Рус ёзувчиси Григорий Бакланов ўтган асрнинг 80-йилларида “Дружба народов” журналида чиққан мақоласида Мурод Муҳаммад Дўст ҳикоя услубининг бир муҳим жиҳати тўғрисида гапирганди. У ҳам бўлса, М.М.Дўст асарларида ёзилганидан кўра англашиладигани кўпроқ экани, бу ёзилмаган қисм фаросатли ўқувчи онг ва тафаккурига кўчиб, унда ўсиб бориши ҳақидаги фикр эди.

Раҳмон Қўчқор
ЯНА “ГАЛАТЕПА…”ГА ҚАЙТИБ

Таниқли адиб Мурод Муҳаммад Дўст ижоди ўтган асрнинг 70-йиллари аввалида ҳикоялар ёзиш билан бошланганди. Дастлабки ҳикоялар тўплами 1976 йили “Қайдасан, қувонч садоси” номи остида чоп этилди. Шундан сўнг унинг “Мустафо”, “Истеъфо”, “Дашту далаларда”, “Бир тойчоқнинг хуни” каби қиссалари дунёга келди. 1983 йили Мурод Муҳаммад Дўст ижодидагина эмас, балки замонавий ўзбек прозасида ҳам жиддий воқеа бўлган “Галатепага қайтиш” қиссаси яратилди. (Баъзилар ўша пайтда уни роман сифатида тушунишни ҳам таклиф этишганди.)

Ўзбек бадиий дунёсига Самарқанднинг чекка Жом қишлоғи, унинг нафаси, одамларининг турфа, бироқ нималаридир умумий олами кириб кела бошлади. Айниқса, “Мустафо”, “Совчилик ҳангомаси” каби асарларда ўзбекнинг ўта рангли, беқиёс ва зиддиятли турмушининг яна бир бўлаги кашф этилди. Бу асарларда ҳали ёзувчининг инсон ва ҳаётга истеҳзоси енгил, шу туфайли беозор эди.

Секин-аста Муҳаммад Дўст қаҳрамонлари, уларга қўшилиб муаллифнинг ўзи ва асарлари ҳам ўзгариб, ўса бошлади, талқиндаги истеҳзо аввал жиддийлашди, кейин эса тобора аччиқлаша борди. Негаки, муаллифнинг ҳаёт эртагидан оғзи куйган, у инсоний муносабатлардаги вазият ва манфаат деган кўринмас муаллиф томонидан ёзилган сценарий унчалик янги эмаслигини сезиб қолган, энг асосийси — ҳаётда ўзининг чекига қайси роль, қанча муддатга ва нега тушганлиги билан астойдил қизиқиб қолган эди. Энди ёзувчи асарларида жўн ва саёз соцреализм ўрнида шафқатсиз, мураккаб тасвир ва талқинлар, “яхши”, “ижобий” деган умумий ном остида жамланувчи қиёфасиз персонажлар ўрнида ўзи ва ўзгаларни тафтиш этиш ва тушунишга уриниб умр ўтказувчи қаҳрамонлар пайдо бўлди. Шулардан бири — “Галатепага қайтиш” қиссасидаги Тошпўлат Ғайбаров эди.

Ҳаётдан, демакки, ҳақиқатдан узилган биқиқ давраларда узоқ вақт санқиб, ясама муносабат ва муомалага сал бўлмаса кўника бошлаган, лекин бу лаззатли кўникиш нималарнидир секин-аста, бироқ абадий йўқотиш ҳисобига бўлаётганини англай бошлаган Ғайбаров учун “бетус, бесаноқ кунлар бирдан ортга чекинади, ҳаёт кутилмаганда маъно касб этади — энди у азадор”.

Халқимизнинг шўролар инқилобидан кейинги ҳаётини “ушалмас орзулар даври”, “ваъдалар беш йилликлари”, деб номласак бўлар. Табиий орзулар ўрнини деярли тўла эгаллаган, нуқул уларга қарама-қарши қўйилган ижтимоий орзулар, сал бўлмаса, одамларнинг ҳаёт кечириш ёқилғисига айланиб қолганди. Аҳвол шу даражага етгандики, фақат ижтимоий орзуларгагина айб йўқ эди ва бу орзулар рўйхати, чегараси бор фаолияти орзу ишлаб чиқаришга йўналтирилган мафкуравий идоралар томонидан тасдиқлаб бериларди…

