Жаҳон санъати тарихини Шекспирсиз тасаввур қилиш қийин. Унинг театр санъати ривожига бўлган таъсири беқиёс. Унинг трагедиялари жаҳон адабиёти дурдоналари сафидан ўрин олган. Шекспир асарлари бугунги кунда ҳам дунё саҳнасидан тушмай келаётир. Шунча самарали меҳнати ва шон-шуҳратига қарамай, Уильям Шекспир ҳеч қандай мукофот олмаган, диплом билан ҳам тақдирланмаган…

УИЛЬЯМ ШЕКСПИР: СЕРҚИРРА ИЖОД
ВА МАШАҚҚАТЛИ ҲАЁТ
Анвар Намозов

Уильям Шекспир — инглиз драматурги ва Уйғониш даврининг шоири, қирол труппаси актёри. “Венера ва Адонис” (1593, мифологик сюжет), “Лукреция” (1594, Рим тарихи) каби жами 4 та достон, 154 та сонет ва 37 та пьесани ўз ичига олган “Шекспир канони” муаллифи. Шекспир театр санъати ривожига улкан таъсир кўрсатган. Унинг трагедиялари жаҳон адабиёти дурдоналари сафидан ўрин олган. Шекспир асарлари бугунги кунда ҳам дунё саҳнасидан тушмай келаётир. Шунча самарали меҳнати ва шон-шуҳратига қарамай, Уильям Шекспир ҳеч қандай мукофот олмаган, диплом билан ҳам тақдирланмаган…

Туғилгани… аниқ эмас!

Уильям Шекспир Шимолий Лондондан 1600 чақирим олисдаги, аҳолиси 1500 киши бўлган Стратфорд-Эйвонда туғилган. Бу шаҳарча қўйларни сўйиш ва сотиш ҳамда тери савдоси маркази эди.

Шекспирнинг таваллуд санаси маълум эмас. 1564 йилнинг 26 апрелида чўқинтирилгани ёзиб қолдирилган. холос. Елизавета I замонида туғилганлик ҳақида гувоҳнома берилмагани боис, бу санани расмий шаҳодатнома дейиш мумкин. Чўқинтириш туғилгандан бир неча кун ўтганидан сўнг ўтказилгани боис, Шекспир 1564 йилнинг апрель ойида туғилгани ҳақиқатга яқин. Унинг 23 апрелда дунёга келгани ҳеч қандай тарихий асосга эга эмас (ўша пайтларда чақалоқларни 3 кундан сўнг чўқинтиришган). Бироқ ажабланарлиси шундаки, у 1616 йилнинг айнан шу кунида ҳаётдан кўз юмган. Бу авлиё Георгий, яъни Англия олижаноб ҳомийсининг байрами эди, шундай экан, улуғ инглиз драматургининг таваллуд санасини яхши кун деб ҳисоблаш мумкин.

Уильям Шекспир шитерфилдлик косиб Жон Шекспир ва Мэри Арденнинг ўғли эди. Улар 1557 йили турмуш қуришди ва машҳур драматург туғилган деб ҳисобланган Хэнли-Стритдаги уйда яшай бошлашди. Оилада саккиз нафар фарзанд бор эди: Жоан (1558 йил 15 сентябрда чўқинтирилган, кичкиналигида вафот этган), Маргарет (1562 йил 2 декабрда чўқ., 1563 йил 30 апрелда дафн этилган), Уильям, Гилберт (1566 йил 13 октябрда чўқ., 1612 йилнинг 2 февралида дафн этилган), Жоан (1569 йил 15 апрелда чўқ., 1646 йил 4 ноябрда дафн қилинган), Энн (1571 йил 28 сентябрда чўқ., 1579 йил 4 апрелда дафн этилган), Ричард (1574 йилнинг 11 мартида чўқ., 1613 йил 4 февралда дафн қилинган), Эдмунд (1580 йил 3 майда чўқ., 1607 йил 31 декабрь куни Лондонда дафн этилган).

Оила бошлиғи Жон Шекспир Уильям туғилгунга қадар жун газлама олибсотарлиги учун жавобгарликка тортилган ва олдермен унвони бекор қилинган эди. Мазкур хонадоннинг Рим-католикликка майли бўлгани ҳақида айрим маълумотлар мавжуд.

Шекспирнинг қаерда таҳсил олгани ҳақида ҳам аниқ манба йўқ. Афтидан, у 1553 йили Стратфордда очилган бепул мактабда ўқиган. Мазкур билимгоҳ уларнинг уйидан чорак чақирим нарида эди. Мактабни ўзи номи билан юритган қирол Эдуард VI “бутун қироллик бўйича яхши адабиётларни тарқатиш” мақсадида маблағ билан таъминларди. Таълимнинг маълум қисми тилни яхши ўрганиш, лотинда томошалар уюштиришдан иборат эди. Шекспирнинг олий маълумот олгани борасида манбалар қолдирилмаган.

У Стратфордда доимий яшаган вақтида театр труппалари шаҳарга камида 12 марта ташриф буюрарди. Жумладан, амалдорлар учун икки бор чиқиш қилинар, томошабинлар орасида эса Жон Шекспир ҳам бўларди. У суд нозири сифатида труппанинг чиқишлари учун рухсатнома берарди.

