Ўтган асрнинг 80-йилларидан бошлаб яна бир гуруҳ истеъдодли ёш шоирларнинг адабиёт майдонига қадам қўйиши билан замонавий Эрон шеърияти янги босқичга кўтарилди. Ҳозирги замон Эрон шеъриятининг янги такомил босқичига кўтарилишида таниқли шоир ва олим Қайсар Аминпурнинг алоҳида ўрни бор.
ҚАЙСАР АМИНПУР –
ТАСВИР ВА ТАФАККУР ШОИРИ
Жаъфар МУҲАММАД
Ўзбек ва форс-тожик тилларида ижод қилувчи шоир, таржимон ва адабиётшунос олим Жаъфар Муҳаммад (Холмўминов) 1968 йилнинг 20 сентябрида Сурхондарё вилоятининг Шеробод туманида туғилган. Тожикистон Давлат университети филология факультети форс-тожик классик адабиёти бўлимида таҳсил олган. У фалсафа фанлари номзоди.Ўзбекистон Давлат Жаҳон тиллари университети доценти.
Ҳозиргача Жаъфар Муҳаммаднинг тожик тилидаги «Чашми борон» [Ёмғирнинг нигоҳи] (Термиз, «Жайҳун», 1997), «Мижгони офтоб» [Қуёш киприклари] (Душанбе, «Оли Сомон», 1999), «Тулуъи сабзи ранг», [Рангнинг яшил чиқиши] (Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги «Халқ мероси» нашриёти, 2003), «Тажаллий» (Тошкент, ЎзМЭ Дав. илмий нашриёти, 2008), ўзбек тилидаги «Кўзгу ҳайрати» (Тошкент,»Тамаддун», 2010) ва бошқа шеърий тўпламлари дунё юзини кўрди.
Шарқни шеъриятсиз тасаввур қилиб бўладими? Аслида, Шеъриятнинг ўзи Шарқ эмасми? Ҳа, Шарқ ва Шеърият тушунчалари ўртасида кўз илғамас муштараклик мавжуд. Зеро, Шарқ ҳам, Шеърият ҳам, бир нарсадан манба олади. Бу – нур, ёруғлик, мусаффолик, поклик ва беғуборликдир. Ана шу нур асрлар давомида Шарқ халқларининг қалби, тафаккури, ҳаёти, орзу-умидлари, ўтмиш ва келажагини ёритиб келмоқда.
Шарқ шеъриятининг бешикларидан бири бўлмиш Эронда бугунги даврда ҳам шеърият ва поэтик тафаккур ҳавас қилса арзигулик даражада. Эрон йигирманчи асрда ҳам жаҳон адабиётига катта ҳисса қўшди ва бу ҳолат бугунги кунга қадар давом этиб келмоқда. Охирги юз йил давомида Маликушшуаро Баҳор, Шаҳриёр, Парвин Эътисомий, Эраж Мирзо, Ниймо Юшиж, Аҳмад Шомлу, Меҳди Ахавон Солис, Фурўғ Фаррухзод,Сиймин Беҳбаҳоний, Нодир Нодирпур, Суҳроб Сипеҳрий, Фаридун Таваллулий ва Шафеъий Кадканий каби ўнлаб ўз овози ва услубига эга бўлган шоирлар Шарқ шеърияти анъаналарини давом эттириш билан бирга янги мазмун ва мавзулар, янги образ ва воситаларни Эрон шеърияти хазинасига киритишга муваффақ бўлдилар. Ана шу қисқа муддат ичида ҳозирги замон Эрон шеъриятида «бозгашт-э адаби», «шеър-э нўв»,»мўвж-э нўв», «шеър-э ҳажм», «шеър-э жанг»(«шеър-э муқовамат») каби бир қанча адабий-услубий жараёнлар вужудга келиб, маданий-маънавий ҳаётда ўзига хос ўрин топди. Ўтган асрнинг 80-йилларидан бошлаб яна бир гуруҳ истеъдодли ёш шоирларнинг адабиёт майдонига қадам қўйиши билан замонавий Эрон шеърияти янги босқичга кўтарилди. Ҳозирги замон Эрон шеъриятининг янги такомил босқичига кўтарилишида таниқли шоир ва олим Қайсар Аминпурнинг алоҳида ўрни бор.
Қайсар Аминпур ҳижрий шамсий 1338 (милодий 1960) йил ўрдубиҳишт (март-апрел) ойининг иккинчи куни Эроннинг жанубида жойлашган Хузистон вилояти Дузфул шаҳристонининг Гатванд мавзеида ўртаҳол оилада таваллуд топди. 1343-1344 (милодий 1965-1966) йиллар ўша даврда Эронда машҳур бўлган қонун-қоидаларни ўргатадиган мактабда билимларини оширди. Ушбу мактабда асосан Қуръони карим, ҳадиси шариф, адабиёт (Шайх Саъдийнинг “Гулистон”, “Бўстон” асарлари) ва ахлоқ фанлари бўйича таълим бериларди. Сўнг ҳижрий шамсий 1345-1349(1967-1971) йиллар давомида ўзи туғилиб ўсган қишлоқ мактабида бошланғич маълумотга эга бўлди. Ҳижрий шамсий 1357 (1979) йил ўрта мактабни тугатди. Худди шу йили Эронда Ислом инқилоби рўй бериб, янги Исломий ҳукумат таъсис топди. Ана шундай бир шароитда Қайсар Аминпур Теҳрон университетининг Тиббиёт факультетига ўқишга кирди. Аммо ёшлигидан шеърият ва адабиётга қизиққан йигит шу йилиёқ тиббиёт факультетида таҳсил олишдан воз кечиб, ижтимоий фанлар факультети талабаси бўлишга муваффақ бўлди. Қайсар Аминпур ҳижрий шамсий 1358 (1980) йилдан бошлаб бадиий ижод, мутолаа ва тадқиқот ишларига жиддий киришди. 1368 (1990) йилда “Суруши навжавон” (Ёшлар ҳайқириғи) деб номланган адабий-бадиий журнал бош муҳаррири этиб тайинланди. Шу йилдан бошлаб «Аз-Заҳро» ва Теҳрон университетларида дарс бера бошлади. Қайсар Аминпур Теҳрон университетида форс тили ва адабиёти мутахассислиги бўйича докторантурада таълим олиб 1376 йили диссертациясини ҳимоя қилишга муваффақ бўлди.
