«Алишер Навоий» драмаси икки ҳамкор муаллифнинггина эмас, академик театр, қолаверса умум ўзбек саҳна санъати, унинг мухлислари бахти ва қувончи, умри боқий мумтоз томошаси бўлиб қолди. Саҳифада  1948 йилда Ўзбек академик театрида таниқли ўзбек режиссёри Маннон Уйғур саҳналаштирган спектаклнинг 1959 йили ёзиб олинган радиовариантини тинглашингиз мумкин.

ИЗЗАТ СУЛТОН ВА УЙҒУННИНГ
«АЛИШЕР НАВОИЙ» ДРАМАСИ ҲАҚИДА
Т.Турсуновнинг «Ўзбек театри тарихи» китобидан парча

Иззат Султон адабиёт назариётчиси бўлиши билан бирга бадиий ижодда ҳам имкони катта адиб эди. Шу сабаб бўлса керак драма сирларини бу билимдони шоир Уйғун билан бошланган ҳамкорлиги юксак даражасидаги «Алишер Навоий тарихий драмасини дунёга келиши билан якун топади.

Иззат Султон бир умр ўша ҳамкорлик даврини эслаб, «ўша кезлари Уйғуннинг бу борадаги истеъдоди айни қайнаган, авжига чиққан паллалар эди», — деб, мамнуният билан эсларди. Шу билан бирга «пьеса ўз даврининг асари бўлган, қанча қисташмасин, биз унга қайта қалам урмаймиз» дер, замонасозлик туфайли лат еган мавзу, тарихий тимсолларни эзилиб эътиборда тутган драматург.

«Алишер Навоий» икки ҳамкор муаллифнинггина эмас, академик театр, қолаверса умум ўзбек саҳна санъати, унинг мухлислари бахти ва қувончи, умри боқий мумтоз томошаси бўлиб қолди. Ундаги Алишер Навоий ва Гули диолог ва монологлари Ҳамлетнинг «Ё ўлиш, ё қолиш», Отеллонинг «Қораманми, мен», «Сорлочиним» монологлари сингари, балки уларданда бошқачароқ таъсир кучи билан саноқсиз муҳлислари дилларидан ўрин олди. Тилдан тилга кўчиб, ёд бўлиб кетди. Ана шу ёд бўлиб кетишнинг боиси, асар боқийлигининг таъсир кучида эди. Мазкур синоат томошабин, ўқувчи айниқса ижрочиларга Навоий нафаси, унинг шеърият даҳосига якинлик, шоир сиймосини тасаввурларида жонлантириш имконини берди. Пираварди ана шу сеҳр Навоий ва Гулининг дастлаб суҳбат диолог, айниқса саккизинчи — Астробод саҳнасидаги Навоий монологида аник ва равшан сезилади:

Навоий
(ўқийди)

Э, насими субҳ, аҳволим дилоромимга айт!
Зулфи сунбул, юзи гул, сарви гуландомимга айт!
Ком талху, бода захру, ашк гулгун бўлғонин.

Гули
(пайдо бўлади, Навоий тинглайди. Сўнг илова қилади)

Лаъли рангин, лабзи ширин, шўх худ комимга айт.

Навоий

Кўзимнинг нури кел, тоза гулим кел!
Кўнгил боғида сайроқ булбулим кел!

Гули

Кўриб гулзор ичида сизни ёлғиз,
Сўроқсиз, индамай, мен беҳаё киз,
Кечиргайсиз, келишга журъат этдим

Навоий

Кўнгил армони кел! Мақсадга етдим.

ёки Астробод саҳнасида кўшни боғдан, тунда бир қизни Навоийнинг «Ўн саккиз минг олам ошиби агар бошиндадур, не ажаб чун сарв нозим ўн саккиз ёшиндадур” кўшиғига жавобан пьесадаги Навоийнинг машҳур монологи янграйди:

Куй! Ғазал!.. Оҳ!.. Қайтадан тирнар ярамни,
Тағин эслатди у машъум харамни…

«Фақат бир илтимос:  кўркам чаманда,
Очиб гулғунчалар этганда ханда,

Жувонмарг ғунчани ҳам эсла, ёд эт!
Унутма, доимо руҳимни шод эт!»

Унутмайман сени токим  тирикман,
Сени жон ўрнида сақлар тирик тан.

Ҳамон калбимга сен илҳом солурсен,
Менинг шеърим билан мангу қолурсен.

Сенга беш бебаҳо ҳайкал қурур мен.
Гаҳи Ширин, гаҳи Лайли бўлиб сен,

Яшарсен доимо достонларимда…
Хазонсиз гул бўлиб бўстонларимда…

Мен эрсам, ғам билан йиғлаб кетармен,
Сенинг ишқинг билан танҳо ўтармен…

Мазкур монолог ва диологларда муаллифлар, хусусан юқорида Иззат Султон таъкидлаганидек Уйғуннинг шеър санъатини сеҳргарлиги туфайли туғилган мисралари буюк шоир байтларига уланиб Навоийнинг монологига айланганидан актёр илхом ва куч олса, томошабин шавку-завққа ғарқ, бўларди. Бу ҳолат чинакамига бадиият намунаси эди. Шунингдек драмада наср билан битилган тимсолларнинг гап-сўзларидан тортиб, хатти-ҳаракатларини белгиловчи саҳналаргача пухта, ихчам, мазмундор ишланган.

***

Уйғун ва Иззат Султоннинг 1942 йилда ёзилган бу пьесаси театр ишга киришган санадан бошлаб, 1945 йилги биринчи премьерасигача турли тафтиш, текширувлардан ўтказилиб, илк бор тамошабинга кўрсатилган. Аввалига спектакл “ўтмушни идеаллаштириш” айби билан тўхтатилиб қўйилди. Ниҳоят Алишер Навоийнинг беш юз йиллик юбилейи шарофати билан, айрим зўраки таҳрирлардан кейин 1948 йили мунтазам ижро этиш учун театр репертуарига киритилди.

Спектаклда Алишер Навоий ролини аввал Аброр Ҳидоятов, кетма-кет Олим Хўжаев, Гули ролини Сора Эшотўраева, Ҳусайн Бойқаро ролини Лутфилла Назруллаев, бош вазир Мажиддин ролини Обид Жалилов, Мансур ролини Саъди Табибуллаев ижро этишди.

“Алишер Навоий” спектакли Маннон Уйғурни умри давомида тинимсиз олиб борган изланишларининг давоми, маълум даражада якуни ҳам бўлди. Бу изланишлар унгагина хос режиссура маданияти, тимсоллар талқинида миллийлик, тил, нутқ санъатининг соф, равон, таъсирчан қудратини тўлуқ намоён бўлиши сингари амалларда ўз ифодасини топди.

ОЛИМ ЗАКОВАТИ, САНЪАТКОР МАҲОРАТИ
Киношунос Ҳамидулла Акбаровнинг
олим ва драматург Иззат Султон билан суҳбатидан

Мулоқот дамлари Иззат аканинг хонадонида — жавонга меҳр ила терилган ранг-баранг муқовали китоблар орасида, Академик драма театримизнинг Эски Жўвадаги аввалги биносида, ёзувчилар уюшмасининг катта залида, киночилар уйининг эски ва янги биноларида, киностудияда, бир гал эса «Москва» меҳмонхонасининг гавжум фойесида, унинг ёнгинасидаги майдон атрофидаги айланма йўлкада ўтган эди. Бу суҳбатлардан айрим ўринларини тақдим этаман.

— «Навоий» пьесаси ва киносценарийсининг ёзилишида диалогларнинг шеърий мисралар билан берилиш таклифи сизга тегишлими ёки шоир Уйғунгами?

