Қадимги табобат китобларида ишқ касалликнинг бир тури сифатида тавсифланади (чунки ошиқнинг аҳволи руҳиясида ўзгариш бўлади) ва бунга ягона чора – висол экани айтилади. Навоий шунга ишора этиб, барча ошиқлар висолга эришса, мақсуди ҳосил бўлишини айтади, аммо ўз дардига даво йўқлигини, ўзи “ғами ҳижрон”га мубтало эканини изҳор этади. Бу фикр шоирнинг бошқа бир ғазалида ҳам надомат таъкидланганини ёдга олиш мумкин: “Ғамимға чорасизлик – чора бўлмиш…”
АЛИШЕР НАВОИЙ
ҲИЖРОН КУНИ ҲАР ХАСТАКИ…
Зуҳриддин ИСОМИДДИНОВ шарҳи
Ҳижрон куни ҳар хастаки, жононға йўлуқти,
Қил уйла тасаввурки, ўлук жонға йўлуқти.
Зулфунг қора қайғусида жононға йўлуққан,
Зулмат ичида чашмаи ҳайвонга йўлуқти.
Қочти кўнгул ашкимдану оҳим аро тушти,
Ёмғур суйидин қочтию тўфонға йўлуқти.
Мажнунға йўлуқти, манга ғам даштида иткан
Мажнун демаким, ғули биёбонға йўлуқти.
Ҳайронлиғима ҳайрати мендин дағи ошти,
Ишқ аҳлидин улким мени ҳайронға йўлуқти.
Давронда камол ичра қуёштин бийик ўлди,
Ҳар зарраки, бир комили давронға йўлуқти.
Ишқ аҳли иши топти бори васл ила чора,
Бечора Навоий ғами ҳижронға йўлуқти.
Бу ғазал энг аввало қофияси билан эсда қолади. Чорасиз одам бирон можарога, ҳал қилиб бўлмайдиган муаммога йўлиққан бўлади. Мазкур “йўлиқиш” феълини Навоий ишқда умидлари кесилган лирик қаҳрамонга нисбатан қўллайди. Иккинчидан, бу ғазалда мумтоз адабиётимизда кўп қўлланган “тарди акс” шеърий санъатидан унумли фойдаланилган: ҳар байтнинг бошидаги бир сўз иккинчи мисраъда ҳам такрорланиб келади, аммо бу гал унга бошқа маъно юкланган бўлади. Бу эса шеър жозибасини янада ортиради. Чунончи, олтинчи байтдаги “давронда камол : комили даврон” ифодаси бунга яққол мисол бўла олади.
Ҳижрон куни ҳар хастаки, жононга йўлуқти,
Қил уйла тасаввурки, ўлук жонға йўлуқти.
Ҳижрон азобидан бемор бўлган ҳар ким жононга дуч келар бўлса, бу ҳолни ўлик жонга дуч келгани даражадаги вазият деб тасаввур қил.
Жонон – лирик қаҳрамоннинг маъшуқаси. Жонон васлига ета олмаган, ноумид, ҳижронга гирифтор ошиқ албатта руҳсиз, яъни жонсиз каби бўлади. Унга шу пайтда тасодифан жонон рўпара келиб қолса, баайни ўликка жон киргандай бўлиши табиий ҳол.
Зулфунг қора қайғусида жононға йўлуққан,
Зулмат ичида чашмаи ҳайвонга йўлуқти.
Сочингнинг аламли қайғусидаги одам жононга дуч келар бўлса, бу ҳол баайни зулмат ичидаги оби ҳайвон (тириклик суви)га йўлиққандай.
Бу байтда маънолар қават-қават: қора қайғу – луғатда зўр қайғу деб берилган, аммо зулфунг қаро дейишдан мурод – ёр сочининг қоралигини ҳам акс эттиради. Қора сочнинг қоп-қора қайғусида юрган одамнинг ой юзли жононга дуч келиши – зим-зиё зулмат ичидаги тириклик сувини топиб олган одамнинг шодумонлиги билан баравар, дейди шоир (ривоятда Хизрнинг зулмат ичидан обиҳаёт топиб олгани айтилади). Байтнинг бадиий жиҳатларига келсак, унинг мисралари бир хил бўғин “зул-зулф” билан бошланади ва худди шундай тарзда бир асосли сўз – “йўлуққан : йўлуқти” сўзлари билан тугайди. Ва ниҳоят, “қора” деган сўз ўзбек тилида ҳайвон маъносини ҳам билдиради. Унга тарди акс санъати сифатида иккинчи байтда ҳайвон сўзи ҳам келади.
