Нафосат, яхшилик, раҳмдиллик, муҳаббат, гўзаллик, ватанпарварлик, ифтихор, нафрат каби тушунчалар туфайли шеърият пайдо бўлганидай, бу тушунчалар шеърият туфайли улуғвор. Улар шеъриятсиз, шеърият уларсиз мавжуд эмас.

Дунёдаги ҳар бир шоир-ёзувчининг серқирра ижодини тўла намоён этадиган асарлари бор. Алишер Навоийнинг «Хамса»си, Шота ­Руставелининг «Йўлбарс терисини ёпинган паҳлавон» достони, Вилям Шекспирнинг «Қирол Лир» драмаси, Лев Толстойнинг «Уруш ва тинчлик» эпопеяси, Абдулла Қодирийнинг «Ўткан кунлар» романи ана шундай асарлар ­сирасига киради. Шубҳасиз, «Менинг Доғистоним» бадиаси ҳам таниқли авар шоири­ ­Расул Ҳамзатов ижодий баркамоллигини тўла намоён этадиган беназир асар.

Ҳассос шоирнинг Ватан, тил, миллат, одам, халқ, урф-одат ҳақидаги фалсафий мушоҳадалари, пурмаъно шеърлари, фақат ўзигагина хос бадиий ўхшатишлари, топилдиқ, ташбеҳлари, ибратомуз кўрган-кечирганлари, авар, умуман, Кавказ ва жаҳон халқлари ҳаётидан олинган ривоятлар, ҳикоятлар ва ҳикматлар руҳига йўғрилиб кетган. Улар китобхон қалбида Ватанга муҳаббат, миллий қадриятларга садоқат, урф-одатларга ҳурмат туйғуларини уйғотади. Шу боис асарнинг биринчи китоби нашр этилиши билан (1967 йил) китобхонлар ўртасида машҳур бўлиб кетди ва кўплаб жаҳон тилларига таржима қилинди. 1971 йили асарнинг иккинчи китоби нашр этилди.

Истеъдодли шоир Асрор Мўмин бир неча йиллик ижодий изланишлардан сўнг «Менинг Доғистоним» асарини она тилимизга тўлиқ таржима қилди ва асар «Тафаккур» нашриёти ­томонидан яхлит китоб ҳолида нашрга тайёрланди. Ана шу китобдан саралаб олинган ибратли ҳикмат-ибораларни адабиёт ихлосмандлари эътиборига ҳавола қилмоқдамиз.

Расул Ҳамзатов
«МЕНИНГ ДОҒИСТОНИМ» КИТОБИДАН
Асрор Мўмин таржимаси

* * *

Одам тилга кириши учун икки йил кифоя, лекин тилини тийиб туришни ўрганиши учун олтмиш йил керак бўлади.

* * *

Ҳар бир одам болалигидан ўз халқининг вакили бўлиш учун дунёга келганини билиши ва шу шарафли вазифани зиммага олишга ўзини тайёрлаши керак.

* * *

Ҳеч бир ёзувчи фақат ўз миллати қувонч-ташвишлари билан чегараланиб қола олмайди. Унинг қалбини ҳамиша умуминсоний қувонч-ташвишлар ҳам безовта қилади.

* * *

Айримлар ўйлайдики, катта мавзуларга қўл урсам бас, дарҳол буюк бўламан, деб. Аммо буюкликнинг замини оддийликда. Ахир, бир томчи ёмғирда бутун бир селнинг кучи бор.

* * *

Ўткир фикрни жўн ифода этиш, қўзичоқни оч бўрига рўпара қилишдай бир гап.

* * *

Тилни ўрганмасдан шеър ёзишга уринган одам сузишни билмасдан ўзини саркаш дарёга ташлаган телбага ўхшайди.

* * *

Бировнинг отини қанча минма, барибир эгардан тушиб отни эгасига қайтарасан.

* * *

Оилада севги қанча кучли бўлса, соғлом бола туғилиш эҳтимоли шунча кўп.

* * *

Ўтмишга тўппончадан ўқ узсанг, келажак сени тўпга тутади.

* * *

Бургут товуқлар орасида бемалол юраверса, у бургут эмас.

* * *

Яхши иш қилмаган бўлсанг ҳам — яхшилик қилиш ниятинг бўлгани учун ташаккур!

* * *

Ёғочдан қилинган пичоқ қанча чиройли бўлмасин, жўжани ҳам сўя олмайсан.

* * *

Онам бешигимни тебратиб айтган алла қулоғим тагида жарангламаган бирон кун, бирон дақиқа бўлмаган, десам, муболаға эмас. Бу алла менинг барча қўшиқларимни аллалаб улғайтирди.