Илмий-тадқиқот ишлари билан бирга мунтазам равишда бадиий ижод билан ҳам шуғулланган Қайсар Аминпур 1363 (1985) йилда асосан ғазаллардан таркиб топган илк шеърий тўплами – “Танаффус-э субҳ” (Тонг танаффуси) ни “Ҳавзэ-йэ ҳунарий” нашриёти томонидан нашрдан чиқарди. Қисман янгича услубдаги шеърлардан иборат бўлган ушбу тўплам ҳали шеърият мухлислари қўлида тафти совимасдан туриб, ўша йилнинг ўзидаёқ Аминпурнинг «Дар кучэ-йэ офтоб» (Қуёш кўчасида) деб номланган иккинчи мажмуаси нашр этилди. Ҳам анъанавий, ҳам модерн йўналишидаги шеърларни қамраб олган бу икки шеърий тўплам Ниймо, Шомлу, Ахавон Солис, Фуруғ Фаррухзод, Нодир Нодирпур, Суҳроб Сипеҳрий ва Шафеъий Кадканий каби шоирларнинг ижодидангина завқланадиган эронлик адабиёт ихлосмандларига Қайсар Аминпурни истеъдодли шоир сифатида таништирди. Ҳижрий-шамсий 1365(1987) йилда шоирнинг “Манзумэ-йэ зуҳр-э руз-э даҳум” ( Ўнинчи кун пешини достони) номли учинчи шеърий тўплами “Барг” нашриёти томонидан нашрдан чиқди. 28 бетдан иборат бўлган ушбу лирик достонда шоир Ошуро зуҳри, Карбало фожеасини улкан муҳаббат билан қаламга олган. Шу йилнинг ўзида Қайсар Аминпур «Туфон дар паронтез» (Қавс ичидаги тўфон) номли насрий китобини ҳам мухлисларга тақдим этиб,ўзини қобилиятли насрнавис сифатида ҳам таништиради.
Кўп ўтмай шоирнинг «Мислэ чашмэ,мислэ руд»(Чашма янглиғ,дарё каби) номли шеърий мажмуаси (1990) ҳам дунё юзини кўради. Ёшларнинг севимли китобига айланган ушбу тўплам Эрондаги «шеър-э нўв» (янги шеър) адабий оқимининг асосчиси – Ниймо Юшиж номидаги адабий совринга сазовор бўлади.
Шеърият муҳибларининг Қайсар Аминпур ижодига бўлган катта қизиқишини ҳисобга олган “Суруш” нашриёти 1369 (1991) йилда шоирнинг биринчи ва иккинчи тўпламлари сайланмасини нашр эттирди.
Аммо шоир мухлисларини узоқ куттириб қўймади: бир йил ўтар-ўтмас (1992) янги шеърларидан таркиб топган «Би бол паридан» (Қанотсиз учмоқ) номли тўпламини нашрдан чиқарди.
Ҳижрий-шамсий 1372 (1994) йилда чоп этилган «Ойинэҳо-йэ ногаҳон» (Ногаҳоний ойналар) номли мажмуа билан Аминпур ўзининг шеърият ва тафаккурда камолот босқичига етганини намойиш этади. Шоир «Танаффус-э субҳ» тўпламида бошлаб берган услуби – ижтимоий-сиёсий ҳаётни сюрреалистик оҳангда (эркин вазндаги шеърларида), ижтимоий ва ирфоний мазмунларни эса романтик ва сюрреалистик кайфиятлар билан суғорилган ҳамда бир оз замонавийлаштирилган Бедил услубида (анъанавий жанрлар – рубоий, дубайтий ва айниқса, ғазал шаклида) ифодалашни “Ойинэҳо-йэ ногаҳон” номли тўпламида янада такомиллаштиради. Ушбу тўпламдан бошлаб Қайсар Аминпур ижоди Эрон адабий танқидчилигининг баҳс мавзуларидан бирига айланади. Шоирга фавқулодда шуҳрат келтирганлиги сабаблими ёки мухлисларнинг истакларига биноанми, бир-икки йил ўтиб мазкур тўпламнинг мантиқий давоми ё худ иккинчи қисми “Ойинэҳо-йэ ногаҳон-2” номи билан чоп этилди. Бу тўпламдаги шеърлар кейинчалик инқилобдан кейинги энг сара шеърлар сифатида мактаб дарсликларига ҳам киритилди.
1375 (1997) йилда Аминпурнинг яна бир шеърий тўплами – «Ба қавл-э парасту» (Қалдирғоч таъбири билан) номи билан эълон қилинди. Бу тўплам ҳам шоир ижодида алоҳида ўрин олган.
Қайсар Аминпур ўсмирлар ва ёшларнинг шеъриятга бўлган қизиқишларини ҳам кўздан қочирмади: 2003 йилда «Гулҳо ҳамэ офтобгардонанд» (Гуллар кунгабоқардир) номли шеърий тўпламини армуғон этди. «Марворид» нашриёти томонидан нашр этилган ушбу тўплам ҳам ёшлар томонидан илиқ кутиб олинди ва бир неча маротиба қайта-қайта чоп этилди.
