Адабиётимиз юкини катта истеъдодлар кўтариб турибди. Ана шундай адибларимиздан бири Назар Эшонқулнинг “Ялпиз ҳиди” китобини яқинда яна қайта ўқиб чиқдим. Ёзувчи “Ялпиз ҳиди” ҳикоясида Самандарнинг қишлоқдан шаҳарга келган пайтлари, туйғуларининг нақадар поклиги, ҳаётга завқ-шавқи, ҳайрати ва армони илҳом ва маҳорат билан тасвирланган. Унинг “Уруш одамлари”, “Момоқўшиқ”, “Тун панжаралари” қиссаларида ҳам самимий, соф туйғулар, илиқ хотиралар акс этганки, китобхонни асло бефарқ қолдирмайди. Адиб билан суҳбатимиз адабиёт, китоб, бадиий асарлар… энг муҳими, инсон тарбиясига бағишланди

АДАБИЁТ — РУҲИЯТ ТАРБИЯЧИСИ
Таниқли ёзувчи Назар ЭШОНҚУЛ билан суҳбат
Адиба УМИРОВА гурунглашди

Адабиётимиз юкини катта истеъдодлар кўтариб турибди. Ана шундай адибларимиздан бири Назар Эшонқулнинг “Ялпиз ҳиди” китобини яқинда яна қайта ўқиб чиқдим. Ёзувчи “Ялпиз ҳиди” ҳикоясида Самандарнинг қишлоқдан шаҳарга келган пайтлари, туйғуларининг нақадар поклиги, ҳаётга завқ-шавқи, ҳайрати ва армони илҳом ва маҳорат билан тасвирланган. Унинг “Уруш одамлари”, “Момоқўшиқ”, “Тун панжаралари” қиссаларида ҳам самимий, соф туйғулар, илиқ хотиралар акс этганки, китобхонни асло бефарқ қолдирмайди.
Адиб билан суҳбатимиз адабиёт, китоб, бадиий асарлар… энг муҳими, инсон тарбиясига бағишланди.

– Назар ака, мамлакатимизда китоблар, айниқса, яхши асарлар, хусусан, мумтоз адиблар асарларининг тарғиботи қай даражада деб ўйлайсиз. Бугунги кун кишисига қандай асарлар ёқади?

– Агар китобхон деганда кенг омма тушунилаётган бўлса, унда бу тоифага бугун ҳам, кечаги кунда ҳам олди-қочди, эрмак, вақт ўтказишга, маиший ғурбатларга қурилган енгил-элпи асарлар ёққан. Бозор эса оммавий харидорлар эҳтиёжига мослашади. Шундай экан, “бугунги кун кишиси” деганда ким назарда тутиляпти?! Агар диди бозор талабларига мос ўқувчи бўлса, унда унга тарғиботнинг кераги йўқ. Бозор нуқтаи назаридан “нодир асарлар” сифатида талқин қилинаётган оммавий дидга мос асарлар тарғиботга муҳтож эмас. Улар шусиз ҳам ўз харидорини топаяпти. “Бестселлер” ёки “кўп сотиладиган”, “оммавий ўқиладиган” деган мезон адабиётнинг эмас, тижоратнинг ўлчови. Омма эҳтиёжи билан адабиёт ҳам, санъат ҳам белгиланмайди. Оломон диди бугуннинг маиший майл ва истакларини қондиради, ақл ва руҳнинг эҳтиёжини эмас. Оддийгина қиёс: мумтоз усулнинг жонли ижросида фалш дарров сезилади, бу усулда ясама ҳофиз яратиб бўлмайди. Шунинг учун мумтоз усул оммавий эмас. Лекин ҳақиқий овоз, ҳақиқий истеъдод шу усулда намоён бўлади. Қолганини эса ота-боболаримиз “ялла”чилик деган. Яллачиликда сохта “ҳофиз”лар тиқилиб ётибди. Омма ҳам ўша сохта овозларга шайдо бўлади. Бунга қарши курашишнинг бирдан-бир йўли – руҳни ҳақиқий санъат асари билан тўйинтиришни ўрганиш керак. Тафаккур ва руҳ эҳтиёжини фақат ҳақиқий адабий асарлар қондиради. Адабиёт ҳам санъатнинг шу қонунига бўйсунади. Лекин тижорат адабиётлари дид ва савияга дахл қилаётган экан, асл адабиётга нисбатан онгли равишда тарғибот керак. Бу соҳада эса оқсашларимиз кўп. Энг ёмони, тарғибот минбари бўлган матбуот ходимлари ичида ҳам оломон адабиёти билан ҳақиқий адабиётнинг фарқига бормайдиганлар анчагина. Оммавий тарзда ўқиладиган нашрларга бир эътибор беринг. Уларда қайси шоир ёки адиблар, қандай асарлар қай йўсинда, қандай тил, қандай усул билан тарғиб қилинаяпти? Кимларга салкам даҳолик мақомларини “туҳфа” қилишмаяпти улар?! Адабий дидимизга дахл қилаётган яна бир манзара бор. Ҳукумат миқёсида тил билишга бўлган эътибор туфайли бугун хориж тилини билгувчилар кўпайди. Хориж тилидан тўғридан-тўғри таржима қилувчилар пайдо бўлди. Бу жуда қувонарли ҳол. Лекин бу таржимонлар аксариятининг адабий диди ҳаминқадар. Улар ўзлари ўгираётган тилдаги ноёб асарлар сифатида таржима қилишаётган шоир-ёзувчиларнинг аксарияти юқорида айтганимиз, тижорий адиблар. Савияси шу поғонадан кўтарилмаган таржимонларнинг “саъй- ҳаракати” билан ўгирилган “юксак адабий асарни” ўқиган ёшларимиз дунё адабиёти мезонини ана шу “ноёб асарлар”га қараб белгиламайди деб ким кафолат беради?
Бу ҳолат эса асл адабиёт тарғиботини янада хиралаштиради, асл адабиёт, асл сўз санъати ҳақидаги тасаввурни, мезонни, меъёрни ўзгартиради. Асл адабиёт билан тижорат адабиётининг, ҳақиқий шоир билан яллачи шоир¬нинг фарқига бормайдиган ўқувчилар ана шу нашрларни, ана шу таржималарни ўқиб, пайдо бўлаяпти. Дидсизликнинг бу тарзда “омма¬вийлашиши” жуда хатарли. Шунинг учун ҳам асл билан “ясама”нинг фарқини тушунтириб турадиган зиёлилар тарғиботи керак.

– Адабиёт эзгулик ва ёвузлик, Раҳмон ва шайтон ўртасидаги кураш саҳнаси бўлиб келган. Лекин бугун, ўқувчи таассуроти билан айтганда, адабиётда “ёмонлар” ва яхшилар”нинг қиёфаси кўринмай қолди. Шу жиҳатдан унинг ҳам вазифаси хиралашди. Шу пайтгача, адабиёт инсоннинг эзгулик ва ёвузлик тасаввурларини тарбиялаш билан шуғулланиб келарди. Зотан, адабиёт бу – адаб, яъни одоб фани эди. Лекин айни кунда бу илмни иккинчи даражали деб ўйловчилар ҳам йўқ эмас. Сиз бу масалада нима дейсиз?