Теран идрок, замона тамойилларига сезгир назар, хотимаси нақд бўлган умр сарфига хасисларча муносабат, ўзлигини, шунинг баробарида, халқ дарду ўйларини англаш бир нуқтадан — сохта орзулардан чарчаган кундан муқаддима олади. Ҳаётнинг сувратий томошалари — байрамлар, туғилган кунлар, оила ва болалар машмашаси, ғийбат ва илмилиқ жанглардан айро тушиб, ўзи учун ажратилган давр фалсафасини, ўз устидан ҳукмронлик қилаётган кучлар, уларни реал кучга айлантираётган ускунанинг ички сирларини ва бу “абадий двигетел”ни тўхтата олмасликни ич-ичдан ҳис қилиш ва алам туйиш, ўша алам дарчасидан энди ўта омонат ва ширин кўриниб кетган ҳаётга ҳорғин назар ташлаш — фақат орзулардан чарчаган лаҳзада, фақат орзулардан чарчаган кишигагина насиб этади.

Шу куни масхарабозлик тугайди, юздан ниқоблар олинади, ҳар қанча совуқ ёхуд куйдиргувчи бўлмасин, ҳақиқат шабадасига ниқобсиз юз рўбарў келади, оғриққа чидайди, чидаб саодатга эришади.

Исломшунос олим Ғайбаровнинг орзулардан чарчай бошлаганига анча бўлган. Лекин у ўзининг бу ҳолатини тан олишдан қочиб, кўриб юрган кунидан тонса ҳаёти бўшлиққа айланиб қолишидан қўрқиб чидаб келаётган, кеча бор-йўқ моҳиятини англаб бўлгани одамларга бугун яна ўзини ишонтириб юрган эди.

Ёзувчи қаҳрамонига қўшилиб бу ҳолатни Самад ва Мазлума қилмишига қадар “зерикиш” деб келади. Биз муаллифни бу ўринда қаҳрамон қаторига атай қўшяпмиз. Чунки Сиз қиссани икки марта ўқишга, хоҳлайсизми-йўқми, мажбур бўласиз. (Бу ҳолни “Мен бу китобни қайта-қайта ўқишдан зерикмайман” қабилидаги ёлғон гаплардан фарқлашингизни хоҳлардик.) Сизни бунга шавқ билан ундайдиган нарса айнан Самад ва Мазлума қилмиши акс этган эпизоддир. Бу эпизодни асардаги даврий чегара, деб аташ мумкин. Зеро, айни эпизод вақтга — умр оқимига эълон қилинажак танаффуснинг қўнғироғидир…

Ўқувчи ҳам шу тасвирга қадар бир туйғу билан, шундан кейин бошқа бир туйғу билан яшайди. Ҳодисаларни шу эпизодга қадар бир нигоҳ билан, шундан кейин бошқа бир кўз билан кўради, баҳолайди…

Аввало, Ғайбаровнинг танаффусгача бўлган эски умрига, нега зерикканию қачон зерика бошлаганига қизиқайлик.
Унинг отаси — Раим оқсоқолнинг ўлими аслида Ғайбаров учун Галатепа деб номланган муқаддас инсоний-руҳий дунёдан янграган сўнгги даъват эди. Хайриятки, бу даъват ўзи излаган манзил эшигини — Ғайбаров кўнглини топиб боради ва занглай бошлаган қулфни, ниҳоят, очади. Қисса мана шу қалб уйининг болалик — беғуборликдаги саодатли кунлари, вақти етиб унга ҳаётнинг гоҳ илиқ, гоҳ изғирин шамолларининг эсиб кириши, унда меҳмон бўлган минг турли, минг қиёфали инсонлар, хона деворларида улар қолдирган из ва доғлар, қаровсизлик ва эътиборсизлик ортидан бу уйнинг аста-секин оҳори кета бориши, охир-пировардида ўзидан беза бошлаган уй эгасининг уни тамбалаб ташлаши тарихидан ҳикоя қилади.

Ғайбаровнинг болалиги айни қатли ом даврларига, тарихнинг қайта-қайта кириб келаверган қўй мучали йилларига тўғри келади. Унинг отаси — Галатепа аҳли аввалига “олтинчи бармоққа ёки лўлининг айиғига қарагандай эрмаклаб қараган”, кейинчалик эл назарига тушгани учун давлатнинг назаридан қолган Раим оқсоқол — қамоқда.

Бегона шаҳарга, қамоқдаги отани кўргани боришганда гўдаги меҳмонхонанинг курсисини булғаб қўйгани учун хўрланган, эзилиб-қарғаниб йиғлаганча янги шол рўмоли билан курсини тозалаётган она сиймоси Ғайбаров хотирасида ўталмай қолган бурч бўлиб, армон бўлиб парчинланади.

