Ҳикоянинг ўзи ҳам ҳар бир асар каби ўзига хос бир олам, сен – ёзувчи – ана шу олам устида туриб, ундаги ўзинг “бино этган саргузаштларни, Флобер айтмиш “инсонлар тақдирини кузатувчи худо сингари кузатасан”, лекин албатта, улар ишига ҳадеб бош суқавермайсан.   …ҳикояда ечим ёзувчининг дунёни зуҳур этиши, инсон руҳининг ички ва сиртқи қонуниятларини нечоғлик билиши, қолаверса – маҳорат-профессионаллик, ижод техникасини қанчалик эгаллагани билан боғлиқ масаладир.

Шукур Холмирзаев
ҲИКОЯ ҲАҚИДА

   Чамаси, ҳикоя ёзишдан кўра, ҳикоянинг ўзини ёзиш қийин эмас экан, сабаби – ҳикоянгдаги қаҳрамонлар ҳам, улар хатти-ҳаракати, ана шу ҳаракатдан келиб чиқадиган маъно ҳам ўзингники бўлади, буларнинг ҳаммаси, Анненков айтмиш, “қанотинг остида” туради. Ёзганда ҳам, ёзаётганда ҳам ўзингни эркин ҳис этасан, нафсиламбири, руслар “китоб ўзи учун ўзи жавоб беради” деганларидек, ҳикоянинг ўзи ҳам ҳар бир асар каби ўзига хос бир олам, сен – ёзувчи – ана шу олам устида туриб, ундаги ўзинг “бино этган саргузаштларни, Флобер айтмиш “инсонлар тақдирини кузатувчи худо сингари кузатасан”, лекин албатта, улар ишига ҳадеб бош суқавермайсан.

Лекин “ҳикоя” ҳақида мақола ёзиш қийин экан, чунки ёзганингда беихтиёр унинг қонун-қоидалари, вазифаси ва ўзига хос хусусиятлари ҳақида ҳам сўзлаш лозимлигини сезасанки, ана шундай қонун-қоидаларни кўп эшитган, кўп ўқиган, баъзи танқидчилар қулоғига қуявериб, кўнглини безиллатиб қўйган баъзи кишилар олдида, ҳатто дуруст-дуруст ёзувчилар олдида ҳам, хижолат тортишингни ҳис этасан…

Бошқаларни билмадим-у, лекин мен “ҳикоя ҳақида” деб сарлавҳа қўйишим билан дилимда мана шунақанги андишалар пайдо бўлди…

Мен бир қаламкашман, беш-ўнта ҳикоя ёздим, бунгача ва ҳозир ҳам ҳикоя ўқиб бораман, бу тўғрида оз-моз ўйлайман.

Бир замонлар, — ҳозирги кунда ҳам баъзан, — шундай ҳикояларни ўқир эдим: бир қиз бир йигитни севади, кейин йигит вафосиз чиқипти, кейин қиз унинг юзига… Ёки, бир йигит бир қизни сева туриб, эскилик сарқити йўлига кўндаланг бўлгани учун уни енга олмай, бошқага уйланипти, кейин ўша қизни кўрипти – иккиси ҳам пушаймон… Ёки, ёмон одам билан яхши одам ҳақидаг ҳикояларни айтмайсизми… Хуллас, санайверсам, адо қилолмайман.

Кейинчалик тушундимки, ўқиганларимнинг ҳикоя деган нарса билан алоқаси жуда кам экан, улар шунчаки эрмак учун ёзилган ёки умуман адабиётни тушунмаслик оқибатида пайдо бўлган маҳсулотлар экан… Бу ўринда менга эътироз бўлиши мумкин: нима, шунақа мазмунда ҳикоя ёзиш мумкин эмасми? Асло, ундай демоқчи эмасман, ёзиш мумкингина эмас, зарур ҳам, лекин гап ўрнига қўйишда. Кейин классикларга ўтдим…

Яхши ёзувчилар ҳикояларини ўқий бошладим.

Классиклар деганда мен тўртта улуғ ҳикоянависни эслатиш билан кифояланаман: рус адабиётида Чехов, инглиз адабиётида Жек Лондон, ҳинд адабиётида Тагор ва ўзимизнинг адабиётда Абдулла Қаҳҳор.

Чеховни Абдулла Қаҳҳорнинг ўзлари ҳам “менинг устозим” деб айтган эдилар, бунда ҳикмат кўп, қолаверса, Чехов умумжаҳон адабиётида ҳам ҳикоянинг устаси сифатида тан олинган, қайсидир йили Константин Федин Германиядан қайтиб келаётиб, поездда журналистлар билан қилган суҳбатида, — бу суҳбат “Литературная газета”да босилган эди, — биласизми, бутун оламдаги ёш ёзувчилар кейинги йигирма йил мобайнида Чехов билан Ҳеменгуэйга эргашибди, — деб тўғри айтган эди, бунда ҳам ҳикмат зўр…

Мен Чехов домлада ҳикояда характер нима – феълу атворли тирик одам қандай акс этишини кўриб, ҳайратда қолдим, тўғри, йигирма ёшимгача домланинг ҳикояларини ўқиб тушунолмагандим, кейин шунчалик роҳат олдимки, ҳали-ҳали эсласам, маза қиламан, Толстой домла айтмиш бу каби ўз замонасидан ўзиб кетган, “империссионист ёзувчи” олдида таъзим қилгинг келади.