— Дастлаб пьесада фақат Навоийнинг ғазаллари ўқиладиган саҳналар мавжуд эди. Бошқа ўринларда — диалогда шеър ўлчовлари, ритмини сақлаб қолишга интилиш бўлмаган. Фабулани чизиб, воқеалар тизимини аниқ белгилаб олганмиз. Мазкур саҳналар мазмуни, характерлар тўқнашуви диалог қурилиши, монологнинг тузилишини белгилаб бергандек эди. Шу тарзда асар ёзиб бўлингач, ҳамроҳим Уйғун уни театрга топшириш ниятида бўлди. Мен эътироз билдирдим. Диалог бу тарзда ёзиладиган бўлса, менга шерик муаллиф керак эмас эди. Ўзим ёзаверар эдим. Шеърнинг оҳанги, жарангдор улуғворлиги пьесанинг, келажакда спектаклнинг салобатию маҳобатини оширади, деб туриб олдим. Уйғун ҳеч унамади. Мен ҳам пьесани бу ҳолда театрга топширишга рози бўлмадим. Маннон Уйғур матнга эътибор қилишини, муаллиф меҳнатини қадрлашини, пьесага ўзгартиш киритмасдан уни режиссураси билан бойитишга уринишини мазкур саҳна асари пойдеворининг фазилатларини спектаклда сақлаб қолиш, уларни ижро, сўз ва бошқа овоз воситалари ва тасвир ёрдамида яққол кўрсата олишини билардим. Шу боис пьесадаги диалогларнинг бўғинлар сони ҳамда жойланишига аҳамият бериш зарур эди. Уйғун кўп баҳслардан кейин таклифимни қабул қилди. Пьеса йигирма икки кунда ёзилган бўлса, унинг шеърий ифодаси йигирма кунда тайёр бўлди. Ритмга солинган проза ва шеърий мисралар пьесага кирди. Пировардида, ижод маҳсулидан Уйғун ҳам, мен ҳам мамнун бўлдик. Эслаб кўринг, шоирнинг фикрдош ҳамроҳларига персонажларнинг тили билан таъриф берилади:

Ўзи қулваччаю, идроки юксак
Шу важдан яқиндир
Шоирга у сак.

Бу фикрнинг насрий ифодасини персонажлардан бирининг оғзига «солиб қўйсак», талаффуз эттирсак, фақат кулгига сабаб бўлардик. Табиат оғушидаги Навоий кўклам кунларда севикли ёрини эслайди:

Гулимнинг қабрига эккан чечаклар
Очилгандир бу чоғ оҳим печаклар, —

деб узун монологига лирик, бироз мунгли тус беради, сўнгги сатрларда эса Гулига бўлган садоқатини билдиради:

Гаҳи Ширин, гаҳи Лайли бўлиб сен,
Яшарсен доимо достонларимда…
Хазонсиз гул бўлиб бўстонларимда…

Ягона севгисига умрбод содиқ қолган қаҳрамонимиз — шоир, ишқ куйчиси Мир Алишер бадарға этилиб, дўстларидан ажралиб Астрободда юрганида шундай сўзларни айтиши бизга маъқул кўринди.

— Иззат Отахонович, сиз тилга олган бадарға этилиш, «зада бўлган қушлардек саройни тарк этган дўстлар», икки тарихий шахс ўртасидаги конфликт ривож топиб бориши, асарингизнинг финал қисмида шоир саройни, Султон Ҳусайнни тарк этиши тарихий ҳақиқатга зид эмасми? Ўша кўринишлар ўтган асрнинг 40-йилларида ҳукм сурган мафкуранинг таъсирида, тазйиқ остида ёзилмаганми?

— Тазйиқ ҳам бўлган. «Навоий» сценарийсининг муҳокамасига партия органлари «ишончли вакиллари»ни юбориб, «Навоийдан айб топинг», «Султон Ҳусайн билан шоир Навоий адоватда бўлганини кўрсатинг» деган талабларни ҳам қўй­ганлар. Бизга Бобур таърифи ёрдам бергандек кўринган эди. «Бобурнома» муаллифи Ҳусайн Бойқаронинг кайф-сафога берилганини қайд этгани маълум.

— Бошқа манбаларга мурожаат этмадингизми?

— Кейинчалик билсак, Бобур бир гал Султон Ҳусайнга мурожаат этиб, ёрдам сўраганида, илтимос бажо келтирилмаган экан. Сабаби — илтимос қондирилганида Алишернинг дўсти Ҳусайн Бойқаро бошқа йирик шахс, катта давлат ҳукмдори билан тотув муносабатларини сақлаб қололмас экан. Яна бир маълумот бизга — пьеса муаллифларига, биз илгари сурган контсепциясига мос келмаса-да, айтай: Навоий қазо қилганида Ҳусайн Бойқаро шоҳона либосларини ечиб, оддий тўн кийиб, уч кечаю уч кундуз дўстининг хонадонида бел боғлаб турган. Таъзия­га келганларни ўзи кутиб олган.

— «Навоий» сценарийси «Мосфилм» киностудиясида ҳам муҳокама қилинганидан хабардормисиз? У ерда кўп танқидий мулоҳазалар айтилган экан.

— Бизни — Уйғун иккимизни таклиф этишмаган. Муҳокама қандай ўтганини режиссёр Комил Ёрматовнинг қисқагина ҳикоясидан биламиз.

— Ўтган асрнинг 30-40-йилларида чоп этилган газеталарни варақлаганимизда ўша кенгашда айтилган фикрларнинг баёнини ҳам учратдик. «Мосфильм»нинг бадиий раҳбари Сергей Эйзенш­тейн (ўша пайтда) «Навоий» фильми учун ишланган эскизларни кўриб, оқил маслаҳатлар берган. Ҳирот деворлари, расадхона кўриниши ҳақида илмий фикр билдирган.

Аммо, сценарийдан ўрин олган Навоий ва Гули сюжети ривож топишига доир фикрлари у қадар ҳаққоний эмас. Адолат юзасидан тан олиш керак: бу эпизодлар (сценарийда ҳам, филмда ҳам) адабиёт, ижро, режиссура нуқтаи назаридан таҳлил қилинганида талабга жавоб бермайди.

Лекин Сергей Михайлович — Шарқ маданияти билимдони, Фирдавсий, Навоий, Жомий, Камолиддин Беҳзод мактабини юксак қадрлаган олим ва санъаткор ўша муҳокамада «Ҳусайн ва Навоий ўртасидаги конфликтни кучайтириш керак» деб фикр юритишидан таажжубландим. Бу ўринда у тарихий ҳақиқатга риоя қилиш ҳақида эмас, кўпроқ собиқ иттифоқ мафкураси ҳамда кучли тарихий шахсларнинг ўзаро тўқнашуви тафсилотлари томошабинни қизиқтириши ҳақида ўйлаганмикин?

Эйзенштейн ҳам назорат остида бўлган. Уни кўп танқид қилишган, икки фильмини «комиссия» қабул қилмаган. Кейин у хатоларини бўйнига олиб, тавба-тазарру қилгани маълум. Балки у ўз мулоҳазаларида тарихий тамойилларга риоя қилмаганига сабаб шумикин?

— Эйзенштейн «Александр Невский», «Иван Грозний» филмларида тарихийлик, ҳаққонийлик талабларини ёдда сақлаган. Бизнинг маданиятимизни ҳам қадр­лаган. 1939 йили Эйзенштейн Ўзбекистонга келиб, кўп манбаларни ўрганган. Унинг филмларидан ҳайратга тушган, ёзган тадқиқотларини кўп ўрганган эдим. Бир куни олим, қаламкаш дўстларим билан суҳбат қураётган европалик бир кишини кўрдим. Эйзенштейн билан учрашиб турганимни билмаган эканман. У киши ўшанда ўзбек зиёлисининг мулоҳазаларини диққат билан тинглади. Бир неча тилни биладиган, жаҳонни кезган, маш­ҳурликда тенги йўқ Эйзенштейн сўзлашни эмас, кўпроқ тинглашни, илмий ахборот олишни ёқтирар экан. Мирзо Улуғбек, унга замондош бўлган мусаввирларни чуқур ўрганганини ўша суҳбатда сезган эдим. Бизнинг сценарийни у пайтда ўқимаган бўлиши мумкин.

— Иззат ака, қаранг-а, тилларни ўзлаштириб, дунё кезган Сергей Михайлович хато қилгану Андижонда туғилиб, ҳатто рус тилини ва лотин ёзувини билмаган буюк актёр Асад Исматов Ҳусайн Бойқа­ронинг талқинида ҳақиқатга жуда яқин бўлган. Бу роль унга топширилганида, кирилл ёзувида чоп этилган «Навоий» стсенарийсидаги ўзига, яъни Султон Ҳусайнга тегишли матнни эски ўзбек алифбосига риоя қилган ҳолда кўчириб олган.