– Адабиётдаги образларнинг “яхшилар” ва “ёмонлар”га бўлиниши, ўқувчида фақат шу таассуротлар уйғотиши бугун ибтидоий вазифа бўлиб қолди. Чунки бугун Раҳмон ва шайтон ўртасидаги кураш одамзоднинг ичига кўчди. Адабиёт ҳам энди кураш саҳнасини воқеаларга эмас, замон каби ўта мураккаблашган одамнинг ичига кўчирди: у ўзи ҳақидаги тасаввурлари ва қарашлари мураккаблашган, хиралашган одамни таҳлил қилишга, одамнинг ўзига унинг ўзи ҳақида “билим” беришга мажбур бўлаяпти. Жаннатдан қувилган одам бугунги кунда ўзи билан ўзи бесамар курашишга, шу кураш орқали ё ўзини тиклаб юксакликка кўтарилишга ёки таназзулга ботишга маҳкум этилган. Мабодоки, муқаддас китобларда битилгандек, наботот, ҳайвонот, жами табиат инсон учун яратилган экан, демак, “табиат”, “олам” деган тушунча инсоннинг ўзидир. Ундан ўзга нарса эмас. Биз табиатнинг бир бўлаги, унинг маркази, онгли қисмимиз. Биз нимани танласак, эртанги дунё бизга ўша томондан юз очади. Қачон инсон ташқаридаги олам ўзиники ва унинг ўзи эканини англаб етгандан сўнггина ўша азалий курашда мақсад пайдо бўлиши мумкин. Адабиёт одамзодга ана шу мақсадни англатиш учун яралган. Биринчи онгли инсон билан бугунги инсоннинг қалбида, кўнглида, ниятида деярли ўзгариш йўқ. Фақат тараққиёт, ҳаракат, шакллар, қиёфалар, усуллар ўзгарди. Мақсад ва моҳият эса ўша ҳолича турибди. Инсон қалби ҳали ҳам ўша илк дафъа ҳис этилган ва “забт этиш” бошланган эзгулик ва ёвузликнинг кураш майдони бўлиб турибди. Шунинг учун адабиётнинг вазифаси ҳам заррача бўлса-да ўзгаргани йўқ. Мен ҳақиқий адабиётни ўткинчи мафкуралардан баланд қўяман. Унинг бош мафкураси — инсон қалбидаги ўша эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги курашни, фарқни кўрсатиб бериш, инсоннинг руҳини бу курашда матонатли қилишдир. Фолкнер буни соддароқ тушунтирган: “Адабиёт инсонни бардош беришга ўргатиши керак!” Шундай. Адабиёт инсонни бардош беришга, енгиб ўтишга ўргатиши керак. Бунинг учун унинг тасарруфида кўплаб усуллар, шакллар, гўзаллик ва жозиба бор. Мен шу пайтгача адабиётдан бир нарсани ўргандим: гуманизмдан холи ҳар қандай асар адабиёт эмас, инсон қалбини гўзалликдан маҳрум қиладиган, унинг дағаллашишига хизмат қиладиган ҳар қандай асар адабиёт эмас. Адабиёт гўзаллик дегани, гўзаллик билан дунёни қутқариш, унга даъват қилиш дегани.

Кино ҳақидаги бир кўрсатувни кўрикдан ўтказаётганимизда жуда замоновий кийинган, соч ўстириши, гапириш усули, ҳатто чулчутлиги ҳам замонавий, ўзини замонавий кинонинг замонавий даҳоси ҳисоблайдиган бир режиссёр шундай деди: ”Мен кинонинг тарбия воситаси эканлигига сира ҳам қўшилмайман. Кино одамни экстаз ҳолатга тушириши керак. Унинг вазифаси шу!” Бугун адабиётга шундай ёрлиқ илувчилар тиқилиб ётибди. Ўз фикрларини исботлаш учун дунёнинг даҳо режиссёрларидан, санъаткорларидан иқтибослар келтиришади. Ўша даҳо санъаткорлар тушунган “тарбия воситаси эмас” деган фикр тагида аслида тарбияга ундов ётганини тушунишмайди. Улар бу хил улуғлар фикрининг, савияларига яраша, ташқи қатламини олишади. Бунақа иддаолар ўзининг ё истеъдодсизлигини, ё саводсизлигини ёки асарининг бир пулга қимматлигини яшириш, хаспўшлаш учун айтилади. Истаймизми, йўқми, ҳар қандай санъат асари бу — тарбия воситаси. Фақат “тарбия воситаси” эканини ўқувчининг қўлидан ушлаб, “сени бир тарбиялаб қўяй” деб панд-насиҳат қилиш, одоб ахлоқдан маъруза ўқиш деб тушуниш кулгили бўларди. Санъат, жумладан, адабиёт ҳам ўқувчининг эзгулик ва ёвузлик, яхшилик ва ёмонлик ҳақидаги қарашларини, эстетик дидини, дунёқарашини, иймон-эътиқодини, олам ва одамга муносабатини, гўзаллик ҳақидаги тушунчаларини, ҳиссиётини, туйғуларини тарбиялайди. Санъат тарбияламаган нафақат одоб-ахлоқ, балки туйғу ва ҳиссиётлар ҳам қўпол ва тийиқсиз бўлади. Бир замоновий “аллома” шундай деб важ кўрсатганди: “Менинг момом ғирт саводсиз бўлган. Лекин эзгулик ва ёвузлик ҳақидаги тушунчалари ҳам, одоб-ахлоқи, туйғу-ҳиссиётлари, одампарварлиги ҳам ҳавас қилгулик эди”. Ўша “саводсиз” бўлган, лекин ҳавас қилгулик тарзда “одамий” бўлган момони тарбиялаган муҳит адабиёт (оғзаки ёки ёзма) ва санъат (маросим, урф, кундалик юмуш кўринишидаги), шу санъат ва адабиётдан ўсиб чиққан асрий маданият асосида шаклланганига эътибор ҳам бермайди. Санъатнинг сиз айтмоқчи, “одоб фани” эканини инкор қиладиган, унинг ўрнини босадиган тушунча ҳали пайдо бўлгани йўқ. Пайдо бўлмайди ҳам. Машҳур мусаввир Ван Гогнинг укаси Теога ёзган хатларида шундай гапи бор: “Ижод дунёсини акс эттирадиган битта сўз айт. Агар у ростданам ижод ҳосиласи бўлса, бу сўз ижодкорни, албатта, парвардигор томон бошлаб боради”. Адабиёт азалдан инсон қалбини, руҳини ёвузлашишдан, хунуклашишдан, тубанлашишдан, тошга (бугунги кун тили билан айтганда, темирга) айланишидан, бошқача айтганда, худосизлашишидан ҳимоя қилган ва бундан ке¬йин ҳам шу вазифасини бажаришда давом этаверади. Ана шу нарсаларга кўнглида, руҳида эҳтиёжи борлар унга мурожаат қилаверади.

– Кейинги пайтда яхши асар билан ёмон асарнинг фарқига бормайдиган китобхонлар кўпайиб бораяпти. Булар таъбир жоиз бўлса, олдига нимани қўйсангиз шуни тановул қилиб кетувчи дидсиз хўрандаларга ўхшайди. Хусусан, яқинда бир ношир билан суҳбатлашдим. У киши ҳозир бадииятдан бирмунча йироқ, кўпроқ олди-қочди воқеалар билан тўлдирилган китобларга талаб юқори эканини айтганда, очиғи, ҳайрон қолдим. Бу кетишда аста-секин адабиётни теран ҳис этувчи, саводхон, зиёлилардан ажралиб қолмаймизми?