Шошилинч тўй

1582 йилнинг 28 ноябрида Стратфордга яқин Тэмпл-Графтонда 18 ёшли Шекспир 26 яшар Энн Хататуйга уйланди. Қизнинг икки қўшниси Фулк Сэндэлс ва Жон Ричардсон мазкур никоҳ учун ҳеч қандай ҳуқуқий тўсиқ йўқлигига кафолат беришди. Афтидан, тўйга шошилинч тайёргарлик кўрилган, уларнинг тўнғич қизи Сусанна 1583 йил 26 майда, яъни тўйдан 6 ой ўтиб дунёга келди.

Эгизаклар — ўғил Хамнэт ва қизалоқ Жудит 1585 йилнинг 2 февралида чўқинтирилди. Хамнэт 1596 йили, Сусанна 1649 ва Жудит 1662 йили вафот этди.

Эгизаклари туғилганидан сўнг ва Лондон театри саҳнасидаги ишлари эсга олинмагунча, онасининг мулки учун судга мурожаат қилганидан ташқари, Шекспир ҳеч қандай тарихий из қолдирмаган. 1585 ва 1592 йиллар орасидаги етти йилни Шекспирнинг йўқотилган йиллари дейиш мумкин, чунки бу вақтда унинг қаерда бўлгани, нима сабабдан Стратфордни тарк этганини исботловчи ҳеч қандай маълумот учрамайди.

Уйланган эркак сифатида Шекспирнинг университетда таҳсил олишга ҳаққи йўқ эди. Қолаверса, у жиддий актёрлар гильдиясига расмий равишда қабул қилинмасди. Бироқ “ўқувчилик даргоҳи” ҳисобланган айрим компаниялар ҳам бўлганки, уларнинг қатъий талаблари Шекспир учун имконият эди.

Бу пайтда Шекспирлар оиласи аллақачон жентльменлар ҳуқуқий ҳолати ва гербини олишни хоҳларди. Уильямнинг отаси Жон, худди хотини каби, насл-насаби жиҳатидан герб олишга ҳаққи бўлган. У геральд палатасига мурожаат қилиши мумкин эди, бироқ моддий аҳволининг ёмонлашгани бунга халақит берган. Арзнома 1596 йили — ишлари гуллаб-яшнаётган Уильям ташаббуси билан тақдим этилди. Гербга “ҳуқуқсиз эмас” жумласи илова қилинди, бироқ ўша пайтдаги тасвирларда у қўлланилмади. Дарвоқе, ижтимоий ҳуқуқий ҳолатнинг тикланиш мавзуси Шекспир пьесаларида учрайди.

1596 йили у авлиё Еленадаги Бишолгейтга кўчиб ўтди, 1598 йили эса Бен Жонсон ёзган “Every Man in His Humour” пьесаси актёрлари рўйхатининг юқорисидан жой олди. Шунингдек, Жонсон қаламига мансуб “Sejanus: His Fall” пьесаси актёрлари рўйхатига ҳам киритилди. Ўша йилдан эътиборан Шекспирнинг исми унинг асарлари нашрида пайдо бўла бошлади.

Драматурглик фаолиятидан ташқари, Шекспир ўзининг спектаклларида ҳам роль ижро этган деган фикрлар бор, масалан, Гамлет отасининг арвоҳини ўйнаган…
Тахминан 1599 йили Шекспир Темза орқали Саутуаркка кўчиб ўтди. Кейин эса хотинининг хархашаларидан безор бўлиб, Лондонга ташриф буюради.

Кутилган (ёки кутилмаган) ҳамла

Унинг биринчи пьесаси “Генрих VI” шу йилларда ёзилган. Асарлари тилга олина бошлангач, ўша пайтда Лондон саҳналарида “ҳукмронлик” қилган Роберт Грин бошчилигидаги драматурглар гуруҳи томонидан ҳамлага дуч келди. Улар Шекспирни ўзларининг патқаламига тенглашламоқчи бўлган қарғага қиёс қилишди. Роберт Грин ёш драматургни “маҳмадона” ҳисоблади. У Шекспир қаламига мансуб “Генрих IV” пьесасининг учинчи қисмидаги “О, аёл терисидаги арслон юраги!” жумласини ҳажвий тарзда “Муғомбир терисидаги арслон юраги” деб ёзиб чиқди. Биринчи акс-садо шундай эди.

1592 — 1594 йилларда вабо касаллиги туфайли театрлар ёпиб қўйилди. Орадаги мажбурий танаффус вақтида Шекспир “Ричард III” хроникаси, “Хатолар комедияси”, “Қайсарнинг қуйилиши” комедиялари ва биринчи трагедияси бўлмиш “Тит Андроник” ҳамда “Венера ва Адонис”, “Лукреция” достонларини ёзди. Театр иш бошлагач, у Хандсон ҳомийлигидаги лорд-камергер труппаси таркибига қўшилди. Грин гуруҳи саҳнадан кетди. Шекспир даври бошланди.

1594 йилнинг охирида Шекспир Lord Chamberlain’s Men театрининг шерикликдаги хўжайинига айланди. Ўша замондаги бошқа муассасалар каби ушбу даргоҳ ҳам оқсуяк-ҳомий лорд Чемберлен шарафига шундай номланганди.

