Sovet Jumhuriyatlari va Qozog’iston (ya’ni Turkiston) Qizil Armiyaning eng muhim qurol ombori bo’lganini” ma’lum qilgan edi. Biz, boshqa sovet nashridan ham 1942-yilda Sovet Ittifoqining butun tuproqlarida foydalanilgan harbiy material II jahon urushidan oldin Turkistonda tayyor qilib qo’yilganligini o’rgandik. Bundan ham, Sovet Ittifoqi kerakli hollarda Sovet Armiyasining ehtiyoji bo’lgan butun harbiy materilalini Turkistonda sozlab olish imkoniga ega, degan ma’no chiqmoqdadir. Turkistondagi sovet qurolli kuchlarining O’rta Sharqdagi butun o’lkalardan kuchli ekanligi ochiq-ravshandir.

Turkiston Sovet Ittifoqining xom-ashyo bazasidir

Afkor olamga ma’lumki, Turkiston sovetlarning eng qimmatli xom ashyo bazasidir, buni sovetlarning o’zi ham bir necha bora e’tirof etganlar. Sovet industriyasining xom moddaga bo’lgan ehtiyojini qoplashda bu o’lka hal qiluvchi rol o’ynamoqda. Bu haqda “Bu kungi Turkistonning siyosiy va sotsial manzaralari”
nomli maqolamizning bir bobida bahs yuritgandik. Bu yerdagi gaplarga qo’shimcha qilib shuni aytish mumkinki, Turkistonda yana nihoyatda boy zapasga ega bo’lgan uran, oltin, kumush va platina konlari mavjuddir. Bir sovet gazetasida Turkistonning boy qazilma boyliklariga misol qilib shunday ma’lumot berilgan: “Qozog’iston Sovet Jumhuriyatida har yili 120-130 million tonnaga yaqin temir, 100 million tonna neft va 35 million tonna po’lat olinadi”.

Turkistonning yer osti manbalari normal bir shaklda Sovet Ittifoqining butun ehtiyojlarini qoplaydi.

Turkistonning ziroat boyliklari ham keng bir suratda ma’lum bo’lmoqda. Sovet Ittifoqidagi butun paxta hosilining 95 foizi, meva mahsulotlarining 60 foizi, kanop hosilining 100 foizi, pillaning 75 foizi, guruchning 65 foizi, kauchukning 100 foizi, qorako’lning 100 foizi Turkistonda tayyorlanmoqda.
Turkiston ayni zamonda Sovet Ittifoqining uchinchi katta hububot yotog’idir. Turkistonning iqtisodiy boyliklari Sovet Ittifoqiga dunyoning iqtisodiy siyosatida bir super kuch bo’lib o’z so’ziga ega bo’lish imkonini beradi. Turkistonning iqtisodiy boyliklari bo’lmasaydi, Sovet Ittifoqining erishgan
muvaffaqiyatlariga erishuvi to’grisida gap ham bo’lolmasdi.

Turkiston Sharqda kommunizmning ta’sir markazidir

Turkiston kommunizmning Sharqdagi eng ilg’or qurolli kuchi bo’lib maydonga chiqishi kerak, degan tushunchasi, sovet idorasining quyidagi g’oyalari kommunizmning Sharqda yoyilishi borasida Turkistonning o’ynagan rolini to’la-to’kis namoyon etmoqda.:
“Turkiston Sharqda g’oyalarimizning ta’sir markazidir”;
“Turkiston kommunistik inqilob mikrobini Sharqdagi yoyuvchisi bo’lishi kerak”;
“Turkiston tarixda Osiyoning Ovrupoga ochilgan eshigi rolini o’ynagan. Hozir esa Ovrupo uchun (Rusiya uchun deb tushunavering) Osiyoga ochilgan eshik rolini o’ynashi
kerak”;
“Sharq xalqlari kelajakda sotsializm va kommunizmdan qochib qutulolmaydilar”.

Sovet Ittifoqining Sharq siyosatida Turkiston qanday masalalarda kerak bo’lishi va yanada aniqrog’i Sharqda kommunizmning yoyilishiga xizmat qilishi zarurligi mavzuida sovet idorasining bundan boshqa yana bir qancha ko’rsatmalari bordir.

Keng jamoatchilikka ma’lumki, sovetlar kommunizmni Sharqda (ayniqsa, O’rta Sharqda) tarqatish uchun olis masofalarga qo’l uzatganlar. Bu yerda misol tariqasida sovet iborasi bo’lgan “Toshkent ruhi”ning tug’ilishini ko’rsatib o’tish o’rinli bo’lar edi. Osiyo, Afrika va Janubiy Amerika o’lkalari uchun 50-yillari Turkistonda tashkil qilingan xalqaro konferensiya va simpoziumlarda Turkistonning oz rivojlangan mamlakatlar uchun “Sovet sistemasining mo’jiza modeli” sifatida taqdim etilganini va kam rivojlanayotgan mamlakatlarda ko’pgina tarafdor va simpatiya qozonilganini eslaylik. Aslida Sovet Rusiyasi hokimiyati ostida ezilib yotgan Turkiston go’yo rivojlangan mash’al jumhuriyat sifatida ko’rsatilib, u orqali sovetlar tarafidan Islom o’lkalarida qanchadan-qancha targ’ibot olib borilganini unutib bo’lmaydi.