– Олдига нимани қўйса, фарқига бормай еяверадиган “хўранда” ё узоқ вақт ўрмонда ё саҳрода ёввойи тарзда кун кечирган, ё унинг таъм, ҳид билиш инстинктлари ўлган, яъни мияси касалланган. Эҳтимол, у ҳозир ўзининг касаллигини билмас, бироқ барибир “иситма” касалликни ошкор қилади. Ғарб дунёсидаги маънавий ўпирилишлар, оила, меҳру оқибат таназзули ана шу касалликнинг “иситмаси”дир. Оломоннинг истак ва майлларини “демократия” деб талқин қилганларнинг ўзи бугун боши берк кўчага кириб қолди. Инсон табиатида барибир ёввойи майллар яшайди. Бу майллар инсонни ҳайвоний нафс ва ҳирслар билан боғлаб туради. Фақат иймон тарафида турган адабиёт ва санъатгина бу майлларнинг инсон руҳида ҳукм¬ронлик қилишини чеклаб, ҳовурини пасайтиради. Шу сабабли санъатсиз дунё ёввойиликка олиб келади. Гап чинакам санъат ҳақида бораяпти. Ғарб маънавиятида анъаналар, қадриятлар ўз моҳиятини йўқотиши билан уларнинг ўрнини инсоннинг биологик майллари эгаллаб олди — бу жиддий касаллик эди. Бу хил касалликнинг бир кўриниши оломон маданияти деб аталади. Оломон маданияти тез тарқалувчи, тез ва осон юқувчи ўта хавфли “касаллик”. У ҳали тасаввурлари шаклланмаганларни осонгина ўзига мафтун қилиб олади. У дидни, савияни ўлдиради, одамни илдизидан узади, секин-аста манқуртга айлантириб қўяди. Аслида унинг орқасида турганларнинг мақсади ҳам шу: олдин алоҳида инсонни, кейин бутун миллатни ўз қиёфасидан, фазилат ва суянчларидан, анъана ва қадриятларидан айро қилишдир. Қиёфасидан, суянчидан, сув ичиб турган сарчашмаларидан айрилган инсоннинг ҳам, миллатнинг ҳам қулдан фарқи қолмайди. Шундай экан, бу ҳолатга фақат “зиёли ўқувчидан ажралиб қолиш”гина деб қараб бўлмайди. Бу ерда асл адабиёт фақат “ўз ўқувчиси”ни йўқотмайди, балки бадиият шакллантирган дид, маданият, гўзаллик, завқ, теранлик, тафаккур, энг даҳшати инсоният эришган улуғ маданият — гуманизм хавф остида қолади. Бу ҳолат миллатга, унинг дидига, инсонга ва унинг моҳиятига хатар туғдиради. “Пайғамбарлар китоби” (“Книга Илая”) филмини эслайсизми? Келажак ҳақидаги антиутопия. Коинот миқёсидаги ҳалокатдан сўнг одамзоднинг бир қисми зўрға жон сақлаб қолади. Бу пайтда тамаддунлар эришган барча нарса одамзоднинг хотирасидан чиқиб кетган. Одамзод деярли ҳайвон тусини олган, бугунги инсоний фазилатлар қолмаган, яшаш учун курашадиган, қорнини тўйғизишдан бош¬қасини билмайдиган ваҳший тўдага айланган. Ана шу ёввойи тўдани фақат китобгина маданий йўлга бошлайди, китоб билан одамзодни тиклаш бошланади. Аянчли, лекин аччиқ, сабоқ чиқарадиган хулоса. Кинодагидай одам қиёфасидаги тўдага айланмаслик учун биргаликда, онгли ва режали тарзда курашиш керак. Асл адабиётнинг ўз ўқувчисини бой беришига фақат адабиётнинг фожиаси деб қараш нотўғри. Бу ижтимоий, оламий фожиа. “Пайғамбарлар китоби” филми одамзодни китобнинг, китобхонликнинг, табиийки, адабиётнинг, “адаб фанининг” бой берилиши, хатари нималарга олиб келишидан огоҳлантираяпти. Масалага ана шундай қараш керак.

– Бугун адабиётимизда қандайдир сокинлик ҳолати кузатилмоқда. Замонамизга ҳамоҳанг, бадиий юксак, одамни ҳайратга соладиган роман, қисса, ҳикоя ва ҳатто шеърлар ҳам кам яратилаётгандек…

– Сокинлик асли адабиётга хос ҳодиса. У сокин ривожланади, сокин ўзгаради, сокин эврилади. Адабиётимиздаги сокинлик ҳам шунга ўхшайди. Масалан, Аҳмад Аъзамнинг Гулханий ва Свифт анъаналарини давом эттириб ёзилган “Рўё” асари сокин қабул қилинди. Аслида бу асар турли талқинга, шов-шувли муҳокамага лойиқ асар эди. “Рўё…” романини ХХI аср ўзбек насрининг янги романи сифатида бемалол баҳолаш мумкин. Исажон Султон, Улуғбек Ҳамдам романлари, Нурулла Рауфхон, Баҳодир Абдураззоқ ҳикоялари ҳақида ҳам шундай дейиш мумкин. Шоирларимиз ижодида ҳам сокин шеърга қайтиш бошланди. Бугун Фахриёр, Ҳалима Аҳмедова, Зебо Мирзаева, Салим Ашур, Азиз Саид, Гулноз Мўминова каби шоирлар энг яхши, шу даврнинг ютуғи бўлган шеърларни ёзишяпти. Ўтган йили Шодиқул Ҳамронинг янги қиссасини ўқигандим, лекин ҳали эълон қилинмади, чоғи. Бу асар ҳам ўзига хос адабий ҳодиса бўлади. Эълон қилинмаган асарлар кўп. Муҳими, сокинлик ижодкорларнинг руҳига ўтиришаяпти. Улар асарларини шон-шуҳрат, шов-шув учун ёзишмаяпти. Бадиият ва Кўнгил учун ёзишаяпти. Бу ўзига ишончни, адабиёт кўнгилга қайтаётганини билдиради. Бу асарларда инсон қалби ҳимоя қилинаётганининг ўзи адабиёт ким тарафда турганини кўрсатиб турибди. Умуман олганда, адабиёт ўз вазифасини “адо этаяпти” ёки “адо этмаяпти”, борингки, “қисман адо этаяпти” деган жавобим барибир бугунги адабий жараённинг тўлақонли манзараси бўлолмайди. Чунки тирикчилик ва ўз ташвишларимиз билан ўралашиб қолганимиз туфайли биз адабий жараённинг барча қирраларидан тўлақонли хабардор эмасмиз. Саволингизга жавоб бериш учун эса адабий жараённинг “бадиият” дейишга арзийдиган барча асарларидан, ҳатто кичкина шеърлардан ҳам хабардор бўлишимиз талаб этилади. Бунга эса бизда энг аввало ҳафсала ҳам, қолаверса, хоҳиш, кейин вақт ҳам йўқ. Биз бўйнимиздан боғлаб олиб, изидан етаклаганча чопаётган Вақт изидан ҳансираб югуриб бораяпмиз. Атрофга аланглашга ёки англашга ўзимизда куч ҳам, хоҳиш ҳам тополаётганимиз йўқ.

Вақтида адабиётнинг олди қаторларида турган, кейин йигирма йилча умуман бошқа бир иш билан машғул бўлган бир адиб бир-икки йил олдин шундай деганди: “Яқинда кейинги йилларда эълон қилинган асарларни ҳафсала билан ўқиб чиқиб, адабиёт йигирма йил олдин тўхтаб қолмаганини сездим”. Адабиёт тўхтаб қолмаганини ҳис қилиш ва холис баҳо бериш ўша адибга ўхшаб ҳафсала билан ўқишимиз, бунга ўзимизда куч ва ҳафсала топа олишимиз керак бўлади. Адабиётимизда ҳайратга тушадиган асарлар, кам бўлса ҳам, ёзилаяпти, лекин ҳайратланадиган ўқувчи камайиб бораяпти.

– Бугунги ахборот асрига, хусусан, Интернетга муносабатингиз қандай?

– Муносабатим ижобий. Интернет ҳам инсон кашф қилган бир мўъжиза. Фақат ундан ким қайси мақсадда фойдаланаяпти, масала шунда. Агар ғаразли ниятда фойдалансангиз, у ёвуз, бошқариб бўлмас кучга айланади. Яхши ниятда фойдалансангиз, қулай, осон замонавий восита. Бозордан пичоқ сотиб олаётганларнинг ҳаммасини қотиллик қилади, деб ўйлаш қанчалик кулгили бўлса, ўзимиздаги айбни ҳам интернетга тақаш ҳам шунчалик кулгили.

– «Маймун етаклаган одам» ҳикоянгиз адабиётимизда катта шов-шув, воқеа бўлганди. Ундан кейин ёзилган кўплаб қисса ва ҳикояларингиз ҳам китобхонлар меҳрини қозонди. “Шарқ юлдузи” журналида “Гўрўғли” номли романингиз чоп этилди. Лекин бу асарга кам муносабат билдирилди. Сабабини нима деб ўйлайсиз?

— Бу ҳолатни адабиётшунослардан сўраш керак. “Гўрўғли” романи сўзбошида ёзганимдек, ўтган асрнинг 90-йиллари бошида, нақ йигирма беш-йигирма олти йил олдин ёзилган. Мен уни бир неча марта қайта ишлашга уриндим. Лекин қандай туғилган бўлса шу ҳолатда қолди, ўзгартиролмадим. Эълон қилишдан олдин беш-ўнта ўзим ҳурмат қиладиган адиблар, адабиётшунослар ўқиди. Уларнинг ундови билан нашр қилишга рози бўлдим. Журналда романнинг тахминан учдан бир қисми эълон қилинди. Китоб ҳолида эълон қилишга ўзимда ҳали ҳафсала сезганим йўқ. Журнал вариант тугал хулоса қилишга халақит беради. Ўзини ҳурмат қиладиган танқидчими, адибми, асарни тўла ҳолда ўқимай фикр билдирмайди. Фикр билдирган тақдирда ҳам у бирламчи тасаввур бўлади, холос. Сабаби шу бўлса керак…

— Йўлдош Солижонов “Гўрўғли” романини Кафкага тақлид қилиб ёзилган деса, Умарали Норматов бу фикрга қўшилмади…

— Умарали Норматов мен юқорида айтган, романни тўла ҳолда ўқиган беш-ўнта кишининг биттаси эди. Йўлдош Солижонов домла эса журнал вариантидан келиб чиқиб, фикр айтган бўлса керак. Мен у кишига қўлёзма тақдим қилганим йўқ. Мен домланинг адабий фаоллиги учун жуда ҳурмат қиламан. Тўғриси, йигирма беш йил аввалги Назар Эшонқул улуғ Кафкага қандай тақлид қилгани менинг учун ҳам қизиқ туюлади.