1595 — 1596 йилларда Шекспир “Ромео ва Жульетта” трагедиясини, ортидан эса “Венециялик савдогар” комедиясини ёзди.

1599 йили “Глобус” театри очилди. Ўша йили у “Юлий Цезарь” трагедияси ва “Бу сизга ёқадими?” комедиясини ёзди. Бир йил ўтиб эса “Ҳамлет”ни яратди. Шу билан “улуғвор трагедиялар” даври бошланди. Кетма-кет “Отелло” (1604), “Қирол Лир” (1605), “Макбет” (1606) ёзилди. Комедиялар оҳанги жиддийлашди, “Троил ва Крессида” (1601 — 1602), “Яхши бўлганида ҳаммаси яхши тугайди” (1603) каби баъзи асарлар эса маҳзунлашди.
Шекспирнинг драматургияни “ичкаридан” билиши пьесалари дунё миқёсида шуҳрат қозонишини таъминлади. У 1603 йилгача саҳнада роллар ўйнади, бу даврдан кейинги ижросидаги спектакллар ҳақида эса маълумотлар йўқ. Шекспирнинг нима сабабдан актёр сифатида шуҳрат қозонмагани сабаби эса иккинчи даражали ва эпизодик ролларни ўйнагани билан боғлиқ. Ҳар ҳолда саҳна мактаби босиб ўтилган — бу иш актёрларнинг томошабин билан ўзаро муносабатларини ўрганиш ва англашига мислсиз ёрдам берди. Шекспир учун асарларининг томошабинбоп бўлиши муҳим эди, шу боис барча пьесаларини саҳналаштирган “Глобус” театри билан мустаҳкам алоқада бўлди.

Ғавғоли гувоҳлик

“Глобус” турли ижтимоий ва мулкий қатламдаги 1500 нафар томошабинни ўзида сиғдирарди. Драматург ва актёрлар олдида турли-туман доирадаги томошабинлар диққатини бир тарзда жалб этишдек мураккаб вазифа турарди. Шекспир пьесалари ҳар жиҳатдан бу талабга жавоб берарди. Унинг репертуари туфайли кўплаб актёрлар номи жаҳонга танилган.

Ҳуқуқий ва молиявий масалаларга оид турли ҳужжатлар Лондонда истиқомат қилган даврида Шекспирнинг анча бойиб кетганини тасдиқлайди. У Блэкфриарс, Лондондан кўчмас мулк ва Стратфорд, Нью-Плейсдан улкан уй сотиб олиш имкониятига эга эди.

1603 йилнинг 24 мартида Елизавета I вафот этгач, Англия тожи Яков I га кийдирилди. Театр труппаси унинг тасарруфига ўтди. Шекспир эса Стратфордга кетгунга қадар “Антоний ва Клеопатра”, “Кориолан”, “Афиналик Тина” пьесаларини ёзди. Кейин эса 1610 — 1612 йилларда “Қиш эртаги” ва “Тўфон” асарларини яратди.
1604 йили хўжайинининг қизи турмушга чиқди ва Шекспир тўйда гувоҳ сифатида қатнашди. 1612 йилги ҳужжатлар унинг бош кийимлари ишлаб чиқарувчи гугенот (француз протестанти) Кристофер Маунтжойнинг ижарачиси бўлгани ва шу иш юзасидан суд текшируви бўлганини кўрсатади. Маунтжойнинг шогирди Стифен Беллот унинг қизига уйланаётганида Шекспир сеп масаласида воситачи (гувоҳ) эди. Драматург ўзаро келишув олиб бориши керак бўлган. Тўй ўтди, бироқ орадан саккиз йилдан сўнг Беллот қайнотасини судга берди. У сеп-сидирғанинг фақат маълум қисми берилганини айтиб, даъво қўзғаган эди. Судга чақирилган Шекспир тафсилотлар ёдида қолмаганини маълум қилди.

1613 йили у Блэффриарсдаги собиқ монастир қоровулхонасини сотиб олди. Ўша йили июнь ойида Шекспирнинг қизи Сюзанна Жон Лейн сўзак касалини юқтирганини айтиб, унга туҳмат қилди. Сюзанна ва эри судга мурожаат қилишди. Суд мажлисига бормаган Сюзанна бўҳтончиликда айбланди. 1614 йилнинг ноябрида Шекспир бир неча ҳафтани Лондондаги куёви Холлнинг уйида ўтказди.

Ноодатий, мураккаб

Шекспирнинг биринчи пьесалари 1590 йил бошларида, охиргиси 1612 йилда ёзилган. Шундай экан, унинг ижод йўли унча узоқ эмас — йигирма йилдан сал кўпроқ. Бироқ мана шу икки ўн йилликда Шекспир драматургияда улкан ўзгариш ясади.

Унинг дастлабки комедияларида ўша пайтда урф бўлган қувлик, маккорлик мавзуси учрамайди. Хурсандчилик учун хурсандчилик, ҳазил учун ҳазил қиладилар. Қаҳрамонларнинг барчаси серқирра, психологик ечимлар — мураккаб ва хилма-хил. Шекспир комедиялари қаҳрамонлари ҳамиша ноодатий, улар тимсолида Ренессанс даври хислатлари жам бўлган: эркинлик, ўткир ақл, мустақилликка интилиш ва, албатта, ғам-ғусса ила ҳаётни севиш.