Sovet Rusiyasi Afg’onistonni ishg’ol etgandan keyin, kommunizm avval Rusiyadan Turkistonga kiritilganligi va qurol kuchi bilan o’rnatilganligi oydinlashib qoldi. Kommunizm bu safar ayni o’sha metodlar bilan Afg’onistonda ish olib bormoqda. Bu orada 20000 dan ortiq turkistonlining O’rta Sharq o’lkalarida sovet mutaxassislari sifatida ish ko’rganligi va sovetlarning obro’sini orttirish maqsadi bilan qo’llanganligi ham qayd etishga arzigulik bir xususdir.

Sovet rus imperializmining milliy mustaqillik masalalaridagi afsonalari va bularning Sharqdagi ta’sirlari dunyo ahliga ma’lumdir.

Ruslar tomonidan ikki marta zabt etilgan Turkiston (birinchisi chorizm davrida, ikkinchisi Sovet Rusiyasi zamonida) mustamlaka sifatida milliy borlig’ini davom ettirishga, inson haq-huquqlari va hurriyatlaridan bahramand bo’lishga haqli emasdir. Turkiston Moskvaning juda keskin va qattiq kontroli ostida qolgan.
Sovet Ittifoqi Turkistonni bosib ushlab turish uchun qo’lidan kelgan har narsani qilgan. Shunga qaramay, Turkiston haqli ravishda mustaqillik istagidan hech qachon voz kechmagan. Biz bu haqiqatni 1918–1934-yillar orasida (1923-yilgacha juda keng miqyosda) olib borilgan milliy-ozodik urushlaridan, sovet madaniyati ostida yashayotgan turkistonlilarning milliy madaniyatlari, urf va odatlarini saqlab qolish uchun olib borgan kurashlaridan, islom dinining kommunizmga qarshi olib borayotgan kurashi ta’sirlaridan va nihoyat, turkistonlilarning II jahon urushi paytidagi kurashlaridan tushunib olishimiz mumkin. Bu kun Afg’onistonda sig’indi bo’lib yashayotgan ming-minglagan turkistonlilarning (o’zbek, turkman va tojik) sovet yoyilmachiligiga (sovet askarlari va g’oyalarining Afg’onistonga zo’ravonlik bilan kiritilishi va u yerlarda o’rnashib qolib ketishga intilishi nazarda tutilmoqda) qarshi afg’on muhojirlari bilan birga eng oldingi saflarda urushganlari har bir kishi bilishi lozim bo’lgan haqiqatdir. Ayni choqda, Sovet Armiyasining Afg’onistonga kiritilishi asnosida sovet saflaridagi turkistonli askarlarning Afg’onistonga qarshi jang qilishga rozi bo’lmaganlari ham ayon bo’ldi. Sovetlar shu sababli musulmon va turk bo’lgan bu sovet vatandoshlarini jabhadan qaytarmoqqa majbur bo’lgandilar. Mana shularning hammasidan, kommunizm turkistonlilardan sodiq sovet vatandoshlarni bunyodga keltirish imkoniga
ega bo’lolmagan, degan haqiqat kelib chiqadi.

Turkistonda mustaqillik kurashining boshlanishi dunyo siyosati va xususan, O’rta Sharq siyosatida g’arbli kuchlarga va sharqdagi musulmon o’lkalarga qimmatli bir strategik pozitsiya olib berdi. Turkistonning milliy mustaqillika qovushishini talab qiluvchi asosiy ish shundan iboratki, eng oldin Turkistonda milliy shuurning katta kuch kasb etishiga erishish kerak. Faqat shundan keyingina Turkiston muammolarini hal etish mavzui bilan shug’ullanish mumkin bo’ladi. G’arbli kuchlar va islom o’lkalari Turkiston milliy mustaqilligini ta’min etish yo’lida mushtarak do’stlar bo’lib birgalikda kurashmoqlari lozim. Mustaqil Turkiston davlatining qurilishi – Rusiya va Xitoyning bir-biridan ajralishini, O’rta Sharqda sovet ta’sirining tugatilishini, shundagina O’rta Sharq o’lkalarining bexavotir yashashlari mumkinligini anglab yetmoq kerak. Faqat shundagina Turkiston Sharqda, islom olamiga va hur dunyoga ochiladi va hur dunyo ham Turkiston ekonomikasiga bog’lana oladi. Faqat shundagina Turkistonning milliy borlig’i ta’min etiladi.