Афсуски, бўй етиб Галатепадан жисман кетган Ғайбаров, ўзи истаб-истамай, ундан руҳан ҳам узоқлаша боради. Энди у “озми-кўпми сармоясини еб битиргач, пул истаб Галатепага” борар, Раим оқсоқол ҳам ўғли “аслида юз сўмнинг дардида келганини” сезар эди.

Хўш, у Галатепасини нималарга алмашганди?
Самадга ўхшаганларникига солиштирганда дурустроқ, аслида ўткинчи сафсата бўлмиш даҳрийлик илми, юзадан қараганда, жуда ҳам қизиқ ва муҳим, моҳиятан самимият ва маънавий илдиздан маҳрум турли тортишув ҳамда суҳбатлар давраси, ниҳоят, Ғайбаров пайдо бўладиган жойларда “дўст” ролини ўйнашни бўйнига олган беш-олти кимса. Биргина Қобил Муродовни — кўзи кўр алпинист, нуроталик кўркам бир йигитни, “уларнинг сал зериккан ва димиққан даврасига тоза бир эпкин бўлиб кирган”, бироқ жуда тез топтаб ташланган қалбни ҳисобга олмаса, Ғайбаров ўлик жонлар орасида ҳозирча ягона тириги эди.

Ғайбаровнинг Галатепасидан кетиб кириб қолгани муҳитда жисми недир алдоқчи роҳатлар топса-да, кўнгли дардисар юрганини унинг бутун қисса давомида ўз уйида деярли кўрсатилмаслигидан ҳам англаса бўлади.

Самаднинг қишлоғи ва у ерда боласини содда умидлар-ла кутгувчи онаси тимсолидаги Галатепаси бор эди. Бироқ Самад Галатепасига хиёнат қилади, ундан ҳазарланади:
“Ғайбаров… онасини ерга бериб қайтган Самаддан кўнгил сўрашга бориб, уни хушрўйгина бир жувон билан маст бўлиб ўтирганини кўрди. Таъзия билдиргани тили айланмади. Самад уни ичкарига қўймади ҳисоб, даҳлизда туриб узоқ йиғлади, энамни йўқотиб қўйдик, дўстим, деди, яхши аёл эди, мени оёққа турғазди, одам қилди, ўзининг насибасидан қийиб, меникига қўшди, энди дўстим, ўлиб қолди, энди мен ёлғизман, ҳеч кимим йўқ, ёлғизлик ёмон, дўстим, ёлғизликни унутай деб ичдим, мени кечир, жон дўстим, ўзинг айт, худолиғ юзасидан айт, бечора яна ўн йилча яшаса нима қиларди, ахир бошқалар яшаяпти-ку, нега менинг бечора энам яшамайди? Ёмон, ёмон, дўстим, одамнинг дунёда бирор ҳузур кўрмай қаригани ёмон, бечора шу йил саксонга кирувди…

Ғайбаров Самадга ачинди. Уни ўзича тушунган ҳам бўлди. Аммо йўлда, кўнгилда қандайдир тугун, шалвираб кетаётган маҳали бечора кампирнинг ҳали етмишга ҳам кирмаганини эслади… ”

Қиссада Ғайбаровдек кучли бадиий характерга муносиб манфий қутбни ташкил эта оладиган образ ҳам, дарҳақиқат, айнан Самаддир. Ҳаётнинг, инсоннинг бадиий тадқиқига ёндашувда Мурод Муҳаммад Дўст услубига жуда яқин йўналишда ижод қилувчи истеъдодли рус прозаиги Сергей Есиннинг “Имитатор”, “Гладиатор” сингари асарларида ҳам Самад типидаги қаҳрамонлар кенг таҳлил этилган. Самад Мансуров қай бир жиҳатлари билан Ф.Достоевский “жинлар” деб атаган Ставрогинлар (“Бесы” романи) типини ҳам ёдга туширади. Албатта, рус адиблари асарларидан фарқли ўлароқ, “Галатепа…”да асосий эътибор айни типларнинг кенг кўламли талқинига йўналтирилган эмас. Бироқ Самад характерида жамланган инсоний тубанликлар кучи ва кўламини қиссада бу қаҳрамонга ажратилган эпизодлардан ҳам яққол ҳис қилиш мумкин.