Айтиш жоизки, ҳатто комедиянинг масхарабозларча саҳналарида ҳам Шекспир мураккаб реалистик феъл-атворларни яратади (“Хатолар комедияси”). Бундай асарларда эркакларга хос эмин-эркинлик, серғайратлик, фаоллик ва ёқимтойлик аёллар тимсолида гавдаланиши, айниқса, эътиборга моликдир.
Унинг пьесалари тили мисли кўрилмаган тарзда бой: филолог ва адабиётшуносларнинг тадқиқотига кўра, Шекспир луғати 12000-15000 сўзни ташкил этгани аниқланган. Қаҳрамонлар нутқи турли истиора, киноя, қочиримлар билан бойитиларди. Драматург ўз пьесаларида XVI аср лирик шеъриятининг кўплаб шакллари — сонет, канцон (миллий колорит сақланиб ёзилган содда мусиқий асар), эпиталама (никоҳ тўйи қўшиғи) ва бошқалардан фойдаланган.

Ҳаётининг сўнгги йилларида Шекспир адабий фаолиятдан узоқлашди ва оилавий даврасида сезилмай яшади. Афтидан, бунга оғир касалллиги сабаб бўлган — 1616 йил 15 мартда шошма-шошарлик билан ёзилган васиятномаси шундан далолат беради.

Унинг асарлари… ўзиникими?

XVIII асрдан бошлаб ҳозирги кунгача Шекспирнинг пьесалари мутлақо бошқа кишига тегишли эканлиги ҳақида тахминлар юради. Икки асрдан зиёд вақтки, бундай фаразлар замирида муаллиф “роли”да ўттизга яқин инсонлар — Френсис Бэкон ва Кристофер Марлодан тортиб қароқчи Фрэнсис Дрейк ва қиролича Елизаветагача бўлган даъвогарлар тилга олинган. Шекспир номи остида бутун бошли муаллифлар жамоаси иш юритган деган тахминлар ҳам мавжуд. Бунга эса драматургнинг кўп қиррали ижоди сабаб бўлган: трагедия, комедия, тарихий йилнома, ҳиссий-фалсафий шеърият — машҳур сонетларни эслаш кифоя. Ҳатто санаб ўтилганлардан битта жанр олинганда ҳам Шекспир ҳайратомуз тарзда кўп қиррали бўлгани ойдинлашади. Бироқ ҳар қандай ҳолатда ҳам — драматург ва шоирнинг шахси ҳақида ҳали-бери нуқта қўйилмайди — Ренессанс даҳосининг ёзганлари аввалгидек бутун дунё режиссёрлари ва актёрларига илҳом бераверади.

Вафотидан бир неча йил аввал Шекспирнинг Стратфордни тарк этгани ҳақида илк маълумот берган биограф Роу ҳисобланади. Бироқ ўша даврда ишдан бутунлай узоқлашиш ноёб ҳодиса бўлиб, Шекспир Лондонга боришни канда қилмаган.

Драматург ҳаётининг сўнгги ҳафтасида қизи Жудитга уйланган Томас Куини исм-шарифли киши хиёнаткорликда айбланди. Маргарет Вилер исмли аёл бола кўрган ва унинг отаси Куини эканлигини айтиб, жар солганди. Орадан кўп ўтмай, аёл ва чақалоқ ҳаётдан кўз юмишди. Шекспир қизи Жудитга тегишли меросга Куиннинг дахл қилмаслиги учун васиятномани яхшилаб кўриб чиқди.

1616 йилнинг 23 апрелида барча замонлар ва халқларнинг энг машҳур драматурги 52 ёшида ҳаётдан кўз юмди. Унинг сўнгги авлоди Сюзанна ва Жон Холлнинг қизи Элизабет Холл ҳисобланади. Бугунги кунда машҳур драматургнинг бевосита авлодлари йўқ, бироқ мемуарчи Жон Обри ёзиб қолдиришига кўра, чўқинтирилган Уильям Давенант ўзини Шекспирнинг ўғли ҳисоблаган. Унинг онаси шароб ишлаб чиқарувчи бўлиб, бир куни Оксфордга кетаётиб йўл устида Лондонда Шекспирнинг уйида бўлган экан.

Шекспир Стратфорддаги авлиё Троица меҳробида кўмилган. У улуғ драматург бўлгани учун эмас, балки катта миқдордаги тўловни амалга ошириб келгани боис бу шарафга лойиқ деб топилган. Қабрдан унча узоқ бўлмаган деворда қариндошлари ўрнатган ёдгорлик эса Шекспирнинг ёзаётган ҳолатини ўзида жо этган. Ҳар йили драмататургнинг таваллуд кунида ёдгорликдаги Шекспирнинг қўлидаги ғоз пати янгиланади. У қабр тошига битилган сўзларни ўзи ёзган муаллиф ҳисобланади.