Turkiston mustaqilligini talab etish aslo Sovet Ittifoqining ichki ishlariga aralashish deb baholanmasligi kerak. Sovet Konstitutsiyasi shaklan bo’lsa-da, Sovet Jumhuriyatlariga xohlaganlari taqdirda SSSRdan chiqish huquqini bergan. Baynalmilal prinsiplar o’rin olgan deklaratsiyalarda, masalan, Birlashgan Millatlarning 14-dekabr 1960-yilda e’lon qilingan “Mustamlakachilik va millatlarning o’z taqdirini o’zi belgilash huquqlari” nomli deklaratsiya va 19-dekabr,
1968-yili qabul etilgan “Millatlararo pakt”, “Madaniy huquqlar” bilan bog’liq deklaratsiyada “Turkistonning milliy borlig’ini himoya qilish huquqi va inson huquqlari” rad etilmagandir. Dunyo tarixida birinchi marta 1959-yilda AQSH Kongressi qabul qilgan “Asir Millatlar Haftasi” qonunida Turkiston ham asir millatlar orasida sanalgandir. Bu qonun mustaqillik talablarini o’rtaga qo’yish uchun bebaho bir ma’naviy manba bo’la oladi. 1965-yil may oyida Saudiya Arabistonining Makka shahrida o’tgan “Dunyo musulmonlari birligi” xalqaro yig’ilishida Turkiston bilan aloqador bo’lgan qarorlar qabul qilingan.

Birlashgan Millatlar Bosh Assambleyasi yig’ilishlarida “kolonializm”ga oid olib borilgan muhokamalarda Turkistonda rus kolonializmiga barham berish va bu o’lkaning milliy mustaqillikka qovushtirilishi mavzularida baynalmilal chiqish fursatlari bo’ldi. Yuksak taraqqiy etgan millatlardan ingliz tamsilchisi
26-noyabr 1962-yilda bo’lgan Bosh Assambleya yig’ilishida so’zga chiqib, jumladan quyidagi ochiq gaplarni o’rtaga qo’ydi:

“Ayni tarixlarda mustaqil Markaziy Osiyo davlatlarining o’z madaniyatlari bilan birga ruslar tomonidan mustamlaka qilinganligi hammaga ma’lum. So’ngra Qozoq davlati 1854-yilda rus bo’yinturug’iga kirdi. 1876-yilda Turkistondagi uch o’zbek davlatining ishg’oli tugallandi. 1880-yilda butun Turkmaniston Rusiya
hokimiyati ostiga kirdi. O’rtacha hisob bilan aytganda bir asr keyin, 1957-yilda Gana, 1960-yilda Nigeriya mustaqillikka qovushdilar. O’rta Osiyo tuproqlari (Turkiston)ning mustaqillikka qovushadigan payti qachon bo’ladi?”

So’ralishi kerak bo’lgan asil so’roq shudir. Sovet hukumati bu savolga bu kungacha javob bermadi. Lekin Birlashgan Millatlarga a’zo hech bir o’lka Sovet Ittifoqidan, bu savolga qachon javob bo’ladi, deb so’ragani yo’q. Shu sababli savol hamon javobsizligicha turibdi. Dunyo afkori umumiyasi “Sovet o’rta Osiyosi” (“Turkiston”) qachon mustaqilligiga qovushadi, savolini berishga, Moskvadan bu borada bir javob olishga, berilajak javobni muhokama qilishga va bu yo’lda Turkistonning mustaqilligi uchun tayinli bir kunni belgilashga haqlidir.

Turkiya turkchasidan o’zbek turkchasiga Miraziz A’ZAM uyg’unlashtirib, nashrga tayyorladi.

“O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasi, 1992-yil, 8-may.

XALQIMGA SO’Z

ALHAMDULILLOH RABBIL OLAMIYN.
Assalomu alaykum va rahmatullohi va barokot.
Aziz vatandoshlarim. Sizlarga, sizlarning farzandingiz Boymirza Hayit murojaat qilmoqdadir. Aziz vatandoshlarim, 52 yil vatandan judolikda, Vatandan tashqari uzoq mamlakatlarda yashadim, millatim deya tushundim, butun borlig’imni, g’oyamni, vujudimni va fikr-hayotimni millatimizning taqdiri, o’tgan kunlari va kelajakdagi istiqboli deb, faoliyatlarda bo’lindim. Tabiiy, muhojirlikning achchiq-chuchuk shartlari, Vatansizlik, boshqa millatlar orasinda yashashlik, qiyin bir holda faoliyatlarda bo’linmoq tabiati ila oson bo’lmagan bir masala edi. Alhamdulillo, Vatan deb, millat deb, ya’ni uning ozodligini talab etib, uzoq yillar harakatda… Qo’lda qalam bilan maydonda bo’lib kelindi. Vatanimning bir farzandi sifatida ko’p-ko’p haqoratlarni men Sovetlar Ittifoqining matbuotlaridan va Turkistonimizdagi matbuotlardan, ayniqsa, sovet kommunist matbuotlaridan, yozuvlaridan, kitob va risola hamda maqolalaridan ko’rgan bo’ldim. Fikrlarimga qarshi yoki mening shaxsimga qarshi 436dan ortiq kitoblar, risolalar, maqolalar yozildi va buningda barobar televidenie va radiolarda, qurultoylarda, mening fikrimga qarshi, ayniqsa shaxsimga qarshi hujumlar, tuhmatlar, ig’volar yuritildi.