Иззат Отахонович кейинги йиллардаги суҳбатларимизда босиб ўтган йўлга назар ташлар, бугунги кунни кечагиси билан қиёс қилар, қатъий тарзда:

— Тоталитар тузум даврида кўп қон тўкилди. Буни кечириб бўлмайди. Биргина Қўқон мухториятидаги қирғинни олинг. Даҳшат бўлган… Эндиликда ҳурриятни эскириб қолган услублар, шакл­лар кўмагида таърифлаб бўлмайди. Икки жараён бир-бири билан боғлиқ бўлиши зарур кўринади: ўзимизни ҳам, қаҳрамонимизни ҳам тарбиялаш йўлидан бориш зарур, деб биламан.

Бундай мулоҳазаларини эҳтирос билан айтаётганида илиққина ижодхоналари бўйлаб юрар, китоблар жавонидан гоҳ у асарни, гоҳ бунисини олиб варақлар, нималарнидир изларди. Бизни кузатаётганида ҳам яқиндагина яшириб, ҳеч кимга айта олмаган гапларини баралла айтар, кўнгил армонини билдирар эди.

— Иззат Отахонович, ўзбек зиёлиси ҳаёти, машаққатли фаолиятига бағишланган пьесангизда актёрлар, айниқса, Олим Хўжаев яйраб ижод этганини кўрдим. Лекин асарингизга жуда жўн, томошабинни йиғлатиши кўзда тутилиб киритилган мелодраматик сюжет мени ажаблантирди. Онанинг бевақт қазо қилишига номард фарзанд сабабчи бўлиб чиқади: у йиллар давомида яшириб келган бир дори кўп қатори онасига ҳам насиб этмайди. Фурсат бой берилганидан оила армонда қолади… Саҳнада ҳам, томоша залида ҳам кўз ёши тўкилади… Бу саҳна пьесанинг руҳига ёт кўринади. Бундай йиғлоқи кўриниш кўнгли бўш томошабинни назарда тутиб ёзилгандек гўё.

Муаллиф гапимни бўлмай, кулимсираб тинглади. Нималарнидир дафтарчасига ёзиб қўйди. Сўнгра шошмай сўз бошлади:

— «Имон» пьесаси «Дружба народов» журналида чоп этилди. Шунда асарнинг рус тилидаги вариантини яна бир ўқиб кўрдим. Сиз «мелодраматик, сентиментал сюжет» деганингиз менга ҳам ёқмагандек бўлди. Ҳали бир қарорга келиб улгурмаганимда ўша журнал таҳририятидан қўнғироқ қилиб, кўп илиқ сўзлар айтишди. Мен гумонимни айтдим: ўша саҳнани қисқартирайми, қайта ёзайми? — деб маслаҳат сўрадим. «Зачем будете разрушат конструкцию?!» деб қисқагина жавоб беришди. Театр эса «Тегманг пьесага, айниқса, ўша кўзёшига сабабчи бўладиган саҳнага» деб туриб олди. «Шундай вазият, ҳолат, сюжет кескин ўзгариши актёрга ҳам жуда қўл келади», дея кўндиргандек бўлишди.

Бундай ахборотдан қониқмаганимни сезган пьеса ижодкори савол берди:

— «Сен етим эмассан» филмида сентиментал оҳанг йўқми?! Бор! Жуда кўп. Нега бу ҳақда ёзмадингиз? «Экран» журналида босилган тақризингизни ўқидим. Москвада чоп этганингиз яхши бўлибди. Бизда ҳам дурустгина фильмлар борлигини билиб қўйишсин.

— Сентименталлик, аввало, Икром Акбаровнинг ўша фильмга ёзган мусиқасида баралла янграган. Сценарийда ҳам маъюс оҳанг мавжуд. Лекин сизнинг стсенарийларингиз заминида пайдо бўлган икки бадиий филмни кўриб, актёрлар билан суҳбатлашиб, таажжубга келганимни ҳам айтай. «Фидо­йи»нинг иккинчи пландаги қаҳрамонларини жуда беўхшов, бадбашара бир тарзда тасвирланганининг сабаблари нимада?..

Иззат ака дарҳол жавоб берди:

— Режиссёр Зоҳид Собитов шундай типажларни, яъни ташқи қиёфаси ролларга мос келганларни изларди. Кўпинча кўркамликдан йироқ кишиларни топиб, пардозхонада ўзига маъқул бўлган портрет чизгиларини янада бўрттириб суратга оларди. Мен муаллиф сифатида эътироз билдирар эдим. Шунда режиссёр «У вас главный герой чертовски красив. Этого достаточно» деб жавоб берарди. Бош ролни театр ва кино актёри Тўғон Режаматов ўйнаган эди.

— Абдулла Қодирийнинг иккинчи пландаги қаҳрамонлари Зиё шоҳичи («Ўтган кунлар») ёки Султоналини («Меҳробдан чаён») шу тарз­да — бесўнақай, беўхшов тарзда кўрсатиш мусаввирни ва режиссёрнинг ҳаёлига ҳам келмасди. Чунки уларнинг кўринишлари, лирик-психологик портретлари қаламга олинган, китобхонга етиб борган. Сценарийда ҳам шундай бўлиши талаб этилади. Негадир ёзувчи кино асарини ёзаётганида кинематографик тафсилотларга эътибор бермайди. Масалан, сизнинг «Сенга пешвоз» сценарийингиз қаҳрамони — қишлоқ ўқитувчиси Малоҳатнинг либоси унинг маданият даражаси, бадиий диди, атроф-муҳит, ҳамқишлоқларнинг яшаш тарзига мос бўлиши керак эди. Бу ролга таклиф этилган актриса (О.Норбоева)га қундуз ёқали оппоқ палто кийгизишган. Актриса кула-кула ўша дамлар ҳақида ҳикоя қилиб берди: «Қишлоқда ўсган, ўша ерда эндигина ўқитувчилик қила бошлаган менинг қаҳрамоним бундай кийиниб юра олмайди, ахир! Тоза, лекин одмироқ, қишда лой, ёзда чанг кўчалар, ҳаттоки ҳамқишлоқлар, ўқитувчилар назарда тутилиб танланган кийим унга ярашади», деб кўп баҳслашдим. «Йўқ, сиз ўқитувчисиз, севикли ёрингиз (Комил — артист
М.Орипов) архитектор бўлгани учун ҳам биз фалонча пулга тайёрлаган палтони кийиб суратга тушасиз, деб туриб олдилар. Кўнмадим. Фильмни ярми суратга олиб бўлингани сабабли шартимни қабул қилишга мажбур бўлдилар.

Суҳбатдошим бетакаллуф киночилардан гина қилгандек бўлди:

— Режиссёр ва ёрдамчиларининг зўравонлиги бу. Мен персонажимни бундай оппоқ, қундуз ёқали палтода тасаввур эта олмайман. У қанча ўқимасин, қанчалик севмасин, севилмасин, барибир, ўша давр қишлоғининг муҳити, таомилини ёшлигидан танасига сингдириб олган. Бу ҳолни яхши актёр сезиб турадими, дейман-да?..

— Ҳа, Шукур Бурҳонов ҳам «Ер фарзанди» филмида бош қаҳрамон роли устида ишлаганида «Қаҳрамоним Ялангтўшнинг қалин тўрдан тикилган тўни Самарқанд музейида сақланади. Ўшани авайлаб олиб келинглар. Кияман, суратга оласизлару, дарҳол жойига олиб бориб қўясизлар, деб шарт қўйган, — деб Иззат аканинг гапларини маъқулладим. Сўнгра бир-икки тафсилотни келтирдим. — «Самарқандга бориб келдик. Сиз айтган тўн 70-80 йил сандиқда ётавериб, шаклини йўқотиб, иплари чирий бошлаб қўлга тегса, титилиб кетадиган даражага келиб қолибди. Келинг, худди ўшанга ўхшаш либос тиктирайлик», — деб таклиф киритган режиссёр ёрдамчисига Шукур ака «Ялангтўш ҳолатига киришимни хоҳласангиз ўша тўнни кийишим керак. Йўқса, бошқа актёрни топинг. Ўйнамайман», деб сўзини ўтказган.

— Демак, бу ўринда ҳам сценарий кенгайтирилган. Тўннинг «асл нусхаси»ни кийган актёр қаҳрамонининг ўйларини, ташқи қиёфасига бўлган муносабатини, либос танламаганини (ёки либосга талабчанлик қилганини) тасаввур этиши учун ўзи қулай шароит яратган. Сценарий тўлдирилган. Бадиий талқин йўли мукаммаллашиб борган.

