Юрагим йиртилиб кетгудек зирқирайди. Тиззаларим оғрийди. Билакларим устида гўё чумолилар юради. Лабларим, яноқларим титрай бошлади. Майхоначи қўрққанидан юзимга қарай олмайди. Чайқалганча эшик томон юрдим. Қоронғи зинадан тушар эканман, руҳимга, виждонимга кутилмаганда келиб теккан бир қамчининг кишини нобуд этувчи шартиллаган овозини энди аниқ-тиниқ эшитаётгандек эдим.
Бегали Қосимов
УМАР САЙФИДДИН ҲАҚИДА
ХХ аср турк адабиётининг йирик вакилларидан бири Умар Сайфиддин (Ömer Seyfettin) 1884-йилда Туркиянинг Гўнен шаҳарчасида дунёга келди. Мактабдан сўнг ҳарбий таҳсил олди. 1903-йилда ҳарбий мактабни тугатиб, 1908-йилга қадар Измир ва унинг атрофида зобит бўлиб хизмат қилди. Жандарма билим юртида дарс, берди. Ҳаётининг Измирда кечган даври бўлажак адиб учун ижодга тайёрланиш йиллари бўлди. Умар Сайфиддин 1908-йилда Салоникига юборилди. Болқон яримороли ихтилофлар билан тўлиб-тошган, у ердаги элатлар ўз мустақилликлари учун туркларга қарши қўзғалган бир пайт эди. Умар Сайфиддин шундай бир шароитда Румелининг қатор қишлоқ ва шаҳарларида турли мансабларда хизмат қилди. Хизмати давомида дуч келган турфа ҳодисалар унинг миллий туйғуларига ҳам таъсир этмай қолмади. Буни ҳикояларидаги миллатпарварлик руҳида яққол кўриш мумкин.
Адиб 1910-йилда ҳарбий хизматдан бўшаб, Али Жониб ва Зиё Кўкалп сингари турк маърифатпарварлари билан биргаликда «Янги тил» (пастдаги изоҳларга қаранг) ҳаракатига киришади. Улар шу мақсадда 1911-йилда Салоникида «Ёш қаламлар» журналини чиқарадилар. Умар Сaйфиддин бу ҳаракат орқали «адабиётда ва тилда бир инқилоб» ясаш фикрида эди. Уларни «янги тилчилар» дейишарди: «Янги тилчилар»нинг ғояси ёзув тилини турк тили қоидаларига бўйсундириш эди.
Журналнинг дастлабки сонидаги «Янги тил» номли мақоласида Умар Сайфиддин ўша пайтдаги турк тилининг ҳеч ким сўзлашмайдиган лотинча, ибронийча сўзлар билан тўлдирилган, миллатга бегона, айрим мутахассисларгагина англашиладиган бир тил эканлигини айтади. Унингча, Туркия адабиёти Шарқда Эронга, Ғарбда Францияга эргашмоқда. Бугун Франция изидан бораётганлар билан эскидан Эронга тақлид қилиб келганлар ораслда ҳеч қандай фарқ йўқ. Олдинлари форсча шеър ёзиб, бундан ғурурланиб юрганлар бўлгани сингари эндиликда французча шеър ёзганидан фахрланадиганлар бор.
Умар Сайфиддин «сарвати фунун» тарафдорларининг баъзи мисра ва жумлаларида бирорта ҳам туркча сўз йўқлигини мисоллар асосида кескин танқид қилади. Умар Сайфиддин янги бир миллий тилни шакллантирмоқ лозимлигини сўзлайди. Унингча, эски тил хастадир. Уни тузатиш учун бир қатор чоралар кўрмоқ лозим. Умар Сайфиддин фикрича, халқ билмайдиган, ишлатмайдиган арабча ва форсча грамматик қоидаларга, сўзларга, имкон борича, ўрин бермаслик зарур. Ёзув тилида фақат миллий грамматик қоидалар қўлланилмоғи лозим. Умар Сайфиддин 1912-йилда яна ҳарбий хизматга қайтади. Болқон урушида серблар, юнонларга қарши жанг қилади. Урушда асир тушиб, бир йил Юнонистонда қолиб кетади. Урушдан сўнг истеъфога чиқиб, Истамбулга келади. «Турк сўзи» журналида бош муҳаррир бўлиб ишлайди. Айни пайтда Истанбулда турли ўқув юртларида адабиётдан дарс беради. «Халққа дўғру» (Халққа юз буриш), «Турк юрду» (Турк юрти), «Зако», «Буюк мажмуа», «Тикон», «Вақт», «Замон» каби газета ва журналларда кўплаб мақола ҳамда ҳикоялари чоп этилади.
Умар Сайфиддин — ҳаётни билиш, англаш ва тасвирлаш маҳоратига кўра нодир бир санъаткор. Миллатсевар адиб ижодининг асосий қисмини ташкил этувчи ҳикояларида туркларнинг қаҳрамонлиги, уларнинг юксак маънавий фазилатларини бош мавзу қилиб олади. Энг кўп шуҳрат қозонган асарлари миллий-тарихий мавзулардаги ҳикояларидир. Асарларида миллий шуурга қувват бериш, Туркиянинг тикланишини тезлаштириш орзуси сезилиб туради.
Ёзувчининг инсон табиатидаги камчиликларни тасвир этишга бағишланган ҳикояларида ҳажвий ифода кучли. Асарнинг таъсир кучини ошириш мақсадида ҳикояни кутилмаган тарзда якунлаш муаллиф услубининг ўзига хос хусусиятларидан ҳисобланади. Умар Сайфиддиннинг «адабиётсиз адабиёт яратиш» шиорига мувофиқ иш тутганлиги, яъни асар яратишда жимжимадорлилкка, китобийликка берилмай, «порлоқ жумлалар»сиз, оддий сўзлашув тилида ёзиш услуби ҳикояларининг машҳур бўлишига олиб келади. Адабиётда инқилобий ўзгариш қилишга уриниш, мавзуни кундалик оддий воқеалардан олиб, кичик ҳикоялар ёзиш Умар Сайфиддиннинг ижодий қиёфасига хос хусусиятлардан эди. «Нақарот» ҳикояси муаллифнинг назарий қарашларига мос келиши ва тасвир маҳоратининг ўзига хослиги жиҳатидан диққатга сазовор асардир.
НАҚАРОТ
(Ёшлигини Македонияда ўтказган эски бир зобитнинг хотира дафтаридан.)
Бегали Қосимов тафжимаси.
21-январ, 1319 (1904), Бабина.
Ўн кундирки, айланиб юрибмиз. Куздан сарғайган хароб ўрмонларни кезиб чиқдик… Овқат пишириш учун ёқилган оловнинг кулидан бошқа бир нарса йўқ. Ғолибо, қиш келгани учун ҳамма нарса ғойиб бўлган. Ниҳоят, қўмондон қурол қидиришга буйруқ берди. Икки-уч қишлоқдан насиҳат ва тазйиқ-ла юз элликтача қурол топдик. Булар марказга юборилди. Мен ўз бўлинмам билан қолдим. Балки бу тарафларда исёнчилар бордир. Жуда совуқ. Чодирда жон сақлаш имкони йўқ. Аскарларга кенгроқ ерни тайин этдим. Ўзим эса қишлоқнинг ягона савдогари, яъни баққоли, аттори, майхоначиси, хулласи, ҳамма нарсаси бўлган булғор дўкони ёнидаги бузилган уйга жойлашдим. Бу қадар ифлос! Эй худойим, бунча иркит бўлмаса!