Meni qotil dedilar, sudga berilishimni iltimos qilishdi, ammo sudga berolmadilar. Fashist dedilar, fashistligimni isbot etolmadilar, vatan xoini dedilar, meni vatan xoini bo’lolganimni isbot etolmadilar. Lenin milliy siyosatini soxtalovchi, dedilar, ammo Lenin milliy siyosatining soxtakorligini Moskva yoki
Turkistondagi sovet arzandalari endi o’z ko’zlari bilan ko’rib turibdilarki, endi Lenin milliy siyosati soxtakorlik siyosati ekan. Burjua millatchisi dedilar, tabiiy, men millatchi bo’lib, o’z millatimni boshqa millatlar ustidan yuqori ko’tarish uchun emas, o’z millatimizning o’z holinda mustaqil yashashi, erkin nafas olishi, baxtli va saodatli yashashi, o’zimizni o’zimiz tarafimizdan idora etilishi talablarida bo’ldim. Bu tabiiydir, millatimni sevish alomatidir, buni bir millatning boshqa millat ustidan hokimligini ta’min etadigan fikr sifatida ko’rib bo’lmaydi va buningda, bunday so’zlar asosidan tuzilgan ig’volarni ham hazm qildik. Alloh bugun bizning haqli bo’lganimizni, sovet rejimi va uning turkistonlik xizmatchilari bu sohada buyuk bir tarixiy yolg’on qilganliklarini bugun o’z ko’zimiz bilan ko’rib turibmiz. Allohning rahmi ila eski sovet sotsialist respublikalari birligi, degan bir imperatorlikning cho’kishi, 16 millionga yaqin a’zosi bo’lgan, hammani titratgan, hammani qo’rqitgan zulmning hukmronlari bugun o’rtada yo’qdirlar…

Alhamdulillo, biz endi kommunizm idealogiyasining hokimiyatidan qutila bildik. Ammo biz kommunizm ruhini tashigan, eski vaqtda bu ruhdan tarbiyalangan odamlarning hokimiyatidan qutila bildikmi, men buni bilmayman, buni sizlar bilasizlar. Biz kommunizmdan ayrilgan, o’zlarini milliy rahbar deb atagan
vatandoshlarimiz faqat ustidagi kiyimlarini o’zgartirdilarmi, buni ham men bilmayman. Ammo, millat bunday odamlarning o’z millatiga xizmat etishiga sekin-sekin da’vat etadi, agar da’vatni samimiy qabul etmasa, hattoki, demokratik huquqlar bilan, janjal-g’avg’olar, ur-yiqitlar bilan emas, o’zining
talablarini, qonuniy talablarini va tabiiy aqlni himoya qilib bugungi rahbarlardan mas’uliyat talab qilishi mumkindir. Bizning xalq ko’p qiyinchiliklarni ko’rdi, zulmning ne bo’lganligini ko’rdi, mazlum bo’lish oson, ammo mazlumlikdan qutulish qiyin ekanligini ham ko’rdi.