Самад кўплаб ҳаётий масалалар ечимида аксарият ҳолларда Ғайбаровдан олдинда боради. (Ғайбаров, худди шу Самаднинг берган таърифига кўра, “мудом лайлак ҳайдаб юради”!) Юзаки қараганда, Ғайбаровнинг жуда узоқ муддат Самаднинг чин моҳиятидан бехабар қолиши ғайритабиийдек туюлиши мумкин. Ростдан ҳам Ҳайкал Ғаниевичдек, Сотволдиевдек, Мулла Чоридек қари туллакларнинг ич-ичини кафтдагидек бемалол кўриб, улар устидан беозоргина кула оладиган, ҳатто суюклиси Замирага муносабатда ҳам ҳислар ва туйғулардан кўра рационал ақл майлига кўпроқ бериладиган Ғайбаровнинг Самадга келганда нуқул адашиши ёхуд алданиши ўқувчини ҳайрон қолдириши мумкин. Аслида-чи? Аслида қиссанинг, муаллифнинг, у яратган Самаднинг (самадларнинг!) кучи ва кўлами ҳам айни шундадир! Қолаверса, инсониятнинг аксарият ҳолларда мантиққа мос келавермайдиган ўтмишида, шавкатли тақдири кўзлари совуқ йилтиллаб турадиган оддий хизматкор ёхуд умрида қадамидан товуш чиқмаган ёқимтой баковул қўлида фожиали ҳал бўлган зукко зотлар озмунчами?..

Абдували Соқолга келсак, у Галатепасини жуда жўн ва юзаки тушунади. Ўзини йўқлаб борган дўстининг олдига “қоп-қора бир қизни судраб чиқиб: мана Ғайбаров, мен уйландим, энди ҳеч гўрга бормайман, бола зовути очаман, ҳаммаси тошкесару мисгар бўлади!”, деб ҳар қанча чиранмасин, Соқол барибир Галатепасини англашдан қўрқади, ундан қочади.
Шоир сал самимий, ҳатто ачинишга-да лойиқ. У тез-тез мавжуд муҳитни нима биландир янгилаш истагида елиб-югуради, ўзига мадад қидиради. Бироқ унинг қайтажак муқим дунёси аслида бўлган эмас, балки ҳали шаклланиб улгурмаган, уни Жек-Жамол ёхуд Тайлоқовлар кўмагида сунъий яратишга уриниш эса барибир бефойда…

Демак, Аҳмад Аъзам ибораси билан айтганда, фақат Ғайбаровгина “даврадан ташқаридаги одам”, фақат угина ҳали маънавий тоза томиридан – Галатепасидан батамом узилиб кетмаган ва, машаққатлар чекиб бўлса-да, иккиланиб бўлса-да, унга қайтади…

Аслида, қиссанинг ҳар бир қаҳрамони хусусида алоҳида суҳбатлар ўтказмоқ, бу инсоний қиёфаларни бафуржа таҳлилу талқин этмоқ лозим. Айниқса, Раим оқсоқол, Анзират кампир, Мурод амаки, Мулла Чори каби тимсоллар ўзбек адабиётига фақат шу қисса орқалигина кириб келганини унутиб бўлмайди.

Рус ёзувчиси Григорий Бакланов ўтган асрнинг 80-йилларида “Дружба народов” журналида чиққан мақоласида Мурод Муҳаммад Дўст ҳикоя услубининг бир муҳим жиҳати тўғрисида гапирганди. У ҳам бўлса, М.М.Дўст асарларида ёзилганидан кўра англашиладигани кўпроқ экани, бу ёзилмаган қисм фаросатли ўқувчи онг ва тафаккурига кўчиб, унда ўсиб бориши ҳақидаги фикр эди. Дарҳақиқат, Мурод Муҳаммад Дўст истеъдодининг муҳим жиҳатларини ўзида мужассам этган “Галатепага қайтиш” қиссасининг ҳам фикрий-ғоявий, ҳам бадиий куртаклари диди юксак ҳар бир ўқувчи ички дунёсида ўзининг янги ва кутилмаган умрини давом эттиражак. Негаки, исмики одам боласи бор, айнан ўзининг Галатепаси билан, унинг аҳвол-руҳияси билан қизиқмаслиги, бу борада безовта бўлмаслиги мумкин эмас. Фақат… фақат бир пайтлар “чиройли ва ақлли қизалоқлар, Бухорийнинг тазкираси номини талаффуз этганда (Ал-Жоме ас-Саҳиҳ) лаблари кибрли чўччаядиган қизалоқлар” билан бир партада ўтириб, кўнгли тўлиб-тўлмай фалсафадан дарс олган муаллиф ўзининг исломшунос қаҳрамонига қўшилиб айтмоқчи:

“Дунё — байтул-аҳзан, қайта гулламоқ йўқ. Хазондай совуриламиз, хазондай, хазондай!
Дунё — байт-ул-жафо, ғамғусор йўқ, дилларимиз гунг ва бешарҳ қолади! Гунг ва бешарҳ!”

