Хорижда, кўклам ёмғирларидан бири уриб турган пайтда автобус пойлаб, ўзимча Навоийнинг «Қоши ёсинму дейин…» ғазалини хиргойи қилаётган эдим, узоқдан, ҳўл ҳавони баттар палағдалаб, ибодатхона соатининг саҳарги бонги эшитилди. Беихтиёр уни муаззиннинг овозига чоғиштирдим ва бехосдан, туғилганимда қулоғимга айтилган азоннинг давомидек, ичимда Қуръони Каримнинг қалби бўлмиш «Ёсин» сураси қанот ёйа бошлади.

Абдулҳамид Исмоил
ҚОШИ ЁСИНМУ ДЕЙИН…

Бу кичик тадқиқотга қўл урар эканман, Оллоҳимдан ва фақат Ундан мағфират сўрайман. Зероки, фақат У олий ҳакам ва ягона кечиргувчидир.

1

Хорижда, кўклам ёмғирларидан бири уриб турган пайтда автобус пойлаб, ўзимча Навоийнинг «Қоши ёсинму дейин…» ғазалини хиргойи қилаётган эдим, узоқдан, ҳўл ҳавони баттар палағдалаб, ибодатхона соатининг саҳарги бонги эшитилди. Беихтиёр уни муаззиннинг овозига чоғиштирдим ва бехосдан, туғилганимда қулоғимга айтилган азоннинг давомидек, ичимда Қуръони Каримнинг қалби бўлмиш «Ёсин» сураси қанот ёйа бошлади. Ҳа-а, бу оҳангдошлик: «Қоши ёсинму дейин…» билан «Ёсин»нинг кўзга энг ташлангувчи қофияси «МУБИЙН» (очиқ-равшан, аниқ) — хаёлимдан кечган мушоҳадаларнинг боиси бўлса керак. Албатта, бу бир тасодиф сифатида ҳеч қандай далилу исботга асос бўла олмас, лекин фикримга туртки берган ҳодиса айнан шудир.

Текшириб боқдим. Чиндан ҳам «мубийн» сўзи «Ёсин» сурасининг энг кўп такрорланадиган қофияси экан. Биринчи бор у аввалги рукннинг сўнгида жойлашиб, 12-оятда келади: «Албатта, Биз Ўзимизгина ўликларни тирилтирурмиз ва уларнинг қилган амалларини ҳамда изларини ёзиб қўярмиз. Барча нарсани Биз очиқ Китобда белгилаб қўйгандирмиз».
Сўнгра бу сўз яна олти оятнинг охиридан ўрин олган. Мана, ўша оятларнинг ўзбекча маъно таржимаси:

«Ва бизларнинг зиммамизда фақат очиқ-равшан етказишгина бордир» (17-оят).

«У ҳолда мен, шак-шубҳасиз, очиқ залолатда бўлурман» (24-оят).

«Қачон уларга: «Оллоҳ сизларга ризқ қилиб берган нарсалардан инфоқ-эҳсон қилинглар», дейилса, кофир бўлган кимсалар иймон келтирган зотларга: «Агар Оллоҳ хоҳласа, Ўзи таомлантириб оладиган кишиларга бизлар таом берурмизми?! Сизлар, ҳеч шак-шубҳасиз, очиқ залолатдадирсиз», дерлар» (47-оят).

«Мен сизларга: «Эй Одам болалари, шайтонга ибодат қилмангиз, чунки у сизларга очиқ душмандир. Менгагина ибодат қилинглар! Мана шу тўғри йўлдир», деб буюрмаганмидим?!» (60-61-оятлар).

«(Муҳаммадга) шеър ўргатмадик ва (шоирлик) унинг учун дуруст эмасдир. (Муҳаммад тиловат қилаётган нарса) фақат у тирик бўлган кишиларни огоҳлантириши учун ва кофирлар устига Сўз — азоб ҳақ бўлиши учун бир эслатма ва очиқ-равшан Қуръондир» (69-70-оятлар).

«Инсон, Биз уни нутфадан — бир томчи сувдан яратганимизни, энди эса, баногоҳ у (Ўзимизга) очиқ қаршилик қилгувчи бўлиб қолганиии кўрмадими?! (77-оят) (Ояти карималарнинг ўзбекча маънолари Алоуддин Мансур таржимасидан олинди. — (Таҳр.))

Дарвоқе, яна бир тавофуқ: «Қоши ёсинму дейин» ғазали ҳам 7 байтдан иборатдир.

Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин,
Кўнглума ҳар бирининг дарди балосинму дейин?!

Кўзи қаҳринму дейин, кирпики заҳринму дейин,
Бу кудурат ичра рухсори сафосинму дейин?!

Ишқи дардинму дейин, ҳажри набардинму дейин,
Бу қатиқ дард аро васлининг давосинму дейин?!

Зулфи доминму дейин, лаъли каломинму дейин,
Бирининг қаддин, яна бирининг адосинму дейин?!

Турфа холинму дейин, қадди ниҳолинму дейин,
Мовий кўнглак узра гулранги қабосинму дейин?!

Чарх ранжинму дейин, даҳр шиканжинму дейин,
Жонима ҳар бирининг жавру жафосинму дейин?!

Эй Навоий, дема қошу кўзининг васфини, айт
Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин?!

2

Навоийдек шоирнинг шеъриятида тасодифий нарсалар бўлмайди — буни яхши биламиз. Боз устига, ҳар бир сўзи кўпқават ишораларга асос бўлишини ҳам қайтадан эсимизга тушира бошладик. Хотирамга келақолган биринчи мисол:

Қаддига эл майли бўлғондин кўнгул озурдадур,
Ул алифдин зорларнинг ҳосили озор эмиш.

Сонсиз маъно ўйинларидан ташқари «зор»га алиф — «о» қўшилиб, энди «о-зор» ҳосил бўлганию «озурда» ҳам энди «озорда» бўлганлиги Навоий учун шунчаки қалам учидаги эрмаклардандир.
Ва ё тек «алиф»дан бошланиб, бутун бу сатрни қопловчи «Оллоҳ» сўзи пайдо бўлишига диққатингизни жалб этайми?
Айтмоқчи бўлганим, ҳар бир сўзни юз мезонга солиб бир ишлатган Навоий, «ёсин» сўзи билан «…му дейин» қофиясини бир ғазалда мўътадил қайтарар экан, демак, бу ғазалнинг «Ёсин» сураси билан аллақандай алоқаси борлиги мубийндир.

3

Энди Навоийнинг мазкур ғазалидаги юзаки жиҳатларни назардан кечириб кўрайлик. Хўбки, бу ғазал, дейлик, «Қаро кўзум»га нисбатан анча содда ва аниқ бичимда ёзилган. Унинг лўнда мантиқини оладиган бўлсак, ҳар бир ғазал каби, қуйидаги чизги ила ифодалашимиз мумкин:

У _______________ муносабат _______________ МЕН

Бу қутбларнинг тагига байтма-байт мутаносиб тушунчаю сўзларни ёзиб борайлик-чи, шунда ҳар бир байтнинг ҳамда бутун ғазалнинг таҳлили анча равшанлашса керак.