Ma’lumingizdirki, Turkiston istilosi 182 yil davom qildi. 182 yildan beri Turkiston bilan Rusiya o’rtasida urush, g’avg’o, o’lish, o’ldirish davom qildi. Mag’lub bo’ldik, mag’lub bo’ldik, hokim bo’ldilar. Og’iz ocholmaydigan darajaga keldik. Hokim davlat, mustamlakachi hokimlar mustamlaka bo’lgan bizlardan o’zining tarjimonlarini, hamtovoqlarini, haybarakallachilarni topa bilgan edi. Unutmaylikki, bizning boshimizga keltirilgan falokatlar faqat Moskva rejimining, sovet rejimining yoki sovet regionida yashagan ruslarning yagona qo’li bilan emas, balki ularga homiy bo’lgan o’z vatandoshlarimizning jirkanch qo’llari va jirkanch qalblari bilan idora etilgan edi. Buni shuning uchun ham unutmaslik kerakki, biz bugun istiqlolga erishgan bo’lsak, istiqlolning qonuni asosida ko’rinishiga erishgan bo’lsak, avvalam, Allohning rahmati, qolaversa, xalqimning asrlar bo’yi to’kkan qonining yoki qonlarining bugungi natijasidir. Unutmaslik kerakki, chor Rusiyasi davrinda, ya’ni Turkiston chor Rusiyasi hokimiyatligi ostiga kirgandan keyin 4600 dan ko’proq isyon ko’tarildi. 1919-yilgi isyonni ham unutmang.
1916-yilgi qo’z’g’olon u zamonda Peterburgda Rusiyaga qarshi ochilgan 2-front deb hisoblanardi. Buni ham unutmangiz. 1918-yildan 1934-yilgacha davom qilgan 16 yilgi mujodala, buni sovet ruslari bosqinchilik dedilar, – u haqiqiy milliy ozodlik kurashi bo’lib, tariximiz, qonli tariximizning buyuk bir fojiali
ko’rinishidir. Biz bosmachilik dediklarini tuhmat deb bilamiz. Milliy hurriyat, islomobod bo’lsin, Turkiston turkistonliklarniki bo’lsin, Turkistonda mustaqil davlat bo’lsin… deya o’rtaga chiqqan bizning fidokor, qahramon odamlarimiz jabhalarda qarshi kurashib, milliy haqlarini qurol bilan talab qilgan
vaqtlarida 2 milliondan oshiqroq kishimiz shahid bo’ldilar. Shahidlarimizning ruhlari shod bo’lsin, yo Olloh! Nima uchun bu qadar ko’p qon to’kildi, ya’ni bu aldamchi, yolg’onchi bolshevizm millatlarga haq-huquq bermaganligining oqibati bo’ldi. “Bosmachilar” deb atalgan buyuk milliy mujodalaga qarshi kurashda
turkistonlilar emas, sovet rus o’rdusining 140 va 160 ming qurolli, zambarakli va quvvatli qurollarga ega bo’lgan askarlari kurashdilar. Biz yana ishg’ol etildik, ikkinchi marta ishg’ol etildik, ammo millat o’laroq taslim bo’lmadik va taslim bo’lish niyatida ham emasmiz. Bizning boshimizga tushgan ko’p-ko’p qiyinchiliklardan birisi – xalq bilan hokimiyat orasindagi aloqasizlik bo’ldi. Xalq sovet kommunizm rejimining qurboni bo’ldi. Xalqdan so’rab kelingan bir ish yo’qdir. Tayin etiladigan amallarga funktsionerlarni – partiya odamlarini va davlat odamlarini tayin etib, xalqdan so’ramasdan xalqni idora eta boshladilar, ya’ni shoirimiz, shahid shoirimiz Elbekning dedigidek, yirtqichlar majlisinda arslon bo’rini, maymunlarni, qo’ylarni va tulkini majlisga da’vat etib, qo’ylarni idora etish uchun kim kerak deganda, tulki chiqib: “qo’ylarni idora etadigan yagona quvvat bo’rilardir”, debdi. Arslon: “Ha, bunday bo’lsa qo’ylarni bo’rilar idora etsin”, debdi. Bizning ham shaklimiz bu bo’ldi. Biz kabi odamlar qo’ylar deb hisoblandi. Tulkining tavsiyasi bilan bo’rilar bizga hokim bo’ldi. Bizning yashashimizni tabiiy holda ko’rmasdan yirtqich bo’rilar hayotimizni to’nkara boshladi, buning oqibatini o’zingizlar ko’p ko’rdingizlar. Olloh bundan keyin buday jazolarni, bunday dahshatni, bunday pastkashlik zulmini boshimizga keltirmasin. Xalq bilan hisoblashish eng muhim masaladir, xalq bilan hisoblashish va xalqqa
hisob bermoq demokratikligimiz, sistemning, ya’ni davlatni idora etmoq sistemining asosiy qonunidir. Agar xalqning roziligini olmasdan, xalqning ovozini olmasdan qilingan bir ish bo’lsa, bu xalqqa xizmat, demokratik yo’l bilan xalqqa xizmat emas, balki bir to’da insonlarning birlashgan yangi diktaturasi bo’lib o’rtaga chiqaveradi. Bu sababdan kelajakda xalq masalasiga ko’p diqqat qilishimiz kerak bo’ladi. Istiqlol degan bilan hali og’zimiz shirin bo’lmadi. Ammo istiqlolimiz e’lon qilinganidan keyin uning naqadar totli ekanligini his etmoqdamiz. Olloh istiqlol qonunini muborak etsin. Bizlarni o’z
mamlakatimizning, o’z millatimizning taqdiri, kelajagi va uning taraqqiyoti, baxt-saodati uchun ishlashga ilhom va majburiyatlar yuklasin.

Ko’p vaqt yo’llarda yoki boshqa joylarda bo’lgan vaqtimda yoki bo’lmasa tushkunlik kunlarimda har doim Cho’lponi eslab keldim. Bizning shahid, mujohid va ko’p jozibali shoirimiz Cho’lpon o’zining “Xalq” degan she’rida:

Xalq dengizdir, xalq to’lqindir, xalq kuchdir,
Xalq isyondir, xalq olovdir, xalq o’chdir…

Xalq qo’zg’alsa, kuch yo’qdirkim, to’xtatsin,
Quvvat yo’qkim, xalq istagin yo’q etsin.