— Бундан сценарий фильм яратилиши даврида ўзгаради, тўлдирилади, қайта ёзилади, бинобарин, унинг дастлабки шакли мукаммал бўлиши шарт эмас, деган хулоса келиб чиқмаслиги керак. У студияда ишлаб чиқаришга туширилишига қадар бадиий асар сифатида қизиқиб ўқилиши, кино асари сифатида суратга олиш гуруҳига ҳам илҳом, аниқ кўрсатма бериши талаб этилади. Бундай талабларга иштирокингизда бунёд этилган «Навоий» стсенарийси ҳам кўп жиҳатдан жавоб беради.

— Бу сценарий ҳам павильонда, ҳам монтаж хонасида сайқал топиб борган. Ҳусайн Бойқаро ва Ёдгорнинг даҳанаки жанги қаерда бўлиши стсенарийда аниқ кўрсатилмаган эди. Лекин диалог сақлаб қолинишини таъминлаган режиссёр Комил Ёрматов кескин сўз олишувига мос келган динамик тасвир топган. Ёдгор рақибига кинояли сўзларни заҳархандалик билан айтиши жўш уриб оқаётган дарё фонида суратга олинган. Оқар сув, унга мос келган мусиқа тахт учун бўлган кураш азалдан давом этиб келаётганини таъкидлаб туради. Сценарий деярли ўзгармаган, лекин режиссёр Комил Ёрматов эпизодни олдиндан кўра билгани, ҳаракатдаги тасвир, йириклиги ўзгариб борган кадрлар ўзаро бир-бирига уланиши, баъзан эса тўқнашиши, монтаж мароми тезлашиб бориши — булар аввал эскизларда чизилиши, сўнгра очиқ ҳавода суратга олиниши — самара берган. Икки Темурийнинг психологик портретлари овоз воситалари билан боғланган ҳолда томошабинга, тингловчига етказилиши биз ёзган стсенарийга мос келибгина қолмай, уни бойитган ҳам.

— Бир мавзу кинода ёритилганидан кейин муаллиф унга қайта мурожаат этиб, адабиётнинг мустақил асарини ёзишга киришишининг боиси ҳам шундадир. Ижодхонасида қалам тебратадиган адиб қаҳрамонларини павильонда, тасмада, экранда кўриши тасаввурини бойитса керак-да. Муҳит, қиёфалар, воқеалар сираси, интерер ва экстерер — буларнинг барчасини ифода этишга сўз, матн ила китобхонга етказиш имконини қўлга киритади. Раҳмат Файзий «Сен етим эмассан» сценарийсини ёзиш билан чекланиб қолмай, ўша филм мавзусидаги «Ҳазрати инсон» романини битганига ҳам сабаб шудир. Чингиз Айтматов эса ўз асарларини экранлаштиришда иштирок этганидан сўнг айтган сўзларини эслайман: «Энди мен проза устида ишлаётганимда китобхон билан бирга томошабинни ҳам назарда тутадиган бўлиб қолдим». Кинематографик кўриш, эшитиш қобилияти камол топган ёзувчининг бадиий бисоти янада ранг-баранг, сержило бўлган, демак. У воқеаларни, персонажларни, драматургик қурилишнинг ички динамикасини, ҳаракатдаги тасвирни сезиб турган. Бу эса ёзиш, тасвирлаш техникасига таъсир кўрсатган. Демак, мулоҳазалар кино ва адабиётнинг ўзаро муносабатлари билан боғлиқ. Умуман, интеграцион жараённинг мураккаб кўринишларини санъатлар муносабатида, улар бир-бирига таъсир кўрсатиши жараёнини кузатиб бориш амалиёт учун ҳам, назария учун ҳам муҳим бўлиб қолди, чамаси. Иззат Отахонович, бу манзара сизда қандай фикр уйғотади?

— Анча мураккаб манзара бу. Куни кеча адабиётга, театрга, тасвирий санъатга, ҳатто мусиқага тақлид қилиб келган кино бугун ижоднинг мустақил турига айланиб ёзувчи, саҳна режиссёри, мўйқалам устаси, бастакорнинг изланиш ва фаолиятига таъсир кўрсатмоқда. Аҳамият беринг, ҳозирги пьесалар худди сценарийдагидек кичкина-кичкина саҳналардан, яъни кинодагидек эпизодлардан иборат. Саҳнадаги актёрни нур манбалари аниқ «мўлжалга олиб» ёритади, бошқа персонажлардан уни ажратиб олади-да, бамисоли йирик планда унинг қаҳрамонини кўрсатади… Ёки саҳна ортида монолог, мусиқа янграши кинодаги кадр ортидан эшитиладиган овоз воситаларини эслатмайдими?! … Ҳозирги талаблардан, сценарийларга бўлган катта эҳтиёждан келиб чиқиб мулоҳаза қиладиган бўлсам ёзувчи, катта адабиётда тажриба орттирган ижодкор кинони, хусусан, кинодраматургия имкониятларини ўрганиши зарур, деб бу соҳага қалам соҳибларининг диққат-эътиборини қаратар эдим. Зеро, кино ижод мактаби хизматини ўташи мумкин. Менимча, ўз ижодини кинодан бошлаган ёки кино учун тез-тез сценарий ёзиб турадиган ёзувчи экран санъати учун хизмат қилибгина қолмай, ўзи ва адабиёт учун ҳам фойдали иш қилган бўлади. Кино ёзувчини ҳар жиҳатдан баққувват ва ихчам асар яратишга ўргатади.

Филм 70-80 бетли сценарий асосида вужудга келади. Ундаги воқеалар бир ярим соат ичида якунланади. Демак, сценарий ёзаётган ёзувчи кинонинг ана шундай қонун-қоидалари билан ҳисоблашиши зарур. Фикрни лўнда қилиб, серзавқ экран композициясида ифодалашни катта санъат деб биламан. Ёзувчи сценарий ёзганида дарҳол бирор режиссёр ўқийди-ю ҳам китобхон, ҳам томошабин, ҳам профессионал санъаткор сифатида ўз мулоҳазаларини айтади. Бундан чиқди, у асарига сўнгги нуқта қўйишидан олдин қоғозда ифода этилаётган фикрлари билан малакали ўқувчини таништира олади. Бу жараён ижодкор учун муҳим аҳамият касб этади. Асар ва унинг муаллифи синовдан ўтади. Худди шу дақиқада сценарий битаётган ёзувчи режиссёрнинг кинематографик бисотию тажрибасидан фойдаланиши учун шароит вужудга келади. Адиб режиссёрдан озиқланади. Режиссёр ёзувчи кўмагида катта адабиётга янада яқинлашади. Мен кўп режиссёрлардан миннатдорман. Улардан экран воситаларини назарда тутиб сценарий ёзишни ўргандим.

Академик ёзувчи билан бўлган суҳбатларимизга якун ясайдиган бўлсак, олим ва санъаткор Иззат Султон ўзининг бадиий асарига талабчан мунаққид сифатида назар ташлаб, одил ва оқил ҳукм чиқаришга қодир бўлганини кўрдик. Асрлар оша бизга етиб келган эстетик даражага кўтарилган ахборот, турли ҳужжатлар, хотираларга ёндашиши, қарашлари мукаммаллашиб, камол топиб, тобора чуқур илмий тус олиб борганидан ҳам воқиф бўлдик. Шундай жўш уриб турган жараён ўзбек зиёлисининг истиқлол ғояларини бажонидил қабул қилгани ва уларни китоб, саҳна ва экраннинг нафис бўёқлари ила кўпчиликка етказмоқчи бўлганидан мамнун бўлдик. Шу боис ҳам бу ноёб истеъдод соҳиби билан ўтказган дамларимнинг қадрини бебаҳо санайман.

 «Alisher Navoiy» dramasi ikki hamkor muallifninggina emas, akademik teatr, qolaversa umum o’zbek sahna san’ati, uning muxlislari baxti va quvonchi, umri boqiy mumtoz tomoshasi bo’lib qoldi. Sahifada 1948 yilda O’zbek akademik teatrida taniqli o’zbek rejissyori Mannon Uyg’ur  sahnalashtirgan spektaklning 1959 yili yozib olingan radiovariantini tinglashingiz mumkin.

