Ҳазрат Алишер Навоийнинг 268 рубоийдан иборат “Назмул жавоҳир” асарида ҳазрат Алининг (розияллоҳу анҳу) ҳикматли сўзлари шарҳланган. Милодий Х асрда Шариф Розий тўплаган саҳобанинг ҳикматли сўзлари “Наҳжул балоға” деб номланади. XI асрда “Наҳжул балоға”ни янада мукаммаллаштирган олим Жоҳиз (Амр ибн Баҳр) асарни “Насрул лаолий” (Қимматбаҳо тошларнинг сочилиши) дея номлаган. Кейинчалик ушбу асарнинг маълум қисмларини Рашидиддин Ватвот, Дарвеш Ашраф Хиёбоний форс тилида шарҳлаб, назмга солади. Алишер Навоий ҳазрат Алининг (розияллоҳу анҳу) қабри Балхда экан, деган хабарлардан илҳомланиб, “Насрул лаолий” асарини турк тилида рубоий жанрида шарҳлайди ва уни “Назмул жавоҳир” деб номлайди.

Рустам МИРВОҲИД
ҲИКМАТЛАРНИНГ ЗАРБОФ ТЎНИ

Ҳазрат Алишер Навоийнинг “Назмул жавоҳир” асари муқаддима ва ҳазрат Али (Аллоҳ ундан рози бўлсин) ҳикматларининг шеърий таржимаси сифатида келган 268 та рубоийдан иборат. Айнан рубоий танланганидан мақсад, шаклан ихчам, лекин катта маъно ташийдиган жанрда ҳикматлар тез оғизга тушади, одамлар онгига тезроқ сингади. Рубоийларнинг барчаси қофияли ва радифли, яъни, “таронаи рубоий” шаклида битилган.

“Рубоий” арабча “арбаъ” (тўрт) сўзидан ясалган, тўртлик маъносини англатади. Асар муқаддимасидаёқ “тўрт” сони билан боғлиқ қизиқ маълумотлар келтирилади. Масалан, Аллоҳ ҳамди, Пайғамбар наътидан сўнг тўрт саҳоба васф этилади:

Аввалғини фазл дуриға уммон бил,
Сонийсини адл гавҳариға кон бил,
Солисни ҳаё гулбуниға бўстон бил,
Робиъни валоят баданиға жон бил.

Шоир ушбу рубоийда тартиб билан ҳазрат Абу Бакр, ҳазрат Умар, ҳазрат Усмон ва ҳазрат Алини ўзига хос услубда васф қилади.

Шундан сўнг ҳазрат Али алоҳида: “Робиъким, аносири арбаъ анинг таркиби махзаниға чаҳор девор ва рубъи маскун чаҳор девори анинг панжаи валояти била барқарордур” сингари жумлалар билан тавсиф этилади. Маъноси: “(Улардан) тўртинчисиким, тўрт унсур (ҳаво, тупроқ, сув, олов) унинг хазинаси таркибини тўрт девордек ўраб туради ва аҳоли яшовчи ерлар тўртдан бир қисмининг тўрт девори унинг ҳокимлик қўли остида барқарордир”. Бу жумлада тўрт сони билан боғлиқ учта бирикма бор: аносири арбаъ, чаҳор девор, рубъи маскун.

Шоир тўртинчи улуғ саҳобани таърифлаш билан чекланмай, тўрт сонига алоқадор кенг қамровли бирикмаларни заргарона қўллаб, ҳам асар бадииятини оширган, ҳам ҳазрат Алига чексиз ҳурматини изҳор этган.

Алишер Навоий ҳикмат дурларини шеър ипига тизар экан, сўз санъати турларидан усталик билан фойдаланиб, уларга айрича жило беради. Масалан, ҳазрат Алининг : “Жалла ман ло йамуту” (Ўлмайдиган Зот буюкдир) ҳикматини бундай назмга солади:

Гардунки халойиқға вафоси йўқ анинг,
Жавр ичра улуғ-кичикка поси йўқ анинг.
Ҳар кимки кичик бўлса, бақоси йўқ анинг,
Кимки улуғ, билки, фаноси йўқ анинг.

Шоир ҳикматнинг маъносини тўртинчи мисрада берган ҳамда “кичик”, “улуғ”, “фано”, “бақо” сўзлари воситасида тазод санъатини қўллаган. Ушбу қарама-қарши маъноли сўзларни келтириб, ўқувчи кўз ўнгида муқоясага шароит яратади ва мақсадига осон етади.

“Саботул мулки фил ъадли” (“Давлат адолат билан мустаҳкам бўлади”) ҳикматининг назми:

Адл айлаки, ул халқ ҳаёти бўлмиш,
Хуш ул кишиким адл сифоти бўлмиш,
Ҳам мулк била адл жиҳоти бўлмиш,
Ҳам адл била мулк саботи бўлмиш.

Яъни, мулк (мамлакат, юрт)нинг саботи – барқарорлиги адолат туфайлидир. Бунинг учун эса ҳукмдор адолатни касб этмоғи керак, дейди шоир. Учинчи ва тўртинчи мисралардаги “адл” ва “мулк” сўзлари ўрин алмашиб тарду акс санъатини ҳосил қилади.

Яна бир ҳикмат: “Содатул умматил фуқаҳоу” (“Умматнинг етакчилари фақиҳлардир”). Бу ўгитда фиқҳ илми улуғланади. Алишер Навоий эса буни асослайди.

Қолған киши касби илмдин заҳмат аро,
Фиқҳ ўргансун саъй ила аввал меҳнат аро,
Илм ичра шараф фиқҳда бил нисбат аро,
Ким, сарвар эрур фақиҳ бу уммат аро.

Яъни, илмсиз машаққатда қолган киши меҳнат қилиб, фиқҳ илмини ўргансин. Шоир ҳазрат Алининг , уммат орасида фақиҳлар бошлиқ, етакчи, маъносидаги ҳикматини шарҳ қилиб беради, деб ёзади академик Азиз Қаюмов.

Рубоийдаги “фиқҳ” ва “фақиҳ” сўзлари бир ўзакдан ясалгани боис иштиқоқ санъати рўёбга чиққан.

Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкин, тамал тошини ҳазрат Али қўйган “Назмул жавоҳир”даги кўп рубоийларда Алишер Навоий бадиий санъатлардан маҳорат билан фойдаланган. Ташбеҳ жоиз бўлса, шоир халқчил арабий ҳикматлар устига рубоийнинг зарбоф тўнини кийдириб, гўзал иш қилган.

Манба: www.hidoyat.uz

АЛИШЕР НАВОИЙ
НАЗМ УЛ-ЖАВОҲИР

БИСМИЛЛОҲИР-РАҲМОНИР-РАҲИМ

МУҚАДДИМА

Ҳар лаолийи мансураким, фикрат ғаввоси сафо зужжожасини бошиға, тартиб риштасини қўлиға тутуб, ҳамду сано уммонидин ҳосил қилғай, ул тенгрининг шонидадурким: «Ҳал оти алал-инсона ҳийна мин ад-даҳри лам якун шайан мазкуран»1 анинг каломи фархунда фаржомидин оятдурур.

Р у б о и я:

Ул тенгрики, жовид бақо келди анга,
Ончаки бақо жуду ато келди анга,
Бир дўстға нукта «Ҳал ато»2 келди анга
Ким, зот аро васфи «лофато»3 келди анга.

Ва жавоҳири манзумаким, хирад сайрафиси басорат айнакин кўзиға қўюб, ихлос нуқудин оллиға тўкуб, наът ва дуо бозоридин иликка кивургай, ул расул бобинда бўла олурким «Ана мадинат ал-олам ва ала бобиҳа»4 анинг ҳадиси мўжиз низомидин ривояте бўла олур.

Р у б о и я:

Ул шамъки, «ваззуҳо»5 қуёш юзидур,
Мазоғ била сурма чекилган кўзидур,
Анинг сариким, ўзи улу ул ўзидур,
Борча «инна минка анта минйи»6 сўзидур.