Ётадиган хонамнинг биргина деразаси бор. Печка ўчоғи, шифти худди кўмирдан қилингандек қоп-қора… Эшигига қўл теккизишга ҳазар қиласиз. Чироқ йўқ. Сассиқ, ёғли бир қурум босган тунука қандил сариқ ва сўник нур таратади. Вужудим, зеҳним ҳорғин… Тушуна олмайман. Пастда уй эгасининг чўчқалари бор: Ора-сира шундай хунук чинқирадики… Худди остимда бировни бўғаётгандек, бўғизлаётгандек бўлади. Қўрқувдан кўзларимни юмиб оламан. Хаёлимда ҳамма ёққа сачраган қон томчилари юзимга тегиб кетадигандек. Пешонамнинг чап бурчагидан қулоғим томон англаб бўлмас бир ҳарорат ёйилиб боради. Бир сас… Ҳа, бир аёл товуши! Ёзувларимни йиғиштириб қулоғимни динг қиламан. Унча узоқда эмас. Лекин ҳаво қандай хуш, …қанчалар осуда, фараҳбахш…
Январ, 1319 (1904).
Эрта тонгда турдим. Ҳаво муздек. Шинелимни кийдим. Пастдан ҳали олов келтириб, ўчоққа ўт қаланмаган. Ёрдамчим «тайёр бўлиш» хабарини келтирди. У чиққунча исинмоқ учун тор хонанинг ичида бориб кела бошладим. Ўчоқдан деразага, деразадан ўчоққа бориб келаман. Бошим тўнтарилган чўян ҳовончадек оғир, қоп-қоронғу, бўм-бўш. Олти ой яшаганим севимли Истамбул жонимни, Фенерйўлидаги ойдинликни, тоза, озода, роҳатбахш кўшкимизни ўйлардим, лекин кўз олдимга келтира олмасдим.
Ажабо, баталён марказига почта келдимикин? Неча ҳафта бўлди, онамдан хат олмайман. Бу ернинг сутидан саримсоқ ҳиди келади. Нонуштага ҳаммасидан қоқланган нонни хуш кўраман. …Ташқарида шовқин кўтарилди. Қарадим. Пастак бир девор билан ажратилган қўшни боғчада эшик очилиб, унинг устунига суяб қўйилган тахталар қулаб тушди. Шу қишлоқлик эканлигига кўзларимнинг ишониши мумкин бўлмаган бир қиз. Гавдалик, қўнғирсоч, чиройлик, қувватли бир қиз. Устуннинг чап томонидаги майдончадан қараб турибди… Мени кўрди. Қочмади. Ҳатто тикилиб-тикилиб қаради. Олти ойдан буён бундай гўзалга биринчи марта дуч келиб турибман. Лекин нақадар тиниқ, жонли, тоза, соф бир гўзаллик. Тўйиб-тўйиб боқмоқдаман. Ва шу хотираларни ёзяпман.
Феврал, 1319 (1904).
«Ҳаёт уйқу бўлса, ишқ унинг рўёсидур!» Мана – энг буюк ҳақиқат. Эсим кетди, ғамим ҳам кетди. Жонландим. Иштаҳам очилди. Кезмоқ, томоша қилмоқ истайман. Бугун чиқиб қишлоқдаги туркча билган булғорлар билан гаплашаман. Иншооллоҳ, мени бу ердан олиб кетмасалар керак. Марказга ёздим. «Мени қўзғатманг!» — дедим. Энди бекор вақтларимни — зотан тамом бекорман — дераза ёнида ўтказаман. Ғолибо, деворлардаги ёзувларга бир неча сатр илова қиламан. Лекин, бу на бир шикоят, на бир оҳ бўлади! Тотли, тоза, осуда бир хотира… Майдончадаги гўзал, башанг, келишган қиз билан узоқдан бир севишиш! Унинг исмини ҳам билмайман. Дўкон эгасидан ҳам, хизматкоридан ҳам сўрамадим. Сўрашдан нима фойда? Уни билмасам, фақат ёзувларимгина мени унга боғлаб қўйди. Ҳарбия мактабининг иккинчи синфида «Жазо қонуни”ни ўқитган бир ўқитувчимиз бўларди.
— Фазилатли бўлмоқ инсоннинг қўлида эмас. Лекин истаса, номусли бўла олади, бу ихтиёрий нарсадир, — дерди.
Унинг фикрича, ким яширин қилган ишини кўпчилик билиб қолган ҳисоблаб, жазо қонунномасининг моддаларини хотирига олса, номуссиз бўлишдан қутулади. Лекин фазилат ичдан келадиган бир нарса. Бунга зўрлик билан эришмоққа уриниш «риёкорлик» бўлар эди. Бир кишида фазилат ё бор, ё йўқ. Орзу билан, ирода билан унга эришиб бўлмайди. Мен ушбу дераза олдида, дўкончининг исқирт қўй пўстаги устида чордана қурганча, руҳимни таҳлил этарканман, ҳеч фазилат эгаси бўлмаганимни изтироб билан ҳис этдим. Чунки… Ҳа, қандай ёмон фикрлар келмайди хаёлимга! Бу қизни мажбуран олиб қочмоқ! У билан бирга қочмоқ! Америкага… қайта дунёга келгандек, бошқа манзара ва бошқа ҳаётни хаёл қилардим! Ортиқ на онам, на отам, на уйим, на ватаним қолади! Демак, мен бир дайдиман! Бутун орзум қочмоқ, бандиликдан қутулмоқ, ватанни, оилани абадий тарк этмоқ. Нотаниш олисларда биргина муҳаббат билан яшамоқ! Лекин устозимнинг тавсиясига амал қилиб, иштиёқларнинг орзудан амалга айланишини жазо қонуни моддалари билан солиштириб чиқсам, ўзимдан уялиб кетаман. Ташвишга кўмилиб ётган заволли давлатнинг бошига бир булғор қизини олиб қочиб, янги мушкулот ортмоқ! Иш берадиган, ватанга хизмат қиладиган чоғимда қўшинни тарк этмоқ, жангдан, тўқнашувдан, ҳарбдан қочмоқ! Табиий бир ўққа учиб қуламоқ ёхуд бир пасткаш каби касалхоналарда суринмоқ, таҳқирга учрамаслик учун мамлакатимга ҳам қайтмаслик. Севикли онам кўз ёшларига ғарқ бўлиб, менинг хаёлим билан ўлади. Отам яқинлари, дўстлари олдида менинг хиёнатимдан юзи шувут. Ҳеч кимнинг юзига қарай олмайди. Буларни ўйларканман, кўзимни майдончадан оламан. Қоп-қора ўчоқ ичида чирсиллаб ёнаётган олов хаёлимни ўз оғушига тортади.
Ҳа, номусли бўлмоқ инсоннинг ўз қўлида! Мана мен ҳам на қизни олиб қочаман, на унинг Исмини билишга ҳаракат қиламан. Ҳатто юзига боқмайман! Лекин буларнинг ҳаммасини ўйлаб ўтирмай, муҳокамасиз қилолсам эди. Нега менда ахлоқнинг асоси бўлган фазилат йўқ? Нечун доимо урмоқ, мажақламоқ, парчаламоқ, қочмоқ, қарши бормоқ, ўлдирмоқ, исён этмоқ истагига мойиллик билан яшайман? Илк тарбиям таъсирими? Чунки болалигим тартибсиз кечди. Салкам йўлтўсарлар бўлган бир тўда одамлар ичида ўсиб улғайдим. Истамбул, оҳ, бу қадар севганим гўзал Истамбул, мактаблар, бой кибор ақраболарнинг назокатлари борлиғимга ғоят катта куч ва қувват бахш этган! Аркони ҳарб табақасига қўшилиб кетишимнинг сабаби ҳам қаттиққўллигим… Бир дўстимни ўласи қилиб урганман. Айбдорлигим маълум бўлиб қолди. Қамоқда ётиб чиқдим. Ахлоқим тамом бўлди. Бутун умидларим бўшга чиқди. Лекин мана бу гўзал хоним унга қарамаганимга, орқамни ўгириб олганимга жаҳл қиляпти. Мени дераза олдида кўриши билан овози борича қўшиқ айтиб қичқиради:
Наш, наш,
Чариграт наш.