«Галатепага қайтиш» қиссасини саҳифа пастида  Calameo дастури ёрдамида мутолаа қилишингиз мумкин.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 15-сони

Rahmon Qo’chqor
YANA “GALATEPA…”GA QAYTIB

Taniqli adib Murod Muhammad Do‘st ijodi o‘tgan asrning 70-yillari avvalida hikoyalar yozish bilan boshlangandi. Dastlabki hikoyalar to‘plami 1976 yili “Qaydasan, quvonch sadosi” nomi ostida chop etildi. Shundan so‘ng uning “Mustafo”, “Iste’fo”, “Dashtu dalalarda”, “Bir toychoqning xuni” kabi qissalari dunyoga keldi. 1983 yili Murod Muhammad Do‘st ijodidagina emas, balki zamonaviy o‘zbek prozasida ham jiddiy voqea bo‘lgan “Galatepaga qaytish” qissasi yaratildi. (Ba’zilar o‘sha paytda uni roman sifatida tushunishni ham taklif etishgandi.)

O‘zbek badiiy dunyosiga Samarqandning chekka Jom qishlog‘i, uning nafasi, odamlarining turfa, biroq nimalaridir umumiy olami kirib kela boshladi. Ayniqsa, “Mustafo”, “Sovchilik hangomasi” kabi asarlarda o‘zbekning o‘ta rangli, beqiyos va ziddiyatli turmushining yana bir bo‘lagi kashf etildi. Bu asarlarda hali yozuvchining inson va hayotga istehzosi yengil, shu tufayli beozor edi.

Sekin-asta Muhammad Do‘st qahramonlari, ularga qo‘shilib muallifning o‘zi va asarlari ham o‘zgarib, o‘sa boshladi, talqindagi istehzo avval jiddiylashdi, keyin esa tobora achchiqlasha bordi. Negaki, muallifning hayot ertagidan og‘zi kuygan, u insoniy munosabatlardagi vaziyat va manfaat degan ko‘rinmas muallif tomonidan yozilgan stsenariy unchalik yangi emasligini sezib qolgan, eng asosiysi — hayotda o‘zining chekiga qaysi rol, qancha muddatga va nega tushganligi bilan astoydil qiziqib qolgan edi. Endi yozuvchi asarlarida jo‘n va sayoz sotsrealizm o‘rnida shafqatsiz, murakkab tasvir va talqinlar, “yaxshi”, “ijobiy” degan umumiy nom ostida jamlanuvchi qiyofasiz personajlar o‘rnida o‘zi va o‘zgalarni taftish etish va tushunishga urinib umr o‘tkazuvchi qahramonlar paydo bo‘ldi. Shulardan biri — “Galatepaga qaytish” qissasidagi Toshpo‘lat G‘aybarov edi.

Hayotdan, demakki, haqiqatdan uzilgan biqiq davralarda uzoq vaqt sanqib, yasama munosabat va muomalaga sal bo‘lmasa ko‘nika boshlagan, lekin bu lazzatli ko‘nikish nimalarnidir sekin-asta, biroq abadiy yo‘qotish hisobiga bo‘layotganini anglay boshlagan G‘aybarov uchun “betus, besanoq kunlar birdan ortga chekinadi, hayot kutilmaganda ma’no kasb etadi — endi u azador”.

Xalqimizning sho‘rolar inqilobidan keyingi hayotini “ushalmas orzular davri”, “va’dalar besh yilliklari”, deb nomlasak bo‘lar. Tabiiy orzular o‘rnini deyarli to‘la egallagan, nuqul ularga qarama-qarshi qo‘yilgan ijtimoiy orzular, sal bo‘lmasa, odamlarning hayot kechirish yoqilg‘isiga aylanib qolgandi. Ahvol shu darajaga yetgandiki, faqat ijtimoiy orzulargagina ayb yo‘q edi va bu orzular ro‘yxati, chegarasi bor faoliyati orzu ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan mafkuraviy idoralar tomonidan tasdiqlab berilardi…

Teran idrok, zamona tamoyillariga sezgir nazar, xotimasi naqd bo‘lgan umr sarfiga xasislarcha munosabat, o‘zligini, shuning barobarida, xalq dardu o‘ylarini anglash bir nuqtadan — soxta orzulardan charchagan kundan muqaddima oladi. Hayotning suvratiy tomoshalari — bayramlar, tug‘ilgan kunlar, oila va bolalar mashmashasi, g‘iybat va ilmiliq janglardan ayro tushib, o‘zi uchun ajratilgan davr falsafasini, o‘z ustidan hukmronlik qilayotgan kuchlar, ularni real kuchga aylantirayotgan uskunaning ichki sirlarini va bu “abadiy dvigetel”ni to‘xtata olmaslikni ich-ichdan his qilish va alam tuyish, o‘sha alam darchasidan endi o‘ta omonat va shirin ko‘rinib ketgan hayotga horg‘in nazar tashlash — faqat orzulardan charchagan lahzada, faqat orzulardan charchagan kishigagina nasib etadi.