«Фақул салавотил-лиллаҳи алайҳа ва ала асҳобиҳи билисонил ажзварризо. Хусусан алас-Сиддиқ вал-Форуқ ва зун-нурайн вал-Муртазо»7.

Р у б о и я:

Аввалғини фазл дурриға уммон бил,
Сонийсини адл гавҳариға кон бил,
Солисни ҳаё гулбуниға бўстон бил,
Робиъни валоят баданиға жон бил.

Робиъким, аносири арбаа таркиби анинг махзаниға чаҳор девор ва рубъи маскун чаҳор девори анинг панжаи валояти била барқарор дурур.

Р у б о и я:

Дарёйи улумиу меҳри бўржи карам ул,
Олам танининг жонию жонони ҳам ул,
Султони русул бирла қадам барқадам ул,
Фарзанду рафиқу куёву ибн-амм ул.
«Разиоллоҳу анҳу ва карамаллоҳу важҳа»8.

Аммо баъд бу саҳифаки, «Ваш-шамс ва зуҳаҳо»9 кофурий сафҳасидин ёруқроқ келди «Вал-лайли иза яғша»10 мушки била нукта тироз қилғувчи бу ҳадиқаким, «Жанота таҳарри мин таҳтиҳа ан-анҳорун»11 дин очуғроқ кўрунди» ва фокиҳатун ва наҳлун ва руммо-нун»12 била сеҳрпардозлиқ кўргузувчи, йўқ-йўқким, ул саҳифа нуктаоройларининг гадойи ва бу ҳадиқа чаманпиройларининг дарюзанамойи фақири ҳақир, яъни Навоий (саттараллоҳу уюбаҳу)13.

Р у б о и я:

Улким, баданиға токи жон бўлғусидур,
Жондин бадани ичра нишон бўлғусидур,
Килки нечаким нуктафишон бўлғусидур,
Ҳар нуктада манқабат аён бўлғусидур.

Азизу ниёз гулчеҳралари юзидин бу навъ парда очар ва аларнинг зулфи сунбулларин чеҳралари гуллари узра сочарким, ҳақ субҳонаҳу ва таолоким, инсонни сойири махлуқотдин мумтоз ва мажмуи офаринишға сарвар ва сарафроз қилдиким: «Ва лақад карамно бани Одама»14 каримаси андин мухбирдурур, «Ва лақад халақно ал-инсона фи аҳсани тақвими»15 анга мушъир. Мунга жиҳат шарафи нутқ ва мақол эрди ва мужиби лутфи каломи фархунда маол. Ҳар ойина бу жавҳари жонбахш башар хилқати конидин ва бу лулуи равонбахш инсон вужуди уммонидин зоҳир бўлмаса эрди — Исо16 била маркаби аросида не тафовут ва Солиҳ17 била ноқаси ўртасида не муғоярат бўлғай эрди.

Р у б о и я:

Сўздурки нишон берур ўлукка жондин,
Сўздурки берур жонға хабар жонондин,
Инсонни сўз айлади жудо ҳайвондин,
Билким, гуҳаре шарифроқ йўқ андин.

Бу сўзким, сойири ҳайвонот билан инсон орасида дағи тафовут анинг сабабидиндур. Турфа буким, анинг орасидаға тавофут беҳадду фарқ беададдурки, «Каламу ан-носу ала қадри уқулиҳим»18 андин хабар берур.

Маълум бўлдиким, сўзга маротиб бор ва ҳар мартабада ҳунар маъйиб ва ул маротиб ижмоли юзидин идрок ва диққатойинлари ва уқул хурдабинлари қошида уч қисм бирла мунқасимдурур. Ва лекин тафсил ҳисобида кўпрак мутафарриъ бўлур.

Чун мухтасар мақолотда сўз маротиби мабоситининг кушойиши йўқ эрди ва муҳаққар калимотда сўз мадорижи рифъатининг оройишн сиғмас эрди, ҳар оинаким, ижмол тариқи била ихтисор қилдиким, аъло ва авсат ва адно бўлғай, аъло бобида кўпдур ва сўз йўқ деганнинг ҳам сўзи хўбдур, ул кундин аввалини малики қадим каломида ва сўзи таърифида ўз расулидин халойиққа пайғомидурким, ваҳй котиблари лавҳан ваҳйосор ўз қалами мўъжиз нигори билан: «Фаату бисуратин мин мислиҳи»19 салоси урубдурлар. Ва балоғат бобида якқаламалиқ садосин сипеҳр муншисидин ошурубтурлар. Ва мундин сўнгра нубувват тилининг осориким: «Ва ма янтиқу ан алҳо»20 анинг шонидадур. Рисолат лисонининг гуфториким: «Инна ҳу илло вуҳу юқо»21 анинг баёнидадурким, назмда балоғат ва насрда фасоҳат таърифида «Инна мин аш-шеъри ли ҳикматун ва инна мин ал-баёнис-сеҳран»22 буюрубдурур ва сеҳр демайким, мўъжиза кўргузубдур.

Мундин сўнгра ҳидоят гулистонининг булбули ҳушилҳони ва валоят шакаристонининг тўтийи ширинзабони, каромат сарпанжаси била балоғат Хайбари эшикин очқон ва карам зўрдасти била каромат баҳри лаолисин замона аҳли бошиға сочқон: икки забоналиқ килки зулфиқоридин нишона ва ул килки забоналари суръатда дулдулидек равона бу баргузиданинг назми гавҳарнишони ва насри луълуфишонидур. Андин сўнгра машойих ва авлиё («Рази аллоҳу анҳу») сўзи бўла олур.

— Ва авсат сўз жамоати фусаҳойи балоғатшиор ва булағойи фасоҳатдисор иборати фархунда ишоратларидурким, зоҳир юзидин саноеъ ойин ва бадоеъ тазйин воқеъ бўлубтур: «ало қадри маротибиҳим»24.

Ва адно сўз хайли авом такаллуми, балки сойир уннос тараннумидурким, баъзининг алфозидин кишига маъни маълум бўлур ва баъзидин бўлмас. Ва баъзи кишининг балиғ маънилиқ алфозини маълум қилмас, балки маънисиз алфозини сурмакдин ҳам ғарази бемаъни эрканин билмас.

Оллоҳ, оллоҳ! Сўз маротиби таҳқиқи не бало дақиқдурким, анинг силкидаги жавоҳир ўзин ҳарфи тирзиққа еткурур.

Р у б о и я:

Рифъат аро фавқи Арши аъзам сўз эмиш,
Жонбахш дами Масиҳи Марям сўз эмиш,
Маъни дурри анда барча мудғам сўз эмиш,
Улким анга маъни ўлмағай ҳам сўз эмиш.

Сўз боғи ажаб гулистонедурким, анда жонбахш атрлиқ ашжори мавзун ва руҳпарвар ройиҳалик раёҳини гуногун кўпдурур ва лекин фойдасиз хасу хошоки, балки зарарлиқ хори ҳалоки ҳам бордур.

Р у б о и я:

Лекин бу баҳор жилва оғоз қилур,
Бўстон аро гул игухлари ноз қилур,
Гар зоғ тикан аро ватан соз қилур,
Булбул бори гул баргига парвоз қилур.