— Ўзингиз бу роман ҳақида қандай фикрдасиз?! Ўзингизнинг кўнглингиз тўлганми? Бу роман орқали нима демоқчисиз ўзи? Нега Гўрўғли? Ваҳоланки, достон ҳақида ҳеч қандай гап йўқ асарда.

— Сизнинг бу саволингизга жавоб топганимда йигирма беш йил аввал эълон қилган бўлардим. Ҳалигача роман ҳақида тугал хулосам йўқ. Мен уни ўша пайтдаги таассуротларим ва қарашларим билан ёздим. Кейин ўзгартиришга қурбим етмади. Бор гап шу. Тўғри, асарда “Гўрўғли” достони ҳақида гап йўқ. Лекин достондаги моҳият бор: Гўрўғли гўрда туғилади, Н. эса ўзининг тириклигини, мавжудлигини, ўзининг “мен”и борлигини исбот қилиб беролмаган лаҳадга ўхшаш жамиятда яшайди. Мен иккита ҳолатни таҳлил қилишга уриндим: биринчиси, исми марҳумлар рўйхатига тушиб қолган одам ўзининг тирик эканлигини исбот қилиб беролмагани, иккинчиси жамиятнинг қаҳрамонга муносабати. Бу муносабат бошлиқ ёрдамчисининг қаҳрамонга “Исм барча ҳарфлар каби бир ҳарф, шу чалкашликка хафа бўласизми?” деган гапи. Н. эса “мен ҳарф эмасман, сўзман” дейди. У тақдирга тан бермайди. Барча фожиа ана шу икки тўқнашувдан туғилади. Ҳарфда маъно йўқ. Сўзда эса маъно, яъни “мен” бор. Гўрўғлининг қудрати унинг гўрда туғилганида, Н.нинг фожиаси гўрга айланган жамиятда яшаб туриб, ўзининг тириклигини исботламоқчи бўлганида. Гўрўғли турли ўлкаларга сафар қилиб, улуғ қаҳрамонликлар кўрсатади, Н. эса бутун роман давомида турли муассасаларга бош уриб, ўзининг бор-йўғи тирик эканлигини исботлаб беролмайди, жамият қонун ва тартиблари бунга йўл бермайди. Охир-оқибат унга марҳумлар каби яшашдан бошқа имконият қолмайди. У лаҳадга қайтишга мажбур бўлади. Н.нинг қаҳрамонлиги шу. Булар шунчаки роман учун тўқилган, ўйлаб топилган кечинмалар эмас. Ўтган асрнинг 80-йилларида ҳар бир зиёли худди шундай кечинмаларни ҳис этарди. Кечаги куннинг таҳлили биз шундай яшаганимизни кўрсатади… Лекин барибир роман ҳақида адабиётшунослар гапиргани маъқул.

— Кейинга йилларда матбуотда кам кўринаяпсиз. Сабаби нима?

— Сабаби кўп. Халқ тилида бундай вазият “Ўзимдан ортмаяпман” дейилади. Мен ҳам ўзимдан, ўз ташвишларимдан ортмаяпман…

— Сизнинг муаллифлигингизда яратилган “Опа-сингиллар” телесериали томошабинлар эътирофига сазовор бўлди. Табиийки, асар фабуласида, унинг асосий ички мазмун-моҳиятида профессионал ёзувчининг дастхати, меҳнати сезилиб турибди. Хўш, ўзингизнинг мазкур сериалдан кўнглингиз тўлдими? Умуман, стсенарийлар ёзувчиликка халақит бермайдими? Услуб, дид сийқалашиб қолмайдими?

— Ёзувчи сифатида кўнглим тўлгани йўқ. Сценарийнавислик эса ёзувчиликка кўпам халақит беравермайди. Албатта, сценарийнавис адабиёт билан сценарийнависликнинг орасидаги чегарани, меъёрни билиши ва ҳамиша ушлаб туриши керак. Аслида бу сериалдаги сюжетни Асқад Мухтор домланинг анъанасига мос тарзда “Опа-сингиллар” номли романга айлантирмоқчи эдим. Бир учрашувимизда Миллий университет талабалари “Сиз нега сюжетли асар, масалан, муҳаббат ҳақида ёзмайсиз?! Замонавий муҳаббат ҳақида асар ёзиш қўлингиздан келмаса керак?!” қабилида савол беришганди. Замонавий мавзудаги муҳаббат “сюжети” ҳақида кўп ўйладим. Турли воқеалар яратдим. Шу ниятда уч опа-сингил тақдири акс этган бир эмас, уч муҳаббат сюжети пайдо бўлди. Лекин воқеага асосланган асар ёзиш қўлимдан келмади. Қораламалардан кўнглим тўлмади. Жумлалар мени қониқтирмади. Ўша пайтда менга радио ва кинодан турли таклифлар тушганди. Мен топган сюжетдан адабий асар чиқмагач, тирикчилик учун таклифларни қабул қилишга тўғри келди. Оқибатда романга айланиши керак бўлган йўналишлар турли теле-радио-кино маҳсулотга айланиб кетди. “Опа-сингиллар”даги Нафиса билан боғлиқ йўналиш тугуни, ечими, ҳатто ўғил туғиши билан боғлиқ якуни билан 760 қисмли “Ҳар дарднинг давоси бор” номли радиосериалга Паригул образи бўлиб сингиб кетди. Иккинчи қиз Насиба билан боғлиқ йўналиш эса “Севги фариштаси” номли сериалда Мафтуна номи билан бўй кўрсатди. Шаҳноза билан боғлиқ йўналиш Наргиза образида “Билагузук” номли филмнинг сценарийси эди. Уч тақдир, улар билан боғлиқ сериалда Мурод, Сарвар, Сардор, Жавлон, Икром сифатида танилган образлар асли ўша ёзолмаган романнинг бошқа номлардаги қаҳрамонлари эди. Роман барибир ёзилмади. Уларни романга айлантиришга кучим етмади. Шунда телесериалга айлантириш истаги туғилди. Жуда катта ҳажмдаги сценарий пайдо бўлди. Бу кўламнинг ичида керакли, кераксиз саҳналар, хуллас, романга айланмаган саҳналар кўп эди. Шунда мен ўзимга телевидение талабларини биладиган ҳаммуаллиф изладим. Замира Бегимқуловани таклиф қилдим. Бошқа бир режиссёр, чамамда, бу ишни эплолмасди. Опа эплади. Биринчи марта 140 қисмдан иборат сериал олинди. Шу сабабли “Опа-сингиллар” адабий асар сифатида мени қониқтиргани йўқ.

– Айни пайтда Ўзбекистон телерадиокомпанияси «Маданият ва маърифат» телеканалида фаолият кўрсатиб келмоқдасиз. Бу канал ёшларни миллий ва умуминсоний қадриятлар руҳида тарбиялаш, шунингдек, уларнинг маърифати ва маданиятини юксалтириш борасида кўнгилдагидек хизмат қилмоқда. Сир бўлмаса, яна қандай янги лойиҳалар устида иш олиб бораяпсиз?

— Ҳукуматимиз бу телеканални ташкил қилишидан бош мақсад ҳам маърифат берувчилар ва маърифатга интилувчилар минбари ва аудиториясини пайдо қилиш эди. Ана шу вазифани тўлиқ бажаришга интилаяпмиз. Жамоамиз телевизорда ё қиёфаси ё номи кўриниши учун дастурлар тайёрлашмайди, балки маърифат, фикр, муносабат уйғотиш учун телевизорга чиқишади. Лойиҳалар кўп, лекин яхшиси, экранга чиққач, зиёлиларнинг ўзлари баҳо беришсин.