Бироқ, домла ижодлари билан танишиш оқибатида, ниҳоят, у кишининг “Қайлиқ” ҳикояларини ўқидим ва (буни муаллифнинг пьесаларига ҳамоҳанг эканини кўриб), ғалати ҳолга тушдим: У кишининг мен ўқиган ҳикояларининг тўқсон фоизида характер кўрсатилар ва шу билан автор мақсадига эришгандек бўлар эди… Бунда – “Қайлиқ”да-чи? Бунда ҳам характер бор, лекин, лекин… у ўзгаради, у ўзи ўрганган, Чеховнинг барча қаҳрамонлари яшаб, кўникиб келаётган ҳаётдан чиқмоқчи бўлади, бунга қисман эришади ҳам.  Бу ҳикоя менга таъсир этиб, демак, чин ҳикояда мана шунақа образнинг такомили ҳам бўлгани тузук экан, деган қарорга келдим.

Чеховдан кейин Жек Лондон ҳақида гапириш бир оз эзмалик бўларми дейман. Чунки, ўзингизга ҳам маълумдир, Жек Лондоннинг деярли барча ҳикояларида, умуман, айтиш мумкин, ижодида иккита тип бор: ботир ва қўрқоқ, тўғрироғи, кучли ва кучсиз.

…Аммо Жек Лондоннинг Чеховдан фарқ этиб, кези келганда, ўзи тасвирлаган, кучли, олижаноб қаҳрамонларни севишини баралла айтиши, ҳатто уни ўта бўрттириши ҳам менга маъқул тушди. Демак, чин… ҳикояда ёзувчи, кези келганда, қаҳрамонларга муносабитини бекитмаса ҳам бўлаверади…

Тагорни ўқиганимдан кейин, ҳикояда чуқур бир маъно бўлиши керак, деган хулосага келдим. Бу хулоса сиздан ҳам узоқ эмас, биласиз, танқидчилар “Тагорнинг ҳар бир ҳикоясида бир роман мазмуни бор”, деб вақтида ёзишган эди…

Сўнгра, кейинчалик шуни англаб қолдимки, Тагор ҳикояларидаги “маъно” шунчаки маъно, ёки шунча миллати чегарасидаги маъно бўлмасдан, балки умуминсонлар учун ҳам керакли бир маъно экан… шунинг учундир, шу кунларда ҳам баъзи ҳинд миллатчи танқидчилари “Тагор ҳиндлар учун ёзмаган, у Европа учун ёзган!” деган гапни айтиб юришибди.

Ана шу ўринда, Тагор “Шарқ билан Ғарб орасидаги кўприк” деган баҳода катта ҳикмат кўраман.

Манба: “Шарқ юлдузи”, 1971 йил, 1-сон.

Shukur Xolmirzaev
HIKOYA HAQIDA

   Chamasi, hikoya yozishdan ko’ra, hikoyaning o’zini yozish qiyin emas ekan, sababi – hikoyangdagi qahramonlar ham, ular xatti-harakati, ana shu harakatdan kelib chiqadigan ma’no ham o’zingniki bo’ladi, bularning hammasi, Annenkov aytmish, “qanoting ostida” turadi. Yozganda ham, yozayotganda ham o’zingni erkin his etasan, nafsilambiri, ruslar “kitob o’zi uchun o’zi javob beradi” deganlaridek, hikoyaning o’zi ham har bir asar kabi o’ziga xos bir olam, sen – yozuvchi – ana shu olam ustida turib, undagi o’zing “bino etgan sarguzashtlarni, Flober aytmish “insonlar taqdirini kuzatuvchi xudo singari kuzatasan”, lekin albatta, ular ishiga hadeb bosh suqavermaysan.

Lekin “hikoya” haqida maqola yozish qiyin ekan, chunki yozganingda beixtiyor uning qonun qoidalari, vazifasi va o’ziga xos xususiyatlari haqida ham so’zlash lozimligini sezasanki, ana shunday qonun-qoidalarni ko’p eshitgan, ko’p o’qigan, ba’zi tanqidchilar qulog’iga quyaverib, ko’nglini bezillatib qo’ygan ba’zi kishilar oldida, hatto durust-durust yozuvchilar oldida ham, xijolat tortishingni his etasan…

Boshqalarni bilmadim-u, lekin men “hikoya haqida” deb sarlavha qo’yishim bilan dilimda mana shunaqangi andishalar paydo bo’ldi…

Men bir qalamkashman, besh-o’nta hikoya yozdim, bungacha va hozir ham hikoya o’qib boraman, bu to’g’rida oz-moz o’ylayman.Bir zamonlar, — hozirgi kunda ham ba’zan, — shunday hikoyalarni o’qir edim: bir qiz bir yigitni sevadi, keyin yigit vafosiz chiqipti, keyin qiz uning yuziga… Yoki, bir yigit bir qizni seva turib, eskilik sarqiti yo’liga ko’ndalang bo’lgani uchun uni yenga olmay, boshqaga uylanipti, keyin o’sha qizni ko’ripti – ikkisi ham pushaymon… Yoki, yomon odam bilan yaxshi odam haqidag hikoyalarni aytmaysizmi… Xullas, sanayversam, ado qilolmayman.