Чун бу нотавоннинг булбули табъи сўз гулистонин нишиман қилди ва андалиби руҳи сўз гулшанин ватан айлади — гул иси ройиҳаси димоғиға жўш солди ва гулбун насими жониға анча хуруш юзландурдиким, хасу хошок сори кўз солмади ва тикан осибидин кўнглига парво қилмади, яъни бу заифи ҳақирға чун инояти азалий ва саодати лам назалий сўз жамиласин марғуб этти ва маъни турфасин маҳбуб, ҳодийи тавфиқ борча сўзнинг тузрак тариқиға йўл кўргузди ва маънийи таҳт қиқ борча маънининг ростроқ навосин базмида тузди: ложарамким, кўпрак авқотим Каломуллоҳ иштиғоли ва анинг тафосири қийлу қоли била ўтар эрди, то аҳодис дарёсиға ғавс қилур эрдим ва андин гаронмоя гавҳарлар иликка кивурур эрдим, то Ҳазрати амир сўзлари равзалари томошосиға қадам қўяр эрдим ва ҳар равзада «Ва ҳур атника мисол суллуълу ал-макнуна»25 висолларидин баҳра топар эрдим: батахсис «Наср ул-лаолий»26ким, ул Ҳазратнинг валоят дарёсидин чиққон самин лаълулардир ва каромати уммонидин ҳосил бўлғон гаронмоя инжулар. Ва абнойи замондин ва афозили даврондин баъзидинким, табъи қасри рафиъ ул-бино27 ва илми муаскари бадеъ ул-ливо28 бўлғай, андоқ маълум бўлур эрдиким, бу луълуларниким, ғайрати шоҳи вилоятининг баҳри кафи сочибдур, форсий услуб била назм силкига тортадур. Ва ул инжуларниким, мағриб дарёси ёқасиға тўкулубдур, интизом риштасиға чекадур.

Ва паришон хотирға ва ошуфта замирға бу орзу кўп дағдаға солур эрдиким, туркий тили била мен ҳам ул лаолини ораста қилғаймен ва бу муддао кўп тараддуд еткурур эрдиким, мўғул услуби била мен ҳам ул жавоҳирни пироста этгаймен, то замона нав аруси зеболиқ либоси ул мурассаъ била зийнат топқай ва сипеҳр маснадида анжум шоҳининг сарафрозлиқ тожи ул тарсиъ била мукаллал бўлғай, то андин турк улусиға ҳам ҳаззи шофи ва баҳраи вофи муяссар бўлғай. Аммо машаққат ва меҳнат касратидин, балки бизоат ва фароғат қиллатидин бу мурод этагига илик ура олмас эрдим ва қўлумни бу мақсуд зайлиға еткура олмас эрдим, то бу файз замонким, тарих секиз юз тўқсон эрдиким, «файз»29 ҳуруфининг ҳосили бўлғай, адам ниҳонхонасидин ажаб ганже вужуд жилвагоҳига жилваи зуҳур кўргузди, латойифи лаолийи самини била мамлу ва зароифи явоқити оташини била машҳун ва инояти баҳористонидин ғариб равза очилди, маони сарву гуллари била рухпарвар мақосиди шамшод ва сунбуллари бирла руҳгустар, йўқ, йўқким жузве30, балки дафтаре, не дафтарким, жунге, қайси жунгким, баҳре! Жузв десам, қайси жузвнинг ҳар ҳарфи мазҳари кулл бўла олғай. Агар жунг десам, қайси жунгда юз дарё топи либдур ва агар дарё десам, қайси дарёнинг ҳар дурри қуёш гавҳариға ортуқчилиқ қилибдур.

Р у б о и я:

Ҳар сафҳаси гулбарги тари келдиму де,
Ё сафҳаи рухсори пари келдиму де,
Ёламъаи меҳри ховари келдиму де,
Ул меҳрга жони муштари келдиму де.

Ақл анинг идрокидин ожиз бўлиб, бу таронаға тараннум туздиким,

Р у б о и я:

Не сафҳаи иқболу саодатдур бу,
Алфози аро не зебу зийнатдур бу,
Маънисида ҳар сори не диққатдур бу,
Олам элига мужиби ҳайратдур бу.

Ва нотиқа анинг баёнидин мабҳут қолиб, бу фасонаға такаллум кўргуздиким,

Р у б о и я:

Оллоҳ, Оллоҳ! Бу дағи иншому экин,
Ёруҳи қудс файзидин иймому экин,
Иншо демай, анфоси Масиҳому экин,
Ё қудрати Оллоҳу таолому экин.

Сипеҳр муншисидинким, иккинчи торам кишвари анга якқаламадур, қалам тили била бу навъ садо келдиким,

р у б о и я:

Бу худ эмас аҳли хиттаи хок сўзи,
Ҳам буйла бийик йўқ аҳли афлок сўзи,
Бу тил била эрмас эзиди пок сўзи,
Сўз демаки, эрмас аҳли идрок сўзи.

Ва афлок хатибидинким, олам эли анинг ҳумоюн юзидин касби саодат қилур, бу нидо эшитилдиким:

Улким бу сўз исноди анинг зотиғадур,
Давлат юзи акси ройи миръоатиғадур,
Ҳар хутбаки кўкта давлат исботиғадур,
Барча анинг алқоби била отиғадур.

Яъни, ул кишиким, анинг хомаи дурбори, бу номани гавҳарнигор қилибдурур ва ул кимсаким, бу номаи гавҳарнигор дуррлари анинг ҳомаи дурборидин сочилибдурур Шаҳе31дурким, олам шоҳлари анга фармонпазирдурлар ва Шаҳедурким, даврон шаҳаншоҳлари рибқаи ҳукмида асир, хилофатпаноҳеким, «Инна жоила филарзи халифата»32 тирозидурур, анинг қомати иқболиға лойиқ адолат дастгоҳеким, «Адл соатин хайрун мин ибодати ситийна суннатун»33 давожидурким, анинг тах ти фалак мисоли китобасиға мувофиқ раиятнавозеким, «Иннал-лоҳу яъмуру бил-адли вал эҳсони»34 ламъадур анинг миръоти ломиъ мухолифгузоре «Ва янҳи ан алфуҳашо вал-мункар ва буғо»35 ашиъадурур анинг тиғи қаҳрида сотеъ, сафшиканеким: «Инна фатҳно лака мубинан»36 дебочадурур қазо килкидин анинг шуққаи ливосиға ёқилғон аъдо афганиким: «Ва янсурака Аллоҳу насран азизан»37 ояти дурур қадар хомасидин анинг тиғи юзига қазилғон фасоҳат шиореким: «Айнан тасаммо Салсабилан»38 зулоли анинг дарёйи ҳаёт табъидин рашҳаи бўла олғай, балоғатдисореким: «Ва қийл ёрзи аблағи маъҳуди»39 анинг ҳуққаи пур гавҳариға такаллум вақти диққати калом била татаббуъ қила олғай.

Р у б о и я:

Жисм ўлди жаҳон бу жисмнинг жони ҳам ул,
Тахт ўлди фалак бу тахт султони ҳам ул,
Баҳр ўлди маони гуҳарафшони ҳам ул,
Олам элининг шоҳи сухандони ҳам ул.

Офоқ ганжи зоти фархундасй бил,
Афлок чароғи ройи рахшандаси бил,
Жамшедни ҳашмат ичра шармандаси бил,
Донишда Скандарни камин бандаси бил.

Ҳар кимки заиф дилнавози де ани,
Ҳар кимки фитода чорасози де ани,
Ҳар кимки ғамин маҳрами рози де ани,
Шоҳики бу навъ Шоҳи Ғози де ани.

Яъни, зилиллоҳи таоло ал-арзин ва қаҳрамони алмаъ ва л-тийн ас-султон ибн ас-султон Абулғози Султон Ҳусайн Баҳодурхондурким,

р у б о и я:

Кўп йил ани ҳақ жаҳонда тутсун, ёраб,
Ва ҳар офатдин омонда тутсун, ёраб,
Ҳам ҳашмати бегарона тутсун, ёраб,
Ҳам давлати жовидона тутсун, ёраб.

Офоқ мулуки хоки роҳ ўлсун анга,
Кўк маснади тахти иззу жоҳ ўлсун анга,
Анжум адади хайлу сипоҳ ўлсун анга
Ул элга яна тенгри паноҳ ўлсун анга.