Раз-два-три…
Феврал, 1319 (1904).
Мен… қароқчи ушлайдиган, қароқчиларга доир хабарлар тўпласга масъул ёш зобит нималарни ўйлаб, нималар билан шуғулланиб, нималарни ёзиб юрибман. Ҳа, майдончадаги қиз билан ишни гуллатиб юбордик. Мен ортиқ совуққа, изғиринга парво қилмадим. Деразанинг ойнасини очиб қўйдим. Қиз яйраб кетди… Менга ғалати-ғалати қараб кула бошлади. Қўли билан мен маъносини тушунмаган ишоратлар қиларди…
Феврал, 1319 (1904).
Айтган қўшиғи нақадар фузун, қанчалар ғалаёнли! Шубҳасиз, бир ишқ қўшиғи! Мен биргина нақаротининг сўзларини ўргана олдим:
Наш, наш,
Чариграт наш…
Мовий оташ кўзларини менга тикканча бу нақаротни такрорлар экан, қўлидаги илмакларини тўқиётган пайпоғи ичига солди-да, ингичка бармоқлари билан, гўё кўринмас бир қалбни сиқмоқчи бўлиб, шайланиб турган ярим юмилган кучли аёл бармоқларини қўшиқ оҳангига мослаб майдон панжарасига урарди:
Наш, наш,
Чариграт наш…
«Наш»лар шунчалар эҳтиросли, шунчалар жонли, шунчалар ошиқона, шунчалар қизғин эдики… Улар гўё руҳдан ҳам теранроқ бир ердан келар эди. Гўё коинот қаърида акс¬садо топгандек. Ким билсин, бу “Наш» нима дегани? Менга тикилиб такрорлашига қараганда, бир хитоб бўлиши керак. «Сени жуда севаман, сенинг учун жонимни бераман!»- дегани бўлса керак. Ё бўлмаса шуларга яқин бир нарса! Неча марта бўлинмамдаги булғорча биладиган иштиллик Ҳусни ўнбошини чақириб сўраш ақлимга келди. Лекин бу ўнбоши — шайтони лаъиннинг ўзгинаси… Унга ишқий қўшиқни таржима қилдирсам, тамом, ҳаддидан ошади. У ёғи нима бўлади? Бу ҳаяжонли қўшиқнинг мен ёдламаган бошқа бандларидан, қулоғимга унча бегона бўлмаган, «Болқон, Шипка, Маритса» сўзлари эшитилди. Ҳар ҳолда рус ёки италян мусиқасидан олинган бир нарса бўлмаса керак. Қўшиқни хаёлимда тахминан шундай таржима қиламан:
Сени жуда севаман,
Сени жуда севаман.
Болқонлардан, Шипкадан
Ошиб келдим ёнингга,
Кўр, Маритса бўлолмас
Тўсиқ менинг йўлимга.
Сени жуда севаман,
Сени жуда севаман,
Булғорчани ростдан биладигандек, сўзларини бирма-бир туркчага таржима қилганим каби ичимда бир ишонч бор. У булғорча:
Наш, наш,
Чариграт наш…
дея чақирмоққа бошларкан, мен ҳам тахминан қилган таржимамни унинг оҳангига мослаб, ғўнғиллайман. Бу қандай тотли, қандай эҳтиросли ошиқлик бўлди. Узоқдан узоққа…
8-март, 1319 (1904).
Бугун Пирбеличега қайтмоқ учун баталён қўмондонлигидан буйруқ олдим. Келган почта маълумотларидан билдимки, Монастирга кетяпмиз. Алвидо, эй ҳануз Исмини билмаганим, лекин руҳини англаганим гўзал қиз! Бир ой бу қадар тез ўтди. Ҳеч бўлмаганда узоқдан, майли, у хаёлий бир ишқ бўлсин, сезмаганлар нақадар бадбахтдирлар! Ҳаёт аччиқ бир дори… Ишқ унга аралаштирилган бир шакар! Бу дорини шакарсиз ичмоқчи бўлганларнинг ҳолига вой! Икки ойдирки, нажотсиз тўлғонаман. олис келажак орзулари димоғимни тўлдиради, роҳатимни олади. Ўн беш метрлик бир масофадан дурбиним билан энг нозик нуқталаригача кузатганим бу жонли ҳайкал руҳимда қиёматлар ясади. Кунларнинг, соатларнинг қандай ўтганини сезмаган эдим. Энди бу ерга кеча келгандекман. Бир ой давомида уч мартагина ташқари чиқдим. Бу ҳам аскарларга озиқ-овқат олиш учун. Қайси хонада бўлмай, касалимга баҳона топардим. Ёрдамчимга оқшом танбеҳ бериб:
— Кечаси ётганда деразангизни яхшилаб беркитинг. Шамоллаб қоласиз. Бир марта деразани очган эдим, тумов-пучқоқдан бўшамайман!
Ёлғон гапирмоқда эдим. Бир ой давомида кундузлари деразани ҳеч бир беркитмадим. Хона ичида шинелимни кийиб ўтирдим.
Эртага тушлик олдидан йўлга чиқамиз. Ёрдамчимга тайёргарлик кўришни буюрдим. Бу охирги кеча… Мендан олдин келиб-кетганларнинг девордаги ёзувларига мен ҳам бир нарсалар илова қиларман. Аммо нимани? Буни ҳали билмайман.
«Наш, наш,
Чариграт наш…»
Бу сатрларни қоғозга туширар эканман, у гўзал маъсум муҳаббатимизнинг муштарак нағмасини такрор этарди. Ажабо, менинг эртага кетишимни, уни абадиян кўрмайдиган бўлиб
Кетишимни билса… Бир ойдир, бу ишқ фарёдини, бу тоғларнинг покиза шамоллари сингари кучли ва муаззам фарёдини баробар тингладик. … Эрта кетиш олдидан унга «бир ёдгор» қолдирмоқ истайман. Чемоданимда очилмаган кичкина бир шиша атир бор. Шуни бериб юбораман. Лекин ким орқали? Уй эгаси майхоначи ниҳоятда мутаассиб! Балки хизматкорини кўндирарман. Йўлга чиқишдан ўн дақиқа олдин бериб юбораман. Қишлоқдан чиққанимда, ё бўлмаса, чиққанимдан сўнг ҳадяни олади. На қайтариб юбора олади, на ташаккур… Деворга лотин ҳарфлари билан бир ойдан буён биргаликда айтаётган қўшиғимизнинг нақаротини ёздим. Бир куни мен каби бу ёзувларни ўқийдиганлар ичида бирор булғорча биладигани бўлса, бу ерда ишқ можароси ётганини англар. Зотан, бошқа нима ёзмай, руҳимнинг саргузаштини ушбу тўрт сўздай ифода этолмас:
«Наш, наш,
Чариграт наш…».
11-март, 1319 (1904), Пирбеличе.
Бабинадан эрта тонгда отландик. Аскарларни йўқлама қилдим. Овқатларини едирдим. Соат тўртда ҳаммани йўлга чиқардим.
— Секин-секин бораверинг. Мен орқангиздан етиб оламан, — дедим. Минадиган ва кўрпа-тўшагим, чамадоним юкланган от билан майхона рўпарасига келдим. Хизматчи билан отларга қарайдиган қуролли бир кишидан бўлак ҳеч ким қолмаган. Майхоначи билан ҳисоб-китобни қилдим. Деразага келдим. Майдончада қиз йўқ эди.
Наш, наш,
Чариграт наш…,
— деб ҳуштак чала бошладим, кўринмади. Бу нақаротни ўн мартача такрорлагандирман. Майхоначининг югурдаги ичкари кирди. Пастдан хўжайин юборибди, ёрдам бериш учун… Чамадоним билан кўрпа-тўшагимни елкасига ортдим.