* * *

Баъзан одамлар миясида фикр бўлгани учун эмас, тилининг учи қичиб тургани учун гапиришади.

* * *

Тоғлик она ҳеч қачон қоидаси бузилган шеърни жигарбандига ўқимайди.

* * *

Одамларнинг тиллари ҳар хил бўлиши мумкин, лекин юраклари бир хил тепса бас.

* * *

Биз Ватанни танламаймиз, чунки Ватан бизни аллақачон танлаб бўлган.

* * *

Ўзга мамлакатлар, ўзга халқлар ҳақида ёзган яхши, агар сен ўзлигингни топиб олган бўлсанг.

* * *

Қўшиқ айтишни ўз уйингда ўрганмаган бўлсанг, уйингдан узоқда қандай ўрганасан?

* * *

Керакли нарсани умринг бўйи изласанг ҳам омад кулган лаҳзадагина топасан.

* * *

Ёзувчи бирор мавзунинг бошини тутар экан, фақат юрак амрига қулоқ солиши лозим.

* * *

Доғистон — менинг муҳаббатим, менинг келажагим, менинг тавбам, менинг ибодатим! Доғистон — ҳаётимнинг мазмуни, барча шеърларимнинг бош мавзуси.

* * *

Албатта, қушлар сайраб туриши керак, лекин уларнинг асосий вазифаси уя қуриш, овқат топиш, полапонларини боқишдир.

* * *

Нафосат, яхшилик, раҳмдиллик, муҳаббат, гўзаллик, ватанпарварлик, ифтихор, нафрат каби тушунчалар туфайли шеърият пайдо бўлганидай, бу тушунчалар шеърият туфайли улуғвор. Улар шеъриятсиз, шеърият уларсиз мавжуд эмас.

* * *

Ким жангга кираётган вақтда оқибатини ўйласа, ботирлик кўрсата олмайди.

* * *

Шеърият ва сафсатабозлик бошқа-бошқа нарса.

* * *

Китобим, сен тантанали қабул маросимларидаги кишиларга ўхшама. Сенда таомилдаги сўзлар эмас, майли, фақат менинг феъл-атворимга хос сўзлар бўлсин.

* * *

Она юртни севиш роҳати, она юртни куйлаб завқланиш роҳати Ҳамзат Садаса ҳаётининг мазмуни эди.

* * *

Ҳамзат Садаса оддий меҳнаткаш эди, қалбида авар халқининг шаъни ва қадриятлари яшарди. У шу фазилатларни пок сақлашни шараф деб билди.

* * *

Шоир — ўз шеърларининг уйи, шоир юраги — шеърият истироҳат қиладиган жой. Умримнинг яхши ва ёмон кунларида ҳам улар менда яшайди. Мен қайда яшайман, бу улар учун муҳим эмас.

* * *

Қаср ҳеч қачон товуқхонани, товуқхона эса ҳеч қачон қасрни эсга солмаслиги керак.

* * *

Дунёда бир-бирига ўхшаш иккита истеъдод бўлмайди, агар бир-бирига ўхшаса истеъдод аталмайди.

* * *

Уруш ҳеч қачон дунёда одамлар сонини кўпайтирмайди, лекин у ердаги қаҳрамонлар сонини оширади.

* * *

Орзулар одамзод умр риштаси узиладиган чегарадан ҳам ўтиб кетади ва асрлар оша учаверади.

* * *

Скрипкани созлаш билан иш битмайди, унда куй чала олиш керак.

* * *

Агар қоғозга ёзилган ҳар бир нарса қўшиққа айланаверганда, одамлар аллақачон оддий сўзларда суҳбатлашишмасди, бир-бирига қараб қўшиқ айтишарди.

* * *

Шалдираган жилға денгизга, ялқов Маккага етиб бормайди.

* * *

Бургут шамолга қарши учади, балиқ оқимга қарши сузади. Шоир ҳам хоҳ қувончли, хоҳ ғамли бўлсин, уйғонган туйғулари асосида шеър ёзади.

* * *

Ёлғон ҳар доим ёлғон, ҳақиқат ҳар доим ҳақиқат. Улар ҳеч қачон арзимас ва улканга ажратилмайди.

* * *

Ёдингда тут, дунёда сенинг овулингдан бошқа жойлар ҳам бор, унутма дунёда сендан бошқа одамлар ҳам яшайди.

* * *

Фақат шоиргина ҳаётни шундай тасвирлай оладики, шеърхонлар уларни ўқиганда ўзлари илгари эътибор бермаган нарсаларни кўради, ёвузликка қарши турган дунё гўзаллигидан, инсон қалби гўзаллигидан ҳайратга тушади.