Яъни, шеърни «жайдари» тилга ағдарадиган бўлсак, биринчи байтдан чиққан маъно: унинг — ёрнинг қоши ё (ى), қаро. Бу сифатларнинг иккиси ошиқ (мен) кўнгли учун дарду бало. (ى)-симон қошию қаро кўзи кўнгилдаги дарду балонинг сабаби бўлганлиги туфайли, ошиқ: «сабабини айтайми, натижасиними?» деган иккиланиш ва ҳатто, таъбир жоиз бўлса, учланишдадир.
Байтдаги рамзларни чақмасдан, ҳозирча шунинг ўзи билан кифояланиб турайлик.

Биринчи байтга нисбатан бу байтнинг маъно мантиғи бир оз мушкуллашган. Яна ёрнинг сифатлари (кўзи қаҳри, киприги заҳри) ошиқ кудуратининг боисидир. Лекин бу кудуратнинг боиси биринчи танлов қийинчилиги — кўзи қаҳрими, киприги заҳрими? — ҳам бўлиб чиқиши мумкин. Ҳар қалай, ушбу байтда биринчи ижобий сифат — ёрнинг рухсори сафоси бир зумга умиддек кўриниш беради ва бу байтни бойитади.

Чизгидан аёнки, мазкур байтда маъно ёрнинг васфи сифатларидан муносабат майдонига кўчади. Ёр ва ошиқ орасидаги алоқа йўналишлари аввалгига нисбатан ўзгаради. Лекин бояги «рухсори сафо» «васл давосини» ваъда қилгандек бўлади.

Назар яна маъшуқага кўчади. Ошиқнинг ҳис-туйғулари энди бутунлай ёрнинг васфида мужассамланади. Навоий бу байтда нозик сўз санъатларидан жамъу тақсимни ишлатади.

Бу байтда «қабо» сўзининг луғавий маъноси «устки юнг кийим» эканлигига ҳамда ушбу байтда биринчи бор рангли тасвир пайдо бўлишига диққатни тортиш кифоядир.

Аниқ кўриниб турибдики, ёрнинг васфи умуман дунёнинг — «чарху-даҳрнинг» қийнагувчи сифатларига айланиб, унинг ранжу шиканжи ошиқнинг жонига жабру жафо келтиради.

7) бу байтнинг биринчи мисрасида «мен» ва «у» қутблари умуман ўрин алмашиб, қуйидаги ҳолат кўринади:

МЕН=у __________ муносабат __________ у
Эй Навоий                          дема… эт                          қошу кўзининг васфи

Иккинчи мисра эса одатдагидек:

У __________ муносабат __________ МЕН
қоши ё, кўзи қаро дейинму?

Сўнгги байт бир томондан илк мисра ила тугар экан, бу ҳол таҳлилни анча енгиллаштиргандек туюлади. Аслида эса, мазкур байтнинг биринчи мисраси унга янги маънолар улаштиради. Юқоридаги байтларда гап ёрдан бошланиб ошиққа кўчса, бу мисрада сўз ошиқдан бошланади, лекин ошиқ ўзи учун энди «мен» эмас, балки «у» (Навоий)дир. Тахаллуснинг ғазалда маъно жиҳатидан тутган ўрнини бошқа бир жойда алоҳида ўрганганимизни эслатиб, бу ерда фақат ёт дунёда «мен» ўзига ҳам ёт бўлишини ва эвазига ёт ёр билан тенглашишини билдириш етарли.

Чизгида кўрсатилганидек, «мен» билан «у»нинг ўрни ўзгарар экан, одат тусига кириб қолган саъи-савол — «дейинму?» ҳам мазкур мисрада мубҳам бир инкор-буйруққа айланадики, уни бир ёндан, «Қошу кўзининг васфини этишни дема!»; иккинчи ёндан «Эй Навоий, дема! Қошу кўзининг васфини эт! — яъни, тилингни тийиб ё ўзингдан тониб унга инон; учинчидан, «дема қошу кўзининг, лекин васфини эт!»; тўртинчидан, «дема қошу кўзининг васфини, эт!»; қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин»; бешинчидан, «Эй Навоий, дема қош-у, (фақат) кўзининг васфини эт» ва ҳоказо маъноларга йўйиш мумкин.

Ғазал эса, қандай бошланган бўлса, шундай тугайди.

4

Ҳар байтни энига юзакигина кўриб чиққан бўлдик, энди икки оғиз ғазалнинг бўйи ҳақида ҳам гап юритайлик. Бунда ёрнинг васфи ташқи шаклу сифатдан — «қоши ё, кўзи қаро»сидан бошланиб, сўнгра ҳаракат тусини оладилар: «кўзи қаҳр, киприги заҳр». Бундан кейин маъшуқанинг «рухсори сафоси» «васл давосини» ваъда қилади. Энди ташқи сифатлар ҳаракат ила қоришади: «зулфининг доми» ошиқни «қайд-қайд» тутса, «лаъли каломи» «адо» бўлиб, ошиқни ҳам «адо» этади. Сўнгра ёрнинг умумлашган тасвири; «турфа холию қадди ниҳоли» ва ҳатто аниқ расм: «мовий кўнглак уза гулранги қабоси» пайдо бўладики, бу такрор ташқи қиёфадан ёр яна аввалги «қоши ё, кўзи қаро» ҳолатига қайтади.

Иккинчи қутбда дейиш-демаслигини билмаган ошиқ «кўнглини» «кудурат», «қатиқ дардларга» тутиб адо бўлади, унинг бешакл «жони» дунёнинг жабру жафосига йўлиқиб, ўзига ёт бўлмиш исмга айланади, ўз сўзларини инкор айлайди, ва лекин, ҳолат ўзгармайди.

Ва ниҳоят, ошиқ ва маъшуқ орасидаги алоқага кўчадиган бўлсак: ошиқона ўйноқи савол — «уни дейми ё буними?» — Ҳофиз айтмоқчи: «ки ишқ осон намуд аввал, вале афтод мушкилҳо» таъбирига биноан мушкуллашиб, «ишқ дардию ҳажр заҳри» «чарх ранжию даҳр шиканжи»га айланади. Энг сўнгги савол эса, аниқки, аввалги ўйноқиликдан бир умрга бойроқ-у узоқроқ ўзга, абадул-абад ечилмас савол бўлиб тугайди.

5

Форс ва турк ғазалиётида «ёр» Оллоҳнинг рамзи эканлигини инобатга олсак, тадқиқотимизнинг мақсадига яна бир қадам яқинлашган бўламиз. Рост, Навоийнинг ўзи «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад»да айтишича, у ғазалда нафақат Насимийга хос «ишқи илоҳий», лекин Лутфий йўлидаги «ишқи мажозий»ни кўпроқ қадрлаган. Бу дегани, у турк-чиғатой тилининг табиатидан келиб чиқиб, «у» деганда ҳам «Ёр»ни, ҳам «ёр»ни назарда тутган. Дарвоқеъ, форс ва турк ғазалининг араб ғазалига нисбатан гуллаб-равнақ топиши бу тилларда шакли муаннаснинг йўқлигидан ва бу боис, аёлга бўлган мажозий муҳаббатда илоҳий муҳаббат кўринишлари намоён бўлишидан эмасми?!