Чун маълум бўлдиким, мундоқ шоҳи фалаксарирким, сипеҳр муншиси анинг авсофи иншойи била гардун авроқи ложувардисин мушкин қилса, таърифининг юзидин бирин қилмамиш бўлғай, бу янглиғ рангин иншо қилибдурур. Ва чун шубҳа қолмадиким, бу навъ хуршеди жаҳонгирким, олтинчи поялиғ минбар хатиби анинг дуосининг жавоҳири била тўқуз фалак ҳуққаларини мамлу этиб, ончаким керак мингдин бирин адо этмамиш бўлғай, бу навъ жузви сеҳройин ароға ки вурубдурур. Фотиҳасидин хотимасиға дегинча оёти каломи малики аллом била музайян ва аҳодиси расули аном алайҳиссалоту вас-саллам била мубайян ва абёти мўъжиза монанди тарокибидин Заҳир40 ва Анварий41 руҳи шарманда ва фиқароти сеҳр пайванди салосатидин Вассоф42 била Табарий43 равони сарафканда.

Чун мақсудиға мулоҳаза қилди ва мазмуниға назар солди, ул рафиъ иборатға мазмун ҳазрати бори шукри неъматини вожиб билмак ва ул бадеъ ишоратдин мақсуд нимаеки, мужиби шукргузорлиқдурур, теъдод айламак эрди.

Ул жумладин, рубъи маскун салотиниға сарафрозлиғ, балки ақолими сабъа фуқаросиға навосозлиқ ва бавужуди бу салтанат ахлоқи ҳамида ва ҳисоли писандидаким, алар била Каюмарс ва Жамшид замонидин бу вақтқа дегинча жамиъ салотини комгоридин мумтоз бўла олмоқ ва борча хавоқини олий миқдорин имтиёз топмоқ эрди. Нечукким, бори тоало авомир ва навоҳисининг тамшияти ва саййид ул-мурсалин шариат ва сунанининг тақвияти ва адолат айни партавидин зулм зулумотин итурмак ва сиёсат «син»и аррасидин бидъат ва фасод дарахти бўйнин қатъға еткурмак ва шужоат қиличи сунидин мулк бўстонин сарсабз ва шодоб қилмоқ ва саховат саҳоби ёғинидин садафдек оғзи қуруғон софи замирларға дурри ноб сочмоқ ва ҳаводиси жигарсўз биёбонидағи сўхталарни марҳамат шодурвони соясиға тортмоқ ва навойиби ғамандузи намандуз зиндонидағи меҳнат андухталарни навозиш кирёс ва айвони паноҳиға сиғурмоқ ва нотавон раоёға ҳар кун шафқати тоза ва бехонумон ғурбоға марҳамати беандоза зоҳир қилмоқ.

Ва сойир бу навъ афъол ва бу янглиғ хисолким, ҳам ул номи ва фиҳраст ва кироми дебочада мазкур ва мастурдурурким, тафсили мужиби татвил ва таъвили боиси қийлу қол бўлурким, борча мужиби шукри беҳад ва ҳамди беададдурлар.

Ва яна ул жумладин, фазлу камол ва ҳусни мақол аҳли марқум эрдиким, илмлари дарёсидин сипеҳрнинг гунбади обгуни ҳубоб ва анжумнинг қатороти сиймобтуни дурри ноб бўла олғай ва фазллари гулистонидин ҳар ҳақир гулбунни гунбади нилуфари ва ҳар камина сариқ гулни хуршеди ховари деса бўлғай ва назмлари жонбахш ва равонлиғидин чашмаи ҳаёт оғзида сув ва насрлари тафриқ ва нишотангизлиғидин субҳи содиқ лабида кулгу ва бу жамъ аржуманд зумрасида ва бу ҳайли бемонанд орасида жавоҳир силкида чашм захм дафъи учун шабани тортқондек бу тийра рўзгорни ҳам сиғуруб ва раёҳин дастасидин айн ул-камол газанди манъи учун хошокни чеккандек бу хоксорни ҳам кивуруб эрдилар. Агарчи жавоҳир аро шаба кирса аларнинг қийматиға нуқсон бўлмас ва раёҳин ичра хошок тушса аларнинг накҳатиға зиёне юз қўймас.

Аммо гавҳар аросики, жавоҳир силкига шабани чекса, бу тартибининг муқобаласида шаба ғайри қуллуғ не қилғай, балки анинг қуллуғидин ҳам не келгай. Ва гулдаста бандеки, раёҳин орасида хошокни сиғурғай, бу тақвияти ўтрусида хошокдин ғайри афтодалиқ не келгай, балки анинг афтодалиғидин ҳам не очилғай. Оллоҳ, оллоҳ! Не ёвадурурки, дермен: ҳайҳот, ҳайҳот! Не ҳазаёндурки, айтурмен!

Саҳоби мутири тар доман қатрани манзалатда дарёға еткурубдурур. Сипеҳри даввор шабнам рашошасиға анжум зиёси берибдурур ва чархи зул-иқтидор туфроқ ажзосини қуёшдин ўткарибдурур.

Яъни, ул Ҳазрати гардун рифъат авсофин битирға котиби лавҳи қалам илгига олса, варақ сафҳасидин ўзга лойиқ эрмас, бу хоксори беэътибор васфида кофуркирдор варақ узра мушкбор хома сурубдурур ва ул жаноби малакий интисобким, таърифин қилурда ақли кулл натиқаси лол бўлуб, ажздин такаллумга ёри; бермас ва хошоки таърифида баёзваш сафҳа баёзида ахтар монанд жавоҳир тўкубдурур.

Р у б о и я:

Бир заррани меҳри зарфишон васф этмиш,
Бир қатрани баҳри бекарон васф этмиш,
Бир хастани Исойи замон васф этмиш,
Бир бандасини шоҳи жаҳон васф этмиш.

Бир зорки туфроғ айлади ғам ани,
Эл қадрда кўрди заррадин кам ани,
Чекти фалак узра Арши аъзам ани,
Хуршеддек айлади мукаррам ани.

Хар хаски ишин чарх мазаллат қилғай,
Туфроғ аро поймоли меҳнат қилғай,
Давлат анга онча қадру рифъат қилғай —
Ким, поя аро тубийи жаннат қилғай.

Басорат аҳли тааммул қилсунлар ва ҳамият хайли тафаккур айласунларки, бу пашшаи заиф юз пили боло мавҳибат муқобаласида не қила олғай ва бу гадойи наҳиф минг ганжи сипеҳросо саховат узрин нетиб қўла олғай. Агар дуоға иктифо қилсам, фаразанки ҳаётим минг йил бўлса ва ҳар сари мўюм ўрнига минг тил ва ул тиллар борча дуоға жори ва ул дуолар ўқи истижобат сайдиға кори, юз мингдин бирининг муқобаласида бўлмағай. Ва агар маҳол муддаоға йўл бериб, қўлумдин келса, афлокнинг тўққиз хонида кавокиб жавҳарин ва анжум лаолисин ул Ҳазратнинг бошиға сочсам, балки аёғиға тўксам, ул Ҳазрат сочқон дуррлар олдида не кўрунгай ва анинг ҳиммати жанобида бу фулкиёна муҳаққар не бўла олғай.

Р у б о и я:

Бу фикр ғам ўтиға кабоб этти мени,
Бу дағдаға бетоқату тоб этти мени,
Бу қайғу асири изтироб этти мени,
Ҳосилки, бу андеша хароб этти мени.

Боқиб турай десам ҳамият рухсат бермас ва боқиб турмасам ҳеч иш анинг чораси эрмас, ҳайрат илгида лол ва машаққат хайлиға поймол эрдимки,

р у б о и я:

Иқбол ионат ибтидо қилди манга,
Афлок гуҳарларин фидо қилди манга,
Ҳотифки башорати нидо қилди манга,
Мазмунини бу навъ адо қилди манга —

ким, бу навъ луълуларки, шоҳ бошининг нисориға лойиқ бўлғай т-иларсен ва андоқ инжуларким, шаҳаншоҳ фарқининг ийсориға мувофиқ бўлғайки, истарсен — каромат уммонидин тила ва валоят баҳри бекаронидин иста.