IZZAT SULTON VA UYG‘UNNING
“ALISHЕR NAVOIY” DRAMASI HAQIDA
T.Tursunovning “O‘zbek teatri tarixi” kitobidan parcha

Izzat Sulton adabiyot nazariyotchisi bo‘lishi bilan birga badiiy ijodda ham imkoni katta adib edi. Shu sabab bo‘lsa kerak drama sirlarini bu bilimdoni shoir Uyg‘un bilan boshlangan hamkorligi yuksak darajasidagi «Alisher Navoiy tarixiy dramasini dunyoga kelishi bilan yakun topadi.

Izzat Sulton bir umr o‘sha hamkorlik davrini eslab, “o‘sha kezlari Uyg‘unning bu boradagi iste’dodi ayni qaynagan, avjiga chikkan pallalar edi”, — deb, mamnuniyat bilan eslardi. Shu bilan birga “pyesa o‘z davrining asari bo‘lgan, qancha qistashmasin, biz unga qayta qalam urmaymiz” der, zamonasozlik tufayli lat yegan mavzu, tarixiy timsollarni ezilib e’tiborda tutgan dramaturg.

“Alisher Navoiy” ikki hamkor muallifninggina emas, akademik teatr, qolaversa umum o‘zbek sahna san’ati, uning muxlislari baxti va quvonchi, umri boqiy mumtoz tomoshasi bo‘lib qoldi. Undagi Alisher Navoiy va Guli diolog va monologlari Hamletning “Yo o‘lish, yo qolish”, Otelloning “Qoramanmi, men”, “Sorlochinim” monologlari singari, balki ulardanda boshqacharoq ta’sir kuchi bilan sanoqsiz muhlislari dillaridan o‘rin oldi. Tildan tilga ko‘chib, yod bo‘lib ketdi. Ana shu yod bo‘lib ketishning boisi, asar boqiyligining ta’sir kuchida edi. Mazkur sinoat tomoshabin, o‘quvchi ayniqsa ijrochilarga Navoiy nafasi, uning she’riyat dahosiga yakinlik, shoir siymosini tasavvurlarida jonlantirish imkonini berdi. Piravardi ana shu sehr Navoiy va Gulining dastlab suhbat diolog, ayniqsa sakkizinchi — Astrobod sahnasidagi Navoiy monologida anik va ravshan seziladi:

Navoiy
(o‘qiydi)

E, nasimi subh, ahvolim diloromimga ayt!
Zulfi sunbul, yuzi gul, sarvi gulandomimga ayt!
Kom talxu, boda zaxru, ashk gulgun bo‘lg‘onin.

Guli
(paydo bo‘ladi, Navoiy tinglaydi. So‘ng ilova qiladi)

La’li rangin, labzi shirin, sho‘x xud komimga ayt.

Navoiy

Ko‘zimning nuri kel, toza gulim kel!
Ko‘ngil bog‘ida sayroq bulbulim kel!

Guli

Ko‘rib gulzor ichida sizni yolg‘iz,
So‘roqsiz, indamay, men behayo kiz,
Kechirgaysiz, kelishga jur’at etdim

Navoiy

Ko‘ngil armoni kel! Maqsadga yetdim.

yoki Astrobod sahnasida ko‘shni bog‘dan, tunda bir qizni Navoiyning «O‘n sakkiz ming olam oshibi agar boshindadur, ne ajab chun sarv nozim o‘n sakkiz yoshindadur” ko‘shig‘iga javoban pyesadagi Navoiyning mashhur monologi yangraydi:

Kuy! G‘azal!.. Oh!.. Qaytadan tirnar yaramni,
Tag‘in eslatdi u mash’um xaramni…

«Faqat bir iltimos: ko‘rkam chamanda,
Ochib gulg‘unchalar etganda xanda,

Juvonmarg g‘unchani ham esla, yod et!
Unutma, doimo ruhimni shod et!»

Unutmayman seni tokim tirikman,
Seni jon o‘rnida saqlar tirik tan.

Hamon kalbimga sen ilhom solursen,
Mening she’rim bilan mangu qolursen.

Senga besh bebaho haykal qurur men.
Gahi Shirin, gahi Layli bo‘lib sen,

Yasharsen doimo dostonlarimda…
Xazonsiz gul bo‘lib bo‘stonlarimda…

Men ersam, g‘am bilan yig‘lab ketarmen,
Sening ishqing bilan tanho o‘tarmen…

Mazkur monolog va diologlarda mualliflar, xususan yuqorida Izzat Sulton ta’kidlaganidek Uyg‘unning she’r san’atini sehrgarligi tufayli tug‘ilgan misralari buyuk shoir baytlariga ulanib Navoiyning monologiga aylanganidan aktyor ilxom va kuch olsa, tomoshabin shavku-zavqqa g‘arq, bo‘lardi. Bu holat chinakamiga badiiyat namunasi edi. Shuningdek dramada nasr bilan bitilgan timsollarning gap-so‘zlaridan tortib, xatti-harakatlarini belgilovchi sahnalargacha puxta, ixcham, mazmundor ishlangan.

***

Uyg‘un va Izzat Sultonning 1942 yilda yozilgan bu pyesasi teatr ishga kirishgan sanadan boshlab, 1945 yilgi birinchi premyerasigacha turli taftish, tekshiruvlardan o‘tkazilib, ilk bor tamoshabinga ko‘rsatilgan. Avvaliga spektakl “o‘tmushni ideallashtirish” aybi bilan to‘xtatilib qo‘yildi. Nihoyat Alisher Navoiyning besh yuz yillik yubileyi sharofati bilan, ayrim zo‘raki tahrirlardan keyin 1948 yili muntazam ijro etish uchun teatr repertuariga kiritildi.

Spektaklda Alisher Navoiy rolini avval Abror Hidoyatov, ketma-ket Olim Xo‘jayev, Guli rolini Sora Eshoto‘rayeva, Husayn Boyqaro rolini Lutfilla Nazrullayev, bosh vazir Majiddin rolini Obid Jalilov, Mansur rolini Sa’di Tabibullayev ijro etishdi.

“Alisher Navoiy” spektakli Mannon Uyg‘urni umri davomida tinimsiz olib borgan izlanishlarining davomi, ma’lum darajada yakuni ham bo‘ldi. Bu izlanishlar ungagina xos rejissura madaniyati, timsollar talqinida milliylik, til, nutq san’atining sof, ravon, ta’sirchan qudratini to‘luq namoyon bo‘lishi singari amallarda o‘z ifodasini topdi.

OLIM ZAKOVATI, SAN’ATKOR MAHORATI
Kinoshunos Hamidulla Akbarovning
olim va dramaturg Izzat Sulton bilan suhbatidan

Muloqot damlari Izzat akaning xonadonida — javonga mehr ila terilgan rang-barang muqovali kitoblar orasida, Akademik drama teatrimizning Eski Jo‘vadagi avvalgi binosida, yozuvchilar uyushmasining katta zalida, kinochilar uyining eski va yangi binolarida, kinostudiyada, bir gal esa “Moskva” mehmonxonasining gavjum foyesida, uning yonginasidagi maydon atrofidagi aylanma yo‘lkada o‘tgan edi. Bu suhbatlardan ayrim o‘rinlarini taqdim etaman.

— «Navoiy» pyesasi va kinossenariysining yozilishida dialoglarning she’riy misralar bilan berilish taklifi sizga tegishlimi yoki shoir Uyg‘ungami?

— Dastlab pyesada faqat Navoiyning g‘azallari o‘qiladigan sahnalar mavjud edi. Boshqa o‘rinlarda — dialogda she’r o‘lchovlari, ritmini saqlab qolishga intilish bo‘lmagan. Fabulani chizib, voqealar tizimini aniq belgilab olganmiz. Mazkur sahnalar mazmuni, xarakterlar to‘qnashuvi dialog qurilishi, monologning tuzilishini belgilab bergandek edi. Shu tarzda asar yozib bo‘lingach, hamrohim Uyg‘un uni teatrga topshirish niyatida bo‘ldi. Men e’tiroz bildirdim. Dialog bu tarzda yoziladigan bo‘lsa, menga sherik muallif kerak emas edi. O‘zim yozaverar edim. She’rning ohangi, jarangdor ulug‘vorligi pyesaning, kelajakda spektaklning salobatiyu mahobatini oshiradi, deb turib oldim. Uyg‘un hech unamadi. Men ham pyesani bu holda teatrga topshirishga rozi bo‘lmadim. Mannon Uyg‘ur matnga e’tibor qilishini, muallif mehnatini qadrlashini, pyesaga o‘zgartish kiritmasdan uni rejissurasi bilan boyitishga urinishini mazkur sahna asari poydevorining fazilatlarini spektaklda saqlab qolish, ularni ijro, so‘z va boshqa ovoz vositalari va tasvir yordamida yaqqol ko‘rsata olishini bilardim. Shu bois pyesadagi dialoglarning bo‘g‘inlar soni hamda joylanishiga ahamiyat berish zarur edi. Uyg‘un ko‘p bahslardan keyin taklifimni qabul qildi. Pyesa yigirma ikki kunda yozilgan bo‘lsa, uning she’riy ifodasi yigirma kunda tayyor bo‘ldi. Ritmga solingan proza va she’riy misralar pyesaga kirdi. Pirovardida, ijod mahsulidan Uyg‘un ham, men ham mamnun bo‘ldik. Eslab ko‘ring, shoirning fikrdosh hamrohlariga personajlarning tili bilan ta’rif beriladi:

O‘zi qulvachchayu, idroki yuksak
Shu vajdan yaqindir
Shoirga u sak.