— Яна кел! — дедим.
Атирни олиб қўйгандим. Бола келиши билан қўлидан тутдим. Деразанинг четига бошладим. Келиб-кетган аскарлар билан олди-берди қилавериб, туркчани бироз тушунадиган бўлиб қолган эди. Майдончали уйни кўрсатдим, сўрадим.
— Шу ерда бир қиз бор, биласанми?
Узун ва катта ёғлик сочли бошини тебратди.
— Рада, — дея кулди.
— Радами?
— Ҳа.
— Баракалла, мана сенга бир чейрек! Биласан, мен кетяпман. Унга кўпдан кўп салом айт. Бу шишани бериб қўй.
— Хўп-хўп…
— Лекин, тўғрисини айт. Кейин бермаганингни билсам, сени чатоқ қиламан.
— Йўқ, бераман.
— Яхши, албатта, бер.
Мени хотиржам қилмоқ учун ориқ қўллари билан бир хоч чиқарди.
— Албатта, бераман, — дея бошини яна бир силкитиб қўйди-да, чиқиб кетди. Эгилиб этикларимга пошналик (шпор) тақардим. Тасодифан хайрлашув расмини адо қилмоқ фикри билан кекса майхоначи ичкари кирди. Бир ойдан буён хонамга биринчи марта кириши. Мен тик турган эдим, ўчоқнинг четига бетакаллуф чўкди. Мендан жуда мамнун эди. У билан муомаламиз ўзи қизиқ эди. Шунчаки гапни улаш учун сўрадим:
— Соат неча?
— Бешдан ўтяпти.
— Юклар ортилдими? Мен тайёрман.
— Лекин ҳаво ёмон.
— Нима қиламиз, буйруқ шу, хўжайин.
Рада билан видолашиш учун ортиқ қололмас эдим. Бутунлай кетадиган куним бундай йўқолиб қолиши ғалати эди.
Такрор сўрадим:
— Тақсир, бугун бирор байрам борми?
— Йўқ.
Ажабо, қаёққа кетган бўлса? Қулоқларимда қўшиғининг нақароти садо беради. Хаёлан таржима этганим бу ўйноқи исм нашидасининг сўзларини кетаётган пайтим шу қарияга таржима эттирмоқ фикри бирдан миямга урилди. Майхона хўжайини бир вақтлар шаҳарда турганлиги учун туркчани билар эди. Ушбу қўшиқнинг булғорчаси билан туркчасини дафтаримга бир хотира сифатида ёзиб олмоқчи бўлдим.
— «Наш, наш, Чариграт наш…» нима дегани, хўжайин?
Чолнинг нафас олиши тезлашди. Кичик, сўник кўзлари порлади. Кирланиб кетган бир тахта парчасига ўхшаган кир қўлини бир нарсага эътироз билдираётгандек ҳавога кўтарди:
— Худо сақласин, — деди, — бизнинг қишлоғимизда ҳеч ким бундай демайди. Биз буни қабул этмаймиз.
Тушунмадим. Такрор сўрадим.
— Нега?
— Биз қабул қилмаймиз. Бу ернинг барча аҳолиси инсофли кишилар.
Яна англамадим. Йирик бир муҳаббат нашидаси деб ўйлаганим бу латиф қўшиқнинг, ажабо, уят, айб, номусга зид келувчи ёмон бир сўзлари бормиди?
Деразанинг ташқарисини кўрсатиб:
— Шу қўшнининг қизи қандай, хўжайин? — дедим.
— Қайси бири?
— Рада.
— Уни билмайман, лекин отаси яхши одам эмас. Черковда поп эди. Бир куни ҳарбийга кетиб қолди. Велмефчеда ўлди…
Хаёлимда:
Сени севаман…
Сени севаман…
деб таржима қилганим «Наш, наш, Чариграт наш…»нинг маъноси, шунчалик уятли эдими, бу одам номусга зид ҳисоблаяптими?
— Уят сўз бўлсаям, айтинг, азизим, зарари йўқ, хўпми? — дедим ҳоли-жонига қўймай. Қизиқишим ортиб борар эди. Қария ўнғайсизланар, туркча сўз тополмай қийналарди.
— Ҳа, айтинг, «Наш, наш» нима дегани?
— Анақа… афандим…
— Нима у?..
— «Бизники бўлажак, бизники бўлажак!» — дегани.
— Нима бизники бўлажак?
— Анави…
— Нима нарса, азизим, айт…, — дея қизиқдим. Қария қизариб-бўзариб кетди. Терлагандай бўлиб, пешонасини кафтининг орқаси билан артди. Ерга қараганча тутила-тутила:
— Ча… Чариграт! — деди.
— Чариграт нима?
— Истанбул.
— !…
Шундай ёмон бўлдимки, ҳеч нарса дея олмай қолдим. Ис босган шифтга қараганча шинелимнинг тугмаларини ўтказа бошладим. Жаҳлим чиқиб, оқариб кетганимни, музлаб бораётганимни кўрган қария ҳам ўлим ҳукмини эшитаётган гуноҳкордек қўрқа-писа ўрнидан турди. Нима дейишимни ҳам, нима қилишимни ҳам билмасдим.
Бизники бўлажак, бизники бўлажак,
Истанбул бизники бўлажак…
Юрагим йиртилиб кетгудек зирқирайди. Тиззаларим оғрийди. Билакларим устида гўё чумолилар юради. Лабларим, яноқларим титрай бошлади. Майхоначи қўрққанидан юзимга қарай олмайди. Чайқалганча эшик томон юрдим. Қоронғи зинадан тушар эканман, руҳимга, виждонимга кутилмаганда келиб теккан бир қамчининг кишини нобуд этувчи шартиллаган овозини энди аниқ-тиниқ эшитаётгандек эдим:
Наш, наш,
Чариграт наш…
Ҳа, ҳеч шубҳасиз, у мен аҳмоқ, ўзидан бошқа нарсани ўйламайдиган, тушунмайдиган гўрсўхта ёш зобитнинг ҳадясини олган эди. У майдончадан биргина менга эмас, бутун миллатимга қаратилган жасур, метин, азмкор куфри билан ташаккур билдирарди.
Дўкондан зўрға чиқдим. Майхоначининг гаплари қулоғимга кирмас эди. Ҳаво жуда бузуқ эди. Тўнгдирувчи, муздай кесувчи бир шамол эсарди. Бошим қизиб, вужудим ёнарди. Шинел ва кителимнинг тугмаларини ечиб юбордим. Бош кийимимни орқага ташладим. Тик йўллардан, тор жарлардан, сокин ўрмонлардан юрдим. Юкларим ортда қолиб кетди. Бўлинмага етишдим. Улардан ҳам ўтиб кетдим. Оҳ, бу танҳо, бу қуш учмас ўрмонлар ичида кошки бирор партизанга дуч келсам эди. Кошки, мени ўлдирсалар эди. Ўзимга бўлган нафратимдан, виждон азобидан вужудим эриб борар эди.
Айрим атама ва сўзларга изоҳ
Ҳикояда ҳижрий ва милодий йил ҳисоби келтирилган.
Салоники — Болқон яриморолидаги шаҳар.
«Янги тил» — турк тилининг тозалиги учун кураш олиб борган ҳаракат номи.
Ибронийча — эски жуҳудча.
Сарвати фунун — сўзма-сўз “илм бойлиги». ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Туркияда шаклланган маънфатчилик ҳаракати номи.
Македония — Болқон яриморолидаги ўлка. Ўша вақтлар Туркия қўл остида бўлган.
Бабина — Македониядаги қишлоқ.
Исёнчилар — туркларнинг ҳукмронлигига қарши курашаётган македонияликлар кўзда тутилади.
Илмаклар — тўқишда фойдаланиладиган асбоб.
Иштил — жой номи.
Пирбеличе — жой номи.
Монастир — жой номи.
Велмефче — жой номи.