Қайсар Аминпур 2004 йили “Суруш-э нўвжавон” журнали бош муҳаррирлиги вазифасини топшириб, Форс тили ва адабиёти академиясининг аъзоси сифатида фаолият юрита бошлади. Шу билан бирга Теҳрон ва Аз-Заҳро университетларида дарс бериш ва илмий-тадқиқот ишлари билан шуғулланди.
Унча узоқ бўлмаган муддат давомида катта шоир сифатида адабиёт ихлосмандларининг муҳаббатини қозонган Қайсар Аминпурнинг бу дунёга сафари қисқа экан. У 1386 (2007) йилда 48 ёшида вафот этди. Аммо ана шундай қисқа умр давомида у ўзидан мазмунан бой адабий мерос қолдиришга улгурди. Қайсар Аминпур ана шу қисқа умрни бир нафас, бир лаҳза бўлса-да ўзини, ўзлигини, Инсон, ҳаёт ва борлиқни англаб етган инсон бўлиб яшади. Дарвешнинг атторлик дўконида савлат тўкиб ўтирган дўкондор шоир – Фаридиддин Атторга қараб “Сен ҳам мендай ўла оласанми?” – деган саволини эслатадиган бир шеърида Аминпур:
Мен умр бўйи
Бир нафас яшаш-чун ўлдим, — дейди.
Балки у, ўлим олдидан яшаган бир лаҳзасини “яшаш” деб атагандир? Ким билсин… Нима бўлган тақдирда ҳам Қайсар Аминпур ҳаётни, одамларни севарди. Шунинг учун ҳам уруш ва унинг даҳшатларини тасвирлаган ҳолида урушга қарши чиқди, шунинг учун ҳам одамларни ҳаётда янгиликлар билан яшашга чорлади:
Мен кераксиз қоғозларда ёзилган
Машқларимни
Ўзим билан олиб кетишга
Ҳаққим бормикан?
Кетаман
Янги дафтар сотиб олишга.
Ҳаётни қайтадан,
Сатр бошидан
Ёзишим керак!
Қайсар Аминпур шеърлари фалсафий фикрлар, мушоҳада ва хулосалар билан бой. У кўпгина шеърларида фалсафий-ижтимоий фикрларни кўпинча сюрреалистик ва символистик тасвирлар орқали баён этишга интилгани сезилиб туради:
Балиқчи
Ўлжаларни денгизга отди.
Хурсанд қайтди.
Бўм-бўш тўрда
Ўлим
Ёлғиз
Типирчилаб ётарди.
Қайсар Аминпур бугунги форсий ғазални модернлаштириш бобида ҳам анчагина хизмат қилди. У яратган юздан ортиқ ғазалларда замон руҳи, бугунги ижтимоий ҳаёт, бугунги давр муаммолари, умуминсоний қадриятлар, Инсон ва борлиқ муаммолари янгича услубда, янги образлар, янги тасвир воситалари орқали ифодаланади. Ҳатто унинг ғазалларда ишлатган кўпгина радифлари ҳам янгилиги билан ажралиб туради. Аминпурнинг шеърлари инглиз, француз, рус, немис, араб, озарбойжон, ҳинд ва бошқа тилларга таржима қилинган. Жумладан, унинг турли тўпламларидан олинган бешта шеъри илк маротаба истеъдодли шоир, маҳоратли таржимон ва ирфоний илмлар билимдони, “Авесто” таржимони, марҳум Асқар Маҳкам томонидан таржима қилинган эди. Орадан анча вақт ўтиб, ушбу сатрлари муаллифи унинг “Ишқ тили грамматикаси” тўпламидан жой олган эркин ва оқ шеърларини ўзбекчалаштирди.
Яна бир гап: модерн шеърият нафақат Эрон, балки ҳозирги замон ўзбек адабиётида ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Шундай экан, нафақат мумтоз адабиётимиз намояндалари мероси, балки замонавий эрон ва ўзбек шеъриятини ҳам қиёсий равишда ўрганиш фурсати етди, деб ўйлайман.
Қайсар АМИНПУР
ШЕЪРЛАР
Жаъфар Муҳаммад таржималари
Қайсар Аминпур (قیصر امینپور) Эроннинг Хузистон вилоятидаги Дузфул шаҳристонида таваллуд топган ( 1959). Қайсар Аминпур Теҳрон университетининг Тиббиёт факултетига ўқишга кирди. Аммо ёшлигидан шеърият ва адабиётга қизиққан йигит шу йилиёқ тиббиёт факултетида таҳсил олишдан воз кечиб, ижтимоий фанлар факултети талабаси бўлишга муваффақ бўлди.
Қайсар Аминпур 1990 йилда “Суруши навжавон” (Ёшлар ҳайқириғи) деб номланган адабий-бадиий журнал бош муҳаррири этиб тайинланди. 1997 йили докторлик диссертациясини ҳимоя қилишга муваффақ бўлди. 1985 йилда асосан ғазаллардан таркиб топган илк шеърий тўплами – “Танаффуси субҳ” (Тонг танаффуси)ни босмадан чиқарди. “Дар кўчайи офтоб” (Қуёш кўчасида), “Манзумайи зуҳри рўзи даҳум” (Ўнинчи кун пешини достони), “Мисли чашма, мисли рўд” (Чашма янглиғ, дарё каби), “Бе бол паридан” (Қанотсиз учмоқ), “Ойинаҳойи ногаҳон” (Ногаҳоний ойналар) каби китоблари чоп этилган.
Қайсар Аминпур 2007 йилда 48 ёшида вафот этди. Шоирнинг шеърлари илк бор ўзбек тилига шоир ва таржимон Асқар Маҳкам томонидан ўгирилган.
БЕКАТ САФАРИ
Поезд кетмоқда
Кетмоқдасан сен.