Bu fikrning nasriy ifodasini personajlardan birining og‘ziga «solib qo‘ysak», talaffuz ettirsak, faqat kulgiga sabab bo‘lardik. Tabiat og‘ushidagi Navoiy ko‘klam kunlarda sevikli yorini eslaydi:

Gulimning qabriga ekkan chechaklar
Ochilgandir bu chog‘ ohim pechaklar, —

deb uzun monologiga lirik, biroz mungli tus beradi, so‘nggi satrlarda esa Guliga bo‘lgan sadoqatini bildiradi:

Gahi Shirin, gahi Layli bo‘lib sen,
Yasharsen doimo dostonlarimda…
Xazonsiz gul bo‘lib bo‘stonlarimda…

Yagona sevgisiga umrbod sodiq qolgan qahramonimiz — shoir, ishq kuychisi Mir Alisher badarg‘a etilib, do‘stlaridan ajralib Astrobodda yurganida shunday so‘zlarni aytishi bizga ma’qul ko‘rindi.

— Izzat Otaxonovich, siz tilga olgan badarg‘a etilish, «zada bo‘lgan qushlardek saroyni tark etgan do‘stlar», ikki tarixiy shaxs o‘rtasidagi konflikt rivoj topib borishi, asaringizning final qismida shoir saroyni, Sulton Husaynni tark etishi tarixiy haqiqatga zid emasmi? O‘sha ko‘rinishlar o‘tgan asrning 40-yillarida hukm surgan mafkuraning ta’sirida, tazyiq ostida yozilmaganmi?

— Tazyiq ham bo‘lgan. «Navoiy» ssenariysining muhokamasiga partiya organlari «ishonchli vakillari»ni yuborib, «Navoiydan ayb toping», «Sulton Husayn bilan shoir Navoiy adovatda bo‘lganini ko‘rsating» degan talablarni ham qo‘y­ganlar. Bizga Bobur ta’rifi yordam bergandek ko‘ringan edi. «Boburnoma» muallifi Husayn Boyqaroning kayf-safoga berilganini qayd etgani ma’lum.

— Boshqa manbalarga murojaat etmadingizmi?

— Keyinchalik bilsak, Bobur bir gal Sulton Husaynga murojaat etib, yordam so‘raganida, iltimos bajo keltirilmagan ekan. Sababi — iltimos qondirilganida Alisherning do‘sti Husayn Boyqaro boshqa yirik shaxs, katta davlat hukmdori bilan totuv munosabatlarini saqlab qololmas ekan. Yana bir ma’lumot bizga — pyesa mualliflariga, biz ilgari surgan kontsepsiyasiga mos kelmasa-da, aytay: Navoiy qazo qilganida Husayn Boyqaro shohona liboslarini yechib, oddiy to‘n kiyib, uch kechayu uch kunduz do‘stining xonadonida bel bog‘lab turgan. Ta’ziya­ga kelganlarni o‘zi kutib olgan.

— «Navoiy» ssenariysi «Mosfilm» kinostudiyasida ham muhokama qilinganidan xabardormisiz? U yerda ko‘p tanqidiy mulohazalar aytilgan ekan.

— Bizni — Uyg‘un ikkimizni taklif etishmagan. Muhokama qanday o‘tganini rejissyor Komil Yormatovning qisqagina hikoyasidan bilamiz.

— O‘tgan asrning 30-40-yillarida chop etilgan gazetalarni varaqlaganimizda o‘sha kengashda aytilgan fikrlarning bayonini ham uchratdik. «Mosfilm»ning badiiy rahbari Sergey Eyzensh­teyn (o‘sha paytda) «Navoiy» filmi uchun ishlangan eskizlarni ko‘rib, oqil maslahatlar bergan. Hirot devorlari, rasadxona ko‘rinishi haqida ilmiy fikr bildirgan.

Ammo, ssenariydan o‘rin olgan Navoiy va Guli syujeti rivoj topishiga doir fikrlari u qadar haqqoniy emas. Adolat yuzasidan tan olish kerak: bu epizodlar (ssenariyda ham, filmda ham) adabiyot, ijro, rejissura nuqtai nazaridan tahlil qilinganida talabga javob bermaydi.

Lekin Sergey Mixaylovich — Sharq madaniyati bilimdoni, Firdavsiy, Navoiy, Jomiy, Kamoliddin Behzod maktabini yuksak qadrlagan olim va san’atkor o‘sha muhokamada «Husayn va Navoiy o‘rtasidagi konfliktni kuchaytirish kerak» deb fikr yuritishidan taajjublandim. Bu o‘rinda u tarixiy haqiqatga rioya qilish haqida emas, ko‘proq sobiq ittifoq mafkurasi hamda kuchli tarixiy shaxslarning o‘zaro to‘qnashuvi tafsilotlari tomoshabinni qiziqtirishi haqida o‘ylaganmikin?

Eyzenshteyn ham nazorat ostida bo‘lgan. Uni ko‘p tanqid qilishgan, ikki filmini «komissiya» qabul qilmagan. Keyin u xatolarini bo‘yniga olib, tavba-tazarru qilgani ma’lum. Balki u o‘z mulohazalarida tarixiy tamoyillarga rioya qilmaganiga sabab shumikin?

— Eyzenshteyn «Aleksandr Nevskiy», «Ivan Grozniy» filmlarida tarixiylik, haqqoniylik talablarini yodda saqlagan. Bizning madaniyatimizni ham qadr­lagan. 1939 yili Eyzenshteyn O‘zbekistonga kelib, ko‘p manbalarni o‘rgangan. Uning filmlaridan hayratga tushgan, yozgan tadqiqotlarini ko‘p o‘rgangan edim. Bir kuni olim, qalamkash do‘stlarim bilan suhbat qurayotgan yevropalik bir kishini ko‘rdim. Eyzenshteyn bilan uchrashib turganimni bilmagan ekanman. U kishi o‘shanda o‘zbek ziyolisining mulohazalarini diqqat bilan tingladi. Bir necha tilni biladigan, jahonni kezgan, mash­hurlikda tengi yo‘q Eyzenshteyn so‘zlashni emas, ko‘proq tinglashni, ilmiy axborot olishni yoqtirar ekan. Mirzo Ulug‘bek, unga zamondosh bo‘lgan musavvirlarni chuqur o‘rganganini o‘sha suhbatda sezgan edim. Bizning ssenariyni u paytda o‘qimagan bo‘lishi mumkin.

— Izzat aka, qarang-a, tillarni o‘zlashtirib, dunyo kezgan Sergey Mixaylovich xato qilganu Andijonda tug‘ilib, hatto rus tilini va lotin yozuvini bilmagan buyuk aktyor Asad Ismatov Husayn Boyqa­roning talqinida haqiqatga juda yaqin bo‘lgan. Bu rol unga topshirilganida, kirill yozuvida chop etilgan «Navoiy» stsenariysidagi o‘ziga, ya’ni Sulton Husaynga tegishli matnni eski o‘zbek alifbosiga rioya qilgan holda ko‘chirib olgan.