Чейрек — чорак, туркча пул миқдори.
Хоч — христианлик белгиси.
Begali Qosimov
UMAR SAYFIDDIN HAQIDA
XX asr turk adabiyotining yirik vakillaridan biri Umar Sayfiddin (Omer Seyfettin) 1884-yilda Turkiyaning Go’nen shaharchasida dunyoga keldi. Maktabdan so’ng harbiy tahsil oldi. 1903-yilda harbiy maktabni tugatib, 1908-yilga qadar Izmir va uning atrofida zobit bo’lib xizmat qildi. Jandarma bilim yurtida dars, berdi. Hayotining Izmirda kechgan davri bo’lajak adib uchun ijodga tayyorlanish yillari bo’ldi. Umar Sayfiddin 1908-yilda Salonikiga yuborildi. Bolqon yarimoroli ixtiloflar bilan to’lib-toshgan, u yerdagi elatlar o’z mustaqilliklari uchun turklarga qarshi qo’zg’algan bir payt edi. Umar Sayfiddin shunday bir sharoitda Rumelining qator qishloq va shaharlarida turli mansablarda xizmat qildi. Xizmati davomida duch kelgan turfa hodisalar uning milliy tuyg’ulariga ham ta’sir etmay qolmadi. Buni hikoyalaridagi millatparvarlik ruhida yaqqol ko’rish mumkin.
Adib 1910-yilda harbiy xizmatdan bo’shab, Ali Jonib va Ziyo Ko’kalp singari turk ma’rifatparvarlari bilan birgalikda «Yangi til» (pastdagi izohlarga qarang) harakatiga kirishadi. Ular shu maqsadda 1911-yilda Salonikida «Yosh qalamlar» jurnalini chiqaradilar. Umar Sayfiddin bu harakat orqali «adabiyotda va tilda bir inqilob» yasash fikrida edi. Ularni «yangi tilchilar» deyishardi: «Yangi tilchilar»ning g’oyasi yozuv tilini turk tili qoidalariga bo’ysundirish edi.
Jurnalning dastlabki sonidagi «Yangi til» nomli maqolasida Umar Sayfiddin o’sha paytdagi turk tilining hech kim so’zlashmaydigan lotincha, ibroniycha so’zlar bilan to’ldirilgan, millatga begona, ayrim mutaxassislargagina anglashiladigan bir til ekanligini aytadi. Uningcha, Turkiya adabiyoti Sharqda Eronga, G’arbda Frantsiyaga ergashmoqda. Bugun Frantsiya izidan borayotganlar bilan eskidan Eronga taqlid qilib kelganlar oraslda hech qanday farq yo’q. Oldinlari forscha she’r yozib, bundan g’ururlanib yurganlar bo’lgani singari endilikda frantsuzcha she’r yozganidan faxrlanadiganlar bor.
Umar Sayfiddin «sarvati funun» tarafdorlarining ba’zi misra va jumlalarida birorta ham turkcha so’z yo’qligini misollar asosida keskin tanqid qiladi. Umar Sayfiddin yangi bir milliy tilni shakllantirmoq lozimligini so’zlaydi. Uningcha, eski til xastadir. Uni tuzatish uchun bir qator choralar ko’rmoq lozim. Umar Sayfiddin fikricha, xalq bilmaydigan, ishlatmaydigan arabcha va forscha grammatik qoidalarga, so’zlarga, imkon boricha, o’rin bermaslik zarur. Yozuv tilida faqat milliy grammatik qoidalar qo’llanilmog’i lozim. Umar Sayfiddin 1912-yilda yana harbiy xizmatga qaytadi. Bolqon urushida serblar, yunonlarga qarshi jang qiladi. Urushda asir tushib, bir yil Yunonistonda qolib ketadi. Urushdan so’ng iste’foga chiqib, Istambulga keladi. «Turk so’zi» jurnalida bosh muharrir bo’lib ishlaydi. Ayni paytda Istanbulda turli o’quv yurtlarida adabiyotdan dars beradi. «Xalqqa do’g’ru» (Xalqqa yuz burish), «Turk yurdu» (Turk yurti), «Zako», «Buyuk majmua», «Tikon», «Vaqt», «Zamon» kabi gazeta va jurnallarda ko’plab maqola hamda hikoyalari chop etiladi.
Umar Sayfiddin — hayotni bilish, anglash va tasvirlash mahoratiga ko’ra nodir bir san’atkor. Millatsevar adib ijodining asosiy qismini tashkil etuvchi hikoyalarida turklarning qahramonligi, ularning yuksak ma’naviy fazilatlarini bosh mavzu qilib oladi. Eng ko’p shuhrat qozongan asarlari milliy-tarixiy mavzulardagi hikoyalaridir. Asarlarida milliy shuurga quvvat berish, Turkiyaning tiklanishini tezlashtirish orzusi sezilib turadi.
Yozuvchining inson tabiatidagi kamchiliklarni tasvir etishga bag’ishlangan hikoyalarida hajviy ifoda kuchli. Asarning ta’sir kuchini oshirish maqsadida hikoyani kutilmagan tarzda yakunlash muallif uslubining o’ziga xos xususiyatlaridan hisoblanadi. Umar Sayfiddinning «adabiyotsiz adabiyot yaratish» shioriga muvofiq ish tutganligi, ya’ni asar yaratishda jimjimadorlilkka, kitobiylikka berilmay, «porloq jumlalar»siz, oddiy so’zlashuv tilida yozish uslubi hikoyalarining mashhur bo’lishiga olib keladi. Adabiyotda inqilobiy o’zgarish qilishga urinish, mavzuni kundalik oddiy voqealardan olib, kichik hikoyalar yozish Umar Sayfiddinning ijodiy qiyofasiga xos xususiyatlardan edi. «Naqarot» hikoyasi muallifning nazariy qarashlariga mos kelishi va tasvir mahoratining o’ziga xosligi jihatidan diqqatga sazovor asardir.
NAQAROT
(Yoshligini Makedoniyada o’tkazgan eski bir zobitning xotira daftaridan.)
Begali Qosimov tafjimasi.
21-yanvar, 1319 (1904), Babina.
O’n kundirki, aylanib yuribmiz. Kuzdan sarg’aygan xarob o’rmonlarni kezib chiqdik… Ovqat pishirish uchun yoqilgan olovning kulidan boshqa bir narsa yo’q. G’olibo, qish kelgani uchun hamma narsa g’oyib bo’lgan. Nihoyat, qo’mondon qurol qidirishga buyruq berdi. Ikki-uch qishloqdan nasihat va tazyiq-la yuz elliktacha qurol topdik. Bular markazga yuborildi. Men o’z bo’linmam bilan qoldim. Balki bu taraflarda isyonchilar bordir. Juda sovuq. Chodirda jon saqlash imkoni yo’q. Askarlarga kengroq yerni tayin etdim. O’zim esa qishloqning yagona savdogari, ya’ni baqqoli, attori, mayxonachisi, xullasi, hamma narsasi bo’lgan bulg’or do’koni yonidagi buzilgan uyga joylashdim. Bu qadar iflos! Ey xudoyim, buncha irkit bo’lmasa!
Yotadigan xonamning birgina derazasi bor. Pechka o’chog’i, shifti xuddi ko’mirdan qilingandek qop-qora… Eshigiga qo’l tekkizishga hazar qilasiz. Chiroq yo’q. Sassiq, yog’li bir qurum bosgan tunuka qandil sariq va so’nik nur taratadi. Vujudim, zehnim horg’in… Tushuna olmayman. Pastda uy egasining cho’chqalari bor: Ora-sira shunday xunuk chinqiradiki… Xuddi ostimda birovni bo’g’ayotgandek, bo’g’izlayotgandek bo’ladi. Qo’rquvdan ko’zlarimni yumib olaman. Xayolimda hamma yoqqa sachragan qon tomchilari yuzimga tegib ketadigandek. Peshonamning chap burchagidan qulog’im tomon anglab bo’lmas bir harorat yoyilib boradi. Bir sas… Ha, bir ayol tovushi! Yozuvlarimni yig’ishtirib qulog’imni ding qilaman. Uncha uzoqda emas. Lekin havo qanday xush, …qanchalar osuda, farahbaxsh…
Yanvar, 1319 (1904).