Р у б о и я:

Гавҳар керак эрса бенаволиқ айла,
Эҳсони била комраволиқ айла,
Баҳи қафидин анинг гадолиқ айла,
Дарёйи карамға ошнолиқ айла.

Дарёйи карам кимгаки огоҳдурур,
Билдикки, валоят аҳлиға шоҳдурур,
Гумроҳларға барандаи роҳдурур,
Бу бешада яъни Асадуллоҳ44дурур.

Ҳотифи фархунданафас чун ишоратин билдим — Ҳазрати Амир «Наср ул-лаолий»45си таржимаси азимати қилдим.

Ул валоят дарёсининг ғаввосй ҳар лаоликим, дуррфишон хомасидин наср қилибдурур ва ул ҳидоят лужжасининг шиноси ҳар дурреким гавҳаррез илигидин сочибдурур, борчасин бу ҳумоюн Ҳазратнинг меҳрпартав тожиға муносиб ва бомиқдор кўрдум ва мажмуин бу рўзафзун давлатнинг насиҳатшунав қулоғиға мувофиқ ва сазовор топтим. Ул сочилган дуррларни бу Ҳазратнинг олий исмиға вазн қаффасиға қўйдум ва тўкулган лаолини бу махдумнинг бийик алқобиға назм риштасиға чектим. Агарчи силки бир-биридин гусиста ва дурари шикаста ва бастадурур, умид улким, қабул хозинларининг қўлиға тушгай ва ижобат ганжурларининг махзани қабулиға киргай ва бурунғи нозим таржима қилғондек ҳар нуктани бир рубоий адо қилилди ва ҳар рубоийнинг тўрталаси мисраъини муқаффои мураддаф маръи тутулди.

Р у б о и я:

Ҳар бириси тўрт риштаи дуррму экин?
Ёлуълуи дарёйи тафаккурму экин?
Ё ҳар биридин дуррға тафохурму экин?
Сўз руҳиға йўқса тўрт унсурму экин?

Ҳар бирини тўрт дурри шаҳвор дегил,
Тўртунчи фалакда меҳри заркор дегил,
Рубъи маскунда Каъбаи осор дегил,
Байт ул-муқаддасқа тўрт девор дегил.

Алҳамду лиллоҳи таолоки, бу рубъи маскунда шоҳнинг чаҳор болиш салтанати солди ва чаҳор болиш салтанат узра тўртунчи фалакнинг гирд болишин муттако қилди, яъни бу рубоийлар шоҳ алқобиға назм силкида интизом топтилар ва бу тароналар шоҳи хусрави жам жоҳ отиға шароити ихтитоми ўзлариға топтилар, чун «Наср ул-лаолий»ни назм силкиға тортилди, отин «Назм ул-жавоҳир» қўюлди.

Р у б о и я:

Ёраб, ул жавоҳирларники, манзум эттим,
Чекканим анга ҳар нуктаки, маълум эттим,
Ҳар нуктага бир тарона марқум эттим,
Кўп гавҳар анинг зимнида мактум эттим.

Сен доғи улус кўнглига марғуб эт ани,
Ошиқвашлар қошида маҳбуб эт ани,
Толиб қилибон халқни матлуб эт ани,
Мазмуни киби боштин-оёқ хўб эт ани.

Сўз бирла Навоий этма бедод эмди,
Бер маърифат авроқини барбод эмди,
Шаҳ нуктасидин халқни қил шод эмди,
Мақсудни яъни айла бунёд эмди.

1. Иймону маръи йуърафу биаймониҳи*

Иймони анингки куфриға сотир эрур,
Чин нукта демакка ул киши қодир эрур,
Ҳар кимсаки иймон ишида моҳир эрур,
Иймонини билки, отидин зоҳир эрур.
————————
* Ҳазрат Алига нисбат берилган ҳадисларни Тошкент Давлат Шарқшунослик институти аспиранти Абулфаиз Саидасқаров таржимасида изоҳлар аввалида келтирамиз ва миннатдорчилик билдирамиз.

2. Аху-ка ман ва асока фил-шиддати

Қардошинг эмас улки қўюб бош санга,
Давлат чоғи қилғай ўзни қўлдош санга,
Ким, қилди қатиғлиғда вафо фош санга,
Ул бўлди ҳақиқат ичра қардош санга.

3. Изҳор ул-ғанйи минаш-шукри

Шукр айлади шиддатда рижо изҳори,
Ҳар меҳнат аро дафъи бало изҳори,
Мол истасанг эт шукру сано изҳори-
Ким, шукр демак қилур ғино изҳори.

4. Аддиб ийолака танфаъуҳум

Топтинг чу аёл яхшилиқ еткургил,
Ўргат адабу яхши қилиқ еткургил,
Ҳар неча адаб бўлса, қатиғ еткургил,
Хайлингға адаб қилиб асиғ еткургил.

5. Адаб ул-маръи хайрун мин заҳабиҳи

Олтин-кумуш этма касб давлат кунидин-
Ким тортар адаб улусни меҳнат тунидин,
Гар йўқтур адаб, не суд олтун унидин,
Элнинг адаби хушроқ эрур олтунидин.

6. Адоъ уд-дайнн мин ад-дини

Хўб эрмас дайн муддаоси элга-
Ким, қаттиғ эрур бурч балоси элга,
Қайтармоқ эрур анинг давоси элга-
Ким, диндин эрур бурч адоси элга.

7. Аҳсин илал-мусиъи тасуддуҳу

Гар хасм жафосидин сарандоз ўлғунг,
Доим таабу аламға анбоз ўлғунг,
Сен лутф этиб агар навосоз ўлғунг,
Бу важҳ била анга сарафроз ўлғунг.

8. Ихвану ҳаза аз-замани бавасис ул-уйуби

Даҳр элики келди аҳли номус бори,
Қардошлар эрур макр ила маҳбус бори,
Олингда неча қилса заминбўс бори,
Лекин бордур айбинга жосус бори.

9. Истироҳат ун-нафси фил-йаъси

Ҳақдин дурур элга аҳли таънид ўлмоқ,
Навмид ўлуб толиби тажрид ўлмоқ,
Чун яъс дурур осудаи жовид ўлмоқ,
Роҳат етурур нафсқа навмид ўлмоқ.

10. Ихфоъ уш-шада оиддун мин ал-муруввати

Олам тарки кишига ҳимматдин эрур-
Ким, кўп шиддат ул сори рағбатдин эрур,
Нафсингға қаю аламки шиддатдин эрур,
Махфий тутмоқ ани мурувватдин эрур.

11. Бирр ул-волидайни салафун

Иста ато йўлида жон фидо қилмоқ,
Қуллуқ анога ҳам улча имкон қилмоқ,
Зуҳри абад истасанг фаровон қилмоқ,
Бил они ато-аноға эҳсон қилмоқ.

12. Башшир нафсака биз-зафари баъд ас-сабри

Нафс уйига сабр ила иморат англа,
Бесабрлиғин анинг шарорат англа,
Иш сабр сори анга ишорат англа,
Сабрни зафар сори башорат англа.

13. Баракат ул-умри фи ҳусн ил-амали

Ҳақ йўлида ҳар кимга ибодат бўлғай,
Яхши амал асбоби саодат бўлғай,
Гар яхши амал кишига одат бўлғай,
Умри бу амал бирла зиёдат бўлғай.

14. Баракат ул-маоли фи адоъ из-закоти

Гар молни асбоби нажот айлагасен,
Дарвешга садқасини бот айлагасен,
Молингдин агар сарфи закот айлагасен,
Кўпрак бўлуриға илтифот айлагасен.

15. Баъ ад-дунё бил охирати тарбаҳу

Дунё била неча зебу оро қилмоқ,
Ул зеб ила дўзах ўти барпо қилмоқ,
Мумкин эмас эрса тарки дунё қилмоқ,
Уқбо била хушдур ани савдо қилмоқ.