Тўғри, зикр этилмиш ғазалда ҳам гап балки ишқи мажозий ҳақида бораётгандир. Бир қарашда «мовий кўнглак-у гулранги қабо» бунга далолат эмасми? Лекин яна бир бор Навоийнинг юқоридаги қайдидан келиб чиқувчи фикрни қайтариш жоиз: «ишқи мажозий» деганда ғазалда Ёрнинг мажози, рамзи бордир, яъни, ғазалнинг бойлиги унинг чексиз, илоҳий ноаниқлигидадир: гап аёл ва унга бўлган ишқ ҳақида кетяптими ва ё унинг «рухсори сафоси» бу Мутлақ Гузаллигу Ҳақиқат, «зулфининг доми» эса нафсоният дунёсининг тасодифат тўрларими — билиб бўлмайди.

Модомики бу алоқа ҳамиша соддалаштирувчи таснифдан ҳам чуқур, ҳам бойроқ экан, даҳрий дунё ҳам Оллоҳнинг зуҳури жамоли эмасми?

Бас, шундай экан, бу ғазалнинг «Ёсин» сураси билан бўлган алоқасини аниқлашга ўтайлик.

6

Маълумки, Қурьон-ул ҳакимнинг «Ёсин» сураси беш рукндан иборат бўлиб, биринчи рукнда Муҳаммад алайҳиссалом расуллардан бири эканлиги ва у иймонсиз инсонларни огоҳлантириш ҳамда зикр этилмиш тўғри йўлга буриш учун юборилганлиги қайд этилади.

Иккинчи рукнда бир шаҳарга расуллар юборилганда бу шаҳар аҳолиси уларни инкор этиб, уларга ишонмаганлиги, бунинг устига расулларни мазах қилганлиги ва фақат биргина инсон уларга иймон келтириб, оқибатда жаннатий бўлганлиги масал сифатида ишлатилади.

Учинчи рукнда инсонларга етказилган илоҳий оят-аломатларни эслатади. Лекин инсонлар Оллоҳнинг аниқ нишонларидан ҳам юз ўгириши натижасида уларни буюк сайҳа қуюн каби олиб кетиши зикр этилади.

Тўртинчи рукнда охират ва қиёматнинг тасвирини бериб, иймонлилар жаннатий, кофирлар эса жаҳаннамий бўлишларини уқтиради.

Бешинчи рукнда бирлаштирувчи хотима сифатида аввалги рукнлардаги баёнотни қисқа зикр этиб, яна бир бор баҳсчи ва беиймон махлуқларнинг ахийри Яратгувчига қайтишини эътироф этади.

Муҳит ҳар бир қатрада мужассам бўлганидек, ушбу мўътабар ҳикматлар юқорида келтирилган 7 оятда ҳам намоёндир.

Астағфируллоҳ, Навоийнинг ғазалини тўғрима-тўғри «Ёсин» сураси ёхуд бояги 7 оят билан солиштиришдан фикримиз узоқдир. Бинобарин, таҳлилий мақсадимиз-да, бу каби бевосита ва қўпол ҳам эмас.
Аввалги таҳлил натижасида биз аниқ ва ошкор билиб олган нарсамиз — Навоийнииг ғазалда Ёрга нисбатан битилмас ҳажридир. Чин, бу ҳажр «Хазоинул-маоний»нинг деярли барча ғазалларида туйғу туғувчи бир боис сифатида пировардидан аён бир ҳолатдир, лекин, худо ҳаққи, мен бу бедаво ҳажрни «Султон Ҳусайн Бойқаро ҳарамига зўрлаб олган боғбон қизи Гули ҳажри» қабилидаги тўқималардан бир оз тортинаман. Майли, бўлса бордир ҳам, аммо Лутфийу Гадойи, Бобуру Машраб, Ҳувайдою Огаҳийларнинг ҳижрону ҳажрларини оқлаш ва ё тушунтириш учун не сон ҳарамлар керак бўлар экан?!
Форс ғазалиётига тегмай турайлиг-у, чиғатой ғазалиётидаги ҳажр қаърига минглаб девонлар ташланганини эслатайлик, холос. Хўш, бу ҳажр ғазалиётимиз учун умумий ҳолат экан, Навоийнинг мазкур ғазалини текшириб, фироқу ҳижрон кўринишларини аниқлагач, энди бу ҳажрнинг кўзга кўринмас боису сабаблари не экан, деган саволга киришсак.

Юқорида мушкуллаштирмасдан таҳлил этган байтлар аслида жуда мушкул. Равшанки, сўз уларда аллақайси боғбон қизнинг у ёки бу аъзоси ҳақида эмас, балки, эътироф этганимиздек, Оллоҳ ва инсон, дунё ва шахс, шоир ва замон устида кетяптики, бу борада ғазал мазмуни айнан Каломуллоҳ сурасидаги маънолар: расуллик бурчию танлови, Оллоҳ аломатларию уларни кўра билиш, инсон ҳаётининг мезонларию унинг идрок чегаралари билан ҳамоҳангдир. Тасаввуф сўзликларидан истаганимизни олиб, «рухсори сафо» ўрнида Оллоҳнинг мутлақ жамолининг тажаллиёти, «лаъли каломи» ўрнида эса Унинг нозил этмиш Аҳду Оятини пайқар эканмиз, мазкур ғазал ҳам жилваланиб, яна бир мўъжизасини бизга очгандек бўлади.

Лекин бу мўъжизалар ихтиросини ўзингизга ҳавола қилиб, энди тадқиқотимизнинг энг аҳамиятли нуқтасига кўчамиз. Навоий ўз ғазалида «Ёсин»га ҳамоҳанг бўлмиш — Ошиқ ва Маъшуқ орасидаги муносабатларнинг чидаб бўлмас бойлигини СЎЗ ВА УНИ АЙТИШГА БЎЛГАН МАЙЛ БИЛАН боғлайдики, ушбу радифдан-да ортиқроқ «…МУ ДЕЙИН» берк маъноларнинг калитидир. Яна Ҳофиз таъбирича:

Дилам хазонае асрор буд, лек дасти қазо
Дараш бибасту, калидаш ба дилситонам дод.

Маъноси:
(Кўнглум асрор хазинаси эди, лекин қазо қўли унинг қопқасин ёпиб, калитини дилситоним қўлига топширди.)

«Ёсин»даги «МУБИЙН», айтганимиздек, «очиқ-равшан, аниқ» демакдир. «МУБИЙН» қофия сифатида Оллоҳ бермиш аниқ даракларнинг якунловчи аниқ сўзидир. Ҳар бир илоҳий ишора каби, «МУБИЙН» сўзининг аҳамияти ва маъноси оддий қофиядан беҳад ортиқ ва зиёдадир. Бу деганимиз, Оллоҳ учун гап нима ҳақида кетмасин, унинг кетуви, яъни, охирати аниқдир, мубийндир.