– Мазмунли суҳбатингиз учун сизга раҳмат.

ADABIYOT — RUHIYAT TARBIYACHISI
Taniqli yozuvchi Nazar ESHONQUL bilan suhbat
Adiba UMIROVA gurunglashdi

Adabiyotimiz yukini katta iste’dodlar ko‘tarib turibdi. Ana shunday adiblarimizdan biri Nazar Eshonqulning “Yalpiz hidi” kitobini yaqinda yana qayta o‘qib chiqdim. Yozuvchi “Yalpiz hidi” hikoyasida Samandarning qishloqdan shaharga kelgan paytlari, tuyg‘ularining naqadar pokligi, hayotga zavq-shavqi, hayrati va armoni ilhom va mahorat bilan tasvirlangan. Uning “Urush odamlari”, “Momoqo‘shiq”, “Tun panjaralari” qissalarida ham samimiy, sof tuyg‘ular, iliq xotiralar aks etganki, kitobxonni aslo befarq qoldirmaydi.
Adib bilan suhbatimiz adabiyot, kitob, badiiy asarlar… eng muhimi, inson tarbiyasiga bag‘ishlandi.

– Nazar aka, mamlakatimizda kitoblar, ayniqsa, yaxshi asarlar, xususan, mumtoz adiblar asarlarining targ‘iboti qay darajada deb o‘ylaysiz. Bugungi kun kishisiga qanday asarlar yoqadi?

– Agar kitobxon deganda keng omma tushunilayotgan bo‘lsa, unda bu toifaga bugun ham, kechagi kunda ham oldi-qochdi, ermak, vaqt o‘tkazishga, maishiy g‘urbatlarga qurilgan yengil-elpi asarlar yoqqan. Bozor esa ommaviy xaridorlar ehtiyojiga moslashadi. Shunday ekan, “bugungi kun kishisi” deganda kim nazarda tutilyapti?! Agar didi bozor talablariga mos o‘quvchi bo‘lsa, unda unga targ‘ibotning keragi yo‘q. Bozor nuqtai nazaridan “nodir asarlar” sifatida talqin qilinayotgan ommaviy didga mos asarlar targ‘ibotga muhtoj emas. Ular shusiz ham o‘z xaridorini topayapti. “Bestseller” yoki “ko‘p sotiladigan”, “ommaviy o‘qiladigan” degan mezon adabiyotning emas, tijoratning o‘lchovi. Omma ehtiyoji bilan adabiyot ham, san’at ham belgilanmaydi. Olomon didi bugunning maishiy mayl va istaklarini qondiradi, aql va ruhning ehtiyojini emas. Oddiygina qiyos: mumtoz usulning jonli ijrosida falsh darrov seziladi, bu usulda yasama hofiz yaratib bo‘lmaydi. Shuning uchun mumtoz usul ommaviy emas. Lekin haqiqiy ovoz, haqiqiy iste’dod shu usulda namoyon bo‘ladi. Qolganini esa ota-bobolarimiz “yalla”chilik degan. Yallachilikda soxta “hofiz”lar tiqilib yotibdi. Omma ham o‘sha soxta ovozlarga shaydo bo‘ladi. Bunga qarshi kurashishning birdan-bir yo‘li – ruhni haqiqiy san’at asari bilan to‘yintirishni o‘rganish kerak. Tafakkur va ruh ehtiyojini faqat haqiqiy adabiy asarlar qondiradi. Adabiyot ham san’atning shu qonuniga bo‘ysunadi. Lekin tijorat adabiyotlari did va saviyaga daxl qilayotgan ekan, asl adabiyotga nisbatan ongli ravishda targ‘ibot kerak. Bu sohada esa oqsashlarimiz ko‘p. Eng yomoni, targ‘ibot minbari bo‘lgan matbuot xodimlari ichida ham olomon adabiyoti bilan haqiqiy adabiyotning farqiga bormaydiganlar anchagina. Ommaviy tarzda o‘qiladigan nashrlarga bir e’tibor bering. Ularda qaysi shoir yoki adiblar, qanday asarlar qay yo‘sinda, qanday til, qanday usul bilan tar¬g‘ib qilinayapti? Kimlarga salkam daholik maqomlarini “tuhfa” qilishmayapti ular?! Adabiy didimizga daxl qilayotgan yana bir manzara bor. Hukumat miqyosida til bilishga bo‘lgan e’tibor tufayli bugun xorij tilini bilguvchilar ko‘paydi. Xorij tilidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qiluvchilar paydo bo‘ldi. Bu juda quvonarli hol. Lekin bu tarjimonlar aksariyatining adabiy didi haminqadar. Ular o‘zlari o‘girayotgan tildagi noyob asarlar sifatida tarjima qilishayotgan shoir-yozuvchilarning aksariyati yuqorida aytganimiz, tijoriy adiblar. Saviyasi shu pog‘onadan ko‘tarilmagan tarjimonlarning “sa’y- harakati” bilan o‘girilgan “yuksak adabiy asarni” o‘qigan yoshlarimiz dunyo adabiyoti mezonini ana shu “noyob asarlar”ga qarab belgilamaydi deb kim kafolat beradi?
Bu holat esa asl adabiyot targ‘ibotini yanada xiralashtiradi, asl adabiyot, asl so‘z san’ati haqidagi tasavvurni, mezonni, me’yorni o‘zgartiradi. Asl adabiyot bilan tijorat adabiyotining, haqiqiy shoir bilan yallachi shoir¬ning farqiga bormaydigan o‘quvchilar ana shu nashrlarni, ana shu tarjimalarni o‘qib, paydo bo‘layapti. Didsizlikning bu tarzda “omma¬viylashishi” juda xatarli. Shuning uchun ham asl bilan “yasama”ning farqini tushuntirib turadigan ziyolilar targ‘iboti kerak.

– Adabiyot ezgulik va yovuzlik, Rahmon va shayton o‘rtasidagi kurash sahnasi bo‘lib kelgan. Lekin bugun, o‘quvchi taassuroti bilan aytganda, adabiyotda “yomonlar” va yaxshilar”ning qiyofasi ko‘rinmay qoldi. Shu jihatdan uning ham vazifasi xiralashdi. Shu paytgacha, adabiyot insonning ezgulik va yovuzlik tasavvurlarini tarbiyalash bilan shug‘ullanib kelardi. Zotan, adabiyot bu – adab, ya’ni odob fani edi. Lekin ayni kunda bu ilmni ikkinchi darajali deb o‘ylovchilar ham yo‘q emas. Siz bu masalada nima deysiz?

– Adabiyotdagi obrazlarning “yaxshilar” va “yomonlar”ga bo‘linishi, o‘quvchida faqat shu taassurotlar uyg‘otishi bugun ibtidoiy vazifa bo‘lib qoldi. Chunki bugun Rahmon va shayton o‘rtasidagi kurash odamzodning ichiga ko‘chdi. Adabiyot ham endi kurash sahnasini voqealarga emas, zamon kabi o‘ta murakkablashgan odamning ichiga ko‘chirdi: u o‘zi haqidagi tasavvurlari va qarashlari murakkablashgan, xiralashgan odamni tahlil qilishga, odamning o‘ziga uning o‘zi haqida “bilim” berishga majbur bo‘layapti. Jannatdan quvilgan odam bugungi kunda o‘zi bilan o‘zi besamar kurashishga, shu kurash orqali yo o‘zini tiklab yuksaklikka ko‘tarilishga yoki tanazzulga botishga mahkum etilgan. Mabodoki, muqaddas kitob¬larda bitilgandek, nabotot, hayvonot, jami tabiat inson uchun yaratilgan ekan, demak, “tabiat”, “olam” degan tushuncha insonning o‘zidir. Undan o‘zga narsa emas. Biz tabiatning bir bo‘lagi, uning markazi, ongli qismimiz. Biz nimani tanlasak, ertangi dunyo bizga o‘sha tomondan yuz ochadi. Qachon inson tashqaridagi olam o‘ziniki va uning o‘zi ekanini anglab yetgandan so‘nggina o‘sha azaliy kurashda maqsad paydo bo‘lishi mumkin. Adabiyot odamzodga ana shu maqsadni anglatish uchun yaralgan. Birinchi ongli inson bilan bugungi insonning qalbida, ko‘nglida, niyatida deyarli o‘zgarish yo‘q. Faqat taraqqiyot, harakat, shakllar, qiyofalar, usullar o‘zgardi. Maqsad va mohiyat esa o‘sha holicha turibdi. Inson qalbi hali ham o‘sha ilk daf’a his etilgan va “zabt etish” boshlangan ezgulik va yovuzlikning kurash maydoni bo‘lib turibdi. Shuning uchun adabiyotning vazifasi ham zarracha bo‘lsa-da o‘zgargani yo‘q. Men haqiqiy adabiyotni o‘tkinchi mafkuralardan baland qo‘yaman. Uning bosh mafkurasi — inson qalbidagi o‘sha ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi kurashni, farqni ko‘rsatib berish, insonning ruhini bu kurashda matonatli qilishdir. Folkner buni soddaroq tushuntirgan: “Adabiyot insonni bardosh berishga o‘rgatishi kerak!” Shunday. Adabiyot insonni bardosh berishga, yengib o‘tishga o‘rgatishi kerak. Buning uchun uning tasarrufida ko‘plab usullar, shakllar, go‘zallik va joziba bor. Men shu paytgacha adabiyotdan bir narsani o‘rgandim: gumanizmdan xoli har qanday asar adabiyot emas, inson qalbini go‘zallikdan mahrum qiladigan, uning dag‘allashishiga xizmat qiladigan har qanday asar adabiyot emas. Adabiyot go‘zallik degani, go‘zallik bilan dunyoni qutqarish, unga da’vat qilish degani.