Shu kuni masxarabozlik tugaydi, yuzdan niqoblar olinadi, har qancha sovuq yoxud kuydirguvchi bo‘lmasin, haqiqat shabadasiga niqobsiz yuz ro‘baro‘ keladi, og‘riqqa chidaydi, chidab saodatga erishadi.

Islomshunos olim G‘aybarovning orzulardan charchay boshlaganiga ancha bo‘lgan. Lekin u o‘zining bu holatini tan olishdan qochib, ko‘rib yurgan kunidan tonsa hayoti bo‘shliqqa aylanib qolishidan qo‘rqib chidab kelayotgan, kecha bor-yo‘q mohiyatini anglab bo‘lgani odamlarga bugun yana o‘zini ishontirib yurgan edi.

Yozuvchi qahramoniga qo‘shilib bu holatni Samad va Mazluma qilmishiga qadar “zerikish” deb keladi. Biz muallifni bu o‘rinda qahramon qatoriga atay qo‘shyapmiz. Chunki Siz qissani ikki marta o‘qishga, xohlaysizmi-yo‘qmi, majbur bo‘lasiz. (Bu holni “Men bu kitobni qayta-qayta o‘qishdan zerikmayman” qabilidagi yolg‘on gaplardan farqlashingizni xohlardik.) Sizni bunga shavq bilan undaydigan narsa aynan Samad va Mazluma qilmishi aks etgan epizoddir. Bu epizodni asardagi davriy chegara, deb atash mumkin. Zero, ayni epizod vaqtga — umr oqimiga e’lon qilinajak tanaffusning qo‘ng‘irog‘idir…

O‘quvchi ham shu tasvirga qadar bir tuyg‘u bilan, shundan keyin boshqa bir tuyg‘u bilan yashaydi. Hodisalarni shu epizodga qadar bir nigoh bilan, shundan keyin boshqa bir ko‘z bilan ko‘radi, baholaydi…

Avvalo, G‘aybarovning tanaffusgacha bo‘lgan eski umriga, nega zerikkaniyu qachon zerika boshlaganiga qiziqaylik.

Uning otasi — Raim oqsoqolning o‘limi aslida G‘aybarov uchun Galatepa deb nomlangan muqaddas insoniy-ruhiy dunyodan yangragan so‘nggi da’vat edi. Xayriyatki, bu da’vat o‘zi izlagan manzil eshigini — G‘aybarov ko‘nglini topib boradi va zanglay boshlagan qulfni, nihoyat, ochadi. Qissa mana shu qalb uyining bolalik — beg‘uborlikdagi saodatli kunlari, vaqti yetib unga hayotning goh iliq, goh izg‘irin shamollarining esib kirishi, unda mehmon bo‘lgan ming turli, ming qiyofali insonlar, xona devorlarida ular qoldirgan iz va dog‘lar, qarovsizlik va e’tiborsizlik ortidan bu uyning asta-sekin ohori keta borishi, oxir-pirovardida o‘zidan beza boshlagan uy egasining uni tambalab tashlashi tarixidan hikoya qiladi.

G‘aybarovning bolaligi ayni qatli om davrlariga, tarixning qayta-qayta kirib kelavergan qo‘y muchali yillariga to‘g‘ri keladi. Uning otasi — Galatepa ahli avvaliga “oltinchi barmoqqa yoki lo‘lining ayig‘iga qaraganday ermaklab qaragan”, keyinchalik el nazariga tushgani uchun davlatning nazaridan qolgan Raim oqsoqol — qamoqda.

Begona shaharga, qamoqdagi otani ko‘rgani borishganda go‘dagi mehmonxonaning kursisini bulg‘ab qo‘ygani uchun xo‘rlangan, ezilib-qarg‘anib yig‘lagancha yangi shol ro‘moli bilan kursini tozalayotgan ona siymosi G‘aybarov xotirasida o‘talmay qolgan burch bo‘lib, armon bo‘lib parchinlanadi.

Afsuski, bo‘y yetib Galatepadan jisman ketgan G‘aybarov, o‘zi istab-istamay, undan ruhan ham uzoqlasha boradi. Endi u “ozmi-ko‘pmi sarmoyasini yeb bitirgach, pul istab Galatepaga” borar, Raim oqsoqol ham o‘g‘li “aslida yuz so‘mning dardida kelganini” sezar edi.