Бундан фарқли ўлароқ, ғазалдаги «…му дейин?» эса, ноаниқлик ифодаси, гумон ифодаси, танлов ифодасидир. Эътибор беринг: турк табиатига хос «дейинму» эмас, балки «…му дейин», яъни АЙТИШГА МАЙЛ АНИҚ, НОАНИҚЛИК — АЙТИЛАДИГАН НАРСА-ДА.

Навоийнинг …«му дейин» қофияси савол майдонидан дарак гап майдонига кўчмоқчи бўлади, лафз ўз-ўзини аниқлик ила тугатишга интилади («дейинму» эмас, «дейин»!), лекин унинг азали, келиб чиқиши саволдир, унинг ибтидоси ноаниқдир, ноқисдир.

Ғазалда гап нима ҳақда кетмасин, унинг бевосита манзаравий маъносини оламизми ё мажозий маъносиними, барибир у мазкур иккиланишга, ушбу шубҳага, бу лафз ноаниқлигига тақалади, Ал-Ғаззолийнинг олам-ул-ғайб ила олам-ул-зуҳр таснифига деярли мутаносиб тоифаю даражаларни Навоий ўз ғазалида мажозий равишда кўрсатар экан, бу нисбатларнинг бари бора-бора юқорида келтирилган сўнгги байтдаги ечимсиз лафзий чигалликка айланадики, бу чорасиз ҳолатни ҳаттоки Ошиқнинг Маъшуқ билан бир дақиқага бўлса-да ўрин алмашиши ҳам енга олмайди.

Энди айтиш мумкинки, иккала ҳолда — сурада ҳам, ғазалда ҳам ифодаланувчи ва ё ифода топмоқчи бўлган МАЪНО бордир, яъни, ўта умумий қилиб айтганда, бу Оллоҳ билан инсоннинг муносабатидир, лекин бу муносабатни ифодаловчи ЛАФЗ эса айри-айри ва айнан шу АЙРИЛИК — АЙРИЛИҚНИНГ ёхуд ҲАЖРНИНГ БОИСИДИР.

Гарчи бизнинг таҳлилимизда ҳали ҳам ноаниқлик бўлса-да, сўнгги аниқликнн бир оз кечиктириб турайлик-у, бу ерда қўшимча мисоллар сифатида Навоийнинг эсга келганоқ байтларини юқоридаги назар остида ўқиб боқайлик:

Ошиқ ўлдум, билмадим, ёр ўзгаларга ёр эмиш…
Ёридир ҳеч ким менингдек зору маҳжур ўлмасин…

Ва ё ишқи илоҳий йўлида ёзилмиш ғазалларнинг бирида Навоий очиқдан-очиқ ёзганидек:

Навоий, ўлмади тавҳид гуфтугу ила фаҳм.
Магарки айлагайлик тилни қатъу, жонни фидо…

Яъни, тил (гуфтугу) ва Оллоҳни билишга интилиш (фаҳм) орасида айнан ўша АЙРИЛИК — АЙРИЛИҚ борки, улар ҳеч бир бўла олмаслар ва бундан чиқди, тилингни кес, тилингдан жудо бўл, демакки, жонингдан айрил, ё…

7
(Хотима ўрнида)

Сўнгги икки мисрада ҳам тилни оғиздаги аъзо сифатида тушуниш анча калтафаҳмлик бўлса керак, чунки уч нуқтага тақалган сўнгги «ё» — чиғатой ғазалиётининг ҳам жисми, ҳам таърифи, ҳам тарихидир.

Бобурнинг назирасини эслаймизми:

Ё қошинг янглиғ эгилган жисму зоримниму дей,
Ё сочингдек тийра бўлган рўзигоримниму дей?

Ва ё Сўфи Оллоёрнинг:

Дардда тўлсам, ғамда сўлсам, телба бўлсам ишқида,
Ҳасратида мундоғ ўлсам, йўқдур армоним мани…

байтларини зикр этамизми, уларнинг баридаги ҳажр — енгилмас, кечиб бўлмас, битмас айрилиқдир.

Мана энди тадқиқотимизнинг сўнгги ҳақиқатини ҳам айтайлик.

Иймонли инсоннинг Оллоҳга интилиши табиийдир. Лекин одамзодга ва хусусан шоирларга Оллоҳни идрок этиш, Унинг ишқига эришиш, Унинг Каломини зикр этиш учун сўздан айри восита берилмай, шеър ва шуур, аршу ашъор фақат сўз ила уланар экан, ўз она тилида ижод қилувчи ҳар бир чинакам ажам ва ё атрок шоир — Мутлақ Сўз —Лавҳулмаҳфуз битигига интилиш асносида албатта бу ечимсиз зиддиятга — она тилию Оллоҳнинг аҳду ояти нозил этилмиш араб тилининг айрилигига, ўзгалигига йўлиқади ва натижада онглими онгсиз равишда онг бўйлаб кетган дарзнинг, ҳажрнинг ҳар бир жилосини юз кўйга солган бутун бошли бир шеърият пайдо бўлади.

Навоий айтмиш:

Навоий, чорадин кўп дема сўзким,
Ғамингга чорасизлик чора бўлмиш.

…Умуман, бу ерда ёмғир ости ўйларим тугаб, энди яна: «Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин»ни баралла куйлаб юборсам бўларди-ю, лекин бир-икки мумкин эътироз мубийнлик истагандек.

Айтиш мумкинки, балки бу ҳажр умумбашарий, фалсафий айрилиқдир, илоҳий ва нафсоний дунёнинг бўлаклигидир. Бу эътирозга жавобан Муҳаммад алайҳиссалом ҳазратларининг ҳаётига ишора қилишнинг ўзи кифоя.

Айтиш мумкинки, барча тилларни Оллоҳ яратган. Жавоби: лекин Мўътабар Ёзуқ, Аҳднома саноқли тилларда нозил этилмиш. Демак, «сайланган» ва бошқа тиллар орасидаги зиддияту рашк — мавжуд бир ҳолдир. Бу борада, дейлик, дини ўзга тилда нозил этилмиш тепа қўшнимиз — русларнинг «иступленное богоискательство» — «мастона худо излашини» чоғиштирма тадқиқ этиш ўта қизиқдир.