UILYAM ShЕKSPIR: SЕRQIRRA IJOD
VA MASHAQQATLI HAYOT
Anvar Namozov

Uilyam Shekspir — ingliz dramaturgi va Uyg‘onish davrining shoiri, qirol truppasi aktyori. “Venera va Adonis” (1593, mifologik syujet), “Lukresiya” (1594, Rim tarixi) kabi jami 4 ta doston, 154 ta sonet va 37 ta pyesani o‘z ichiga olgan “Shekspir kanoni” muallifi. Shekspir teatr san’ati rivojiga ulkan ta’sir ko‘rsatgan. Uning tragediyalari jahon adabiyoti durdonalari safidan o‘rin olgan. Shekspir asarlari bugungi kunda ham dunyo sahnasidan tushmay kelayotir. Shuncha samarali mehnati va shon-shuhratiga qaramay, Uilyam Shekspir hech qanday mukofot olmagan, diplom bilan ham taqdirlanmagan…

Tug‘ilgani… aniq emas!

Uilyam Shekspir Shimoliy Londondan 1600 chaqirim olisdagi, aholisi 1500 kishi bo‘lgan Stratford-Eyvonda tug‘ilgan. Bu shaharcha qo‘ylarni so‘yish va sotish hamda teri savdosi markazi edi.

Shekspirning tavallud sanasi ma’lum emas. 1564 yilning 26 aprelida cho‘qintirilgani yozib qoldirilgan. xolos. Yelizaveta I zamonida tug‘ilganlik haqida guvohnoma berilmagani bois, bu sanani rasmiy shahodatnoma deyish mumkin. Cho‘qintirish tug‘ilgandan bir necha kun o‘tganidan so‘ng o‘tkazilgani bois, Shekspir 1564 yilning aprel oyida tug‘ilgani haqiqatga yaqin. Uning 23 aprelda dunyoga kelgani hech qanday tarixiy asosga ega emas (o‘sha paytlarda chaqaloqlarni 3 kundan so‘ng cho‘qintirishgan). Biroq ajablanarlisi shundaki, u 1616 yilning aynan shu kunida hayotdan ko‘z yumgan. Bu avliyo Georgiy, ya’ni Angliya olijanob homiysining bayrami edi, shunday ekan, ulug‘ ingliz dramaturgining tavallud sanasini yaxshi kun deb hisoblash mumkin.

Uilyam Shekspir shiterfildlik kosib Jon Shekspir va Meri Ardenning o‘g‘li edi. Ular 1557 yili turmush qurishdi va mashhur dramaturg tug‘ilgan deb hisoblangan Xenli-Stritdagi uyda yashay boshlashdi. Oilada sakkiz nafar farzand bor edi: Joan (1558 yil 15 sentyabrda cho‘qintirilgan, kichkinaligida vafot etgan), Margaret (1562 yil 2 dekabrda cho‘q., 1563 yil 30 aprelda dafn etilgan), Uilyam, Gilbert (1566 yil 13 oktyabrda cho‘q., 1612 yilning 2 fevralida dafn etilgan), Joan (1569 yil 15 aprelda cho‘q., 1646 yil 4 noyabrda dafn qilingan), Enn (1571 yil 28 sentyabrda cho‘q., 1579 yil 4 aprelda dafn etilgan), Richard (1574 yilning 11 martida cho‘q., 1613 yil 4 fevralda dafn qilingan), Edmund (1580 yil 3 mayda cho‘q., 1607 yil 31 dekabr kuni Londonda dafn etilgan).

Oila boshlig‘i Jon Shekspir Uilyam tug‘ilgunga qadar jun gazlama olibsotarligi uchun javobgarlikka tortilgan va oldermen unvoni bekor qilingan edi. Mazkur xonadonning Rim-katoliklikka mayli bo‘lgani haqida ayrim ma’lumotlar mavjud.

Shekspirning qayerda tahsil olgani haqida ham aniq manba yo‘q. Aftidan, u 1553 yili Stratfordda ochilgan bepul maktabda o‘qigan. Mazkur bilimgoh ularning uyidan chorak chaqirim narida edi. Maktabni o‘zi nomi bilan yuritgan qirol Eduard VI “butun qirollik bo‘yicha yaxshi adabiyotlarni tarqatish” maqsadida mablag‘ bilan ta’minlardi. Ta’limning ma’lum qismi tilni yaxshi o‘rganish, lotinda tomoshalar uyushtirishdan iborat edi. Shekspirning oliy ma’lumot olgani borasida manbalar qoldirilmagan.

U Stratfordda doimiy yashagan vaqtida teatr truppalari shaharga kamida 12 marta tashrif buyurardi. Jumladan, amaldorlar uchun ikki bor chiqish qilinar, tomoshabinlar orasida esa Jon Shekspir ham bo‘lardi. U sud noziri sifatida truppaning chiqishlari uchun ruxsatnoma berardi.

Shoshilinch to‘y

1582 yilning 28 noyabrida Stratfordga yaqin Templ-Graftonda 18 yoshli Shekspir 26 yashar Enn Xatatuyga uylandi. Qizning ikki qo‘shnisi Fulk Sendels va Jon Richardson mazkur nikoh uchun hech qanday huquqiy to‘siq yo‘qligiga kafolat berishdi. Aftidan, to‘yga shoshilinch tayyorgarlik ko‘rilgan, ularning to‘ng‘ich qizi Susanna 1583 yil 26 mayda, ya’ni to‘ydan 6 oy o‘tib dunyoga keldi.