Bir qo’zg’alur, bir ko’pirar, bir qaynar,
Bir intilur, bir hovliqar, bir o’ynar.

Yo’qlikni-da, ochlikni-da yo’q etar,
O’z yurtini har narsaga to’q etar.

Butun kuchni xalq ichindan olaylik
Quchoq ochib xalq ichiga boraylik!

Budir bizning asosiy g’oyamiz: xalqdan xalqqa, xalq ishidan xalqimizning hayoti va baxt-saodatiga borishimiz kerak bo’ladi. Tabiiy, bizning boshimizdan kechirilgan mazlum hayotlarning sabablari o’zimizda biroz bor. Har vaqt tashqari quvvat – dushman bizga zarar keltirdi deyishimiz mumkin, keltirdi, ammo bu keltirishning sabablarini anglab bilishimiz kerak. Mashhur shoir, adib, dramaturg, siyosatchi, professor Abdurauf Fitrat o’zining “Temur sag’anasi” deb atalgan sahna asarida deydi: “U Temurning so’zi so’zidi. Amir Temurni so’zga chiqarib, Amir Temurning shiddatli bir ovozi bilan millatga xitobni axtaradi. Ko’ring – Amir Temur nima deydi. “Men sizlarga ko’p narsalarni qoldirdim. Ne bo’ldiki, bu zamonlarning sharafli va jasur millatining zulmi ostida qolmish. Kimlar bog’larimning qushlarini quvmoqda. Otalar merosidan nima qildingizlar. Sizlardan talab eteyurum, qalqingiz, sizlarga amr qilaman, qalqingiz! O’lkamizni tuzatingiz. Avlodlarimni hur yashashini ta’min etingiz. Agar bunday qilmasangizlar, o’lka, ya’ni mamlakat buyuk bir mozorlik holiga kelajakdir”.

Tabiiy, bunday mozorlikni qilishda o’zimizning ham aybimiz kam emas. Oramizdan chiqqan xoinlarning roli ham kam emas. Ammo bular o’tishga kerak, o’tish ham kerak. Ammo xoinlarimizning millatimiz boshiga keltirgan fojialarini ham unutmasligimiz kerak. Yoshlarimizga bo’lgan, o’tgan hodisalarimizni, sharafli
o’tmishimizni yoki oramizdan chiqqan ba’zi bir sharafsiz hollarni haqiqatlar bilan, yashirmasdan to’g’ri holda o’rgatishimiz kerak. Haqiqatdan qo’rqsak, Allohdan ham qo’rqmagan bo’lamiz. Chunki Alloh har doim haqsevarlar, haq istaganlarning orzu-havaslari va niyatlarining ijrosi uchun yordamchi bo’lgandir. Ammo biz ko’p vaqt aldandik, millatimizni aldadilar, aldatdilar. Buning uchun ham mashhur shoir, adib va dramaturg Abdurauf Fitrat yozadiki: “Biz musulmonlar, yolg’iz aldanmoq uchun dunyoga keldikmi. Boyimiz, ishchimiz, xo’jamiz, talabamiz, adibimiz, falsafachimiz, buyukimiz, kichigimiz Ovro’poning gazetasiga, kitobiga, so’ziga, ishiga, qonuniga, nizomiga, oltiniga va qiziga aldanishdan boshqa narsani bilmadilar”.