Айтиш мумкинки, «васл» — дин туридан мустасно, оламнинг барча орифлари — мистиклари тилида ва дилида бор интилишдир. Лекин уларнинг мантиқий эмас, ишқий, ваҳий уринишлари бунга ҳам жавоб бергандек. Бизнинг ҳолатда эса, Оллоҳ Ўз Каломини Муҳаммад алайҳиссалом орқали араб тилида мубийн юборган экан, Унга ўзга тилда етишиш — ҳажрни енгиш билан тенг. Турк ё форс тилию ғазалиётини араб калималарига тўлдириш мумкин, жумла тартибини арабий қилиш мумкин, лекин, лекин…

Айтиш мумкинки, тил билан дин мутлақо ўзга нарсалар, айтиш мумкинки, араб тилида Қуръон нозил бўлгунча ҳам шеър битилган, айтиш мумкинки, турк шеъриятида-да, ҳажр ва Оллоҳга ҳеч алоқаси бўлмаган битикларни, масалан, ҳар бир бугунги газетаю журналда ҳовучлаб топса бўлади, айтиш мумкинки…

Буни-да, айтиш мумкин:

Қоши ёсинму дейин, кўзи қаросинму дейин…

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1995 йил, 1-2-сон

Саҳифа қуйисида мақоланинг журналдаги матнини мутолаа қилишингиз мумкин

Abdulhamid Ismoil
QOSHI YOSINMU DEYIN…

Bu kichik tadqiqotga qo’l urar ekanman, Ollohimdan va faqat Undan mag’firat so’rayman. Zeroki, faqat U oliy hakam va yagona kechirguvchidir.

1

Xorijda, ko’klam yomg’irlaridan biri urib turgan paytda avtobus poylab, o’zimcha Navoiyning «Qoshi yosinmu deyin…» g’azalini xirgoyi qilayotgan edim, uzoqdan, ho’l havoni battar palag’dalab, ibodatxona soatining sahargi bongi eshitildi. Beixtiyor uni muazzinning ovoziga chog’ishtirdim va bexosdan, tug’ilganimda qulog’imga aytilgan azonning davomidek, ichimda Qur’oni Karimning qalbi bo’lmish «Yosin» surasi qanot yoya boshladi. Ha-a, bu ohangdoshlik: «Qoshi yosinmu deyin…» bilan «Yosin»ning ko’zga eng tashlanguvchi qofiyasi «MUBIYN» (ochiq-ravshan, aniq) — xayolimdan kechgan mushohadalarning boisi bo’lsa kerak. Albatta, bu bir tasodif sifatida hech qanday dalilu isbotga asos bo’la olmas, lekin fikrimga turtki bergan hodisa aynan shudir.

Tekshirib boqdim. Chindan ham «mubiyn» so’zi «Yosin» surasining eng ko’p takrorlanadigan qofiyasi ekan. Birinchi bor u avvalgi ruknning so’ngida joylashib, 12-oyatda keladi: «Albatta, Biz O’zimizgina o’liklarni tiriltirurmiz va ularning qilgan amallarini hamda izlarini yozib qo’yarmiz. Barcha narsani Biz ochiq Kitobda belgilab qo’ygandirmiz».
So’ngra bu so’z yana olti oyatning oxiridan o’rin olgan. Mana, o’sha oyatlarning o’zbekcha ma’no tarjimasi:

«Va bizlarning zimmamizda faqat ochiq-ravshan yetkazishgina bordir» (17-oyat).

«U holda men, shak-shubhasiz, ochiq zalolatda bo’lurman» (24-oyat).

«Qachon ularga: «Olloh sizlarga rizq qilib bergan narsalardan infoq-ehson qilinglar», deyilsa, kofir bo’lgan kimsalar iymon keltirgan zotlarga: «Agar Olloh xohlasa, O’zi taomlantirib oladigan kishilarga bizlar taom berurmizmi?! Sizlar, hech shak-shubhasiz, ochiq zalolatdadirsiz», derlar» (47-oyat).

«Men sizlarga: «Ey Odam bolalari, shaytonga ibodat qilmangiz, chunki u sizlarga ochiq dushmandir. Mengagina ibodat qilinglar! Mana shu to’g’ri yo’ldir», deb buyurmaganmidim?!» (60-61-oyatlar).

«(Muhammadga) she’r o’rgatmadik va (shoirlik) uning uchun durust emasdir. (Muhammad tilovat qilayotgan narsa) faqat u tirik bo’lgan kishilarni ogohlantirishi uchun va kofirlar ustiga So’z — azob haq bo’lishi uchun bir eslatma va ochiq-ravshan Qur’ondir» (69-70-oyatlar).

«Inson, Biz uni nutfadan — bir tomchi suvdan yaratganimizni, endi esa, banogoh u (O’zimizga) ochiq qarshilik qilguvchi bo’lib qolganiii ko’rmadimi?! (77-oyat) (Oyati karimalarning o’zbekcha ma’nolari Alouddin Mansur tarjimasidan olindi. — (Tahr.))

Darvoqe, yana bir tavofuq: «Qoshi yosinmu deyin» g’azali ham 7 baytdan iboratdir.

Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin,
Ko’ngluma har birining dardi balosinmu deyin?!

Ko’zi qahrinmu deyin, kirpiki zahrinmu deyin,
Bu kudurat ichra ruxsori safosinmu deyin?!

Ishqi dardinmu deyin, hajri nabardinmu deyin,
Bu qatiq dard aro vaslining davosinmu deyin?!

Zulfi dominmu deyin, la’li kalominmu deyin,
Birining qaddin, yana birining adosinmu deyin?!

Turfa xolinmu deyin, qaddi niholinmu deyin,
Moviy ko’nglak uzra gulrangi qabosinmu deyin?!

Charx ranjinmu deyin, dahr shikanjinmu deyin,
Jonima har birining javru jafosinmu deyin?!

Ey Navoiy, dema qoshu ko’zining vasfini, ayt
Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin?!

2

Navoiydek shoirning she’riyatida tasodifiy narsalar bo’lmaydi — buni yaxshi bilamiz. Boz ustiga, har bir so’zi ko’pqavat ishoralarga asos bo’lishini ham qaytadan esimizga tushira boshladik. Xotiramga kelaqolgan birinchi misol:

Qaddiga el mayli bo’lg’ondin ko’ngul ozurdadur,
Ul alifdin zorlarning hosili ozor emish.

Sonsiz ma’no o’yinlaridan tashqari «zor»ga alif — «o» qo’shilib, endi «o-zor» hosil bo’lganiyu «ozurda» ham endi «ozorda» bo’lganligi Navoiy uchun shunchaki qalam uchidagi ermaklardandir.
Va yo tek «alif»dan boshlanib, butun bu satrni qoplovchi «Olloh» so’zi paydo bo’lishiga diqqatingizni jalb etaymi?
Aytmoqchi bo’lganim, har bir so’zni yuz mezonga solib bir ishlatgan Navoiy, «yosin» so’zi bilan «…mu deyin» qofiyasini bir g’azalda mo»tadil qaytarar ekan, demak, bu g’azalning «Yosin» surasi bilan allaqanday aloqasi borligi mubiyndir.

3

Endi Navoiyning mazkur g’azalidagi yuzaki jihatlarni nazardan kechirib ko’raylik. Xo’bki, bu g’azal, deylik, «Qaro ko’zum»ga nisbatan ancha sodda va aniq bichimda yozilgan. Uning lo’nda mantiqini oladigan bo’lsak, har bir g’azal kabi, quyidagi chizgi ila ifodalashimiz mumkin:

U _______________ munosabat _______________ MEN

Bu qutblarning tagiga baytma-bayt mutanosib tushunchayu so’zlarni yozib boraylik-chi, shunda har bir baytning hamda butun g’azalning tahlili ancha ravshanlashsa kerak.