16. Буқоъ ул-маръи мин хашйат-иллоҳи қуррату айнии

Ҳар кимки хушуъ уйини маскан қилғай,
Олам сижинин ҳақ анга маъман қилғай;
Ҳақ ваҳмидин улки йиғламоқ фан қилғай,
Ул ашк анинг кўзини равшан қилғай.

17. Батн ул-маръи адувваҳу

Ҳар кимгаки кўп таом емак фандур,
Билгилки, нажосатқа тани маскандур,
Қорнинг била дўст бўлмасанг аҳсандур,
Невчунки эр ўғлиға қорин душмандур.

18. Букрат ус-сабти вал-хамиси баракатун

Кўп келди замонанинг мукаррар субҳи,
Баракат дуридан топмади зевар субҳи,
Кўргузмади они чархнинг ҳар субҳи,
Жуз шанбау панжшанбаи анвар субҳи.

19. Бало ул-инсони мин ал-лисони

Сўзидин кишиким ғаму бало ҳосилдур,
Ҳар нуктада тили деса бало дохилдур,
Бесирфа деган кишига тили қотилдур,
Алқиссаки, кимсанинг балоси тилидур.

20. Баррик ло тубтилҳу бил-манни

Жуз жуду сахо уйини манзил қилма,
Имсокни сахо юзига ҳойил қилма,
Қил яхшилиқу демакни дохил қилма,
Миннат била яхшилиғни ботил қилма.

21. Башошат ул-маръи атийматун-сониййатун

Эҳсонки бировга сийрату сон келди,
Ашколи спеҳр олдида осон келди,
Эҳсон ҳар неча зеби инсон келди,
Эҳсонда тараб икинчи эҳсон келди.

22. Таваккал алаллоҳи йакфика

Ҳар ишдаки ҳаққа мултамас бўлғусидур
Иш саъб эса тенгри чорарас бўлғусидур,
Ҳар йўлгаки кўнглунгга ҳавас бўлғусидур,
Тенгрига таваккул санга бас бўлғусидур.

23. Таъхир ул-асръати мин ал-иқболи

Не ишки ёмонлиғ ўлди таъсири анинг,
Йўқ дарду надамдин ўзга тавфири анинг,
Муқбил агар истар ўлса тадбири анинг,
Иқболдурур кишиға таъхири анинг.

24. Тадорака фи охир ил-умри мо фотака фи аввалиҳи

Қуллуқ ишида қисмати авқот айла,
Чун умрға эътимод йўқ бот айла,
Умр аввалида ҳисоби мофот айла,
Умр охирида қазойи мофот айла.

25. Такосул ул-маръи фис-салоти мин даъф ил-иймони

Ҳар кимки эрур тамом таваккул анда,
Бўлғуси намоз бетааммул анда,
Ҳар кимки аён этар тағофул анда,
Иймон заъфидур такосул анда.

26. Таффала бил-хайри танулҳу

Бас кимсаки меҳнат ичра солди ғам ани
Ким, яхши тафаъул айлади хуррам ани,
Фолеки ёмондурур айлагил мубҳам ани,
Ўз фолини яхшиким топарсен ҳам ани.

27. Тағафал анил-макруҳн тавфирун

Гар даҳр элидин етишса макруҳ санга,
Албатта керак бўлмаса андуҳ санга,
Ул ишда тағофул ўлса анбуҳ санга,
Ортар тавқир кўҳ то кўҳ санга.

28. Тараҳума ал-аёдийа ало ат-таъоми баракатун

Меҳмоннинг меҳрин асрағил жон ичра,
Неъмат қалин айла хони эҳсон ичра,
Ҳар неча адад ўксук эса нон ичра,
Баракат етурур қалин илик хон ичра.

29. Татруф битарк из-зунуби

Кўнглунгга хирад йўлин падидор айла,
Бу нақдқа жонингни харидор айла,
Ҳар ишда хирадни ўзунгга ёр айла,
Журмунг таркидин хирад изҳор айла.

30. Тавозуъ ул-маръи юкримуҳу

Таъзимда улки эҳтимоми бўлғай,
Ул мужиби иззу эҳтироми бўлғай,
Ҳар кимки тавозуъ амри коми бўлғай,
Ул феъл ила халқ аро киромий бўлғай.

31. Салосун муҳкотун бухлун ва ҳаван ва ужбун

Уч феъл эрур кишига қотил охир,
Қотиллиқ аро заҳри ҳалоҳил охир,
Бухл англа бирин.бирин ҳаво бил охир,
Қил ужбни ҳам аларға дохил охир.

32. Сулс ул-иймони ҳайоъун ва сулсуҳу вафоун ва сулсуҳу сахоъун

Уч қисм ила иймонға бино фаҳм айла,
Аввалғисини анинг ҳаё фаҳм айла,
Иккинчисини дағи вафо фаҳм айла,
Учунчини билмасанг, сахо фаҳм айла.

33. Сулмат уд-дини мавт ул-уламоъи

Илм ўлди шараф дин аро ҳар ойинға,
Бормоқ бўлур ўргангали ани Чинға,
Динда уламо мужиб эрур тазйинға,
Ўлмоқлик аларға рахна солди динға.

34. Сулмат ул-ҳирси ло йасуддуҳо иллот-туроби

Ҳирс ўлса қаноат ўтиға ёқ ани,
Яъники адам риштасиға тоқ ани,
Не рахнаки ҳирс айлагай боқ ани,
Маҳкам қилғай магарки туфроқ ани.

35. Субот ул-мулки фил-адли

Адл айлаки, ул халқ ҳаёти бўлмиш,
Хуш ул кишиким, адл сифоти бўлмиш,
Ҳам мулк била адл жиҳоти бўлмиш,
Ҳам адл била мулк саботи бўлмиш.

36. Савоб ул-охирати хайрун мин наъиймид-дунё

Дунёки ўтар юрт мисоли бўлғай,
Анда не иқомат эҳтимоли бўлғай,
Уқбо хабарики лоязоли бўлғай,
Хушроқ бу наимдинки холи бўлғай.

37. Сун иҳсонака било-иътизори

Эҳсонки қилурсен ифтихор айлаб ани,
Оламда улуқ иш эътибор айлаб ани,
Ҳеч айлама элга гирудор айлаб ани,
Қилғил ики онча эътизор айлаб ани.

38. Субот ун-нафси бил гизоъи ва субот ур-руҳи билғиноъи

Кўз топти жамол дилрабо бирла сабот,
Кўнгул доғи васли жонфизо бирла сабот,
Нафс уйлаки касб- этти ғизо бирла сабот,
Руҳ айлади жонфизо ғино бирла сабот.

39. Саноъ ур-ражули ала муътийҳи мустазийдун

Куфрон била ҳар кимки ўзи дун қилғай,
Камлик сори неъматини вожун қилғай,
Чун шукрга ўз тилини мақрун қилғай,
Ўз неъматин ул шукр ила афзун қилғай.

40. Жуд бимо тажиду садақ ал-амри

Майдони саҳо ичра жалодат кўргуз,
Топқонни берур амриға одат кўргуз,
Бухл айласа, нафсингға адоват кўргуз,
Ҳар нимаки топилса саховат кўргуз.

41. Жаҳд ул-муқилли касирун

Ҳар кимдаки даҳр ибтилоси кўпдур,
Йўқ бок агар ҳаққа ризоси кўпдур,
Борлиқда агар даҳр жафоси кўпдур,
Йўқсизда вале фоқа балоси кўпдур.

42. Жамол ул-маръи фил-ҳилми

Ҳар кимдаки даҳр ичинда донолиқ эрур,
Ҳилм ила иш анга мажлисоролиқ эрур,
Ойини таҳаммулда тавонлиқ эрур,
Юк чекмак уйла кишига зеболиқ эрур.

43.Жалис ус-суъи шайтонун

Яхшилиқдин топса нишон ҳамсуҳбат,
Берур санга осойиши жон ҳамсуҳбат,
Чун бўлди малак нафърасон хамсуҳбат,
Шайтон сангаким дурур ёмон хамсуҳбат.