Xo‘sh, u Galatepasini nimalarga almashgandi?

Samadga o‘xshaganlarnikiga solishtirganda durustroq, aslida o‘tkinchi safsata bo‘lmish dahriylik ilmi, yuzadan qaraganda, juda ham qiziq va muhim, mohiyatan samimiyat va ma’naviy ildizdan mahrum turli tortishuv hamda suhbatlar davrasi, nihoyat, G‘aybarov paydo bo‘ladigan joylarda “do‘st” rolini o‘ynashni bo‘yniga olgan besh-olti kimsa. Birgina Qobil Murodovni — ko‘zi ko‘r alpinist, nurotalik ko‘rkam bir yigitni, “ularning sal zerikkan va dimiqqan davrasiga toza bir epkin bo‘lib kirgan”, biroq juda tez toptab tashlangan qalbni hisobga olmasa, G‘aybarov o‘lik jonlar orasida hozircha yagona tirigi edi.

G‘aybarovning Galatepasidan ketib kirib qolgani muhitda jismi nedir aldoqchi rohatlar topsa-da, ko‘ngli dardisar yurganini uning butun qissa davomida o‘z uyida deyarli ko‘rsatilmasligidan ham anglasa bo‘ladi.

Samadning qishlog‘i va u yerda bolasini sodda umidlar-la kutguvchi onasi timsolidagi Galatepasi bor edi. Biroq Samad Galatepasiga xiyonat qiladi, undan hazarlanadi:

“G‘aybarov… onasini yerga berib qaytgan Samaddan ko‘ngil so‘rashga borib, uni xushro‘ygina bir juvon bilan mast bo‘lib o‘tirganini ko‘rdi. Ta’ziya bildirgani tili aylanmadi. Samad uni ichkariga qo‘ymadi hisob, dahlizda turib uzoq yig‘ladi, enamni yo‘qotib qo‘ydik, do‘stim, dedi, yaxshi ayol edi, meni oyoqqa turg‘azdi, odam qildi, o‘zining nasibasidan qiyib, menikiga qo‘shdi, endi do‘stim, o‘lib qoldi, endi men yolg‘izman, hech kimim yo‘q, yolg‘izlik yomon, do‘stim, yolg‘izlikni unutay deb ichdim, meni kechir, jon do‘stim, o‘zing ayt, xudolig‘ yuzasidan ayt, bechora yana o‘n yilcha yashasa nima qilardi, axir boshqalar yashayapti-ku, nega mening bechora enam yashamaydi? Yomon, yomon, do‘stim, odamning dunyoda biror huzur ko‘rmay qarigani yomon, bechora shu yil saksonga kiruvdi…

G‘aybarov Samadga achindi. Uni o‘zicha tushungan ham bo‘ldi. Ammo yo‘lda, ko‘ngilda qandaydir tugun, shalvirab ketayotgan mahali bechora kampirning hali yetmishga ham kirmaganini esladi… ”

Qissada G‘aybarovdek kuchli badiiy xarakterga munosib manfiy qutbni tashkil eta oladigan obraz ham, darhaqiqat, aynan Samaddir. Hayotning, insonning badiiy tadqiqiga yondashuvda Murod Muhammad Do‘st uslubiga juda yaqin yo‘nalishda ijod qiluvchi iste’dodli rus prozaigi Sergey Yesinning “Imitator”, “Gladiator” singari asarlarida ham Samad tipidagi qahramonlar keng tahlil etilgan. Samad Mansurov qay bir jihatlari bilan F.Dostoevskiy “jinlar” deb atagan Stavroginlar (“Besы” romani) tipini ham yodga tushiradi. Albatta, rus adiblari asarlaridan farqli o‘laroq, “Galatepa…”da asosiy e’tibor ayni tiplarning keng ko‘lamli talqiniga yo‘naltirilgan emas. Biroq Samad xarakterida jamlangan insoniy tubanliklar kuchi va ko‘lamini qissada bu qahramonga ajratilgan epizodlardan ham yaqqol his qilish mumkin.