* * *

Тил халққа бир умрга берилади, уни ўзгартириб ҳам, йўқотиб ҳам бўлмайди.

* * *

Кичкина калит билан катта сандиқларни очиш мумкин.

* * *

Бола туғилаётганда ўзига Ватан танламайди — пешонасига ёзилган жойда дунёга келади.

* * *

Кичкина оғиз ҳам катта гапларни сўзлаши мумкин.

* * *

Уйингни сот, далангни сот, мол-мулкингдан айрил, лекин кимлигингни унутма, одамгарчиликдан чиқма.

* * *

Тошни қушга ур, қуш ўлади, қушни тошга ур, қуш ўлади.

* * *

Одам — фақат атама эмас, — унвон, унвон бўлганда ҳам, жуда юксак унвон. Бу юксак унвонга муносиб бўлиш учун бир умр интилиш керак.

* * *

Номдан улуғ, ҳаётдан азиз нарса йўқ. Уларни қадрла!

* * *

Савол — ниманидир кўзлаб отилган ўқ. Жавоб — нишонга теккан ўқ.

* * *

О, она тилида ўйлаётган ва куйлаётган одамлар! Сизга ҳам ташаккур!

* * *

Ҳамиша оналар гўзал, оналар айтган қўшиқлар гўзал.

* * *

Агар беланчаклар узра аллалар айтилмаганда, эҳтимол, дунёда бошқа қўшиқлар яратилмасди.

* * *

Оналар — дунёнинг энг биринчи шоирлари!

* * *

Оналар алласи — одамзод яратган қўшиқларнинг ибтидоси.

* * *

Қўшиқ юракда яралади, юрак уни тилга беради, тил эса одамларнинг юрагига етказади, одамларнинг юракларида асрлардан асрларга ўтади.

* * *

Шеър шундай бўлиши керакки, уни ҳеч тортинмай онангга, қизингга, синглингга ўқий олгин.

* * *

Марднинг бошига қандай синов тушмасин, у шикоят қилишга, ё кўз ёш тўкишга ҳаққи йўқ.

* * *

Ўзинг билган нарсалар ҳақида ёз. Билмаган нарсаларингни бошқа китоблардан ўқи.

Dunyodagi har bir shoir-yozuvchining serqirra ijodini to‘la namoyon etadigan asarlari bor. Alisher Navoiyning «Xamsa»si, Shota ­Rustavelining «Yo‘lbars terisini yopingan pahlavon» dostoni, Vilyam Shekspirning «Qirol Lir» dramasi, Lev Tolstoyning «Urush va tinchlik» epopeyasi, Abdulla Qodiriyning «O‘tkan kunlar» romani ana shunday asarlar ­sirasiga kiradi. Shubhasiz, «Mening Dog‘istonim» badiasi ham taniqli avar shoiri­ ­Rasul Hamzatov ijodiy barkamolligini to‘la namoyon etadigan benazir asar.

Hassos shoirning Vatan, til, millat, odam, xalq, urf-odat haqidagi falsafiy mushohadalari, purma’no she’rlari, faqat o‘zigagina xos badiiy o‘xshatishlari, topildiq, tashbehlari, ibratomuz ko‘rgan-kechirganlari, avar, umuman, Kavkaz va jahon xalqlari hayotidan olingan rivoyatlar, hikoyatlar va hikmatlar ruhiga yo‘g‘rilib ketgan. Ular kitobxon qalbida Vatanga muhabbat, milliy qadriyatlarga sadoqat, urf-odatlarga hurmat tuyg‘ularini uyg‘otadi. Shu bois asarning birinchi kitobi nashr etilishi bilan (1967 yil) kitobxonlar o‘rtasida mashhur bo‘lib ketdi va ko‘plab jahon tillariga tarjima qilindi. 1971 yili asarning ikkinchi kitobi nashr etildi.

Iste’dodli shoir Asror Mo‘min bir necha yillik ijodiy izlanishlardan so‘ng «Mening Dog‘istonim» asarini ona tilimizga to‘liq tarjima qildi va asar «Tafakkur» nashriyoti ­tomonidan yaxlit kitob holida nashrga tayyorlandi. Tez orada kitobxonlar qo‘liga yetib ­boradigan ana shu kitobdan saralab olingan ibratli hikmat-iboralarni adabiyot ixlosmandlari e’tiboriga havola qilmoqdamiz.

Rasul Hamzatov
«MENING DOG’ISTONIM» KITOBIDAN
Asror Mo’min tarjimasi

* * *

Odam tilga kirishi uchun ikki yil kifoya, lekin tilini tiyib turishni o‘rganishi uchun oltmish yil kerak bo‘ladi.