Бутун бошли бекат кетмоқда.
Мен эса нақадар гўлман,
Чунки
Йиллар ўтса-да,
Кетиб бўлган
Поезд ёнида
Сени кутиб турибман ҳамон.
Кетиб бўлган бекатнинг
Тўсинига
Суяниб.
ДУНЁДАГИ ОШИҚЛАРНИНГ ТУҒИШГАНИ
Аммо…
Мўъжизамиз шудир:
Қисқа йўлак интиҳосида
Ўша мўъжаз кутубхонада
Биз севгини мактабга элтдик.
Токим
Омонатга олганимиз эски китобни –
Ишоратлар китобини бир-икки лаҳза
Бирга ўқисак.
Ичимизда китоб ўқирдик
Китоб варақлаб
Тўқнаш келди нигоҳларимиз…
Тўсатдан
Бизни бигиз бармоқлар
Ҳар томондан санча бошлади.
Гўё
Кўзларимиз шовқини
Кутубхона ичидаги сукутга
Риоя қилишни
Унутиб қўйганди.
* * *
То ёнмасам
То ёндирмасам
То ҳаво етмасдан
Ногоҳ сўнмасам…
Унда қандай қилиб
Сақлашим мумкин
Бу лахча оташни
Ёруғ доимо
Йиллар давомида
Кафтларим аро?
Шундайлигимни англаб олсам то!
АЙТИЛМАГАН ШЕЪР
Йўқ!
Ҳеч қандай ишим йўқ муҳаббат билан!
Бундан сўнг
Ҳеч кимни ва ҳеч нарсани
Бу дунёда сева олмайман.
Тушунгин
Сен билан мени
Бир кунга бўлса-да шодон,
Бемалол
Кўришга кўзи йўқ дунёнинг.
Зероки
Кимнидир,
Ненидир
Кўпроқ ёқтирсанг
Ҳатто у
Бир тутам тамаки
Ё илоннинг заҳри бўлса ҳам
Сендан дариғ тутади, бешак.
Шундай экан
Мен бутун вужудим билан
Ўлимга топширдим ўзимни.
Токи, дунёнинг
Мен билан ҳеч қачон бўлмасин иши.
Бу янги шеърни ҳам
Ёзмай қолдираман…
То ҳидин сезмасин бу дунё…
Айтдим-ку
Ҳеч қандай ишим йўқ муҳаббат билан!
АРМОН
Қуш
Деворнинг устида турарди бўзариб
Минқорида бир қафасни кўтариб.
ТАЛҚИН
Бу кунлар ўтаётганидан
Шодман
ва кунлар ўтаётганидан
шодманки
ўтаётир бу кунлар
Шодманки
ўтаётир…
САТР ОРА
Ўтаётган шу кунларда
Шодман,
Зеро
Сатр ора
Озодман.
Ва кўнглим қай йўсин,
Қайси томонга
Истаса
Жавлон ура оламан –
Икки хатнинг оралиғида.
ТИНЧЛИК УЧУН ЛОЙИҲА (1)
Болакай
Ҳовлида мушукларини
Ўйнатиб юрарди.
Онаси
Тикувчилик дастгоҳи ёнида
Ўтказарди хотиржам
Ипни игнадан.
Дамланган чой ҳиди
Хонани тутганди.
Эшик очилди
“Отасимикин?”
ТИНЧЛИК УЧУН ЛОЙИҲА (2)
Қаро ерда ётган шаҳид
Ичида ўйларди:
“Душманни янчиш
Ғалаба бўлса гар,
Не учун яна
Душманлик мавжуд?”
ТИНЧЛИК УЧУН ЛОЙИҲА (3)
Қаро ерда ётган шаҳид
Бармоғини қонига бўяб
Ёзар эди шуларни тошга:
“Урушда эмас,
Уруш устидан
Ҳақиқий ғалаба тилаб!”
БОЛАЛИГИМ
Ўйинқароқ ел
Варракни,
Варрак
Гўдак
Қўлини
Ҳар томонга олиб қочарди.
Болалигим
Ингичка ип билан
Ел қўлига
Осилиб қолган!
НОИЛОЖ ОҲАНГ
Аммо не учун
Шеърларинг оҳанги хира,
Ранги аччиқдир?
Жим
Боши эгик қўзичоқ
Тақдирнинг
Қочиб бўлмас қассобхонасига
Ўз оёғи билан
Яқинлашганида
Бўйнидаги қўнғирчоқчалар
Қандай оҳанг чиқарар экан?
БЕПОЁН ЙЎЛ
Ўшанда
Қанот ёзиб
Бошинг билан қонли водий томонга учдинг
Ва айтдинг:
“Энди ҳечам уйга қайтмайман
Бугун
Кетмоқдаман ўз оёғим билан
Эртага
Балким мени олиб келгайлар
Шаҳарга
Қўлларда кўтариб”.
Аммо
Сени шаҳарга ҳам олиб келмади ҳеч ким
Айтдилар:
“Ундан
Поёни йўқ йўлдан ташқари
Бирон нарса қолмаган экан”.
БАТОНЛИ НОН
Осмон таътилда
Шамоллар бекорчи.
Ҳиқ-ҳиқ йиғини
Еб қўйган булутлар
Қуруқ ва хасис.
Бир кўнглим
Саҳронинг қайноқ
Пешанасига
Ҳўл рўмолча босайин дейман.
Аммо афсус
Рўмолчамни
Батонли нон
Эгаллаб олган…
Обрўсини тўкдилар қишлоғимизни!
ОҚЛАМА
Тонгда қуёш кулиб
Тунги машқ дафтаримни
Ўчириб ташлади.
Ўчирғичнинг нафи йўқ
Чунки ушбу ёзувларни ўчирсам ҳам
Изи қолади.