Keyinchalik tushundimki, o’qiganlarimning hikoya degan narsa bilan aloqasi juda kam ekan, ular shunchaki ermak uchun yozilgan yoki umuman adabiyotni tushunmaslik oqibatida paydo bo’lgan mahsulotlar ekan… Bu o’rinda menga e’tiroz bo’lishi mumkin: nima, shunaqa mazmunda hikoya yozish mumkin emasmi? Aslo, unday demoqchi emasman, yozish mumkingina emas, zarur ham, lekin gap o’rniga qo’yishda. Keyin klassiklarga o’tdim…Yaxshi yozuvchilar hikoyalarini o’qiy boshladim.

Klassiklar deganda men to’rtta ulug’ hikoyanavisni eslatish bilan kifoyalanaman: rus adabiyotida Chexov, ingliz adabiyotida Jek London, hind adabiyotida Tagor va o’zimizning adabiyotda Abdulla Qahhor.

Chexovni Abdulla Qahhorning o’zlari ham “mening ustozim” deb aytgan edilar, bunda hikmat ko’p, qolaversa, Chexov umumjahon adabiyotida ham hikoyaning ustasi sifatida tan olingan, qaysidir yili Konstantin Fedin Germaniyadan qaytib kelayotib, poezdda jurnalistlar bilan qilgan suhbatida, — bu suhbat “Literaturnaya gazeta”da bosilgan edi, — bilasizmi, butun olamdagi yosh yozuvchilar keyingi yigirma yil mobaynida Chexov bilan Hemengueyga ergashibdi, — deb to’g’ri aytgan edi, bunda ham hikmat zo’r…

Men Chexov domlada hikoyada xarakter nima – fe’lu atvorli tirik odam qanday aks etishini ko’rib, hayratda qoldim, to’g’ri, yigirma yoshimgacha domlaning hikoyalarini o’qib tushunolmagandim, keyin shunchalik rohat oldimki, hali-hali eslasam, maza qilaman, Tolstoy domla aytmish bu kabi o’z zamonasidan o’zib ketgan, “imperissionist yozuvchi” oldida ta’zim qilging keladi.

Biroq, domla ijodlari bilan tanishish oqibatida, nihoyat, u kishining “Qayliq” hikoyalarini o’qidim va (buni muallifning p`esalariga hamohang ekanini ko’rib), g’alati holga tushdim: U kishining men o’qigan hikoyalarining to’qson foizida xarakter ko’rsatilar va shu bilan avtor maqsadiga erishgandek bo’lar edi… Bunda – “Qayliq”da-chi? Bunda ham xarakter bor, lekin, lekin… u o’zgaradi, u o’zi o’rgangan, Chexovning barcha qahramonlari yashab, ko’nikib kelayotgan hayotdan chiqmoqchi bo’ladi, bunga qisman erishadi ham.Bu hikoya menga ta’sir etib, demak, chin hikoyada mana shunaqa obrazning takomili ham bo’lgani tuzuk ekan, degan qarorga keldim.

Chexovdan keyin Jek London haqida gapirish bir oz ezmalik bo’larmi deyman. Chunki, o’zingizga ham ma’lumdir, Jek Londonning deyarli barcha hikoyalarida, umuman, aytish mumkin, ijodida ikkita tip bor: botir va qo’rqoq, to’g’rirog’i, kuchli va kuchsiz.

…Ammo Jek Londonning Chexovdan farq etib, kezi kelganda, o’zi tasvirlagan, kuchli, olijanob qahramonlarni sevishini baralla aytishi, hatto uni o’ta bo’rttirishi ham menga ma’qul tushdi. Demak, chin… hikoyada yozuvchi, kezi kelganda, qahramonlarga munosabitini bekitmasa ham bo’laveradi…

Tagorni o’qiganimdan keyin, hikoyada chuqur bir ma’no bo’lishi kerak, degan xulosaga keldim. Bu xulosa sizdan ham uzoq emas, bilasiz, tanqidchilar “Tagorning har bir hikoyasida bir roman mazmuni bor”, deb vaqtida yozishgan edi…

So’ngra, keyinchalik shuni anglab qoldimki, Tagor hikoyalaridagi “ma’no” shunchaki ma’no, yoki shuncha millati chegarasidagi ma’no bo’lmasdan, balki umuminsonlar uchun ham kerakli bir ma’no ekan… shuning uchundir, shu kunlarda ham ba’zi hind millatchi tanqidchilari “Tagor hindlar uchun yozmagan, u Yevropa uchun yozgan!” degan gapni aytib yurishibdi.

Ana shu o’rinda, Tagor “Sharq bilan G’arb orasidagi ko’prik” degan bahoda katta hikmat ko’raman.

Manba: “Sharq yulduzi”, 1971 yil, 1-son.