44. Жавлат ул-ботили соатун ва жавлат ул-ҳаққи илас-соати

Ботилки чақилса барқи тобони анинг,
Кўзини юмуб очқунча имкони анинг,
Ҳаққим йўқ нафъ ичинда поёни анинг,
Бўлғуси қиёматқача жавлони анинг.

45. Жалис ул-маръи мислуҳу

Йўқ олам ичинда фардлиқ меҳнатидек-
Ким, кимсага қилса ёрлиқ нисбатидек,
Бўлғуси хисоли ёрининг хислатидек,
Бордур кишининг чу феъли ҳамсуҳбатидек.

46. Жавдат ул-каломи фил-ихтисори.

Ҳар кисаки сўз демак шиорида дурур,
Маъни гули нутқининг баҳорида дурур,
Сўзким десун улки ихтиёрида дурур,
Сўз яхшилиғи чу ихтисорида дурур.

47. Жалис ул-хайри ғаниматун

Ёреки тегар бировга озори анинг,
Ақл олдида тенгдурур йўқу бори анинг,
Ёреки эрур ҳамида атвори анинг,
Кўрмакка ғанимат ўлди рухсори анинг.

48. Жуд бил-касири ва қониъ бил-калили

Жудеки хирад буюрса тобеъ бўлғил,
Нафс айласа бухл мариға монеъ бўлғил,
Озу кўп аро бир сўзумга сомеъ бўлгил,
Кўп бергилу озға лек қонеъ бўлгил.

49. Жолас ал-фуқарои таздад шукран

Жаҳл аҳли била кимгаки улфат бўлғай,
Ул улфати ичра юз минг офат бўлғай,
Фақр аҳли била ангаки суҳбат бўлғай,
Шак йўқки, зиёда шуки неъмат бўлғай.

50. Жалла ман ло ямуту

Гардунки халойиққа вафоси йўқ анинг,
Жавр ичра кичик-улуққа поси йўқ анинг,
Ҳар кимки кичик бўлса бақоси йўқ анинг,
Сен они улуқ билки, фаноси йўқ анинг.

51. Ҳилм ул-маръи авнуҳу

Ҳар кимки иши таҳаммул изҳори эрур,
Албатта муқорин анга кирдори эрур,
Йўқким мадад ичра улу бу ёри эрур —
Ким, ҳилми таҳаммули мададгори эрур.

52. Хулй ир-рижол ил-адабу

Зевар кишига не тожу не афсар бил,
Ул зевар адаб бирла ҳаё дархар бил,
Ҳар кимки адабсиздур, ишин абтар бил,
Алқисса эранларга адаб зевар бил.

53. Ҳаё ул-маръи сатруҳу

Авжи шараф узра офтоб ўлди ҳаё,
Бўстони саодатға сахоб ўлди ҳаё,
Мазмум хасоилга ҳижоб ўлди ҳаё,
Эл айниға гўёки ниқоб ўлди ҳаё.

54. Ҳамузот ит-таъоми хайрун мин хамузот ил-каломи

Гар заҳр била кишига ком ўлса ачиғ,
Юз ончаки сўз била мудом ўлса ачиғ,
Ҳар неча мазоқ аро таом ўлса ачиғ,
Хушроқдурур андинки, калом ўлса ачиғ.

55.Ҳиддат ул-маръи туҳликуҳу

Табъ ичра эрур таҳаммуломизлиги,
Андин ортуқки ваҳшатангизлиги,
Жон қасди этар кимса ғазабрезлиги,
Алқисса, кишини ўлтурур тезлиги.

56.Ҳаррам ал-вафоу лиман аслалаҳу

Беасл халойиққа сафо келди ҳаром,
Ҳар ишки эрур ғайри жафо келди ҳаром,
Ҳам жавр асл эл аро келди ҳаром,
Ҳам асли йўқ эл ичра вафо келди ҳаром.

57. Хуснул-лулқи ғаниматун

Бадхўйки, ўз қилғанн раҳматдур анга,
Ором халойиқ сори туҳматдур анга,
Ким хўйи ямон бўлса, машаққатдур анга,
Ким хўйи анинг яхши ғаниматдур анга.

58. Ҳирфат ул-маръи канзуҳу

Косиб кунжи кафи зар олғинчи эрур,
Икки қўли мезони дирамсанжи эрур,
Ким бўлса ҳунарсиз иши-ўқ ранжи эрур,
Бу важҳ илаким, ҳунари ганжи эрур.

59. Хавф аллоҳу таъмана ғайруҳу

Ҳақдин эмин бўлубки жон топқайсен,
Ғайридин хавфи бегарон топқайсен,
Андинки ражойи жовидон топқайсен,
Хавф айлаки, ғайридин амон топқайсен.

60. Хайр ул-асҳоби ман йадуллука алал-хайрн

Асҳоб аросида ани бил шарлик-
Ким, шар сори анлагай далиловарлиқ,
Яхши ул эрурки, айлабон боварлиқ,
Қилғай санга яхшилик сори ёварлиқ.

61. Холаф нафсака тастариҳу

Нафс амрида ҳар нечаки толпинғайсен,
Кўп гарчи бутунлук тиласанг, синғайсенг
Ком истаю неча элга ёлинғайсен,
Нафсингға хилоф айлаким, тинғайсен.

62. Халил ул-маръи далил уд-диниҳи

Ҳар кимки, назари шамъ яқин келди анга,
Дин аҳли гадойи хўшачин келди анга,
Қил анга назарки, ҳамнишин келди анга-
Ким, соҳиби-ўқ далили дин келди анга.

63. Хулув ул-қалби хайрун мин малаъ ил-кийси

Ҳар нечаки кимса фақр помоли эса,
Ғам йўқтур агар сафо кўнгул олий эса,
Гар кисса аро тўла жаҳон моли эса,
Хушроқ андин агар кўнгул холи эса.

64. Хулус ул-вадди мин ҳусн ил-аҳди

Аҳдингнинг агар бор эса мезони дуруст,
Асра ани иқбол нигаҳбони дуруст,
Ҳар дўстки, сўз ичра десанг они дуруст,
Холисдур агар бор эса паймони дуруст.

65. Хайр ун-нисо ил-вадуд ил-валуди

Хайли зуафоки бевафолиқ фанидур,
Ҳийла уйи ул гуруҳнинг масканидур.
Яхшиси деса киши кўп севганидур,
Кўп севса ва кўп туғса аҳсанидур.

66. Хайр ул-моли мо анфақа фи сабил ил-лоҳи

Молингки эрур, кому ҳаво йўлида харж
Жоми маю лаҳни жонфизо йўлида харж,
Бордур ямон айламак риё йўлида харж,
Яхшиси эрур, бўлса худо йўлида харж.

67. Даво ўл-қалб ир-ризоу бил-қазои

Ҳар кимга ливойи чарх фарсуд керак,
Кўнглида сипеҳр дарди мавжуд керак,
Ҳар кимгаки, кўнгли дарди нобуд керак,
Ҳар неки қазодин ўлса, хушнуд керак.

68. Доъун-нафси ил-ҳирсу

Гар айтур эсанг, бўлай жувонмард охир,
Қил ҳирсни фақр йўлида гард охир,
Ҳирс ўтидин бўлма дардпарвард охир-
Ким, нафсға ҳирсдин етар дард охир.

69. Доъун-нафси ва наъл-ҳирсу

Ҳирс офатини нафс ҳавоси билғил,
Қўймоқ ани нафс муддаоси билғил,
Нафсингға алам ҳирс балоси билғил,
Кечмак мундин анинг давоси билғил.

70. Дори ман жафока таҳжилан лаҳу

Ҳар кимки, сени раво кўрар шиддатиға,
Сен кўпрак иштиғол эт анинг хизматиға,
Гар тутмас ул ҳариф ўз хислатиға,
Сен лек мадори қил анинг хижлатиға.

71. Далилу ақл ил-маръи қавлуҳу

Одамки, демак била киромийдуру бас,
Сўз дурри ишининг интизомидуру бас,
Сиҳҳат ончаки, аҳли ақл комидуру бас
Ақлиға далил анинг каломидуру бас.