Эй чизилган машқ дафтаримни олган шахс!
Ўзинг айт,
Мен кераксиз қоғозларда ёзилган
Машқларимни ўзим билан
Олиб кетишга
Ҳаққим бормикан?
Кетаман
Янги дафтар сотиб олишга
Ҳаётни қайтадан,
Сатр бошидан,
Ёзишим керак!
QAYSAR AMINPUR –
TASVIR VA TAFAKKUR SHOIRI
Ja’far MUHAMMAD
O’zbek va fors-tojik tillarida ijod qiluvchi shoir, tarjimon va adabiyotshunos olim Ja’far Muhammad (Xolmo’minov) 1968 yilning 20 sentyabrida Surxondaryo viloyatining Sherobod tumanida tug’ilgan. Tojikiston Davlat universiteti filologiya fakul`teti fors-tojik klassik adabiyoti bo’limida tahsil olgan. U falsafa fanlari nomzodi.O’zbekiston Davlat Jahon tillari universiteti dotsenti.Hozirgacha Ja’far Muhammadning tojik tilidagi «Chashmi boron» [Yomg’irning nigohi] (Termiz, «Jayhun», 1997), «Mijgoni oftob» [Quyosh kipriklari] (Dushanbe, «Oli Somon», 1999), «Tulu’i sabzi rang», [Rangning yashil chiqishi] (Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi «Xalq merosi» nashriyoti, 2003), «Tajalliy» (Toshkent, O’zME Dav. ilmiy nashriyoti, 2008), o’zbek tilidagi «Ko’zgu hayrati» (Toshkent,»Tamaddun», 2010) va boshqa she’riy to’plamlari dunyo yuzini ko’rdi.
Sharqni she’riyatsiz tasavvur qilib bo’ladimi? Aslida, She’riyatning o’zi Sharq emasmi? Ha, Sharq va She’riyat tushunchalari o’rtasida ko’z ilg’amas mushtaraklik mavjud. Zero, Sharq ham, She’riyat ham, bir narsadan manba oladi. Bu – nur, yorug’lik, musaffolik, poklik va beg’uborlikdir. Ana shu nur asrlar davomida Sharq xalqlarining qalbi, tafakkuri, hayoti, orzu-umidlari, o’tmish va kelajagini yoritib kelmoqda.
Sharq she’riyatining beshiklaridan biri bo’lmish Eronda bugungi davrda ham she’riyat va poetik tafakkur havas qilsa arzigulik darajada. Eron yigirmanchi asrda ham jahon adabiyotiga katta hissa qo’shdi va bu holat bugungi kunga qadar davom etib kelmoqda. Oxirgi yuz yil davomida Malikushshuaro Bahor, Shahriyor, Parvin E’tisomiy, Eraj Mirzo, Niymo Yushij, Ahmad Shomlu, Mehdi Axavon Solis, Furo’g’ Farruxzod,Siymin Behbahoniy, Nodir Nodirpur, Suhrob Sipehriy, Faridun Tavalluliy va Shafe’iy Kadkaniy kabi o’nlab o’z ovozi va uslubiga ega bo’lgan shoirlar Sharq she’riyati an’analarini davom ettirish bilan birga yangi mazmun va mavzular, yangi obraz va vositalarni Eron she’riyati xazinasiga kiritishga muvaffaq bo’ldilar. Ana shu qisqa muddat ichida hozirgi zamon Eron she’riyatida «bozgasht-e adabi», «she’r-e no’v»,»mo’vj-e no’v», «she’r-e hajm», «she’r-e jang»(«she’r-e muqovamat») kabi bir qancha adabiy-uslubiy jarayonlar vujudga kelib, madaniy-ma’naviy hayotda o’ziga xos o’rin topdi. O’tgan asrning 80-yillaridan boshlab yana bir guruh iste’dodli yosh shoirlarning adabiyot maydoniga qadam qo’yishi bilan zamonaviy Eron she’riyati yangi bosqichga ko’tarildi. Hozirgi zamon Eron she’riyatining yangi takomil bosqichiga ko’tarilishida taniqli shoir va olim Qaysar Aminpurning alohida o’rni bor.
Qaysar Aminpur hijriy shamsiy 1338 (milodiy 1960) yil o’rdubihisht (mart-aprel) oyining ikkinchi kuni Eronning janubida joylashgan Xuziston viloyati Duzful shahristonining Gatvand mavzeida o’rtahol oilada tavallud topdi. 1343-1344 (milodiy 1965-1966) yillar o’sha davrda Eronda mashhur bo’lgan qonun-qoidalarni o’rgatadigan maktabda bilimlarini oshirdi. Ushbu maktabda asosan Qur’oni karim, hadisi sharif, adabiyot (Shayx Sa’diyning “Guliston”, “Bo’ston” asarlari) va axloq fanlari bo’yicha ta’lim berilardi. So’ng hijriy shamsiy 1345-1349(1967-1971) yillar davomida o’zi tug’ilib o’sgan qishloq maktabida boshlang’ich ma’lumotga ega bo’ldi. Hijriy shamsiy 1357 (1979) yil o’rta maktabni tugatdi. Xuddi shu yili Eronda Islom inqilobi ro’y berib, yangi Islomiy hukumat ta’sis topdi. Ana shunday bir sharoitda Qaysar Aminpur Tehron universitetining Tibbiyot fakul`tetiga o’qishga kirdi. Ammo yoshligidan she’riyat va adabiyotga qiziqqan yigit shu yiliyoq tibbiyot fakul`tetida tahsil olishdan voz kechib, ijtimoiy fanlar fakul`teti talabasi bo’lishga muvaffaq bo’ldi. Qaysar Aminpur hijriy shamsiy 1358 (1980) yildan boshlab badiiy ijod, mutolaa va tadqiqot ishlariga jiddiy kirishdi. 1368 (1990) yilda “Surushi navjavon” (Yoshlar hayqirig’i) deb nomlangan adabiy-badiiy jurnal bosh muharriri etib tayinlandi. Shu yildan boshlab «Az-Zahro» va Tehron universitetlarida dars bera boshladi. Qaysar Aminpur Tehron universitetida fors tili va adabiyoti mutaxassisligi bo’yicha doktoranturada ta’lim olib 1376 yili dissertatsiyasini himoya qilishga muvaffaq bo’ldi.