Buni ham unutmasligimiz kerakdur. Kelajakda biz xalqimizning istiqbolini ta’min etish masalasida ko’p o’ylab, tushunib, keng usulda xalqimizga xizmat qilaman, deb harakatda bo’lishimiz kerakdur, shartdur. Agar bunday qilmasak, istiqlolimizni e’lon qilib o’tirmasdan, yana bizga hokimlar o’z istaganlarini
yuritaversinlar, biz ularga qul bo’lib xizmat qilaveramiz, degan ma’no ham kelib chiqishi mumkin. Bundan qutilish uchun, tabiiydirki, o’z istiqlolimizning mevasini ko’rishga harakat qilishimiz kerak bo’ladi. Alloh millatimizni, shu ,jumladan, sizlarni va bizlarni o’z panohida saqlasin. Chet mamlakatlarda bo’lgan besh millionga yaqin musulmon, turkistonlik muhojirlar Vatandan yiroqda yashamoqdalar. Ular ertalabdan kechgacha duolar bilan, harakatlar bilan, umidlar bilan mamlakatimizni ozodligini, mamlakatimizdagi xalqni hurlikda yashashini Allohdan orzu-havas etmoqdalar. Alloh bularni ham ulushsiz qoldirmas. Biz qo’limizdan kelgani qadar Vatanning xizmatida bo’lib keldik, bundan keyin ham Vatan yo’lida xizmat qilishga hozirmiz. Ammo soxtakorlarga xizmat qilish tarafdori emasmiz. Biz xolis, demokratik ravishda saylangan hukumat va demokratik qonunga asoslangan inson haqlariga itoat etgan va qurgan, millatimizni hurmat etgan rahbarlarni istaymiz. Biz vatan tashqarisida qoldik, ammo har kuni, har soat qalbimiz Vatan bilan bo’lib keldi. Biz Vatanning birinchi ozod bo’lgan insonlari deb his etamiz o’zimizni. Bu esa ko’p qiyin masaladir. Biz, avval, ozod bo’ldik, avval, ozod bo’lishganda majbur bo’ldik. Kommunizmning eng jirkanch xuruji bo’lgan stalinizm davrining qurbonlari bo’ldik. Qaysi qush o’zining qimmatli bo’lgan gulidan ayrilmoqni istaydi. Bizni vatandan ketishga majbur qilishdi. Bizni xoinlar dedilar. Bizni mullayu feodallar dedilar, aksilinqilobchi dedilar, o’g’rilar dedilar. Chet mamlakatlardagi imperialistlarning qullari, xizmatkorlari degan ig’volar bilan ko’rsatdilar, ammo aslida biz unday emas edik. Buni inshaoolloh, kelajakda tarix sizlarga yana ko’proq o’rgata biladi. Allohdan sizlarga baxt-saodatlar, milliy istiqlol yo’lida muvaffaqiyatlar tilayman. Har vaqt qalbim har yerda sizlar bilan birga, baxt-saodatingizga ega bo’linglar, bu baxt-saodat millatimizning baxt-saodatidir. Ayni zamonda bu mening ham baxt-saodatimdir. Millatimiz o’lmasa, har birimizning bu jamiyat ishida, bu millat ishida o’ynagan rolimiz bordir.

Bizning borlig’imiz, sho’bamiz bo’lsin, ishchimiz bo’lsin, hammolimiz bo’lsin, hammasi biznikidir. Tabiati buzuq insonlarimiz ham bordir, ammo tabiati, fe’li-xo’ylari yomon deb ularni ko’chaga tashlash kerak emas. Ularni jamiyatimiz ichiga olishimiz kerak. Insof, axloq, millat ila barobar yashamoqni o’rgatishimiz kerak. Bizning mamlakatimizda mehmon bo’lib, yashashga majbur bo’lganlarni, milliy ozchilikdagi guruhlarning hayotini ta’min etishimiz kerak. Ularni sihat-salomatliklari va rohatda yashashlariga yordam berishimiz kerak. Ayni zamonda shuni ham qilib keldik. Bizga kelgan, ozchilikda bo’lgan milliy guruhlar o’z millatimiz bo’lgan turk, ya’ni mahalliy xalqqa qaraganda ba’zilari hattoki, yaxshi ishlagan bo’lishi ham mumkin. Ammo bu demak, emaski biz kelajakda ularga qarshi bir narsa chiqaramiz. Yo’q, ig’volarga yo’l bermasligimiz kerak. Biz tariximizda adolatli insonlar bo’lib kelganmiz. Qarshimizda birisi nonsiz bo’lsa, non berib kelganmiz, suvi qolmaganlarga suv yetkazib bergan odamlarmiz. Buning uchun bizga qarshi qilingan ig’volardan mumkin qadar qutulishimiz kerak.

Muhim masala – xalqimizning iqtisodiy hayotini yaxshilamoqdir. Bizning holimizda yashagan dunyoda bunday bir millat yo’q.

Kechagi kun haqida aytsak, 9 million insonning bir oyda topgan puli 10 kunga yetmasa, paxta maydonlaridagi kasalliklar natijasida, kimyoviy moddalardan zaharlanish natijasida 3 yarim milliondan ortiq odam sariq kasal bilan kasal bo’lsa. Har yili O’zbekistonda 284 ming bola bir yoshga kirmasdan o’lsa, ikki yil ichida 753 ta xotin-qizlarimiz o’z-o’ziga o’t qo’ygan bo’lsa, bunday hodisalarni hozirga qadar na islom dunyosi, na xristian dunyosi ko’rmagan. Bugungi Turkistondagi boshimizga tushgan falokatlarni ko’ring. Semipalatinskda ochiq havoda tashkil qilingan 140 nafar sinalgan atom bombalarining ta’sirini ko’ring. Sonsiz o’lgan insonlar, hayvonlar, zaharlangan insonlar, kasal bo’lib ko’chada ingrab yotgan odamlarni ko’ring.