Samad ko‘plab hayotiy masalalar yechimida aksariyat hollarda G‘aybarovdan oldinda boradi. (G‘aybarov, xuddi shu Samadning bergan ta’rifiga ko‘ra, “mudom laylak haydab yuradi”!) Yuzaki qaraganda, G‘aybarovning juda uzoq muddat Samadning chin mohiyatidan bexabar qolishi g‘ayritabiiydek tuyulishi mumkin. Rostdan ham Haykal G‘anievichdek, Sotvoldievdek, Mulla Choridek qari tullaklarning ich-ichini kaftdagidek bemalol ko‘rib, ular ustidan beozorgina kula oladigan, hatto suyuklisi Zamiraga munosabatda ham hislar va tuyg‘ulardan ko‘ra ratsional aql mayliga ko‘proq beriladigan G‘aybarovning Samadga kelganda nuqul adashishi yoxud aldanishi o‘quvchini hayron qoldirishi mumkin. Aslida-chi? Aslida qissaning, muallifning, u yaratgan Samadning (samadlarning!) kuchi va ko‘lami ham ayni shundadir! Qolaversa, insoniyatning aksariyat hollarda mantiqqa mos kelavermaydigan o‘tmishida, shavkatli taqdiri ko‘zlari sovuq yiltillab turadigan oddiy xizmatkor yoxud umrida qadamidan tovush chiqmagan yoqimtoy bakovul qo‘lida fojiali hal bo‘lgan zukko zotlar ozmunchami?..

Abduvali Soqolga kelsak, u Galatepasini juda jo‘n va yuzaki tushunadi. O‘zini yo‘qlab borgan do‘stining oldiga “qop-qora bir qizni sudrab chiqib: mana G‘aybarov, men uylandim, endi hech go‘rga bormayman, bola zovuti ochaman, hammasi toshkesaru misgar bo‘ladi!”, deb har qancha chiranmasin, Soqol baribir Galatepasini anglashdan qo‘rqadi, undan qochadi.

Shoir sal samimiy, hatto achinishga-da loyiq. U tez-tez mavjud muhitni nima bilandir yangilash istagida yelib-yuguradi, o‘ziga madad qidiradi. Biroq uning qaytajak muqim dunyosi aslida bo‘lgan emas, balki hali shakllanib ulgurmagan, uni Jek-Jamol yoxud Tayloqovlar ko‘magida sun’iy yaratishga urinish esa baribir befoyda…

Demak, Ahmad A’zam iborasi bilan aytganda, faqat G‘aybarovgina “davradan tashqaridagi odam”, faqat ugina hali ma’naviy toza tomiridan – Galatepasidan batamom uzilib ketmagan va, mashaqqatlar chekib bo‘lsa-da, ikkilanib bo‘lsa-da, unga qaytadi…

Aslida, qissaning har bir qahramoni xususida alohida suhbatlar o‘tkazmoq, bu insoniy qiyofalarni bafurja tahlilu talqin etmoq lozim. Ayniqsa, Raim oqsoqol, Anzirat kampir, Murod amaki, Mulla Chori kabi timsollar o‘zbek adabiyotiga faqat shu qissa orqaligina kirib kelganini unutib bo‘lmaydi.

Rus yozuvchisi Grigoriy Baklanov o‘tgan asrning 80-yillarida “Drujba narodov” jurnalida chiqqan maqolasida Murod Muhammad Do‘st hikoya uslubining bir muhim jihati to‘g‘risida gapirgandi. U ham bo‘lsa, M.M.Do‘st asarlarida yozilganidan ko‘ra anglashiladigani ko‘proq ekani, bu yozilmagan qism farosatli o‘quvchi ong va tafakkuriga ko‘chib, unda o‘sib borishi haqidagi fikr edi. Darhaqiqat, Murod Muhammad Do‘st iste’dodining muhim jihatlarini o‘zida mujassam etgan “Galatepaga qaytish” qissasining ham fikriy-g‘oyaviy, ham badiiy kurtaklari didi yuksak har bir o‘quvchi ichki dunyosida o‘zining yangi va kutilmagan umrini davom ettirajak. Negaki, ismiki odam bolasi bor, aynan o‘zining Galatepasi bilan, uning ahvol-ruhiyasi bilan qiziqmasligi, bu borada bezovta bo‘lmasligi mumkin emas. Faqat… faqat bir paytlar “chiroyli va aqlli qizaloqlar, Buxoriyning tazkirasi nomini talaffuz etganda (Al-Jome as-Sahih) lablari kibrli cho‘chchayadigan qizaloqlar” bilan bir partada o‘tirib, ko‘ngli to‘lib-to‘lmay falsafadan dars olgan muallif o‘zining islomshunos qahramoniga qo‘shilib aytmoqchi:

“Dunyo — baytul-ahzan, qayta gullamoq yo‘q. Xazonday sovurilamiz, xazonday, xazonday!

Dunyo — bayt-ul-jafo, g‘amg‘usor yo‘q, dillarimiz gung va besharh qoladi! Gung va besharh!”

Manba: «O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2009 yil 15-soni

Murod Muhammad Do’st — Galatepaga qaytish yoxud Saodatmand G’aybarov rivoyati