Erta tongda turdim. Havo muzdek. Shinelimni kiydim. Pastdan hali olov keltirib, o’choqqa o’t qalanmagan. Yordamchim «tayyor bo’lish» xabarini keltirdi. U chiqquncha isinmoq uchun tor xonaning ichida borib kela boshladim. O’choqdan derazaga, derazadan o’choqqa borib kelaman. Boshim to’ntarilgan cho’yan hovonchadek og’ir, qop-qorong’u, bo’m-bo’sh. Olti oy yashaganim sevimli Istambul jonimni, Feneryo’lidagi oydinlikni, toza, ozoda, rohatbaxsh ko’shkimizni o’ylardim, lekin ko’z oldimga keltira olmasdim.
Ajabo, batalyon markaziga pochta keldimikin? Necha hafta bo’ldi, onamdan xat olmayman. Bu yerning sutidan sarimsoq hidi keladi. Nonushtaga hammasidan qoqlangan nonni xush ko’raman. …Tashqarida shovqin ko’tarildi. Qaradim. Pastak bir devor bilan ajratilgan qo’shni bog’chada eshik ochilib, uning ustuniga suyab qo’yilgan taxtalar qulab tushdi. Shu qishloqlik ekanligiga ko’zlarimning ishonishi mumkin bo’lmagan bir qiz. Gavdalik, qo’ng’irsoch, chiroylik, quvvatli bir qiz. Ustunning chap tomonidagi maydonchadan qarab turibdi… Meni ko’rdi. Qochmadi. Hatto tikilib-tikilib qaradi. Olti oydan buyon bunday go’zalga birinchi marta duch kelib turibman. Lekin naqadar tiniq, jonli, toza, sof bir go’zallik. To’yib-to’yib boqmoqdaman. Va shu xotiralarni yozyapman.
Fevral, 1319 (1904).
«Hayot uyqu bo’lsa, ishq uning ro’yosidur!» Mana – eng buyuk haqiqat. Esim ketdi, g’amim ham ketdi.
Jonlandim. Ishtaham ochildi. Kezmoq, tomosha qilmoq istayman. Bugun chiqib qishloqdagi turkcha bilgan bulg’orlar bilan gaplashaman. Inshoolloh, meni bu yerdan olib ketmasalar kerak. Markazga yozdim. «Meni qo’zg’atmang!» — dedim. Endi bekor vaqtlarimni — zotan tamom bekorman — deraza yonida o’tkazaman. G’olibo, devorlardagi yozuvlarga bir necha satr ilova qilaman. Lekin, bu na bir shikoyat, na bir oh bo’ladi! Totli, toza, osuda bir xotira… Maydonchadagi go’zal, bashang, kelishgan qiz bilan uzoqdan bir sevishish! Uning ismini ham bilmayman. Do’kon egasidan ham, xizmatkoridan ham so’ramadim. So’rashdan nima foyda? Uni bilmasam, faqat yozuvlarimgina meni unga bog’lab qo’ydi. Harbiya maktabining ikkinchi sinfida «Jazo qonuni”ni o’qitgan bir o’qituvchimiz bo’lardi.
— Fazilatli bo’lmoq insonning qo’lida emas. Lekin istasa, nomusli bo’la oladi, bu ixtiyoriy narsadir, — derdi.
Uning fikricha, kim yashirin qilgan ishini ko’pchilik bilib qolgan hisoblab, jazo qonunnomasining moddalarini xotiriga olsa, nomussiz bo’lishdan qutuladi. Lekin fazilat ichdan keladigan bir narsa. Bunga zo’rlik bilan erishmoqqa urinish «riyokorlik» bo’lar edi. Bir kishida fazilat yo bor, yo yo’q. Orzu bilan, iroda bilan unga erishib bo’lmaydi. Men ushbu deraza oldida, do’konchining isqirt qo’y po’stagi ustida chordana qurgancha, ruhimni tahlil etarkanman, hech fazilat egasi bo’lmaganimni iztirob bilan his etdim. Chunki… Ha, qanday yomon fikrlar kelmaydi xayolimga! Bu qizni majburan olib qochmoq! U bilan birga qochmoq! Amerikaga… qayta dunyoga kelgandek, boshqa manzara va boshqa hayotni xayol qilardim! Ortiq na onam, na otam, na uyim, na vatanim qoladi! Demak, men bir daydiman! Butun orzum qochmoq, bandilikdan qutulmoq, vatanni, oilani abadiy tark etmoq. Notanish olislarda birgina muhabbat bilan yashamoq! Lekin ustozimning tavsiyasiga amal qilib, ishtiyoqlarning orzudan amalga aylanishini jazo qonuni moddalari bilan solishtirib chiqsam, o’zimdan uyalib ketaman. Tashvishga ko’milib yotgan zavolli davlatning boshiga bir bulg’or qizini olib qochib, yangi mushkulot ortmoq! Ish beradigan, vatanga xizmat qiladigan chog’imda qo’shinni tark etmoq, jangdan, to’qnashuvdan, harbdan qochmoq! Tabiiy bir o’qqa uchib qulamoq yoxud bir pastkash kabi kasalxonalarda surinmoq, tahqirga uchramaslik uchun mamlakatimga ham qaytmaslik. Sevikli onam ko’z yoshlariga g’arq bo’lib, mening xayolim bilan o’ladi. Otam yaqinlari, do’stlari oldida mening xiyonatimdan yuzi shuvut. Hech kimning yuziga qaray olmaydi. Bularni o’ylarkanman, ko’zimni maydonchadan olaman. Qop-qora o’choq ichida chirsillab yonayotgan olov xayolimni o’z og’ushiga tortadi.
Ha, nomusli bo’lmoq insonning o’z qo’lida! Mana men ham na qizni olib qochaman, na uning Ismini bilishga harakat qilaman. Hatto yuziga boqmayman! Lekin bularning hammasini o’ylab o’tirmay, muhokamasiz qilolsam edi. Nega menda axloqning asosi bo’lgan fazilat yo’q? Nechun doimo urmoq, majaqlamoq, parchalamoq, qochmoq, qarshi bormoq, o’ldirmoq, isyon etmoq istagiga moyillik bilan yashayman? Ilk tarbiyam ta’sirimi? Chunki bolaligim tartibsiz kechdi. Salkam yo’lto’sarlar bo’lgan bir to’da odamlar ichida o’sib ulg’aydim. Istambul, oh, bu qadar sevganim go’zal Istambul, maktablar, boy kibor aqrabolarning nazokatlari borlig’imga g’oyat katta kuch va quvvat baxsh etgan! Arkoni harb tabaqasiga qo’shilib ketishimning sababi ham qattiqqo’lligim… Bir do’stimni o’lasi qilib urganman. Aybdorligim ma’lum bo’lib qoldi. Qamoqda yotib chiqdim. Axloqim tamom bo’ldi. Butun umidlarim bo’shga chiqdi. Lekin mana bu go’zal xonim unga qaramaganimga, orqamni o’girib olganimga jahl qilyapti. Meni deraza oldida ko’rishi bilan ovozi boricha qo’shiq aytib qichqiradi:
Nash, nash,
Charigrat nash.
Raz-dva-tri…
Fevral, 1319 (1904).