Kino haqidagi bir ko‘rsatuvni ko‘rikdan o‘tkazayotganimizda juda zamonoviy kiyingan, soch o‘stirishi, gapirish usuli, hatto chulchutligi ham zamonaviy, o‘zini zamonaviy kinoning zamonaviy dahosi hisoblaydigan bir rejissyor shunday dedi: ”Men kinoning tarbiya vositasi ekanligiga sira ham qo‘shilmayman. Kino odamni ekstaz holatga tushirishi kerak. Uning vazifasi shu!” Bugun adabiyotga shunday yorliq iluvchilar tiqilib yotibdi. O‘z fikrlarini isbotlash uchun dunyoning daho rejissyorlaridan, san’atkorlaridan iqtiboslar keltirishadi. O‘sha daho san’atkorlar tushungan “tarbiya vositasi emas” degan fikr tagida aslida tarbiyaga undov yotganini tushunishmaydi. Ular bu xil ulug‘lar fikrining, saviya¬lariga yarasha, tashqi qatlamini olishadi. Bunaqa iddaolar o‘zining yo iste’dodsizligini, yo savodsizligini yoki asarining bir pulga qimmatligini yashirish, xaspo‘shlash uchun aytiladi. Istaymizmi, yo‘qmi, har qanday san’at asari bu — tarbiya vositasi. Faqat “tarbiya vositasi” ekanini o‘quvchining qo‘lidan ushlab, “seni bir tarbiyalab qo‘yay” deb pand-nasihat qilish, odob axloqdan ma’ruza o‘qish deb tushunish kulgili bo‘lardi. San’at, jumladan, adabiyot ham o‘quvchining ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik haqidagi qarashlarini, estetik didini, dunyoqarashini, iymon-e’tiqodini, olam va odamga munosabatini, go‘zallik haqidagi tushunchalarini, hissiyotini, tuyg‘ularini tarbiyalaydi. San’at tarbiyalamagan nafaqat odob-axloq, balki tuyg‘u va hissiyotlar ham qo‘pol va tiyiqsiz bo‘ladi. Bir zamonoviy “alloma” shunday deb vaj ko‘rsatgandi: “Mening momom g‘irt savodsiz bo‘lgan. Lekin ezgulik va yovuzlik haqidagi tushunchalari ham, odob-axloqi, tuyg‘u-hissiyotlari, odamparvarligi ham havas qilgulik edi”. O‘sha “savodsiz” bo‘lgan, lekin havas qilgulik tarzda “odamiy” bo‘lgan momoni tarbiya¬lagan muhit adabiyot (og‘zaki yoki yozma) va san’at (marosim, urf, kundalik yumush ko‘rinishidagi), shu san’at va adabiyotdan o‘sib chiqqan asriy madaniyat asosida shakllanganiga e’tibor ham bermaydi. San’atning siz aytmoqchi, “odob fani” ekanini inkor qiladigan, uning o‘rnini bosadigan tushuncha hali paydo bo‘lgani yo‘q. Paydo bo‘lmaydi ham. Mash¬hur musavvir Van Gogning ukasi Teoga yozgan xatlarida shunday gapi bor: “Ijod dunyosini aks ettiradigan bitta so‘z ayt. Agar u rostdanam ijod hosilasi bo‘lsa, bu so‘z ijodkorni, albatta, parvardigor tomon boshlab boradi”. Adabiyot azaldan inson qalbini, ruhini yovuzlashishdan, xunuklashishdan, tubanlashishdan, toshga (bugungi kun tili bilan aytganda, temirga) aylanishidan, boshqacha aytganda, xudosizlashishidan himoya qilgan va bundan ke¬yin ham shu vazifasini bajarishda davom etaveradi. Ana shu narsalarga ko‘nglida, ruhida ehtiyoji borlar unga murojaat qilaveradi.

– Keyingi paytda yaxshi asar bilan yomon asarning farqiga bormaydigan kitobxonlar ko‘payib borayapti. Bular ta’bir joiz bo‘lsa, oldiga nimani qo‘ysangiz shuni tanovul qilib ketuvchi didsiz xo‘randalarga o‘xshaydi. Xususan, yaqinda bir noshir bilan suhbatlashdim. U kishi hozir badiiyatdan birmuncha yiroq, ko‘proq oldi-qochdi voqealar bilan to‘ldirilgan kitoblarga talab yuqori ekanini aytganda, ochig‘i, hayron qoldim. Bu ketishda asta-sekin adabiyotni teran his etuvchi, savodxon, ziyolilardan ajralib qolmaymizmi?

– Oldiga nimani qo‘ysa, farqiga bormay yeyaveradigan “xo‘randa” yo uzoq vaqt o‘rmonda yo sahroda yovvoyi tarzda kun kechirgan, yo uning ta’m, hid bilish instinktlari o‘lgan, ya’ni miyasi kasallangan. Ehtimol, u hozir o‘zining kasalligini bilmas, biroq baribir “isitma” kasallikni oshkor qiladi. G‘arb dunyosidagi ma’naviy o‘pirilishlar, oila, mehru oqibat tanazzuli ana shu kasallikning “isitmasi”dir. Olomonning istak va mayllarini “demokratiya” deb talqin qilganlarning o‘zi bugun boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Inson tabiatida baribir yovvoyi mayllar yashaydi. Bu mayllar insonni hayvoniy nafs va hirslar bilan bog‘lab turadi. Faqat iymon tarafida turgan adabiyot va san’atgina bu mayllarning inson ruhida hukm¬ronlik qilishini cheklab, hovurini pasaytiradi. Shu sababli san’atsiz dunyo yovvoyilikka olib keladi. Gap chinakam san’at haqida borayapti. G‘arb ma’naviyatida an’analar, qadriyatlar o‘z mohiyatini yo‘qotishi bilan ularning o‘rnini insonning biologik mayllari egallab oldi — bu jiddiy kasallik edi. Bu xil kasallikning bir ko‘rinishi olomon madaniyati deb ataladi. Olomon madaniyati tez tarqaluvchi, tez va oson yuquvchi o‘ta xavfli “kasallik”. U hali tasavvurlari shakllanmaganlarni osongina o‘ziga maftun qilib oladi. U didni, saviyani o‘ldiradi, odamni ildizidan uzadi, sekin-asta manqurtga aylantirib qo‘yadi. Aslida uning orqasida turganlarning maqsadi ham shu: oldin alohida insonni, keyin butun millatni o‘z qiyofasidan, fazilat va suyanchlaridan, an’ana va qadriyatlaridan ayro qilishdir. Qiyofasidan, suyanchidan, suv ichib turgan sarchashmalaridan ayrilgan insonning ham, millatning ham quldan farqi qolmaydi. Shunday ekan, bu holatga faqat “ziyoli o‘quvchidan ajralib qolish”gina deb qarab bo‘lmaydi. Bu yerda asl adabiyot faqat “o‘z o‘quvchisi”ni yo‘qotmaydi, balki badiiyat shakllantirgan did, madaniyat, go‘zallik, zavq, teranlik, tafakkur, eng dahshati insoniyat erishgan ulug‘ madaniyat — gumanizm xavf ostida qoladi. Bu holat millatga, uning didiga, insonga va uning mohiyatiga xatar tug‘diradi. “Payg‘ambarlar kitobi” (“Kniga Ilaya”) filmini eslaysizmi? Kelajak haqidagi antiutopiya. Koinot miqyosidagi halokatdan so‘ng odamzodning bir qismi zo‘rg‘a jon saqlab qoladi. Bu paytda tamaddunlar erishgan barcha narsa odamzodning xotirasidan chiqib ketgan. Odamzod deyarli hayvon tusini olgan, bugungi insoniy fazilatlar qolmagan, yashash uchun kurashadigan, qornini to‘yg‘izishdan bosh¬qasini bilmaydigan vahshiy to‘daga aylangan. Ana shu yovvoyi to‘dani faqat kitobgina madaniy yo‘lga boshlaydi, kitob bilan odamzodni tiklash boshlanadi. Ayanchli, lekin achchiq, saboq chiqaradigan xulosa. Kinodagiday odam qiyofasidagi to‘daga aylanmaslik uchun birgalikda, ongli va rejali tarzda kurashish kerak. Asl adabiyotning o‘z o‘quvchisini boy berishiga faqat adabiyotning fojiasi deb qarash noto‘g‘ri. Bu ijtimoiy, olamiy fojia. “Payg‘ambarlar kitobi” filmi odamzodni kitobning, kitobxonlikning, tabiiyki, adabiyotning, “adab fanining” boy berilishi, xatari nimalarga olib kelishidan ogohlantirayapti. Masalaga ana shunday qarash kerak.