1930-yilda Xidir Aliev degani kabi: “Paxta qizil imperializm davrida kafan bo’ldi, kafan”. Buni unutmasligimiz kerak. Paxtadan voz kechmaymiz. Ammo paxta bizni ezmasligi kerak. Biz paxtani idora qilishimiz kerak. Ammo paxta bizni qul qila olmaydi. Bunga hech kimning haqi yo’qdir. Ba’zilar, avval, biz iqtisodiy jihatdan taraqqiy etaylik, mustaqil bo’laylik, keyin siyosiy jihatdan mustaqil bo’lib ketamiz degan xayollardalar. Men bu fikrda emasman. Agar siyosiy jihatdan mustaqil bo’lmasangiz, ya’ni, o’zingizni o’zingiz idora etmasangiz, o’zingizning hududingiz bo’lmasa, sizga butun qalbi, vijdoni, imoni-la borlig’ini xizmat qildirgan davlat muassasasi bo’lmasa, bunday holda men iqtisodiy taraqqiyotda bo’laman, undan keyin men mustaqil davlat siyosatida yuraman, deyish xatodir va bunday qiladiganlarning tashviqotlari bo’lsa, menimcha, bularda bir xoinlik izi bor. Mumkin qadar siyosiy mustaqillikni, avval, o’rtaga qo’yishimiz kerak. Siyosiy mustaqillik esa o’zining butun borlig’i ila iqtisodiy mustaqilligimizni ta’min eta bilajakdir. Ruslarga munosabat masalasi bu hayotimizning muhim masalasidir. Chor Rusiyasi bo’lsin, kommunizm bo’lsin, rus xalqining ismidan harakat etdi. Bu haqiqatdir. Ammo buning uchun rus millati aybdor bo’lolmaydi. Faqat rus millati ichidan chiqqan ba’zi bir odamlarning yomon tabiati bordir. Bular hurriyatchilik, ya’ni ozodlik tuyg’ularini bilmaydi. Ezilgan bir mujikdan bir boshliq chiqarib qo’ysangiz, eski mujikni ezib boraveradi. Bu esa ruslardagi siyosiy xarakterning bir ko’rinishidir. Alhamdulillo, bundan qutila boshladik, ya’ni yangidan tuzoqlarga tushib qolmasligimiz kerak.

Eng yaxshisi, ruslarning hokimiyati ostida emas, ruslar bilan yonma-yon, do’stona, bir-birimizga yordam holda yashashga o’rganishimiz kerak. Buni eng avval, ruslarning, o’zlari o’rganishlari kerak. Bizlarning o’rganishimiz osondir. Biz kekchi, o’ch oluvchi odamlar emasmiz. Bizning tabiatimizda, dinimizda, xulqimizda, an’anamizda bunday narsa yo’qdir. Faqat aytmoq kerakki, bizga qarshi qilingan suiiste’molni bundan keyin biz hazm eta bilmaymiz. Alloh sizlarga yordamchi bo’lsin!

Sizlarga baxt-saodat, millatimizning istiqboli uchun eng yaxshi niyatli faoliyatlar, salomatliklar tilab qolaman. Sizning kabi har yerda, har zamon qalbim sizlar bilan birgadir. Biz turkistonlik mujohidlar va muhojirlar qo’limizdan kelgani qadar Vatan uchun xizmatga hozirmiz.

Vatanimizga ozodlik talab etdik, o’ldik, o’ldirdilar, ammo yana millatim yashamoqdadir. Sog’ bo’l, Millatim!Millatimga xizmat qilgan qadrli millatdoshlarim sog’ bo’lsinlar. Alloh hammamizni har joyda himoya etsin! Omin.

So’zlarimni tinglaganingiz uchun ming marta rahmat. Meni so’rasangiz, men falsafa fanlari doktori Boymirza yorqo’rg’onlik Hayitmirzaning o’g’li, Turkiston tadqiqotlari institutining mudiri, Baynalmilal Turkiston jamiyatining faxriy raisiman. Butun muhojirlarimiz otindan sizlarga qalbiy salomlar, hurmatlar
bildiraman, onalarimizning qo’llaridan, ukalarimizning ko’zlaridan, safdoshlarimizni yurakdan quchoqlab, xayr. Alloh salomatlik-la ko’rishishga nasib etsin, deb umidlarda qolgan vatanimizning bir farzandi sifatida bu so’zlarni aytishga, bildirishga, jur’at qila bildim. Xatoyim bo’lsa, Alloh kechirsin va sizlar kechiringlar. Bu suhbatni o’g’lim Bekmirzani 51 yildan keyin ilk daf’a qayta ko’rganligim uchun, buning xursandligi, buning nash’asi, buning sevgisi, buning fojiasi, buning hayajoni bilan so’zladim.

Endi emdiyligim keldi, agar xato so’zlagan bo’lsam, qo’pol so’zlagan bo’lsam, ishonamanki, mening aziz millatim kechiradi. Alloh kechirguchidir. Uning-da barobar Alloh bizning hammamizga insof, barobarlikda ishlamoq, barobarlikda tushunmoq va millatimizning kelajagini o’ylamoq tuyg’usini, irodasini, quvvatini
bersin, omin!

Unolg’i tasmasidan oqqa ko’chirib nashrga tayyorlovchi Dadaxon HASAN

“O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 1992-yil, 3-yanvar sonidan olindi.