Izzat Otaxonovich keyingi yillardagi suhbatlarimizda bosib o‘tgan yo‘lga nazar tashlar, bugungi kunni kechagisi bilan qiyos qilar, qat’iy tarzda:

— Totalitar tuzum davrida ko‘p qon to‘kildi. Buni kechirib bo‘lmaydi. Birgina Qo‘qon muxtoriyatidagi qirg‘inni oling. Dahshat bo‘lgan… Endilikda hurriyatni eskirib qolgan uslublar, shakl­lar ko‘magida ta’riflab bo‘lmaydi. Ikki jarayon bir-biri bilan bog‘liq bo‘lishi zarur ko‘rinadi: o‘zimizni ham, qahramonimizni ham tarbiyalash yo‘lidan borish zarur, deb bilaman.

Bunday mulohazalarini ehtiros bilan aytayotganida iliqqina ijodxonalari bo‘ylab yurar, kitoblar javonidan goh u asarni, goh bunisini olib varaqlar, nimalarnidir izlardi. Bizni kuzatayotganida ham yaqindagina yashirib, hech kimga ayta olmagan gaplarini baralla aytar, ko‘ngil armonini bildirar edi.

— Izzat Otaxonovich, o‘zbek ziyolisi hayoti, mashaqqatli faoliyatiga bag‘ishlangan pyesangizda aktyorlar, ayniqsa, Olim Xo‘jayev yayrab ijod etganini ko‘rdim. Lekin asaringizga juda jo‘n, tomoshabinni yig‘latishi ko‘zda tutilib kiritilgan melodramatik syujet meni ajablantirdi. Onaning bevaqt qazo qilishiga nomard farzand sababchi bo‘lib chiqadi: u yillar davomida yashirib kelgan bir dori ko‘p qatori onasiga ham nasib etmaydi. Fursat boy berilganidan oila armonda qoladi… Sahnada ham, tomosha zalida ham ko‘z yoshi to‘kiladi… Bu sahna pyesaning ruhiga yot ko‘rinadi. Bunday yig‘loqi ko‘rinish ko‘ngli bo‘sh tomoshabinni nazarda tutib yozilgandek go‘yo.

Muallif gapimni bo‘lmay, kulimsirab tingladi. Nimalarnidir daftarchasiga yozib qo‘ydi. So‘ngra shoshmay so‘z boshladi:

— “Imon” pesasi “Drujba narodov” jurnalida chop etildi. Shunda asarning rus tilidagi variantini yana bir o‘qib ko‘rdim. Siz “melodramatik, sentimental syujet” deganingiz menga ham yoqmagandek bo‘ldi. Hali bir qarorga kelib ulgurmaganimda o‘sha jurnal tahririyatidan qo‘ng‘iroq qilib, ko‘p iliq so‘zlar aytishdi. Men gumonimni aytdim: o‘sha sahnani qisqartiraymi, qayta yozaymi? — deb maslahat so‘radim. “Zachem budete razrushat konstruksiyu?!” deb qisqagina javob berishdi. Teatr esa “Tegmang pyesaga, ayniqsa, o‘sha ko‘zyoshiga sababchi bo‘ladigan sahnaga” deb turib oldi. «Shunday vaziyat, holat, syujet keskin o‘zgarishi aktyorga ham juda qo‘l keladi», deya ko‘ndirgandek bo‘lishdi.

Bunday axborotdan qoniqmaganimni sezgan pyesa ijodkori savol berdi:

— “Sen yetim emassan” filmida sentimental ohang yo‘qmi?! Bor! Juda ko‘p. Nega bu haqda yozmadingiz? “Ekran” jurnalida bosilgan taqrizingizni o‘qidim. Moskvada chop etganingiz yaxshi bo‘libdi. Bizda ham durustgina filmlar borligini bilib qo‘yishsin.

— Sentimentallik, avvalo, Ikrom Akbarovning o‘sha filmga yozgan musiqasida baralla yangragan. Ssenariyda ham ma’yus ohang mavjud. Lekin sizning stsenariylaringiz zaminida paydo bo‘lgan ikki badiiy filmni ko‘rib, aktyorlar bilan suhbatlashib, taajjubga kelganimni ham aytay. “Fido­yi”ning ikkinchi plandagi qahramonlarini juda beo‘xshov, badbashara bir tarzda tasvirlanganining sabablari nimada?..

Izzat aka darhol javob berdi:

— Rejissyor Zohid Sobitov shunday tipajlarni, ya’ni tashqi qiyofasi rollarga mos kelganlarni izlardi. Ko‘pincha ko‘rkamlikdan yiroq kishilarni topib, pardozxonada o‘ziga ma’qul bo‘lgan portret chizgilarini yanada bo‘rttirib suratga olardi. Men muallif sifatida e’tiroz bildirar edim. Shunda rejissyor «U vas glavnыy geroy chertovski krasiv. Etogo dostatochno» deb javob berardi. Bosh rolni teatr va kino aktyori To‘g‘on Rejamatov o‘ynagan edi.

— Abdulla Qodiriyning ikkinchi plandagi qahramonlari Ziyo shohichi (“O‘tgan kunlar”) yoki Sultonalini (“Mehrobdan chayon”) shu tarz­da — beso‘naqay, beo‘xshov tarzda ko‘rsatish musavvirni va rejissyorning hayoliga ham kelmasdi. Chunki ularning ko‘rinishlari, lirik-psixologik portretlari qalamga olingan, kitobxonga yetib borgan. Ssenariyda ham shunday bo‘lishi talab etiladi. Negadir yozuvchi kino asarini yozayotganida kinematografik tafsilotlarga e’tibor bermaydi. Masalan, sizning “Senga peshvoz” ssenariyingiz qahramoni — qishloq o‘qituvchisi Malohatning libosi uning madaniyat darajasi, badiiy didi, atrof-muhit, hamqishloqlarning yashash tarziga mos bo‘lishi kerak edi. Bu rolga taklif etilgan aktrisa (O.Norboyeva)ga qunduz yoqali oppoq palto kiygizishgan. Aktrisa kula-kula o‘sha damlar haqida hikoya qilib berdi: «Qishloqda o‘sgan, o‘sha yerda endigina o‘qituvchilik qila boshlagan mening qahramonim bunday kiyinib yura olmaydi, axir! Toza, lekin odmiroq, qishda loy, yozda chang ko‘chalar, hattoki hamqishloqlar, o‘qituvchilar nazarda tutilib tanlangan kiyim unga yarashadi», deb ko‘p bahslashdim. «Yo‘q, siz o‘qituvchisiz, sevikli yoringiz (Komil — artist
M.Oripov) arxitektor bo‘lgani uchun ham biz faloncha pulga tayyorlagan paltoni kiyib suratga tushasiz, deb turib oldilar. Ko‘nmadim. Filmni yarmi suratga olib bo‘lingani sababli shartimni qabul qilishga majbur bo‘ldilar.

Suhbatdoshim betakalluf kinochilardan gina qilgandek bo‘ldi:

— Rejissyor va yordamchilarining zo‘ravonligi bu. Men personajimni bunday oppoq, qunduz yoqali paltoda tasavvur eta olmayman. U qancha o‘qimasin, qanchalik sevmasin, sevilmasin, baribir, o‘sha davr qishlog‘ining muhiti, taomilini yoshligidan tanasiga singdirib olgan. Bu holni yaxshi aktyor sezib turadimi, deyman-da?..

— Ha, Shukur Burhonov ham «Yer farzandi» filmida bosh qahramon roli ustida ishlaganida «Qahramonim Yalangto‘shning qalin to‘rdan tikilgan to‘ni Samarqand muzeyida saqlanadi. O‘shani avaylab olib kelinglar. Kiyaman, suratga olasizlaru, darhol joyiga olib borib qo‘yasizlar, deb shart qo‘ygan, — deb Izzat akaning gaplarini ma’qulladim. So‘ngra bir-ikki tafsilotni keltirdim. — «Samarqandga borib keldik. Siz aytgan to‘n 70-80 yil sandiqda yotaverib, shaklini yo‘qotib, iplari chiriy boshlab qo‘lga tegsa, titilib ketadigan darajaga kelib qolibdi. Keling, xuddi o‘shanga o‘xshash libos tiktiraylik», — deb taklif kiritgan rejissyor yordamchisiga Shukur aka «Yalangto‘sh holatiga kirishimni xohlasangiz o‘sha to‘nni kiyishim kerak. Yo‘qsa, boshqa aktyorni toping. O‘ynamayman», deb so‘zini o‘tkazgan.