– Bugun adabiyotimizda qandaydir sokinlik holati kuzatilmoqda. Zamonamizga hamohang, badiiy yuksak, odamni hayratga soladigan roman, qissa, hikoya va hatto she’rlar ham kam yaratilayotgandek…

– Sokinlik asli adabiyotga xos hodisa. U sokin rivojlanadi, sokin o‘zgaradi, sokin evriladi. Adabiyotimizdagi sokinlik ham shunga o‘xshaydi. Masalan, Ahmad A’zamning Gulxaniy va Svift an’analarini davom ettirib yozilgan “Ro‘yo” asari sokin qabul qilindi. Aslida bu asar turli talqinga, shov-shuvli muhokamaga loyiq asar edi. “Ro‘yo…” romanini XXI asr o‘zbek nasrining yangi romani sifatida bemalol baholash mumkin. Isajon Sulton, Ulug‘bek Hamdam romanlari, Nurulla Raufxon, Bahodir Abdurazzoq hikoyalari haqida ham shunday deyish mumkin. Shoirlarimiz ijodida ham sokin she’r¬ga qaytish boshlandi. Bugun Faxriyor, H.Ahmedova, Z. Mirzaeva, Salim Ashur, Aziz Said, Gulnoz Mo‘minova kabi shoirlar eng yaxshi, shu davrning yutug‘i bo‘lgan she’rlarni yozishyapti. O‘tgan yili Shodiqul Hamroning yangi qissasini o‘qigandim, lekin hali e’lon qilinmadi, chog‘i. Bu asar ham o‘ziga xos adabiy hodisa bo‘ladi. E’lon qilinmagan asarlar ko‘p. Muhimi, sokinlik ijodkorlarning ruhiga o‘tirishayapti. Ular asarlarini shon-shuhrat, shov-shuv uchun yozishmayapti. Badiiyat va Ko‘ngil uchun yozishayapti. Bu o‘ziga ishonchni, adabiyot ko‘ngilga qaytayotganini bildiradi. Bu asarlarda inson qalbi himoya qilinayotganining o‘zi adabiyot kim tarafda turganini ko‘rsatib turibdi. Umuman olganda, adabiyot o‘z vazifasini “ado etayapti” yoki “ado etmayapti”, boringki, “qisman ado etayapti” degan javobim baribir bugungi adabiy jarayonning to‘laqonli manzarasi bo‘lolmaydi. Chunki tirikchilik va o‘z tashvishlarimiz bilan o‘ralashib qolganimiz tufayli biz adabiy jarayonning barcha qirralaridan to‘laqonli xabardor emasmiz. Savolingizga javob berish uchun esa adabiy jarayonning “badiiyat” deyishga arziydigan barcha asarlaridan, hatto kichkina she’rlardan ham xabardor bo‘lishimiz talab etiladi. Bunga esa bizda eng avvalo hafsala ham, qolaversa, xohish, keyin vaqt ham yo‘q. Biz bo‘ynimizdan bog‘lab olib, izidan yetaklagancha chopayotgan Vaqt izidan hansirab yugurib borayapmiz. Atrofga alanglashga yoki anglashga o‘zimizda kuch ham, xohish ham topolayotganimiz yo‘q. Vaqtida adabiyotning oldi qatorlarida turgan, ke¬yin yigirma yilcha umuman boshqa bir ish bilan mashg‘ul bo‘lgan bir adib bir-ikki yil oldin shunday degandi: “Yaqinda keyingi yillarda e’lon qilingan asarlarni hafsala bilan o‘qib chiqib, adabiyot yigirma yil oldin to‘xtab qolmaganini sezdim”. Adabiyot to‘xtab qolmaganini his qilish va xolis baho berish o‘sha adibga o‘xshab hafsala bilan o‘qishimiz, bunga o‘zimizda kuch va hafsala topa olishimiz kerak bo‘ladi. Adabiyotimizda hayratga tushadigan asarlar, kam bo‘lsa ham, yozilayapti, lekin hayratlanadigan o‘quvchi kamayib borayapti.
– Bugungi axborot asriga, xususan, Internetga munosabatingiz qanday?

– Munosabatim ijobiy. Internet ham inson kashf qilgan bir mo‘’jiza. Faqat undan kim qaysi maqsadda foydalanayapti, masala shunda. Agar g‘arazli niyatda foydalansangiz, u yovuz, boshqarib bo‘lmas kuchga aylanadi. Yaxshi niyatda foydalansangiz, qulay, oson zamonaviy vosita. Bozordan pichoq sotib olayotganlarning hammasini qotillik qiladi, deb o‘ylash qanchalik kulgili bo‘lsa, o‘zimizdagi aybni ham internetga taqash ham shunchalik kulgili.

– «Maymun yetaklagan odam» hikoyangiz adabiyotimizda katta shov-shuv, voqea bo‘lgandi. Undan keyin yozilgan ko‘plab qissa va hikoyalaringiz ham kitobxonlar mehrini qozondi. “Sharq yulduzi” jurnalida “Go‘ro‘g‘li” nomli romaningiz chop etildi. Lekin bu asarga kam munosabat bildirildi. Sababini nima deb o‘ylaysiz?

— Bu holatni adabiyotshunoslardan so‘rash kerak. “Go‘ro‘g‘li” romani so‘zboshida yozganimdek, o‘tgan asrning 90-yillari boshida, naq yigirma besh-yigirma olti yil oldin yozilgan. Men uni bir necha marta qayta ishlashga urindim. Lekin qanday tug‘ilgan bo‘lsa shu holatda qoldi, o‘zgartirolmadim. E’lon qilishdan oldin besh-o‘nta o‘zim hurmat qiladigan adiblar, adabiyotshunoslar o‘qidi. Ularning undovi bilan nashr qilishga rozi bo‘ldim. Jurnalda romanning taxminan uchdan bir qismi e’lon qilindi. Kitob holida e’lon qilishga o‘zimda hali hafsala sezganim yo‘q. Jurnal variant tugal xulosa qilishga xalaqit beradi. O‘zini hurmat qiladigan tanqidchimi, adibmi, asarni to‘la holda o‘qimay fikr bildirmaydi. Fikr bildirgan taqdirda ham u birlamchi tasavvur bo‘ladi, xolos. Sababi shu bo‘lsa kerak…

— Yo‘ldosh Solijonov “Go‘ro‘g‘li” romanini Kafkaga taqlid qilib yozilgan desa, Umarali Normatov bu fikrga qo‘shilmadi…

— Umarali Normatov men yuqorida aytgan, romanni to‘la holda o‘qigan besh-o‘nta kishining bittasi edi. Yo‘ldosh Solijonov domla esa jurnal variantidan kelib chiqib, fikr aytgan bo‘lsa kerak. Men u kishiga qo‘lyozma taqdim qilganim yo‘q. Men domlaning adabiy faolligi uchun juda hurmat qilaman. To‘g‘risi, yigirma besh yil avvalgi Nazar Eshonqul ulug‘ Kafkaga qanday taqlid qilgani mening uchun ham qiziq tuyuladi.