Ilmiy-tadqiqot ishlari bilan birga muntazam ravishda badiiy ijod bilan ham shug’ullangan Qaysar Aminpur 1363 (1985) yilda asosan g’azallardan tarkib topgan ilk she’riy to’plami – “Tanaffus-e subh” (Tong tanaffusi) ni “Havze-ye hunariy” nashriyoti tomonidan nashrdan chiqardi. Qisman yangicha uslubdagi she’rlardan iborat bo’lgan ushbu to’plam hali she’riyat muxlislari qo’lida tafti sovimasdan turib, o’sha yilning o’zidayoq Aminpurning «Dar kuche-ye oftob» (Quyosh ko’chasida) deb nomlangan ikkinchi majmuasi nashr etildi. Ham an’anaviy, ham modern yo’nalishidagi she’rlarni qamrab olgan bu ikki she’riy to’plam Niymo, Shomlu, Axavon Solis, Furug’ Farruxzod, Nodir Nodirpur, Suhrob Sipehriy va Shafe’iy Kadkaniy kabi shoirlarning ijodidangina zavqlanadigan eronlik adabiyot ixlosmandlariga Qaysar Aminpurni iste’dodli shoir sifatida tanishtirdi. Hijriy-shamsiy 1365(1987) yilda shoirning “Manzume-ye zuhr-e ruz-e dahum” ( O’ninchi kun peshini dostoni) nomli uchinchi she’riy to’plami “Barg” nashriyoti tomonidan nashrdan chiqdi. 28 betdan iborat bo’lgan ushbu lirik dostonda shoir Oshuro zuhri, Karbalo fojeasini ulkan muhabbat bilan qalamga olgan. Shu yilning o’zida Qaysar Aminpur «Tufon dar parontez» (Qavs ichidagi to’fon) nomli nasriy kitobini ham muxlislarga taqdim etib,o’zini qobiliyatli nasrnavis sifatida ham tanishtiradi.
Ko’p o’tmay shoirning «Misle chashme,misle rud»(Chashma yanglig’,daryo kabi) nomli she’riy majmuasi (1990) ham dunyo yuzini ko’radi. Yoshlarning sevimli kitobiga aylangan ushbu to’plam Erondagi «she’r-e no’v» (yangi she’r) adabiy oqimining asoschisi – Niymo Yushij nomidagi adabiy sovringa sazovor bo’ladi.
She’riyat muhiblarining Qaysar Aminpur ijodiga bo’lgan katta qiziqishini hisobga olgan “Surush” nashriyoti 1369 (1991) yilda shoirning birinchi va ikkinchi to’plamlari saylanmasini nashr ettirdi.
Ammo shoir muxlislarini uzoq kuttirib qo’ymadi: bir yil o’tar-o’tmas (1992) yangi she’rlaridan tarkib topgan «Bi bol paridan» (Qanotsiz uchmoq) nomli to’plamini nashrdan chiqardi.
Hijriy-shamsiy 1372 (1994) yilda chop etilgan «Oyineho-ye nogahon» (Nogahoniy oynalar) nomli majmua bilan Aminpur o’zining she’riyat va tafakkurda kamolot bosqichiga yetganini namoyish etadi. Shoir «Tanaffus-e subh» to’plamida boshlab bergan uslubi – ijtimoiy-siyosiy hayotni syurrealistik ohangda (erkin vazndagi she’rlarida), ijtimoiy va irfoniy mazmunlarni esa romantik va syurrealistik kayfiyatlar bilan sug’orilgan hamda bir oz zamonaviylashtirilgan Bedil uslubida (an’anaviy janrlar – ruboiy, dubaytiy va ayniqsa, g’azal shaklida) ifodalashni “Oyineho-ye nogahon” nomli to’plamida yanada takomillashtiradi. Ushbu to’plamdan boshlab Qaysar Aminpur ijodi Eron adabiy tanqidchiligining bahs mavzularidan biriga aylanadi. Shoirga favqulodda shuhrat keltirganligi sabablimi yoki muxlislarning istaklariga binoanmi, bir-ikki yil o’tib mazkur to’plamning mantiqiy davomi yo xud ikkinchi qismi “Oyineho-ye nogahon-2” nomi bilan chop etildi. Bu to’plamdagi she’rlar keyinchalik inqilobdan keyingi eng sara she’rlar sifatida maktab darsliklariga ham kiritildi.
1375 (1997) yilda Aminpurning yana bir she’riy to’plami – «Ba qavl-e parastu» (Qaldirg’och ta’biri bilan) nomi bilan e’lon qilindi. Bu to’plam ham shoir ijodida alohida o’rin olgan.
Qaysar Aminpur o’smirlar va yoshlarning she’riyatga bo’lgan qiziqishlarini ham ko’zdan qochirmadi: 2003 yilda «Gulho hame oftobgardonand» (Gullar kungaboqardir) nomli she’riy to’plamini armug’on etdi. «Marvorid» nashriyoti tomonidan nashr etilgan ushbu to’plam ham yoshlar tomonidan iliq kutib olindi va bir necha marotiba qayta-qayta chop etildi.