— Demak, bu o‘rinda ham ssenariy kengaytirilgan. To‘nning «asl nusxasi»ni kiygan aktyor qahramonining o‘ylarini, tashqi qiyofasiga bo‘lgan munosabatini, libos tanlamaganini (yoki libosga talabchanlik qilganini) tasavvur etishi uchun o‘zi qulay sharoit yaratgan. Ssenariy to‘ldirilgan. Badiiy talqin yo‘li mukammallashib borgan.

— Bundan ssenariy film yaratilishi davrida o‘zgaradi, to‘ldiriladi, qayta yoziladi, binobarin, uning dastlabki shakli mukammal bo‘lishi shart emas, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. U studiyada ishlab chiqarishga tushirilishiga qadar badiiy asar sifatida qiziqib o‘qilishi, kino asari sifatida suratga olish guruhiga ham ilhom, aniq ko‘rsatma berishi talab etiladi. Bunday talablarga ishtirokingizda bunyod etilgan «Navoiy» stsenariysi ham ko‘p jihatdan javob beradi.

— Bu ssenariy ham pavilonda, ham montaj xonasida sayqal topib borgan. Husayn Boyqaro va Yodgorning dahanaki jangi qayerda bo‘lishi stsenariyda aniq ko‘rsatilmagan edi. Lekin dialog saqlab qolinishini ta’minlagan rejissyor Komil Yormatov keskin so‘z olishuviga mos kelgan dinamik tasvir topgan. Yodgor raqibiga kinoyali so‘zlarni zaharxandalik bilan aytishi jo‘sh urib oqayotgan daryo fonida suratga olingan. Oqar suv, unga mos kelgan musiqa taxt uchun bo‘lgan kurash azaldan davom etib kelayotganini ta’kidlab turadi. Ssenariy deyarli o‘zgarmagan, lekin rejissyor Komil Yormatov epizodni oldindan ko‘ra bilgani, harakatdagi tasvir, yirikligi o‘zgarib borgan kadrlar o‘zaro bir-biriga ulanishi, ba’zan esa to‘qnashishi, montaj maromi tezlashib borishi — bular avval eskizlarda chizilishi, so‘ngra ochiq havoda suratga olinishi — samara bergan. Ikki Temuriyning psixologik portretlari ovoz vositalari bilan bog‘langan holda tomoshabinga, tinglovchiga yetkazilishi biz yozgan stsenariyga mos kelibgina qolmay, uni boyitgan ham.

— Bir mavzu kinoda yoritilganidan keyin muallif unga qayta murojaat etib, adabiyotning mustaqil asarini yozishga kirishishining boisi ham shundadir. Ijodxonasida qalam tebratadigan adib qahramonlarini pavilonda, tasmada, ekranda ko‘rishi tasavvurini boyitsa kerak-da. Muhit, qiyofalar, voqealar sirasi, interer va eksterer — bularning barchasini ifoda etishga so‘z, matn ila kitobxonga yetkazish imkonini qo‘lga kiritadi. Rahmat Fayziy «Sen yetim emassan» ssenariysini yozish bilan cheklanib qolmay, o‘sha film mavzusidagi «Hazrati inson» romanini bitganiga ham sabab shudir. Chingiz Aytmatov esa o‘z asarlarini ekranlashtirishda ishtirok etganidan so‘ng aytgan so‘zlarini eslayman: «Endi men proza ustida ishlayotganimda kitobxon bilan birga tomoshabinni ham nazarda tutadigan bo‘lib qoldim». Kinematografik ko‘rish, eshitish qobiliyati kamol topgan yozuvchining badiiy bisoti yanada rang-barang, serjilo bo‘lgan, demak. U voqealarni, personajlarni, dramaturgik qurilishning ichki dinamikasini, harakatdagi tasvirni sezib turgan. Bu esa yozish, tasvirlash texnikasiga ta’sir ko‘rsatgan. Demak, mulohazalar kino va adabiyotning o‘zaro munosabatlari bilan bog‘liq. Umuman, integratsion jarayonning murakkab ko‘rinishlarini san’atlar munosabatida, ular bir-biriga ta’sir ko‘rsatishi jarayonini kuzatib borish amaliyot uchun ham, nazariya uchun ham muhim bo‘lib qoldi, chamasi. Izzat Otaxonovich, bu manzara sizda qanday fikr uyg‘otadi?

— Ancha murakkab manzara bu. Kuni kecha adabiyotga, teatrga, tasviriy san’atga, hatto musiqaga taqlid qilib kelgan kino bugun ijodning mustaqil turiga aylanib yozuvchi, sahna rejissyori, mo‘yqalam ustasi, bastakorning izlanish va faoliyatiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Ahamiyat bering, hozirgi pyesalar xuddi ssenariydagidek kichkina-kichkina sahnalardan, ya’ni kinodagidek epizodlardan iborat. Sahnadagi aktyorni nur manbalari aniq «mo‘ljalga olib» yoritadi, boshqa personajlardan uni ajratib oladi-da, bamisoli yirik planda uning qahramonini ko‘rsatadi… Yoki sahna ortida monolog, musiqa yangrashi kinodagi kadr ortidan eshitiladigan ovoz vositalarini eslatmaydimi?! … Hozirgi talablardan, ssenariylarga bo‘lgan katta ehtiyojdan kelib chiqib mulohaza qiladigan bo‘lsam yozuvchi, katta adabiyotda tajriba orttirgan ijodkor kinoni, xususan, kinodramaturgiya imkoniyatlarini o‘rganishi zarur, deb bu sohaga qalam sohiblarining diqqat-e’tiborini qaratar edim. Zero, kino ijod maktabi xizmatini o‘tashi mumkin. Menimcha, o‘z ijodini kinodan boshlagan yoki kino uchun tez-tez ssenariy yozib turadigan yozuvchi ekran san’ati uchun xizmat qilibgina qolmay, o‘zi va adabiyot uchun ham foydali ish qilgan bo‘ladi. Kino yozuvchini har jihatdan baqquvvat va ixcham asar yaratishga o‘rgatadi.

Film 70-80 betli ssenariy asosida vujudga keladi. Undagi voqealar bir yarim soat ichida yakunlanadi. Demak, ssenariy yozayotgan yozuvchi kinoning ana shunday qonun-qoidalari bilan hisoblashishi zarur. Fikrni lo‘nda qilib, serzavq ekran kompozitsiyasida ifodalashni katta san’at deb bilaman. Yozuvchi ssenariy yozganida darhol biror rejissyor o‘qiydi-yu ham kitobxon, ham tomoshabin, ham professional san’atkor sifatida o‘z mulohazalarini aytadi. Bundan chiqdi, u asariga so‘nggi nuqta qo‘yishidan oldin qog‘ozda ifoda etilayotgan fikrlari bilan malakali o‘quvchini tanishtira oladi. Bu jarayon ijodkor uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Asar va uning muallifi sinovdan o‘tadi. Xuddi shu daqiqada ssenariy bitayotgan yozuvchi rejissyorning kinematografik bisotiyu tajribasidan foydalanishi uchun sharoit vujudga keladi. Adib rejissyordan oziqlanadi. Rejissyor yozuvchi ko‘magida katta adabiyotga yanada yaqinlashadi. Men ko‘p rejissyorlardan minnatdorman. Ulardan ekran vositalarini nazarda tutib ssenariy yozishni o‘rgandim.

Akademik yozuvchi bilan bo‘lgan suhbatlarimizga yakun yasaydigan bo‘lsak, olim va san’atkor Izzat Sulton o‘zining badiiy asariga talabchan munaqqid sifatida nazar tashlab, odil va oqil hukm chiqarishga qodir bo‘lganini ko‘rdik. Asrlar osha bizga yetib kelgan estetik darajaga ko‘tarilgan axborot, turli hujjatlar, xotiralarga yondashishi, qarashlari mukammallashib, kamol topib, tobora chuqur ilmiy tus olib borganidan ham voqif bo‘ldik. Shunday jo‘sh urib turgan jarayon o‘zbek ziyolisining istiqlol g‘oyalarini bajonidil qabul qilgani va ularni kitob, sahna va ekranning nafis bo‘yoqlari ila ko‘pchilikka yetkazmoqchi bo‘lganidan mamnun bo‘ldik. Shu bois ham bu noyob iste’dod sohibi bilan o‘tkazgan damlarimning qadrini bebaho sanayman.

Izzat Sulton,Uyg’un. Alisher Navoiy. 5 parda, 12 ko’rinishli drama by Khurshid Davron on Scribd