Қочти кўнгул ашкимдану оҳим аро тушти,
Ёмғур суйидин қочтию тўфонға йўлуқти.
Кўз ёшларимдан безор бўлиб кўнглим қочиб кетди, аммо қочиб оҳ-фиғонларим орасига тушди, демак, бамисоли ёмғирдан қочиб, тўфонга тутилгандай бўлди.
Кўнгилнинг ошиқдан қочиши – Навоий ғазалларида учрайдиган мотив. Бунинг ҳаётий асоси шуки, дилгир ошиқ ҳеч нарсага кўнгил бермайди, баайни кўнгилсиз. Тилимизда ҳам ғамгин кайфият кўнгилсизлик деб аталади. Лирик қаҳрамоннинг кўнгли унинг кўз ёшларидан қочиб, ўтли нолалари орасига тушиб қолади – баттар азобланади. Шоир бу ерда “ёмғирдан қочиб, дўлга тутилди” деган матални сал ўзгартиб қўллаган.
Мажнунға йўлуқти, манга ғам даштида иткан
Мажнун демаким, ғули биёбонға йўлуқти.
Ва у (кўнгил) Мажнунға йўлуқти, аммо мен ғам биёбонида йўқотиб қўйган Мажнунга эмас, баайни дашт-саҳронинг девига йўлиқди.
Ошиқнинг оҳ-воҳи ва кўз ёшларидан қочган кўнгли баттарроқ азобларга дуч келади: у адашиб-улоқиб, Мажнунга дуч келади, бироқ ошиқликнинг ғам-аламлари саҳросида йўқолиб кетган Мажнунга эмас, баайни дашт-биёбонларнинг девига рўпара келиб қолади.
Ҳайронлиғима ҳайрати мендин дағи ошти,
Ишқ аҳлидин улким мени ҳайронға йўлуқти.
Менинг лолу ҳайрон аҳволимни кўриб, (кўнгил) ҳайрати мендан ҳам ортиқроқ бўлди, зеро ишқ аҳли ичидан мендек тенгсиз овораю ҳайронга дуч келиб қолган эди.
Ҳижронзада ошиқ аҳволини ўнглашга чора топа олмай, ҳар ён лолу ҳайрон боқади, холос. Ҳайронликда ҳам ҳайронлик бор. Ошиқнинг кўнгли унинг бу даражада ҳайрону зор аҳволини кўриб, ўзи ҳам бунинг ҳолига чора топа олмай, ҳайрон бўлиб қолади.
Ана энди айрим шеършунослар томонидан “бегона байт” деб аталадиган байт келади. Унинг моҳияти шундайки, шоир ғазалга бу асарнинг умумий руҳига, унда тасвирланаётган воқеликка жилла мувофиқ келмайдиган бирон гапни қўшиб қўяди, уни айнан шу ғазалга боғлаб турадиган ягона нарса – вазн ва қофиянинг шу ғазал вазни ҳамда қофияси билан бир хил эканлиги, холос:
Давронда камол ичра қуёштин бийик ўлди,
Ҳар зарраки, бир комили давронға йўлуқти.
Даврнинг мукаммал кишисига дуч келган ҳар бир зарра ўз даврида қуёшдан ҳам улкан, ундан ҳам мунаввар бўлиб кетади.
Навоий ижодий эътиқодининг асосларидан бири – комил инсонни излаш, топиш ва уни васф этиш, деб белгиласа бўлади. Комил инсон теварагидаги ҳар бир катта-кичикка меҳр улашади. Ундан мунаввар бўлган ҳар кимса бахтлидир. Ҳар бир зарра баайни қуёшга айланади ва ҳоказо. Бу байтни ўрнига қараб ҳар хил талқин этиш мумкин, чунончи у ўзини зара каби ожиз сезган мурид ва меҳри оламоро бўлган муршид муносабатини кўзда тутиб айтилган, дейиш ҳам мумкин.
Ишқ аҳли иши топти бори васл ила чора,
Бечора Навоий ғами ҳижронға йўлуқти.
Ишқ аҳлининг барчаси васл орқали ўз дардига чора топа олади, аммо бечора Навоий ҳижрон ғамига дучор бўлган.