* * *

Har bir odam bolaligidan o‘z xalqining vakili bo‘lish uchun dunyoga kelganini bilishi va shu sharafli vazifani zimmaga olishga o‘zini tayyorlashi kerak.

* * *

Hech bir yozuvchi faqat o‘z millati quvonch-tashvishlari bilan chegaralanib qola olmaydi. Uning qalbini hamisha umuminsoniy quvonch-tashvishlar ham bezovta qiladi.

* * *

Ayrimlar o‘ylaydiki, katta mavzularga qo‘l ursam bas, darhol buyuk bo‘laman, deb. Ammo buyuklikning zamini oddiylikda. Axir, bir tomchi yomg‘irda butun bir selning kuchi bor.

* * *

O‘tkir fikrni jo‘n ifoda etish, qo‘zichoqni och bo‘riga ro‘para qilishday bir gap.

* * *

Tilni o‘rganmasdan she’r yozishga uringan odam suzishni bilmasdan o‘zini sarkash daryoga tashlagan telbaga o‘xshaydi.

* * *

Birovning otini qancha minma, baribir egardan tushib otni egasiga qaytarasan.

* * *

Oilada sevgi qancha kuchli bo‘lsa, sog‘lom bola tug‘ilish ehtimoli shuncha ko‘p.

* * *

O‘tmishga to‘pponchadan o‘q uzsang, kelajak seni to‘pga tutadi.

* * *

Burgut tovuqlar orasida bemalol yuraversa, u burgut emas.

* * *

Yaxshi ish qilmagan bo‘lsang ham — yaxshilik qilish niyating bo‘lgani uchun tashakkur!

* * *

Yog‘ochdan qilingan pichoq qancha chiroyli bo‘lmasin, jo‘jani ham so‘ya olmaysan.

* * *

Onam beshigimni tebratib aytgan alla qulog‘im tagida jaranglamagan biron kun, biron daqiqa bo‘lmagan, desam, mubolag‘a emas. Bu alla mening barcha qo‘shiqlarimni allalab ulg‘aytirdi.

* * *

Ba’zan odamlar miyasida fikr bo‘lgani uchun emas, tilining uchi qichib turgani uchun gapirishadi.

* * *

Tog‘lik ona hech qachon qoidasi buzilgan she’rni jigarbandiga o‘qimaydi.

* * *

Odamlarning tillari har xil bo‘lishi mumkin, lekin yuraklari bir xil tepsa bas.

* * *

Biz Vatanni tanlamaymiz, chunki Vatan bizni allaqachon tanlab bo‘lgan.

* * *

O‘zga mamlakatlar, o‘zga xalqlar haqida yozgan yaxshi, agar sen o‘zligingni topib olgan bo‘lsang.

* * *

Qo‘shiq aytishni o‘z uyingda o‘rganmagan bo‘lsang, uyingdan uzoqda qanday o‘rganasan?

* * *

Kerakli narsani umring bo‘yi izlasang ham omad kulgan lahzadagina topasan.

* * *

Yozuvchi biror mavzuning boshini tutar ekan, faqat yurak amriga quloq solishi lozim.

* * *

Dog‘iston — mening muhabbatim, mening kelajagim, mening tavbam, mening ibodatim! Dog‘iston — hayotimning mazmuni, barcha she’rlarimning bosh mavzusi.

* * *

Albatta, qushlar sayrab turishi kerak, lekin ularning asosiy vazifasi uya qurish, ovqat topish, polaponlarini boqishdir.

* * *

Nafosat, yaxshilik, rahmdillik, muhabbat, go‘zallik, vatanparvarlik, iftixor, nafrat kabi tushunchalar tufayli she’riyat paydo bo‘lganiday, bu tushunchalar she’riyat tufayli ulug‘vor. Ular she’riyatsiz, she’riyat ularsiz mavjud emas.

* * *

Kim jangga kirayotgan vaqtda oqibatini o‘ylasa, botirlik ko‘rsata olmaydi.

* * *

She’riyat va safsatabozlik boshqa-boshqa narsa.

* * *

Kitobim, sen tantanali qabul marosimlaridagi kishilarga o‘xshama. Senda taomildagi so‘zlar emas, mayli, faqat mening fe’l-atvorimga xos so‘zlar bo‘lsin.

* * *

Ona yurtni sevish rohati, ona yurtni kuylab zavqlanish rohati Hamzat Sadasa hayotining mazmuni edi.