Men… qaroqchi ushlaydigan, qaroqchilarga doir xabarlar to’plasga mas’ul yosh zobit nimalarni o’ylab, nimalar bilan shug’ullanib, nimalarni yozib yuribman. Ha, maydonchadagi qiz bilan ishni gullatib yubordik. Men ortiq sovuqqa, izg’iringa parvo qilmadim. Derazaning oynasini ochib qo’ydim. Qiz yayrab ketdi… Menga g’alati-g’alati qarab kula boshladi. Qo’li bilan men ma’nosini tushunmagan ishoratlar qilardi…
Fevral, 1319 (1904).
Aytgan qo’shig’i naqadar fuzun, qanchalar g’alayonli! Shubhasiz, bir ishq qo’shig’i! Men birgina naqarotining so’zlarini o’rgana oldim:
Nash, nash,
Charigrat nash…
Moviy otash ko’zlarini menga tikkancha bu naqarotni takrorlar ekan, qo’lidagi ilmaklarini to’qiyotgan paypog’i ichiga soldi-da, ingichka barmoqlari bilan, go’yo ko’rinmas bir qalbni siqmoqchi bo’lib, shaylanib turgan yarim yumilgan kuchli ayol barmoqlarini qo’shiq ohangiga moslab maydon panjarasiga urardi:
Nash, nash,
Charigrat nash…
«Nash»lar shunchalar ehtirosli, shunchalar jonli, shunchalar oshiqona, shunchalar qizg’in ediki… Ular go’yo ruhdan ham teranroq bir yerdan kelar edi. Go’yo koinot qa’rida aks¬sado topgandek. Kim bilsin, bu “Nash» nima degani? Menga tikilib takrorlashiga qaraganda, bir xitob bo’lishi kerak. «Seni juda sevaman, sening uchun jonimni beraman!»- degani bo’lsa kerak. YO bo’lmasa shularga yaqin bir narsa! Necha marta bo’linmamdagi bulg’orcha biladigan ishtillik Husni o’nboshini chaqirib so’rash aqlimga keldi. Lekin bu o’nboshi — shaytoni la’inning o’zginasi… Unga ishqiy qo’shiqni tarjima qildirsam, tamom, haddidan oshadi. U yog’i nima bo’ladi? Bu hayajonli qo’shiqning men yodlamagan boshqa bandlaridan, qulog’imga uncha begona bo’lmagan, «Bolqon, Shipka, Maritsa» so’zlari eshitildi. Har holda rus yoki italyan musiqasidan olingan bir narsa bo’lmasa kerak. Qo’shiqni xayolimda taxminan shunday tarjima qilaman:
Seni juda sevaman,
Seni juda sevaman.
Bolqonlardan, Shipkadan
Oshib keldim yoningga,
Ko’r, Maritsa bo’lolmas
To’siq mening yo’limga.
Seni juda sevaman,
Seni juda sevaman,
Bulg’orchani rostdan biladigandek, so’zlarini birma-bir turkchaga tarjima qilganim kabi ichimda bir ishonch bor. U bulg’orcha:
Nash, nash,
Charigrat nash…
deya chaqirmoqqa boshlarkan, men ham taxminan qilgan tarjimamni uning ohangiga moslab, g’o’ng’illayman. Bu qanday totli, qanday ehtirosli oshiqlik bo’ldi. Uzoqdan uzoqqa…
8-mart, 1319 (1904).
Bugun Pirbelichega qaytmoq uchun batalyon qo’mondonligidan buyruq oldim. Kelgan pochta ma’lumotlaridan bildimki, Monastirga ketyapmiz. Alvido, ey hanuz Ismini bilmaganim, lekin ruhini anglaganim go’zal qiz! Bir oy bu qadar tez o’tdi. Hech bo’lmaganda uzoqdan, mayli, u xayoliy bir ishq bo’lsin, sezmaganlar naqadar badbaxtdirlar! Hayot achchiq bir dori… Ishq unga aralashtirilgan bir shakar! Bu dorini shakarsiz ichmoqchi bo’lganlarning holiga voy! Ikki oydirki, najotsiz to’lg’onaman. olis kelajak orzulari dimog’imni to’ldiradi, rohatimni oladi. O’n besh metrlik bir masofadan durbinim bilan eng nozik nuqtalarigacha kuzatganim bu jonli haykal ruhimda qiyomatlar yasadi. Kunlarning, soatlarning qanday o’tganini sezmagan edim. Endi bu yerga kecha kelgandekman. Bir oy davomida uch martagina tashqari chiqdim. Bu ham askarlarga oziq-ovqat olish uchun. Qaysi xonada bo’lmay, kasalimga bahona topardim. Yordamchimga oqshom tanbeh berib:
— Kechasi yotganda derazangizni yaxshilab berkiting. Shamollab qolasiz. Bir marta derazani ochgan edim, tumov-puchqoqdan bo’shamayman!
Yolg’on gapirmoqda edim. Bir oy davomida kunduzlari derazani hech bir berkitmadim. Xona ichida shinelimni kiyib o’tirdim.
Ertaga tushlik oldidan yo’lga chiqamiz. Yordamchimga tayyorgarlik ko’rishni buyurdim. Bu oxirgi kecha… Mendan oldin kelib-ketganlarning devordagi yozuvlariga men ham bir narsalar ilova qilarman. Ammo nimani? Buni hali bilmayman.
«Nash, nash,
Charigrat nash…»
Bu satrlarni qog’ozga tushirar ekanman, u go’zal ma’sum muhabbatimizning mushtarak nag’masini takror
etardi. Ajabo, mening ertaga ketishimni, uni abadiyan ko’rmaydigan bo’lib
Ketishimni bilsa… Bir oydir, bu ishq faryodini, bu tog’larning pokiza shamollari singari kuchli va muazzam faryodini barobar tingladik. … Erta ketish oldidan unga «bir yodgor» qoldirmoq istayman. Chemodanimda ochilmagan kichkina bir shisha atir bor. Shuni berib yuboraman. Lekin kim orqali? Uy egasi mayxonachi nihoyatda mutaassib! Balki xizmatkorini ko’ndirarman. Yo’lga chiqishdan o’n daqiqa oldin berib yuboraman. Qishloqdan chiqqanimda, yo bo’lmasa, chiqqanimdan so’ng hadyani oladi. Na qaytarib yubora oladi, na tashakkur… Devorga lotin harflari bilan bir oydan buyon birgalikda aytayotgan qo’shig’imizning naqarotini yozdim. Bir kuni men kabi bu yozuvlarni o’qiydiganlar ichida biror bulg’orcha biladigani bo’lsa, bu yerda ishq mojarosi yotganini anglar. Zotan, boshqa nima yozmay, ruhimning sarguzashtini ushbu to’rt so’zday ifoda etolmas:
«Nash, nash,
Charigrat nash…».
11-mart, 1319 (1904), Pirbeliche.
Babinadan erta tongda otlandik. Askarlarni yo’qlama qildim. Ovqatlarini yedirdim. Soat to’rtda hammani yo’lga chiqardim.
— Sekin-sekin boravering. Men orqangizdan yetib olaman, — dedim. Minadigan va ko’rpa-to’shagim, chamadonim yuklangan ot bilan mayxona ro’parasiga keldim. Xizmatchi bilan otlarga qaraydigan qurolli bir kishidan bo’lak hech kim qolmagan. Mayxonachi bilan hisob-kitobni qildim. Derazaga keldim. Maydonchada qiz yo’q edi.
Nash, nash,
Charigrat nash…,
— deb hushtak chala boshladim, ko’rinmadi. Bu naqarotni o’n martacha takrorlagandirman. Mayxonachining yugurdagi ichkari kirdi. Pastdan xo’jayin yuboribdi, yordam berish uchun… Chamadonim bilan ko’rpa-to’shagimni yelkasiga ortdim.
— Yana kel! — dedim.
Atirni olib qo’ygandim. Bola kelishi bilan qo’lidan tutdim. Derazaning chetiga boshladim. Kelib-ketgan askarlar bilan oldi-berdi qilaverib, turkchani biroz tushunadigan bo’lib qolgan edi. Maydonchali uyni ko’rsatdim, so’radim.