Қадимги табобат китобларида ишқ касалликнинг бир тури сифатида тавсифланади (чунки ошиқнинг аҳволи руҳиясида ўзгариш бўлади) ва бунга ягона чора – висол экани айтилади. Навоий шунга ишора этиб, барча ошиқлар висолга эришса, мақсуди ҳосил бўлишини айтади, аммо ўз дардига даво йўқлигини, ўзи “ғами ҳижрон”га мубтало эканини изҳор этади. Бу фикр шоирнинг бошқа бир ғазалида ҳам надомат таъкидланганини ёдга олиш мумкин: “Ғамимға чорасизлик – чора бўлмиш…”
ALISHER NAVOIY
HIJRON KUNI HAR XASTAKI…
Zuhriddin ISOMIDDINOV sharhi
Hijron kuni har xastaki, jonong’a yo’luqti,
Qil uyla tasavvurki, o’luk jong’a yo’luqti.
Zulfung qora qayg’usida jonong’a yo’luqqan,
Zulmat ichida chashmai hayvonga yo’luqti.
Qochti ko’ngul ashkimdanu ohim aro tushti,
Yomg’ur suyidin qochtiyu to’fong’a yo’luqti.
Majnung’a yo’luqti, manga g’am dashtida itkan
Majnun demakim, g’uli biyobong’a yo’luqti.
Hayronlig’ima hayrati mendin dag’i oshti,
Ishq ahlidin ulkim meni hayrong’a yo’luqti.
Davronda kamol ichra quyoshtin biyik o’ldi,
Har zarraki, bir komili davrong’a yo’luqti.
Ishq ahli ishi topti bori vasl ila chora,
Bechora Navoiy g’ami hijrong’a yo’luqti.
Bu g’azal eng avvalo qofiyasi bilan esda qoladi. Chorasiz odam biron mojaroga, hal qilib bo’lmaydigan muammoga yo’liqqan bo’ladi. Mazkur “yo’liqish” fe’lini Navoiy ishqda umidlari kesilgan lirik qahramonga nisbatan qo’llaydi. Ikkinchidan, bu g’azalda mumtoz adabiyotimizda ko’p qo’llangan “tardi aks” she’riy san’atidan unumli foydalanilgan: har baytning boshidagi bir so’z ikkinchi misra’da ham takrorlanib keladi, ammo bu gal unga boshqa ma’no yuklangan bo’ladi. Bu esa she’r jozibasini yanada ortiradi. Chunonchi, oltinchi baytdagi “davronda kamol : komili davron” ifodasi bunga yaqqol misol bo’la oladi.
Hijron kuni har xastaki, jononga yo’luqti,
Qil uyla tasavvurki, o’luk jong’a yo’luqti.
Hijron azobidan bemor bo’lgan har kim jononga duch kelar bo’lsa, bu holni o’lik jonga duch kelgani darajadagi vaziyat deb tasavvur qil.
Jonon – lirik qahramonning ma’shuqasi. Jonon vasliga yeta olmagan, noumid, hijronga giriftor oshiq albatta ruhsiz, ya’ni jonsiz kabi bo’ladi. Unga shu paytda tasodifan jonon ro’para kelib qolsa, baayni o’likka jon kirganday bo’lishi tabiiy hol.
Zulfung qora qayg’usida jonong’a yo’luqqan,
Zulmat ichida chashmai hayvonga yo’luqti.
Sochingning alamli qayg’usidagi odam jononga duch kelar bo’lsa, bu hol baayni zulmat ichidagi obi hayvon (tiriklik suvi)ga yo’liqqanday.
Bu baytda ma’nolar qavat-qavat: qora qayg’u – lug’atda zo’r qayg’u deb berilgan, ammo zulfung qaro deyishdan murod – yor sochining qoraligini ham aks ettiradi. Qora sochning qop-qora qayg’usida yurgan odamning oy yuzli jononga duch kelishi – zim-ziyo zulmat ichidagi tiriklik suvini topib olgan odamning shodumonligi bilan baravar, deydi shoir (rivoyatda Xizrning zulmat ichidan obihayot topib olgani aytiladi). Baytning badiiy jihatlariga kelsak, uning misralari bir xil bo’g’in “zul-zulf” bilan boshlanadi va xuddi shunday tarzda bir asosli so’z – “yo’luqqan : yo’luqti” so’zlari bilan tugaydi. Va nihoyat, “qora” degan so’z o’zbek tilida hayvon ma’nosini ham bildiradi. Unga tardi aks san’ati sifatida ikkinchi baytda hayvon so’zi ham keladi.
Qochti ko’ngul ashkimdanu ohim aro tushti,
Yomg’ur suyidin qochtiyu to’fong’a yo’luqti.