Ya’ni, she’rni «jaydari» tilga ag’daradigan bo’lsak, birinchi baytdan chiqqan ma’no: uning — yorning qoshi yo (?), qaro. Bu sifatlarning ikkisi oshiq (men) ko’ngli uchun dardu balo. (?)-simon qoshiyu qaro ko’zi ko’ngildagi dardu baloning sababi bo’lganligi tufayli, oshiq: «sababini aytaymi, natijasinimi?» degan ikkilanish va hatto, ta’bir joiz bo’lsa, uchlanishdadir.
Baytdagi ramzlarni chaqmasdan, hozircha shuning o’zi bilan kifoyalanib turaylik.

Birinchi baytga nisbatan bu baytning ma’no mantig’i bir oz mushkullashgan. Yana yorning sifatlari (ko’zi qahri, kiprigi zahri) oshiq kuduratining boisidir. Lekin bu kuduratning boisi birinchi tanlov qiyinchiligi — ko’zi qahrimi, kiprigi zahrimi? — ham bo’lib chiqishi mumkin. Har qalay, ushbu baytda birinchi ijobiy sifat — yorning ruxsori safosi bir zumga umiddek ko’rinish beradi va bu baytni boyitadi.

Chizgidan ayonki, mazkur baytda ma’no yorning vasfi sifatlaridan munosabat maydoniga ko’chadi. Yor va oshiq orasidagi aloqa yo’nalishlari avvalgiga nisbatan o’zgaradi. Lekin boyagi «ruxsori safo» «vasl davosini» va’da qilgandek bo’ladi.

Nazar yana ma’shuqaga ko’chadi. Oshiqning his-tuyg’ulari endi butunlay yorning vasfida mujassamlanadi. Navoiy bu baytda nozik so’z san’atlaridan jam’u taqsimni ishlatadi.

Bu baytda «qabo» so’zining lug’aviy ma’nosi «ustki yung kiyim» ekanligiga hamda ushbu baytda birinchi bor rangli tasvir paydo bo’lishiga diqqatni tortish kifoyadir.

Aniq ko’rinib turibdiki, yorning vasfi umuman dunyoning — «charxu-dahrning» qiynaguvchi sifatlariga aylanib, uning ranju shikanji oshiqning joniga jabru jafo keltiradi.

7) bu baytning birinchi misrasida «men» va «u» qutblari umuman o’rin almashib, quyidagi holat ko’rinadi:

MEN=u __________ munosabat __________ u
Ey Navoiy dema… et qoshu ko’zining vasfi

Ikkinchi misra esa odatdagidek:

U __________ munosabat __________ MEN
qoshi yo, ko’zi qaro deyinmu?

So’nggi bayt bir tomondan ilk misra ila tugar ekan, bu hol tahlilni ancha yengillashtirgandek tuyuladi. Aslida esa, mazkur baytning birinchi misrasi unga yangi ma’nolar ulashtiradi. Yuqoridagi baytlarda gap yordan boshlanib oshiqqa ko’chsa, bu misrada so’z oshiqdan boshlanadi, lekin oshiq o’zi uchun endi «men» emas, balki «u» (Navoiy)dir. Taxallusning g’azalda ma’no jihatidan tutgan o’rnini boshqa bir joyda alohida o’rganganimizni eslatib, bu yerda faqat yot dunyoda «men» o’ziga ham yot bo’lishini va evaziga yot yor bilan tenglashishini bildirish yetarli.

Chizgida ko’rsatilganidek, «men» bilan «u»ning o’rni o’zgarar ekan, odat tusiga kirib qolgan sa’i-savol — «deyinmu?» ham mazkur misrada mubham bir inkor-buyruqqa aylanadiki, uni bir yondan, «Qoshu ko’zining vasfini etishni dema!»; ikkinchi yondan «Ey Navoiy, dema! Qoshu ko’zining vasfini et! — ya’ni, tilingni tiyib yo o’zingdan tonib unga inon; uchinchidan, «dema qoshu ko’zining, lekin vasfini et!»; to’rtinchidan, «dema qoshu ko’zining vasfini, et!»; qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin»; beshinchidan, «Ey Navoiy, dema qosh-u, (faqat) ko’zining vasfini et» va hokazo ma’nolarga yo’yish mumkin.

G’azal esa, qanday boshlangan bo’lsa, shunday tugaydi.

4

Har baytni eniga yuzakigina ko’rib chiqqan bo’ldik, endi ikki og’iz g’azalning bo’yi haqida ham gap yuritaylik. Bunda yorning vasfi tashqi shaklu sifatdan — «qoshi yo, ko’zi qaro»sidan boshlanib, so’ngra harakat tusini oladilar: «ko’zi qahr, kiprigi zahr». Bundan keyin ma’shuqaning «ruxsori safosi» «vasl davosini» va’da qiladi. Endi tashqi sifatlar harakat ila qorishadi: «zulfining domi» oshiqni «qayd-qayd» tutsa, «la’li kalomi» «ado» bo’lib, oshiqni ham «ado» etadi. So’ngra yorning umumlashgan tasviri; «turfa xoliyu qaddi niholi» va hatto aniq rasm: «moviy ko’nglak uza gulrangi qabosi» paydo bo’ladiki, bu takror tashqi qiyofadan yor yana avvalgi «qoshi yo, ko’zi qaro» holatiga qaytadi.

Ikkinchi qutbda deyish-demasligini bilmagan oshiq «ko’nglini» «kudurat», «qatiq dardlarga» tutib ado bo’ladi, uning beshakl «joni» dunyoning jabru jafosiga yo’liqib, o’ziga yot bo’lmish ismga aylanadi, o’z so’zlarini inkor aylaydi, va lekin, holat o’zgarmaydi.

Va nihoyat, oshiq va ma’shuq orasidagi aloqaga ko’chadigan bo’lsak: oshiqona o’ynoqi savol — «uni deymi yo bunimi?» — Hofiz aytmoqchi: «ki ishq oson namud avval, vale aftod mushkilho» ta’biriga binoan mushkullashib, «ishq dardiyu hajr zahri» «charx ranjiyu dahr shikanji»ga aylanadi. Eng so’nggi savol esa, aniqki, avvalgi o’ynoqilikdan bir umrga boyroq-u uzoqroq o’zga, abadul-abad yechilmas savol bo’lib tugaydi.

5

Fors va turk g’azaliyotida «yor» Ollohning ramzi ekanligini inobatga olsak, tadqiqotimizning maqsadiga yana bir qadam yaqinlashgan bo’lamiz. Rost, Navoiyning o’zi «Holoti Pahlavon Muhammad»da aytishicha, u g’azalda nafaqat Nasimiyga xos «ishqi ilohiy», lekin Lutfiy yo’lidagi «ishqi majoziy»ni ko’proq qadrlagan. Bu degani, u turk-chig’atoy tilining tabiatidan kelib chiqib, «u» deganda ham «Yor»ni, ham «yor»ni nazarda tutgan. Darvoqe’, fors va turk g’azalining arab g’azaliga nisbatan gullab-ravnaq topishi bu tillarda shakli muannasning yo’qligidan va bu bois, ayolga bo’lgan majoziy muhabbatda ilohiy muhabbat ko’rinishlari namoyon bo’lishidan emasmi?!