Egizaklar — o‘g‘il Xamnet va qizaloq Judit 1585 yilning 2 fevralida cho‘qintirildi. Xamnet 1596 yili, Susanna 1649 va Judit 1662 yili vafot etdi.

Egizaklari tug‘ilganidan so‘ng va London teatri sahnasidagi ishlari esga olinmaguncha, onasining mulki uchun sudga murojaat qilganidan tashqari, Shekspir hech qanday tarixiy iz qoldirmagan. 1585 va 1592 yillar orasidagi yetti yilni Shekspirning yo‘qotilgan yillari deyish mumkin, chunki bu vaqtda uning qayerda bo‘lgani, nima sababdan Stratfordni tark etganini isbotlovchi hech qanday ma’lumot uchramaydi.

Uylangan erkak sifatida Shekspirning universitetda tahsil olishga haqqi yo‘q edi. Qolaversa, u jiddiy aktyorlar gildiyasiga rasmiy ravishda qabul qilinmasdi. Biroq “o‘quvchilik dargohi” hisoblangan ayrim kompaniyalar ham bo‘lganki, ularning qat’iy talablari Shekspir uchun imkoniyat edi.

Bu paytda Shekspirlar oilasi allaqachon jentlmenlar huquqiy holati va gerbini olishni xohlardi. Uilyamning otasi Jon, xuddi xotini kabi, nasl-nasabi jihatidan gerb olishga haqqi bo‘lgan. U gerald palatasiga murojaat qilishi mumkin edi, biroq moddiy ahvolining yomonlashgani bunga xalaqit bergan. Arznoma 1596 yili — ishlari gullab-yashnayotgan Uilyam tashabbusi bilan taqdim etildi. Gerbga “huquqsiz emas” jumlasi ilova qilindi, biroq o‘sha paytdagi tasvirlarda u qo‘llanilmadi. Darvoqe, ijtimoiy huquqiy holatning tiklanish mavzusi Shekspir pyesalarida uchraydi.

1596 yili u avliyo Yelenadagi Bisholgeytga ko‘chib o‘tdi, 1598 yili esa Ben Jonson yozgan “Every Man in His Humour” pyesasi aktyorlari ro‘yxatining yuqorisidan joy oldi. Shuningdek, Jonson qalamiga mansub “Sejanus: His Fall” pyesasi aktyorlari ro‘yxatiga ham kiritildi. O‘sha yildan e’tiboran Shekspirning ismi uning asarlari nashrida paydo bo‘la boshladi.

Dramaturglik faoliyatidan tashqari, Shekspir o‘zining spektakllarida ham rol ijro etgan degan fikrlar bor, masalan, Gamlet otasining arvohini o‘ynagan…
Taxminan 1599 yili Shekspir Temza orqali Sautuarkka ko‘chib o‘tdi. Keyin esa xotinining xarxashalaridan bezor bo‘lib, Londonga tashrif buyuradi.

Kutilgan (yoki kutilmagan) hamla

Uning birinchi pyesasi “Genrix VI” shu yillarda yozilgan. Asarlari tilga olina boshlangach, o‘sha paytda London sahnalarida “hukmronlik” qilgan Robert Grin boshchiligidagi dramaturglar guruhi tomonidan hamlaga duch keldi. Ular Shekspirni o‘zlarining patqalamiga tenglashlamoqchi bo‘lgan qarg‘aga qiyos qilishdi. Robert Grin yosh dramaturgni “mahmadona” hisobladi. U Shekspir qalamiga mansub “Genrix IV” pyesasining uchinchi qismidagi “O, ayol terisidagi arslon yuragi!” jumlasini hajviy tarzda “Mug‘ombir terisidagi arslon yuragi” deb yozib chiqdi. Birinchi aks-sado shunday edi.

1592 — 1594 yillarda vabo kasalligi tufayli teatrlar yopib qo‘yildi. Oradagi majburiy tanaffus vaqtida Shekspir “Richard III” xronikasi, “Xatolar komediyasi”, “Qaysarning quyilishi” komediyalari va birinchi tragediyasi bo‘lmish “Tit Andronik” hamda “Venera va Adonis”, “Lukresiya” dostonlarini yozdi. Teatr ish boshlagach, u Xandson homiyligidagi lord-kamerger truppasi tarkibiga qo‘shildi. Grin guruhi sahnadan ketdi. Shekspir davri boshlandi.

1594 yilning oxirida Shekspir Lord Chamberlain’s Men teatrining sheriklikdagi xo‘jayiniga aylandi. O‘sha zamondagi boshqa muassasalar kabi ushbu dargoh ham oqsuyak-homiy lord Chemberlen sharafiga shunday nomlangandi.

1595 — 1596 yillarda Shekspir “Romeo va Julyetta” tragediyasini, ortidan esa “Venesiyalik savdogar” komediyasini yozdi.