Ko’z yoshlarimdan bezor bo’lib ko’nglim qochib ketdi, ammo qochib oh-fig’onlarim orasiga tushdi, demak, bamisoli yomg’irdan qochib, to’fonga tutilganday bo’ldi.
Ko’ngilning oshiqdan qochishi – Navoiy g’azallarida uchraydigan motiv. Buning hayotiy asosi shuki, dilgir oshiq hech narsaga ko’ngil bermaydi, baayni ko’ngilsiz. Tilimizda ham g’amgin kayfiyat ko’ngilsizlik deb ataladi. Lirik qahramonning ko’ngli uning ko’z yoshlaridan qochib, o’tli nolalari orasiga tushib qoladi – battar azoblanadi. Shoir bu yerda “yomg’irdan qochib, do’lga tutildi” degan matalni sal o’zgartib qo’llagan.
Majnung’a yo’luqti, manga g’am dashtida itkan
Majnun demakim, g’uli biyobong’a yo’luqti.
Va u (ko’ngil) Majnung’a yo’luqti, ammo men g’am biyobonida yo’qotib qo’ygan Majnunga emas, baayni dasht-sahroning deviga yo’liqdi.
Oshiqning oh-vohi va ko’z yoshlaridan qochgan ko’ngli battarroq azoblarga duch keladi: u adashib-uloqib, Majnunga duch keladi, biroq oshiqlikning g’am-alamlari sahrosida yo’qolib ketgan
Majnunga emas, baayni dasht-biyobonlarning deviga ro’para kelib qoladi.
Hayronlig’ima hayrati mendin dag’i oshti,
Ishq ahlidin ulkim meni hayrong’a yo’luqti.
Mening lolu hayron ahvolimni ko’rib, (ko’ngil) hayrati mendan ham ortiqroq bo’ldi, zero ishq ahli ichidan mendek tengsiz ovorayu hayronga duch kelib qolgan edi.
Hijronzada oshiq ahvolini o’nglashga chora topa olmay, har yon lolu hayron boqadi, xolos. Hayronlikda ham hayronlik bor. Oshiqning ko’ngli uning bu darajada hayronu zor ahvolini ko’rib, o’zi ham buning holiga chora topa olmay, hayron bo’lib qoladi.
Ana endi ayrim she’rshunoslar tomonidan “begona bayt” deb ataladigan bayt keladi. Uning mohiyati shundayki, shoir g’azalga bu asarning umumiy ruhiga, unda tasvirlanayotgan voqelikka
jilla muvofiq kelmaydigan biron gapni qo’shib qo’yadi, uni aynan shu g’azalga bog’lab turadigan yagona narsa – vazn va qofiyaning shu g’azal vazni hamda qofiyasi bilan bir xil ekanligi, xolos:
Davronda kamol ichra quyoshtin biyik o’ldi,
Har zarraki, bir komili davrong’a yo’luqti.
Davrning mukammal kishisiga duch kelgan har bir zarra o’z davrida quyoshdan ham ulkan, undan ham munavvar bo’lib ketadi.
Navoiy ijodiy e’tiqodining asoslaridan biri – komil insonni izlash, topish va uni vasf etish, deb belgilasa bo’ladi. Komil inson tevaragidagi har bir katta-kichikka mehr ulashadi. Undan munavvar bo’lgan har kimsa baxtlidir. Har bir zarra baayni quyoshga aylanadi va hokazo. Bu baytni o’rniga qarab har xil talqin etish mumkin, chunonchi u o’zini zara kabi ojiz sezgan murid va mehri olamoro bo’lgan murshid munosabatini ko’zda tutib aytilgan, deyish ham mumkin.
Ishq ahli ishi topti bori vasl ila chora,
Bechora Navoiy g’ami hijrong’a yo’luqti.
Ishq ahlining barchasi vasl orqali o’z dardiga chora topa oladi, ammo bechora Navoiy hijron g’amiga duchor bo’lgan.
Qadimgi tabobat kitoblarida ishq kasallikning bir turi sifatida tavsiflanadi (chunki oshiqning ahvoli ruhiyasida o’zgarish bo’ladi) va bunga yagona chora – visol ekani aytiladi. Navoiy shunga ishora etib, barcha oshiqlar visolga erishsa, maqsudi hosil bo’lishini aytadi, ammo o’z dardiga davo yo’qligini, o’zi “g’ami hijron”ga mubtalo ekanini izhor etadi. Bu fikr shoirning boshqa bir g’azalida ham nadomat ta’kidlanganini yodga olish mumkin: “G’amimg’a chorasizlik – chora bo’lmish…”