To’g’ri, zikr etilmish g’azalda ham gap balki ishqi majoziy haqida borayotgandir. Bir qarashda «moviy ko’nglak-u gulrangi qabo» bunga dalolat emasmi? Lekin yana bir bor Navoiyning yuqoridagi qaydidan kelib chiquvchi fikrni qaytarish joiz: «ishqi majoziy» deganda g’azalda Yorning majozi, ramzi bordir, ya’ni, g’azalning boyligi uning cheksiz, ilohiy noaniqligidadir: gap ayol va unga bo’lgan ishq haqida ketyaptimi va yo uning «ruxsori safosi» bu Mutlaq Guzalligu Haqiqat, «zulfining domi» esa nafsoniyat dunyosining tasodifat to’rlarimi — bilib bo’lmaydi.

Modomiki bu aloqa hamisha soddalashtiruvchi tasnifdan ham chuqur, ham boyroq ekan, dahriy dunyo ham Ollohning zuhuri jamoli emasmi?

Bas, shunday ekan, bu g’azalning «Yosin» surasi bilan bo’lgan aloqasini aniqlashga o’taylik.

6

Ma’lumki, Qur`on-ul hakimning «Yosin» surasi besh rukndan iborat bo’lib, birinchi ruknda Muhammad alayhissalom rasullardan biri ekanligi va u iymonsiz insonlarni ogohlantirish hamda zikr etilmish to’g’ri yo’lga burish uchun yuborilganligi qayd etiladi.

Ikkinchi ruknda bir shaharga rasullar yuborilganda bu shahar aholisi ularni inkor etib, ularga ishonmaganligi, buning ustiga rasullarni mazax qilganligi va faqat birgina inson ularga iymon keltirib, oqibatda jannatiy bo’lganligi masal sifatida ishlatiladi.

Uchinchi ruknda insonlarga yetkazilgan ilohiy oyat-alomatlarni eslatadi. Lekin insonlar Ollohning aniq nishonlaridan ham yuz o’girishi natijasida ularni buyuk sayha quyun kabi olib ketishi zikr etiladi.

To’rtinchi ruknda oxirat va qiyomatning tasvirini berib, iymonlilar jannatiy, kofirlar esa jahannamiy bo’lishlarini uqtiradi.

Beshinchi ruknda birlashtiruvchi xotima sifatida avvalgi ruknlardagi bayonotni qisqa zikr etib, yana bir bor bahschi va beiymon maxluqlarning axiyri Yaratguvchiga qaytishini e’tirof
etadi.

Muhit har bir qatrada mujassam bo’lganidek, ushbu mo»tabar hikmatlar yuqorida keltirilgan 7 oyatda ham namoyondir.

Astag’firulloh, Navoiyning g’azalini to’g’rima-to’g’ri «Yosin» surasi yoxud boyagi 7 oyat bilan solishtirishdan fikrimiz uzoqdir. Binobarin, tahliliy maqsadimiz-da, bu kabi bevosita va qo’pol ham emas.
Avvalgi tahlil natijasida biz aniq va oshkor bilib olgan narsamiz — Navoiyniig g’azalda Yorga nisbatan bitilmas hajridir. Chin, bu hajr «Xazoinul-maoniy»ning deyarli barcha g’azallarida tuyg’u tug’uvchi bir bois sifatida pirovardidan ayon bir holatdir, lekin, xudo haqqi, men bu bedavo hajrni «Sulton Husayn Boyqaro haramiga zo’rlab olgan bog’bon qizi Guli hajri» qabilidagi to’qimalardan bir oz tortinaman. Mayli, bo’lsa bordir ham, ammo Lutfiyu Gadoyi, Boburu Mashrab, Huvaydoyu Ogahiylarning hijronu hajrlarini oqlash va yo tushuntirish uchun ne son haramlar kerak bo’lar ekan?!
Fors g’azaliyotiga tegmay turaylig-u, chig’atoy g’azaliyotidagi hajr qa’riga minglab devonlar tashlanganini eslataylik, xolos. Xo’sh, bu hajr g’azaliyotimiz uchun umumiy holat ekan, Navoiyning mazkur g’azalini tekshirib, firoqu hijron ko’rinishlarini aniqlagach, endi bu hajrning ko’zga ko’rinmas boisu sabablari ne ekan, degan savolga kirishsak.

Yuqorida mushkullashtirmasdan tahlil etgan baytlar aslida juda mushkul. Ravshanki, so’z ularda allaqaysi bog’bon qizning u yoki bu a’zosi haqida emas, balki, e’tirof etganimizdek, Olloh va inson, dunyo va shaxs, shoir va zamon ustida ketyaptiki, bu borada g’azal mazmuni aynan Kalomulloh surasidagi ma’nolar: rasullik burchiyu tanlovi, Olloh alomatlariyu ularni ko’ra bilish, inson hayotining mezonlariyu uning idrok chegaralari bilan hamohangdir. Tasavvuf so’zliklaridan istaganimizni olib, «ruxsori safo» o’rnida Ollohning mutlaq jamolining tajalliyoti, «la’li kalomi» o’rnida esa Uning nozil etmish Ahdu Oyatini payqar ekanmiz, mazkur g’azal ham jilvalanib, yana bir mo»jizasini bizga ochgandek bo’ladi.

Lekin bu mo»jizalar ixtirosini o’zingizga havola qilib, endi tadqiqotimizning eng ahamiyatli nuqtasiga ko’chamiz. Navoiy o’z g’azalida «Yosin»ga hamohang bo’lmish — Oshiq va Ma’shuq orasidagi munosabatlarning chidab bo’lmas boyligini SO’Z VA UNI AYTISHGA BO’LGAN MAYL BILAN bog’laydiki, ushbu radifdan-da ortiqroq «…MU DEYIN» berk ma’nolarning kalitidir. Yana Hofiz ta’biricha:

Dilam xazonae asror bud, lek dasti qazo
Darash bibastu, kalidash ba dilsitonam dod.

Ma’nosi:
(Ko’nglum asror xazinasi edi, lekin qazo qo’li uning qopqasin yopib, kalitini dilsitonim qo’liga topshirdi.)

«Yosin»dagi «MUBIYN», aytganimizdek, «ochiq-ravshan, aniq» demakdir. «MUBIYN» qofiya sifatida Olloh bermish aniq daraklarning yakunlovchi aniq so’zidir. Har bir ilohiy ishora kabi, «MUBIYN» so’zining ahamiyati va ma’nosi oddiy qofiyadan behad ortiq va ziyodadir. Bu deganimiz, Olloh uchun gap nima haqida ketmasin, uning ketuvi, ya’ni, oxirati aniqdir, mubiyndir.

Bundan farqli o’laroq, g’azaldagi «…mu deyin?» esa, noaniqlik ifodasi, gumon ifodasi, tanlov ifodasidir. E’tibor bering: turk tabiatiga xos «deyinmu» emas, balki «…mu deyin», ya’ni AYTISHGA MAYL ANIQ, NOANIQLIK — AYTILADIGAN NARSA-DA.