Qaysar Aminpur 2004 yili “Surush-e no’vjavon” jurnali bosh muharrirligi vazifasini topshirib, Fors tili va adabiyoti akademiyasining a’zosi sifatida faoliyat yurita boshladi. Shu bilan birga Tehron va Az-Zahro universitetlarida dars berish va ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug’ullandi.
Uncha uzoq bo’lmagan muddat davomida katta shoir sifatida adabiyot ixlosmandlarining muhabbatini qozongan Qaysar Aminpurning bu dunyoga safari qisqa ekan. U 1386 (2007) yilda 48 yoshida vafot etdi. Ammo ana shunday qisqa umr davomida u o’zidan mazmunan boy adabiy meros qoldirishga ulgurdi. Qaysar Aminpur ana shu qisqa umrni bir nafas, bir lahza bo’lsa-da o’zini, o’zligini, Inson, hayot va borliqni anglab yetgan inson bo’lib yashadi. Darveshning attorlik do’konida savlat to’kib o’tirgan do’kondor shoir – Farididdin Attorga qarab “Sen ham menday o’la olasanmi?” – degan savolini eslatadigan bir she’rida Aminpur:
Men umr bo’yi
Bir nafas yashash-chun o’ldim, — deydi.
Balki u, o’lim oldidan yashagan bir lahzasini “yashash” deb atagandir? Kim bilsin… Nima bo’lgan taqdirda ham Qaysar Aminpur hayotni, odamlarni sevardi. Shuning uchun ham urush va uning dahshatlarini tasvirlagan holida urushga qarshi chiqdi, shuning uchun ham odamlarni hayotda yangiliklar bilan yashashga chorladi:
Men keraksiz qog’ozlarda yozilgan
Mashqlarimni
O’zim bilan olib ketishga
Haqqim bormikan?
Ketaman
Yangi daftar sotib olishga.
Hayotni qaytadan,
Satr boshidan
Yozishim kerak!
Qaysar Aminpur she’rlari falsafiy fikrlar, mushohada va xulosalar bilan boy. U ko’pgina she’rlarida falsafiy-ijtimoiy fikrlarni ko’pincha syurrealistik va simvolistik tasvirlar orqali bayon etishga intilgani sezilib turadi:
Baliqchi
O’ljalarni dengizga otdi.
Xursand qaytdi.
Bo’m-bo’sh to’rda
O’lim
Yolg’iz
Tipirchilab yotardi.
Qaysar Aminpur bugungi forsiy g’azalni modernlashtirish bobida ham anchagina xizmat qildi. U yaratgan yuzdan ortiq g’azallarda zamon ruhi, bugungi ijtimoiy hayot, bugungi davr muammolari, umuminsoniy qadriyatlar, Inson va borliq muammolari yangicha uslubda, yangi obrazlar, yangi tasvir vositalari orqali ifodalanadi. Hatto uning g’azallarda ishlatgan ko’pgina radiflari ham yangiligi bilan ajralib turadi. Aminpurning she’rlari ingliz, frantsuz, rus, nemis, arab, ozarboyjon, hind va boshqa tillarga tarjima qilingan. Jumladan, uning turli to’plamlaridan olingan beshta she’ri ilk marotaba iste’dodli shoir, mahoratli tarjimon va irfoniy ilmlar bilimdoni, “Avesto” tarjimoni, marhum Asqar Mahkam tomonidan tarjima qilingan edi. Oradan ancha vaqt o’tib, ushbu satrlari muallifi uning “Ishq tili grammatikasi” to’plamidan joy olgan erkin va oq she’rlarini o’zbekchalashtirdi.
Yana bir gap: modern she’riyat nafaqat Eron, balki hozirgi zamon o’zbek adabiyotida ham muhim o’rin egallaydi. Shunday ekan, nafaqat mumtoz adabiyotimiz namoyandalari merosi, balki zamonaviy eron va o’zbek she’riyatini ham qiyosiy ravishda o’rganish fursati yetdi, deb o’ylayman.
Qaysar AMINPUR
SHE’RLAR
Ja’far Muhammad tarjimalari
Қайсар Аминпур (قیصر امینپور) Eronning Xuziston viloyatidagi Duzful shahristonida tavallud topgan ( 1959). Qaysar Aminpur Tehron universitetining Tibbiyot fakultetiga o’qishga kirdi. Ammo yoshligidan she’riyat va adabiyotga qiziqqan yigit shu yiliyoq tibbiyot fakultetida tahsil olishdan voz kechib, ijtimoiy fanlar fakulteti talabasi bo’lishga muvaffaq bo’ldi.
Qaysar Aminpur 1990 yilda “Surushi navjavon” (Yoshlar hayqirig’i) deb nomlangan adabiy-badiiy jurnal bosh muharriri etib tayinlandi. 1997 yili doktorlik dissertatsiyasini himoya qilishga muvaffaq bo’ldi. 1985 yilda asosan g’azallardan tarkib topgan ilk she’riy to’plami – “Tanaffusi subh” (Tong tanaffusi)ni bosmadan chiqardi. “Dar ko’chayi oftob” (Quyosh ko’chasida), “Manzumayi zuhri ro’zi dahum” (O’ninchi kun peshini dostoni), “Misli chashma, misli ro’d” (Chashma yanglig’, daryo kabi), “Be bol paridan” (Qanotsiz uchmoq), “Oyinahoyi nogahon” (Nogahoniy oynalar) kabi kitoblari chop etilgan.
Qaysar Aminpur 2007 yilda 48 yoshida vafot etdi. Shoirning she’rlari ilk bor o’zbek tiliga shoir va tarjimon Asqar Mahkam tomonidan o’girilgan.
BEKAT SAFARI
Poezd ketmoqda
Ketmoqdasan sen.
Butun boshli bekat ketmoqda.