* * *

Hamzat Sadasa oddiy mehnatkash edi, qalbida avar xalqining sha’ni va qadriyatlari yashardi. U shu fazilatlarni pok saqlashni sharaf deb bildi.

* * *

Shoir — o‘z she’rlarining uyi, shoir yuragi — she’riyat istirohat qiladigan joy. Umrimning yaxshi va yomon kunlarida ham ular menda yashaydi. Men qayda yashayman, bu ular uchun muhim emas.

* * *

Qasr hech qachon tovuqxonani, tovuqxona esa hech qachon qasrni esga solmasligi kerak.

* * *

Dunyoda bir-biriga o‘xshash ikkita iste’dod bo‘lmaydi, agar bir-biriga o‘xshasa iste’dod atalmaydi.

* * *

Urush hech qachon dunyoda odamlar sonini ko‘paytirmaydi, lekin u yerdagi qahramonlar sonini oshiradi.

* * *

Orzular odamzod umr rishtasi uziladigan chegaradan ham o‘tib ketadi va asrlar osha uchaveradi.

* * *

Skripkani sozlash bilan ish bitmaydi, unda kuy chala olish kerak.

* * *

Agar qog‘ozga yozilgan har bir narsa qo‘shiqqa aylanaverganda, odamlar allaqachon oddiy so‘zlarda suhbatlashishmasdi, bir-biriga qarab qo‘shiq aytishardi.

* * *

Shaldiragan jilg‘a dengizga, yalqov Makkaga yetib bormaydi.

* * *

Burgut shamolga qarshi uchadi, baliq oqimga qarshi suzadi. Shoir ham xoh quvonchli, xoh g‘amli bo‘lsin, uyg‘ongan tuyg‘ulari asosida she’r yozadi.

* * *

Yolg‘on har doim yolg‘on, haqiqat har doim haqiqat. Ular hech qachon arzimas va ulkanga ajratilmaydi.

* * *

Yodingda tut, dunyoda sening ovulingdan boshqa joylar ham bor, unutma dunyoda sendan boshqa odamlar ham yashaydi.

* * *

Faqat shoirgina hayotni shunday tasvirlay oladiki, she’rxonlar ularni o‘qiganda o‘zlari ilgari e’tibor bermagan narsalarni ko‘radi, yovuzlikka qarshi turgan dunyo go‘zalligidan, inson qalbi go‘zalligidan hayratga tushadi.

* * *

Til xalqqa bir umrga beriladi, uni o‘zgartirib ham, yo‘qotib ham bo‘lmaydi.

* * *

Kichkina kalit bilan katta sandiqlarni ochish mumkin.

* * *

Bola tug‘ilayotganda o‘ziga Vatan tanlamaydi — peshonasiga yozilgan joyda dunyoga keladi.

* * *

Kichkina og‘iz ham katta gaplarni so‘zlashi mumkin.

* * *

Uyingni sot, dalangni sot, mol-mulkingdan ayril, lekin kimligingni unutma, odamgarchilikdan chiqma.

* * *

Toshni qushga ur, qush o‘ladi, qushni toshga ur, qush o‘ladi.

* * *

Odam — faqat atama emas, — unvon, unvon bo‘lganda ham, juda yuksak unvon. Bu yuksak unvonga munosib bo‘lish uchun bir umr intilish kerak.

* * *

Nomdan ulug‘, hayotdan aziz narsa yo‘q. Ularni qadrla!

* * *

Savol — nimanidir ko‘zlab otilgan o‘q. Javob — nishonga tekkan o‘q.

* * *

O, ona tilida o‘ylayotgan va kuylayotgan odamlar! Sizga ham tashakkur!

* * *

Hamisha onalar go‘zal, onalar aytgan qo‘shiqlar go‘zal.

* * *

Agar belanchaklar uzra allalar aytilmaganda, ehtimol, dunyoda boshqa qo‘shiqlar yaratilmasdi.

* * *

Onalar — dunyoning eng birinchi shoirlari!

* * *

Onalar allasi — odamzod yaratgan qo‘shiqlarning ibtidosi.

* * *

Qo‘shiq yurakda yaraladi, yurak uni tilga beradi, til esa odamlarning yuragiga yetkazadi, odamlarning yuraklarida asrlardan asrlarga o‘tadi.

* * *

She’r shunday bo‘lishi kerakki, uni hech tortinmay onangga, qizingga, singlingga o‘qiy olgin.

* * *

Mardning boshiga qanday sinov tushmasin, u shikoyat qilishga, yo ko‘z yosh to‘kishga haqqi yo‘q.

* * *

O‘zing bilgan narsalar haqida yoz. Bilmagan narsalaringni boshqa kitoblardan o‘qi.