1599 yili “Globus” teatri ochildi. O‘sha yili u “Yuliy Sezar” tragediyasi va “Bu sizga yoqadimi?” komediyasini yozdi. Bir yil o‘tib esa “Hamlet”ni yaratdi. Shu bilan “ulug‘vor tragediyalar” davri boshlandi. Ketma-ket “Otello” (1604), “Qirol Lir” (1605), “Makbet” (1606) yozildi. Komediyalar ohangi jiddiylashdi, “Troil va Kressida” (1601 — 1602), “Yaxshi bo‘lganida hammasi yaxshi tugaydi” (1603) kabi ba’zi asarlar esa mahzunlashdi.
Shekspirning dramaturgiyani “ichkaridan” bilishi pyesalari dunyo miqyosida shuhrat qozonishini ta’minladi. U 1603 yilgacha sahnada rollar o‘ynadi, bu davrdan keyingi ijrosidagi spektakllar haqida esa ma’lumotlar yo‘q. Shekspirning nima sababdan aktyor sifatida shuhrat qozonmagani sababi esa ikkinchi darajali va epizodik rollarni o‘ynagani bilan bog‘liq. Har holda sahna maktabi bosib o‘tilgan — bu ish aktyorlarning tomoshabin bilan o‘zaro munosabatlarini o‘rganish va anglashiga mislsiz yordam berdi. Shekspir uchun asarlarining tomoshabinbop bo‘lishi muhim edi, shu bois barcha pyesalarini sahnalashtirgan “Globus” teatri bilan mustahkam aloqada bo‘ldi.

G‘avg‘oli guvohlik

“Globus” turli ijtimoiy va mulkiy qatlamdagi 1500 nafar tomoshabinni o‘zida sig‘dirardi. Dramaturg va aktyorlar oldida turli-tuman doiradagi tomoshabinlar diqqatini bir tarzda jalb etishdek murakkab vazifa turardi. Shekspir pyesalari har jihatdan bu talabga javob berardi. Uning repertuari tufayli ko‘plab aktyorlar nomi jahonga tanilgan.

Huquqiy va moliyaviy masalalarga oid turli hujjatlar Londonda istiqomat qilgan davrida Shekspirning ancha boyib ketganini tasdiqlaydi. U Blekfriars, Londondan ko‘chmas mulk va Stratford, Nyu-Pleysdan ulkan uy sotib olish imkoniyatiga ega edi.

1603 yilning 24 martida Yelizaveta I vafot etgach, Angliya toji Yakov I ga kiydirildi. Teatr truppasi uning tasarrufiga o‘tdi. Shekspir esa Stratfordga ketgunga qadar “Antoniy va Kleopatra”, “Koriolan”, “Afinalik Tina” pyesalarini yozdi. Keyin esa 1610 — 1612 yillarda “Qish ertagi” va “To‘fon” asarlarini yaratdi.
1604 yili xo‘jayinining qizi turmushga chiqdi va Shekspir to‘yda guvoh sifatida qatnashdi. 1612 yilgi hujjatlar uning bosh kiyimlari ishlab chiqaruvchi gugenot (fransuz protestanti) Kristofer Mauntjoyning ijarachisi bo‘lgani va shu ish yuzasidan sud tekshiruvi bo‘lganini ko‘rsatadi. Mauntjoyning shogirdi Stifen Bellot uning qiziga uylanayotganida Shekspir sep masalasida vositachi (guvoh) edi. Dramaturg o‘zaro kelishuv olib borishi kerak bo‘lgan. To‘y o‘tdi, biroq oradan sakkiz yildan so‘ng Bellot qaynotasini sudga berdi. U sep-sidirg‘aning faqat ma’lum qismi berilganini aytib, da’vo qo‘zg‘agan edi. Sudga chaqirilgan Shekspir tafsilotlar yodida qolmaganini ma’lum qildi.

1613 yili u Bleffriarsdagi sobiq monastir qorovulxonasini sotib oldi. O‘sha yili iyun oyida Shekspirning qizi Syuzanna Jon Leyn so‘zak kasalini yuqtirganini aytib, unga tuhmat qildi. Syuzanna va eri sudga murojaat qilishdi. Sud majlisiga bormagan Syuzanna bo‘htonchilikda ayblandi. 1614 yilning noyabrida Shekspir bir necha haftani Londondagi kuyovi Xollning uyida o‘tkazdi.

Noodatiy, murakkab

Shekspirning birinchi pyesalari 1590 yil boshlarida, oxirgisi 1612 yilda yozilgan. Shunday ekan, uning ijod yo‘li uncha uzoq emas — yigirma yildan sal ko‘proq. Biroq mana shu ikki o‘n yillikda Shekspir dramaturgiyada ulkan o‘zgarish yasadi.

Uning dastlabki komediyalarida o‘sha paytda urf bo‘lgan quvlik, makkorlik mavzusi uchramaydi. Xursandchilik uchun xursandchilik, hazil uchun hazil qiladilar. Qahramonlarning barchasi serqirra, psixologik yechimlar — murakkab va xilma-xil. Shekspir komediyalari qahramonlari hamisha noodatiy, ular timsolida Renessans davri xislatlari jam bo‘lgan: erkinlik, o‘tkir aql, mustaqillikka intilish va, albatta, g‘am-g‘ussa ila hayotni sevish.