Men esa naqadar go’lman,
Chunki
Yillar o’tsa-da,
Ketib bo’lgan
Poezd yonida
Seni kutib turibman hamon.
Ketib bo’lgan bekatning
To’siniga
Suyanib.
DUNYODAGI OSHIQLARNING TUG’ISHGANI
Ammo…
Mo»jizamiz shudir:
Qisqa yo’lak intihosida
O’sha mo»jaz kutubxonada
Biz sevgini maktabga eltdik.
Tokim
Omonatga olganimiz eski kitobni –
Ishoratlar kitobini bir-ikki lahza
Birga o’qisak.
Ichimizda kitob o’qirdik
Kitob varaqlab
To’qnash keldi nigohlarimiz…
To’satdan
Bizni bigiz barmoqlar
Har tomondan sancha boshladi.
Go’yo
Ko’zlarimiz shovqini
Kutubxona ichidagi sukutga
Rioya qilishni
Unutib qo’ygandi.
* * *
To yonmasam
To yondirmasam
To havo yetmasdan
Nogoh so’nmasam…
Unda qanday qilib
Saqlashim mumkin
Bu laxcha otashni
Yorug’ doimo
Yillar davomida
Kaftlarim aro?
Shundayligimni anglab olsam to!
AYTILMAGAN SHE’R
Yo’q!
Hech qanday ishim yo’q muhabbat bilan!
Bundan so’ng
Hech kimni va hech narsani
Bu dunyoda seva olmayman.
Tushungin
Sen bilan meni
Bir kunga bo’lsa-da shodon,
Bemalol
Ko’rishga ko’zi yo’q dunyoning.
Zeroki
Kimnidir,
Nenidir
Ko’proq yoqtirsang
Hatto u
Bir tutam tamaki
YO ilonning zahri bo’lsa ham
Sendan darig’ tutadi, beshak.
Shunday ekan
Men butun vujudim bilan
O’limga topshirdim o’zimni.
Toki, dunyoning
Men bilan hech qachon bo’lmasin ishi.
Bu yangi she’rni ham
Yozmay qoldiraman…
To hidin sezmasin bu dunyo…
Aytdim-ku
Hech qanday ishim yo’q muhabbat bilan!
ARMON
Qush
Devorning ustida turardi bo’zarib
Minqorida bir qafasni ko’tarib.
TALQIN
Bu kunlar o’tayotganidan
Shodman
va kunlar o’tayotganidan
shodmanki
o’tayotir bu kunlar
Shodmanki
o’tayotir…
SATR ORA
O’tayotgan shu kunlarda
Shodman,
Zero
Satr ora
Ozodman.
Va ko’nglim qay yo’sin,
Qaysi tomonga
Istasa
Javlon ura olaman –
Ikki xatning oralig’ida.
TINCHLIK UCHUN LOYIHA (1)
Bolakay
Hovlida mushuklarini
O’ynatib yurardi.
Onasi
Tikuvchilik dastgohi yonida
O’tkazardi xotirjam
Ipni ignadan.
Damlangan choy hidi
Xonani tutgandi.
Eshik ochildi
“Otasimikin?”
TINCHLIK UCHUN LOYIHA (2)
Qaro yerda yotgan shahid
Ichida o’ylardi:
“Dushmanni yanchish
G’alaba bo’lsa gar,
Ne uchun yana
Dushmanlik mavjud?”
TINCHLIK UCHUN LOYIHA (3)
Qaro yerda yotgan shahid
Barmog’ini qoniga bo’yab
Yozar edi shularni toshga:
“Urushda emas,
Urush ustidan
Haqiqiy g’alaba tilab!”
BOLALIGIM
O’yinqaroq yel
Varrakni,
Varrak
Go’dak
Qo’lini
Har tomonga olib qochardi.
Bolaligim
Ingichka ip bilan
Yel qo’liga
Osilib qolgan!
NOILOJ OHANG
Ammo ne uchun
She’rlaring ohangi xira,
Rangi achchiqdir?
Jim
Boshi egik qo’zichoq
Taqdirning
Qochib bo’lmas qassobxonasiga
O’z oyog’i bilan
Yaqinlashganida
Bo’ynidagi qo’ng’irchoqchalar
Qanday ohang chiqarar ekan?
BEPOYON YO’L
O’shanda
Qanot yozib
Boshing bilan qonli vodiy tomonga uchding
Va aytding:
“Endi hecham uyga qaytmayman
Bugun
Ketmoqdaman o’z oyog’im bilan
Ertaga
Balkim meni olib kelgaylar
Shaharga
Qo’llarda ko’tarib”.
Ammo
Seni shaharga ham olib kelmadi hech kim
Aytdilar:
“Undan
Poyoni yo’q yo’ldan tashqari
Biron narsa qolmagan ekan”.
BATONLI NON
Osmon ta’tilda
Shamollar bekorchi.
Hiq-hiq yig’ini
Yeb qo’ygan bulutlar
Quruq va xasis.
Bir ko’nglim
Sahroning qaynoq
Peshanasiga
Ho’l ro’molcha bosayin deyman.
Ammo afsus
Ro’molchamni
Batonli non
Egallab olgan…
Obro’sini to’kdilar qishlog’imizni!
OQLAMA
Tongda quyosh kulib
Tungi mashq daftarimni
O’chirib tashladi.
O’chirg’ichning nafi yo’q
Chunki ushbu yozuvlarni o’chirsam ham
Izi qoladi.
Ey chizilgan mashq daftarimni olgan shaxs!
O’zing ayt,
Men keraksiz qog’ozlarda yozilgan
Mashqlarimni o’zim bilan
Olib ketishga
Haqqim bormikan?
Ketaman
Yangi daftar sotib olishga
Hayotni qaytadan,
Satr boshidan,
Yozishim kerak!