Navoiyning …«mu deyin» qofiyasi savol maydonidan darak gap maydoniga ko’chmoqchi bo’ladi, lafz o’z-o’zini aniqlik ila tugatishga intiladi («deyinmu» emas, «deyin»!), lekin uning azali,
kelib chiqishi savoldir, uning ibtidosi noaniqdir, noqisdir.

G’azalda gap nima haqda ketmasin, uning bevosita manzaraviy ma’nosini olamizmi yo majoziy ma’nosinimi, baribir u mazkur ikkilanishga, ushbu shubhaga, bu lafz noaniqligiga taqaladi, Al-G’azzoliyning olam-ul-g’ayb ila olam-ul-zuhr tasnifiga deyarli mutanosib toifayu darajalarni Navoiy o’z g’azalida majoziy ravishda ko’rsatar ekan, bu nisbatlarning bari bora-bora yuqorida keltirilgan so’nggi baytdagi yechimsiz lafziy chigallikka aylanadiki, bu chorasiz holatni hattoki Oshiqning Ma’shuq bilan bir daqiqaga bo’lsa-da o’rin almashishi ham yenga olmaydi.

Endi aytish mumkinki, ikkala holda — surada ham, g’azalda ham ifodalanuvchi va yo ifoda topmoqchi bo’lgan MA’NO bordir, ya’ni, o’ta umumiy qilib aytganda, bu Olloh bilan insonning munosabatidir, lekin bu munosabatni ifodalovchi LAFZ esa ayri-ayri va aynan shu AYRILIQ — AYRILIQNING yoxud HAJRNING BOISIDIR.

Garchi bizning tahlilimizda hali ham noaniqlik bo’lsa-da, so’nggi aniqliknn bir oz kechiktirib turaylik-u, bu yerda qo’shimcha misollar sifatida Navoiyning esga kelganoq baytlarini yuqoridagi nazar ostida o’qib boqaylik:

Oshiq o’ldum, bilmadim, yor o’zgalarga yor emish…
Yoridir hech kim meningdek zoru mahjur o’lmasin…

Va yo ishqi ilohiy yo’lida yozilmish g’azallarning birida Navoiy ochiqdan-ochiq yozganidek:

Navoiy, o’lmadi tavhid guftugu ila fahm.
Magarki aylagaylik tilni qat’u, jonni fido…

Ya’ni, til (guftugu) va Ollohni bilishga intilish (fahm) orasida aynan o’sha AYRILIK — AYRILIQ borki, ular hech bir bo’la olmaslar va bundan chiqdi, tilingni kes, tilingdan judo bo’l, demakki, joningdan ayril, yo…

7
(Xotima o’rnida)

So’nggi ikki misrada ham tilni og’izdagi a’zo sifatida tushunish ancha kaltafahmlik bo’lsa kerak, chunki uch nuqtaga taqalgan so’nggi «yo» — chig’atoy g’azaliyotining ham jismi, ham ta’rifi, ham tarixidir.

Boburning nazirasini eslaymizmi:

YO qoshing yanglig’ egilgan jismu zorimnimu dey,
YO sochingdek tiyra bo’lgan ro’zigorimnimu dey?

Va yo So’fi Olloyorning:

Dardda to’lsam, g’amda so’lsam, telba bo’lsam ishqida,
Hasratida mundog’ o’lsam, yo’qdur armonim mani…

baytlarini zikr etamizmi, ularning baridagi hajr — yengilmas, kechib bo’lmas, bitmas ayriliqdir.

Mana endi tadqiqotimizning so’nggi haqiqatini ham aytaylik.

Iymonli insonning Ollohga intilishi tabiiydir. Lekin odamzodga va xususan shoirlarga Ollohni idrok etish, Uning ishqiga erishish, Uning Kalomini zikr etish uchun so’zdan ayri vosita berilmay, she’r va shuur, arshu ash’or faqat so’z ila ulanar ekan, o’z ona tilida ijod qiluvchi har bir chinakam ajam va yo atrok shoir — Mutlaq So’z —Lavhulmahfuz bitigiga intilish asnosida albatta bu yechimsiz ziddiyatga — ona tiliyu Ollohning ahdu oyati nozil etilmish arab tilining ayriligiga, o’zgaligiga yo’liqadi va natijada onglimi ongsiz ravishda ong bo’ylab ketgan darzning, hajrning har bir jilosini yuz ko’yga solgan butun boshli bir she’riyat paydo bo’ladi.

Navoiy aytmish:

Navoiy, choradin ko’p dema so’zkim,
G’amingga chorasizlik chora bo’lmish.

…Umuman, bu yerda yomg’ir osti o’ylarim tugab, endi yana: «Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin»ni baralla kuylab yuborsam bo’lardi-yu, lekin bir-ikki mumkin e’tiroz mubiynlik istagandek.

Aytish mumkinki, balki bu hajr umumbashariy, falsafiy ayriliqdir, ilohiy va nafsoniy dunyoning bo’lakligidir. Bu e’tirozga javoban Muhammad alayhissalom hazratlarining hayotiga ishora qilishning o’zi kifoya.

Aytish mumkinki, barcha tillarni Olloh yaratgan. Javobi: lekin Mo»tabar Yozuq, Ahdnoma sanoqli tillarda nozil etilmish. Demak, «saylangan» va boshqa tillar orasidagi ziddiyatu rashk — mavjud bir holdir. Bu borada, deylik, dini o’zga tilda nozil etilmish tepa qo’shnimiz — ruslarning «istuplennoe bogoiskatel`stvo» — «mastona xudo izlashini» chog’ishtirma tadqiq etish o’ta qiziqdir.

Aytish mumkinki, «vasl» — din turidan mustasno, olamning barcha oriflari — mistiklari tilida va dilida bor intilishdir. Lekin ularning mantiqiy emas, ishqiy, vahiy urinishlari bunga ham javob bergandek. Bizning holatda esa, Olloh O’z Kalomini Muhammad alayhissalom orqali arab tilida mubiyn yuborgan ekan, Unga o’zga tilda yetishish — hajrni yengish bilan teng. Turk yo fors tiliyu g’azaliyotini arab kalimalariga to’ldirish mumkin, jumla tartibini arabiy qilish mumkin, lekin, lekin…

Aytish mumkinki, til bilan din mutlaqo o’zga narsalar, aytish mumkinki, arab tilida Qur’on nozil bo’lguncha ham she’r bitilgan, aytish mumkinki, turk she’riyatida-da, hajr va Ollohga hech aloqasi bo’lmagan bitiklarni, masalan, har bir bugungi gazetayu jurnalda hovuchlab topsa bo’ladi, aytish mumkinki…

Buni-da, aytish mumkin:

Qoshi yosinmu deyin, ko’zi qarosinmu deyin…

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1995 yil, 1-2-son

Abdulhamid Ismoil. Qoshi yosinmu deyin (Sharq yulduzi.1995.1-2)