Aytish joizki, hatto komediyaning masxarabozlarcha sahnalarida ham Shekspir murakkab realistik fe’l-atvorlarni yaratadi (“Xatolar komediyasi”). Bunday asarlarda erkaklarga xos emin-erkinlik, serg‘ayratlik, faollik va yoqimtoylik ayollar timsolida gavdalanishi, ayniqsa, e’tiborga molikdir.
Uning pyesalari tili misli ko‘rilmagan tarzda boy: filolog va adabiyotshunoslarning tadqiqotiga ko‘ra, Shekspir lug‘ati 12000-15000 so‘zni tashkil etgani aniqlangan. Qahramonlar nutqi turli istiora, kinoya, qochirimlar bilan boyitilardi. Dramaturg o‘z pyesalarida XVI asr lirik she’riyatining ko‘plab shakllari — sonet, kanson (milliy kolorit saqlanib yozilgan sodda musiqiy asar), epitalama (nikoh to‘yi qo‘shig‘i) va boshqalardan foydalangan.

Hayotining so‘nggi yillarida Shekspir adabiy faoliyatdan uzoqlashdi va oilaviy davrasida sezilmay yashadi. Aftidan, bunga og‘ir kasallligi sabab bo‘lgan — 1616 yil 15 martda shoshma-shosharlik bilan yozilgan vasiyatnomasi shundan dalolat beradi.

Uning asarlari… o‘zinikimi?

XVIII asrdan boshlab hozirgi kungacha Shekspirning pyesalari mutlaqo boshqa kishiga tegishli ekanligi haqida taxminlar yuradi. Ikki asrdan ziyod vaqtki, bunday farazlar zamirida muallif “roli”da o‘ttizga yaqin insonlar — Frensis Bekon va Kristofer Marlodan tortib qaroqchi Frensis Dreyk va qirolicha Yelizavetagacha bo‘lgan da’vogarlar tilga olingan. Shekspir nomi ostida butun boshli mualliflar jamoasi ish yuritgan degan taxminlar ham mavjud. Bunga esa dramaturgning ko‘p qirrali ijodi sabab bo‘lgan: tragediya, komediya, tarixiy yilnoma, hissiy-falsafiy she’riyat — mashhur sonetlarni eslash kifoya. Hatto sanab o‘tilganlardan bitta janr olinganda ham Shekspir hayratomuz tarzda ko‘p qirrali bo‘lgani oydinlashadi. Biroq har qanday holatda ham — dramaturg va shoirning shaxsi haqida hali-beri nuqta qo‘yilmaydi — Renessans dahosining yozganlari avvalgidek butun dunyo rejissyorlari va aktyorlariga ilhom beraveradi.

Vafotidan bir necha yil avval Shekspirning Stratfordni tark etgani haqida ilk ma’lumot bergan biograf Rou hisoblanadi. Biroq o‘sha davrda ishdan butunlay uzoqlashish noyob hodisa bo‘lib, Shekspir Londonga borishni kanda qilmagan.

Dramaturg hayotining so‘nggi haftasida qizi Juditga uylangan Tomas Kuini ism-sharifli kishi xiyonatkorlikda ayblandi. Margaret Viler ismli ayol bola ko‘rgan va uning otasi Kuini ekanligini aytib, jar solgandi. Oradan ko‘p o‘tmay, ayol va chaqaloq hayotdan ko‘z yumishdi. Shekspir qizi Juditga tegishli merosga Kuinning daxl qilmasligi uchun vasiyatnomani yaxshilab ko‘rib chiqdi.

1616 yilning 23 aprelida barcha zamonlar va xalqlarning eng mashhur dramaturgi 52 yoshida hayotdan ko‘z yumdi. Uning so‘nggi avlodi Syuzanna va Jon Xollning qizi Elizabet Xoll hisoblanadi. Bugungi kunda mashhur dramaturgning bevosita avlodlari yo‘q, biroq memuarchi Jon Obri yozib qoldirishiga ko‘ra, cho‘qintirilgan Uilyam Davenant o‘zini Shekspirning o‘g‘li hisoblagan. Uning onasi sharob ishlab chiqaruvchi bo‘lib, bir kuni Oksfordga ketayotib yo‘l ustida Londonda Shekspirning uyida bo‘lgan ekan.

Shekspir Stratforddagi avliyo Troitsa mehrobida ko‘milgan. U ulug‘ dramaturg bo‘lgani uchun emas, balki katta miqdordagi to‘lovni amalga oshirib kelgani bois bu sharafga loyiq deb topilgan. Qabrdan uncha uzoq bo‘lmagan devorda qarindoshlari o‘rnatgan yodgorlik esa Shekspirning yozayotgan holatini o‘zida jo etgan. Har yili dramataturgning tavallud kunida yodgorlikdagi Shekspirning qo‘lidagi g‘oz pati yangilanadi. U qabr toshiga bitilgan so‘zlarni o‘zi yozgan muallif hisoblanadi.

Uilyam Shekspir. Hamlet. Tragediya

Uilyam Shekspir. Otello. Tragediya

Uilyam Shekspir. Qirol Lir.Tragediya

Uilyam Shekspir. Makbet. Ttragediya

Uilyam Shekspir. Romeo va Julietta. Tragediya — Xurshid Davron kutubxonasi