— O‘zingiz bu roman haqida qanday fikrdasiz?! O‘zingizning ko‘nglingiz to‘lganmi? Bu roman orqali nima demoqchisiz o‘zi? Nega Go‘ro‘g‘li? Vaholanki, doston haqida hech qanday gap yo‘q asarda.

— Sizning bu savolingizga javob topganimda yigirma besh yil avval e’lon qilgan bo‘lardim. Haligacha roman haqida tugal xulosam yo‘q. Men uni o‘sha paytdagi taassurotlarim va qarashlarim bilan yozdim. Keyin o‘zgartirishga qurbim yetmadi. Bor gap shu. To‘g‘ri, asarda “Go‘ro‘g‘li” dostoni haqida gap yo‘q. Lekin dostondagi mohiyat bor: Go‘ro‘g‘li go‘rda tug‘iladi, N. esa o‘zining tirikligini, mavjudligini, o‘zining “men”i borligini isbot qilib berolmagan lahadga o‘xshash jamiyatda yashaydi. Men ikkita holatni tahlil qilishga urindim: birinchisi, ismi marhumlar ro‘yxatiga tushib qolgan odam o‘zining tirik ekanligini isbot qilib berolmagani, ikkinchisi jamiyatning qahramonga munosabati. Bu munosabat boshliq yordamchisining qahramonga “Ism barcha harflar kabi bir harf, shu chalkashlikka xafa bo‘lasizmi?” degan gapi. N. esa “men harf emasman, so‘zman” deydi. U taqdirga tan bermaydi. Barcha fojia ana shu ikki to‘qnashuvdan tug‘iladi. Harfda ma’no yo‘q. So‘zda esa ma’no, ya’ni “men” bor. Go‘ro‘g‘lining qudrati uning go‘rda tug‘ilganida, N.ning fojiasi go‘rga aylangan jamiyatda yashab turib, o‘zining tirikligini isbotlamoqchi bo‘lganida. Go‘ro‘g‘li turli o‘lkalarga safar qilib, ulug‘ qahramonliklar ko‘rsatadi, N. esa butun roman davomida turli muassasalarga bosh urib, o‘zining bor-yo‘g‘i tirik ekanligini isbotlab berolmaydi, jamiyat qonun va tartiblari bunga yo‘l bermaydi. Oxir-oqibat unga marhumlar kabi yashashdan boshqa imkoniyat qolmaydi. U lahadga qaytishga majbur bo‘ladi. N.ning qahramonligi shu. Bular shunchaki roman uchun to‘qilgan, o‘ylab topilgan kechinmalar emas. O‘tgan asrning 80-yillarida har bir ziyoli xuddi shunday kechinmalarni his etardi. Kechagi kunning tahlili biz shunday yashaganimizni ko‘rsatadi… Lekin baribir roman haqida adabiyotshunoslar gapirgani ma’qul.

— Keyinga yillarda matbuotda kam ko‘rinayapsiz. Sababi nima?

— Sababi ko‘p. Xalq tilida bunday vaziyat “O‘zimdan ortmayapman” deyiladi. Men ham o‘zimdan, o‘z tashvishlarimdan ortmayapman…

— Sizning muallifligingizda yaratilgan “Opa-singillar” teleseriali tomoshabinlar e’tirofiga sazovor bo‘ldi. Tabiiyki, asar fabulasida, uning asosiy ichki mazmun-mohiyatida professional yozuvchining dastxati, mehnati sezilib turibdi. Xo‘sh, o‘zingizning mazkur serialdan ko‘nglingiz to‘ldimi? Umuman, stsenariylar yozuvchilikka xalaqit bermaydimi? Uslub, did siyqalashib qolmaydimi?

— Yozuvchi sifatida ko‘nglim to‘lgani yo‘q. Stsenariynavislik esa yozuvchilikka ko‘pam xalaqit beravermaydi. Albatta, stsenariynavis adabiyot bilan stsenariynavislikning orasidagi chegarani, me’yorni bilishi va hamisha ushlab turishi kerak. Aslida bu serialdagi syujetni Asqad Muxtor domlaning an’anasiga mos tarzda “Opa-singillar” nomli romanga aylantirmoqchi edim. Bir uchrashuvimizda Milliy universitet talabalari “Siz nega syujetli asar, masalan, muhabbat haqida yozmaysiz?! Zamonaviy muhabbat haqida asar yozish qo‘lingizdan kelmasa kerak?!” qabilida savol berishgandi. Zamonaviy mavzudagi muhabbat “syujeti” haqida ko‘p o‘yladim. Turli voqealar yaratdim. Shu niyatda uch opa-singil taqdiri aks etgan bir emas, uch muhabbat syujeti paydo bo‘ldi. Lekin voqeaga asoslangan asar yozish qo‘limdan kelmadi. Qoralamalardan ko‘nglim to‘lmadi. Jumlalar meni qoniqtirmadi. O‘sha paytda menga radio va kinodan turli takliflar tushgandi. Men topgan syujetdan adabiy asar chiqmagach, tirikchilik uchun takliflarni qabul qilishga to‘g‘ri keldi. Oqibatda romanga aylanishi kerak bo‘lgan yo‘nalishlar turli tele-radio-kino mahsulotga aylanib ketdi. “Opa-singillar”dagi Nafisa bilan bog‘liq yo‘nalish tuguni, yechimi, hatto o‘g‘il tug‘ishi bilan bog‘liq yakuni bilan 760 qismli “Har dardning davosi bor” nomli radioserailga Parigul obrazi bo‘lib singib ketdi. Ikkinchi qiz Nasiba bilan bog‘liq yo‘nalish esa “Sevgi farishtasi” nomli serialda Maftuna nomi bilan bo‘y ko‘rsatdi. Shahnoza bilan bog‘liq yo‘nalish Nargiza obrazida “Bilaguzuk” nomli filmning stsenariysi edi. Uch taqdir, ular bilan bog‘liq serialda Murod, Sarvar, Sardor, Javlon, Ikrom sifatida tanilgan obrazlar asli o‘sha yozolmagan romanning boshqa nomlardagi qahramonlari edi. Roman baribir yozilmadi. Ularni romanga aylantirishga kuchim yetmadi. Shunda teleserialga aylantirish istagi tug‘ildi. Juda katta hajmdagi stsenariy paydo bo‘ldi. Bu ko‘lamning ichida kerakli, keraksiz sahnalar, xullas, romanga aylanmagan sahnalar ko‘p edi. Shunda men o‘zimga televidenie talablarini biladigan hammuallif izladim. Zamira Begimqulovani taklif qildim. Boshqa bir rejissyor, chamamda, bu ishni eplolmasdi. Opa epladi. Birinchi marta 140 qismdan iborat serial olindi. Shu sababli “Opa-singillar” adabiy asar sifatida meni qoniqtirgani yo‘q.

– Ayni paytda O‘zbekiston teleradiokompaniyasi «Madaniyat va ma`rifat» telekanalida faoliyat ko‘rsatib kelmoqdasiz. Bu kanal yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalash, shuningdek, ularning ma’rifati va madaniyatini yuksaltirish borasida ko‘ngildagidek xizmat qilmoqda. Sir bo‘lmasa, yana qanday yangi loyihalar ustida ish olib borayapsiz?

— Hukumatimiz bu telekanalni tashkil qilishidan bosh maqsad ham ma’rifat beruvchilar va ma’rifatga intiluvchilar minbari va auditoriyasini paydo qilish edi. Ana shu vazifani to‘liq bajarishga intilayapmiz. Jamoamiz televizorda yo qiyofasi yo nomi ko‘rinishi uchun dasturlar tayyorlashmaydi, balki ma’rifat, fikr, munosabat uyg‘otish uchun televizorga chiqishadi. Loyihalar ko‘p, lekin yaxshisi, ekranga chiqqach, ziyolilarning o‘zlari baho berishsin.

– Mazmunli suhbatingiz uchun sizga rahmat.