— Shu yerda bir qiz bor, bilasanmi?
Uzun va katta yog’lik sochli boshini tebratdi.
— Rada, — deya kuldi.
— Radami?
— Ha.
— Barakalla, mana senga bir cheyrek! Bilasan, men ketyapman. Unga ko’pdan ko’p salom ayt. Bu shishani berib qo’y.
— Xo’p-xo’p…
— Lekin, to’g’risini ayt. Keyin bermaganingni bilsam, seni chatoq qilaman.
— Yo’q, beraman.
— Yaxshi, albatta, ber.
Meni xotirjam qilmoq uchun oriq qo’llari bilan bir xoch chiqardi.
— Albatta, beraman, — deya boshini yana bir silkitib qo’ydi-da, chiqib ketdi. Egilib etiklarimga poshnalik (shpor) taqardim. Tasodifan xayrlashuv rasmini ado qilmoq fikri bilan keksa mayxonachi ichkari kirdi. Bir oydan buyon xonamga birinchi marta kirishi. Men tik turgan edim, o’choqning chetiga betakalluf cho’kdi. Mendan juda mamnun edi. U bilan muomalamiz o’zi qiziq edi. Shunchaki gapni ulash uchun so’radim:
— Soat necha?
— Beshdan o’tyapti.
— Yuklar ortildimi? Men tayyorman.
— Lekin havo yomon.
— Nima qilamiz, buyruq shu, xo’jayin.
Rada bilan vidolashish uchun ortiq qololmas edim. Butunlay ketadigan kunim bunday yo’qolib qolishi g’alati edi.
Takror so’radim:
— Taqsir, bugun biror bayram bormi?
— Yo’q.
Ajabo, qayoqqa ketgan bo’lsa? Quloqlarimda qo’shig’ining naqaroti sado beradi. Xayolan tarjima etganim bu o’ynoqi ism nashidasining so’zlarini ketayotgan paytim shu qariyaga tarjima ettirmoq fikri birdan miyamga urildi. Mayxona xo’jayini bir vaqtlar shaharda turganligi uchun turkchani bilar edi. Ushbu qo’shiqning bulg’orchasi bilan turkchasini daftarimga bir xotira sifatida yozib olmoqchi bo’ldim.
— «Nash, nash, Charigrat nash…» nima degani, xo’jayin?
Cholning nafas olishi tezlashdi. Kichik, so’nik ko’zlari porladi. Kirlanib ketgan bir taxta parchasiga o’xshagan kir qo’lini bir narsaga e’tiroz bildirayotgandek havoga ko’tardi:
— Xudo saqlasin, — dedi, — bizning qishlog’imizda hech kim bunday demaydi. Biz buni qabul etmaymiz.
Tushunmadim. Takror so’radim.
— Nega?
— Biz qabul qilmaymiz. Bu yerning barcha aholisi insofli kishilar.
Yana anglamadim. Yirik bir muhabbat nashidasi deb o’ylaganim bu latif qo’shiqning, ajabo, uyat, ayb, nomusga zid keluvchi yomon bir so’zlari bormidi?
Derazaning tashqarisini ko’rsatib:
— Shu qo’shnining qizi qanday, xo’jayin? — dedim.
— Qaysi biri?
— Rada.
— Uni bilmayman, lekin otasi yaxshi odam emas. Cherkovda pop edi. Bir kuni harbiyga ketib qoldi. Velmefcheda o’ldi…
Xayolimda:
Seni sevaman…
Seni sevaman…
deb tarjima qilganim «Nash, nash, Charigrat nash…»ning ma’nosi, shunchalik uyatli edimi, bu odam nomusga zid hisoblayaptimi?
— Uyat so’z bo’lsayam, ayting, azizim, zarari yo’q, xo’pmi? — dedim holi-joniga qo’ymay. Qiziqishim ortib borar edi. Qariya o’ng’aysizlanar, turkcha so’z topolmay qiynalardi.
— Ha, ayting, «Nash, nash» nima degani?
— Anaqa… afandim…
— Nima u?..
— «Bizniki bo’lajak, bizniki bo’lajak!» — degani.
— Nima bizniki bo’lajak?
— Anavi…
— Nima narsa, azizim, ayt…, — deya qiziqdim. Qariya qizarib-bo’zarib ketdi. Terlaganday bo’lib, peshonasini kaftining orqasi bilan artdi. Yerga qaragancha tutila-tutila:
— Cha… Charigrat! — dedi.
— Charigrat nima?
— Istanbul.
— !…
Shunday yomon bo’ldimki, hech narsa deya olmay qoldim. Is bosgan shiftga qaragancha shinelimning tugmalarini o’tkaza boshladim. Jahlim chiqib, oqarib ketganimni, muzlab borayotganimni ko’rgan qariya ham o’lim hukmini eshitayotgan gunohkordek qo’rqa-pisa o’rnidan turdi. Nima deyishimni ham, nima qilishimni ham bilmasdim.
Bizniki bo’lajak, bizniki bo’lajak,
Istanbul bizniki bo’lajak…
Yuragim yirtilib ketgudek zirqiraydi. Tizzalarim og’riydi. Bilaklarim ustida go’yo chumolilar yuradi. Lablarim, yanoqlarim titray boshladi. Mayxonachi qo’rqqanidan yuzimga qaray olmaydi. Chayqalgancha eshik tomon yurdim. Qorong’i zinadan tushar ekanman, ruhimga, vijdonimga kutilmaganda kelib tekkan bir qamchining kishini nobud etuvchi shartillagan ovozini endi aniq-tiniq eshitayotgandek edim:
Nash, nash,
Charigrat nash…
Ha, hech shubhasiz, u men ahmoq, o’zidan boshqa narsani o’ylamaydigan, tushunmaydigan go’rso’xta yosh zobitning hadyasini olgan edi. U maydonchadan birgina menga emas, butun millatimga qaratilgan jasur, metin, azmkor kufri bilan tashakkur bildirardi.
Do’kondan zo’rg’a chiqdim. Mayxonachining gaplari qulog’imga kirmas edi. Havo juda buzuq edi. To’ngdiruvchi, muzday kesuvchi bir shamol esardi. Boshim qizib, vujudim yonardi. Shinel va kitelimning tugmalarini yechib yubordim. Bosh kiyimimni orqaga tashladim. Tik yo’llardan, tor jarlardan, sokin o’rmonlardan yurdim. Yuklarim ortda qolib ketdi. Bo’linmaga yetishdim. Ulardan ham o’tib ketdim. Oh, bu tanho, bu qush uchmas o’rmonlar ichida koshki biror partizanga duch kelsam edi. Koshki, meni o’ldirsalar edi. O’zimga bo’lgan nafratimdan, vijdon azobidan vujudim erib borar edi.
Ayrim atama va so’zlarga izoh
Hikoyada hijriy va milodiy yil hisobi keltirilgan.
Saloniki — Bolqon yarimorolidagi shahar.
«Yangi til» — turk tilining tozaligi uchun kurash olib borgan harakat nomi.
Ibroniycha — eski juhudcha.
Sarvati funun — so’zma-so’z “ilm boyligi». XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiyada shakllangan ma’nfatchilik harakati nomi.
Makedoniya — Bolqon yarimorolidagi o’lka. O’sha vaqtlar Turkiya qo’l ostida bo’lgan.
Babina — Makedoniyadagi qishloq.
Isyonchilar — turklarning hukmronligiga qarshi kurashayotgan makedoniyaliklar ko’zda tutiladi.
Ilmaklar — to’qishda foydalaniladigan asbob.
Ishtil — joy nomi.
Pirbeliche — joy nomi.
Monastir — joy nomi.
Velmefche — joy nomi.
Cheyrek — chorak, turkcha pul miqdori.
Xoch — xristianlik belgisi.