72. Далилу асл ил-маръи фаълуҳу

Кимни тиласанг билай, мақолин англа,
Аслин десанг англайин, фиолин англа,
Кирдориға боқиб, асл ҳолин англа,
Аслиға далил анинг хисолин англа.

73. Давом ус-сурури бируят ил-ихвони

Қардошлар очилмасунким оралари,
Фаррух бўлсун кавкаби сайёралари,
Васл ила йироқлиқларининг чоралари-
Ким, келди фарах мужиби наззоралари.

74. Давлат ун-наводи офат ил-рижоли

Муқбиллар ишида кўп латофат билгил.
Идборда ул эл аро масофат билгил,
Нокаслар ишин айни касофат билгил,
Давлатларини эранга офат билгил.

75. Дайн ул-маръи ҳузнуҳу

Ҳар кимсаким, бурч ранжининг дарҳамидур,
Ғамнинг ёрию дарднинг ҳамдамидур,
Кўрмаклик вомхоҳни мотамидур,
Алқиссаки, бурч одамининг ғамидур.

76. Давлат ул-мулуки фил-адли

Шаҳуббаҳату ҳашматидур адли била,
Иқбол доғи шавкат эрур адли била,
Олам эли амниятидур адли била,
Султонларнинг давлатидур адли била.

77. Динор уш-шажиҳи ҳажарун

Жайъ этмак азалда топти тақсим бахил-
Ким, этмади сийм элга таслим бахил,
Чун харж қилур чоғда курар бийм бахил,
Тош ҳукмидадурки, жамъ этар сийм бахил.

78. Дум ала казам ил-ғайзи таҳмуду авоқибака

Таврунгда гунаҳ кечурмокин мавжуд эт,
Cуд қилибон бу навъ беҳад суд эт,
Эл ғуссасини сингурмокин мақсуд эт,
Бу шева била оқибатинг маҳмуд эт.

79. Зарр ут-тоғи фи туғёниҳи

Фармон хатин айлагил рақам жон ичра,
Туғён рақамини ташла найрон ичра,
Тоғеки, ўзин солмади фармон ичра,
Қўй нофармон халқни туғён ичра.

80. Занобун воҳидун касирун ва алфу тоъатин қалили

Гар эмас эсанг зуҳдға дамсоз ҳануз,
Фисқ ичра қилур эсанг таку тоз ҳануз,
Кўп англа бир ўлса журм носоз ҳануз,
Гар минг ўлса тоат эрур оз ҳануз.

81. Зикр ул-авлиёоъи тунзил ур-раҳмата.

Халқ ичра ҳақ авлиёсини бил раҳмат,
Ул хайлдин ўлди элга мойил раҳмат,
Зикр айлаб аларни ҳосил раҳмат-
Ким, зикрлари айлади нозил раҳмат.

82. Зулл ул-маръи фит-тамаъи

Ҳар кимки, тамаъдурур гирифторлиғи,
Не суд анга аҳли сахо ёрлиғи,
Иззат бермас нақду дирам борлиғи-
Ким, бўлди тамаъдин кишининг хорлиғи.

83. Завақат ус-салотини муҳрифат уш-шафатайни

Шаҳ хони ғамин қўйки, тарабни ўртар,
Иссиғ оши турку арабни ўртар,
Топмоғлиғ ани аҳли адабни ўртар,
Тотмоғлиғ ани худ икки лабни ўртар.

84. Далил ул-фақри ғаризун индал-лоҳи

Ҳаргиз бўлмас жоҳу дирам зори азиз,
Жон нақди бериб сийм харидори азиз,
Халқ оллидадур фақр талабгори азиз,
Ҳақ оллида фақрнинг эрур хори азиз.

85. Зикр уш-шабоби ҳасратун

Қарики эрур, кўнглига синмоқ ҳасрат,
Жониға йигитликни қилинмоқ ҳасрат,
Ҳар ишда йигитларга ёлинмоқ ҳасрат,
Сўз ичра йигитликни соғинмоқ ҳасрат.

86. Залоқат ул-лисони зот ул-моли

Сокит бўлур офоқ аро ҳол ияси,
Ойини фанода турфа аҳвол ияси,
Мол ўлса яқин билки эмас мол ияси,
Невчунки анинг лек эрур мол ияси.

87. Зикр ул-мавти-жалоъ ул-қулуби

Ҳар кимки, ўлум сўзин демак фан айлар,
Уз ҳолиға бу сўз била шеван айлар,
Таврини сулук ичинда аҳсан айлар-
Ким, руҳни ўлмак сўзи равшан айлар.

88. Руъйат ул-ҳабиби жилоъ ул-айни

Ҳар кимки, муҳаббат уйини маскан этар,
Кўнглига ҳабиб кўйини гулшан этар,
Кўз касби зиё дўст юзидин фан этар,
Маҳбуб юзин кўрмаги кўз равшан этар.

89. Роъа абока юроъука-биука

Фарзанд ато қуллуғин чу одат қилғай,
Ул одат ила касби саодат қилғай,
Ҳар кимки, атоғи кўп риоят қилғай,
Ўғлидин анга бу иш сироят қилғай.

90. Рафоҳият ул-айши фил-амни

Даврон аро кимса ранж паймудалиғи,
Бушмас гар эмас фароғ камбудалиғи,
Ноамнлиқ ўлди халқ фарсудалиғи.
Амн ичра бўлур маош осудалиғи.

91. Рутбут ал-илми алар-рутбати

Ҳақ берди чу элга илм сармоясини,
Хуршед уза солди уламо соясини,
Олғанлар анинг рутбасидин воясини,
Билдик боридин бийик анинг поясини,

92. Ризқука юатлубка фастарих.

Айлар чу сукут топса тил осойиш,
Ҳам бўлмаса дастранж эл осойиш,
Рўзини тилар таркини бил осойиш,
Рўзи тилар эрмиш сени қил осойиш.

93. Расул ул-мавт ил-вал одату

Танга ҳаёт жомидур комрасон,
Бўл танға нишот комидин жомрасон,
Жонға ҳам ўлумдин бурун оромрасон
Ким, туғмоқ эрур ўлумга пайғом расон.

94. Раъунот ин-нафси таъабуҳо

Ишдур санга ҳақ-сори қадамфарсолиқ,
Қилма тилабон лаҳв жаҳонпаймолиқ,
Кўп нафсга бермагил жамолоролиқ-
Ким, ранжга солур ани кўп раънолиқ.

95. Роъ ал-ҳаққа инди ғалабот ин-нафси

Ўрмоқта амал заръи фано досини тут.
Иблис бу йўлда ақл васвосини тут,
Ҳақ йўлида нафсингға ўлум косини тут,
Нафсинг ғалаботи вақти ҳақ посини тут,

96. Рифқ ул-маръи далилу ақлиҳи

Ким ақл йўлида тутса маъво охир,
Тонг йўқ эл ичинда бўлса доно охир,
Рифқ айламаги ҳар ишта авло оҳир-
Ким, ақл далилидур мадоро охир.

97. Зин ур-рижоли мавози йафҳум

Маҳрам. тиласанг сидқ ила гуфториға боқ,
Пир истар эсанг сулуку атвориға боқ,
Ғавр айла кишига доғи кирдориға боқ,
Не қилсанг анинг шонида миқдориға боқ.

98. Зир ул-маръи ала қадри киромиҳи

Ёрингни тонир ишта маҳорат айла,
Диққат била ҳолиға басорат айла,
Мукрим эса изҳори башорат айла,
Жудиға кўра они зиёрат айла.

99. Завоё-ад-дунё машҳунатун би-р-разоё

Гардунки, анинг жавфида мамлу ғамдур,
Ҳар бир ғамида юз ибтило мудғамдур,
Дунёдаки, эл навҳаси зеру бамдур,
Ҳар зовияси анинг тўла мотамдур.

100. Зиёрат ул-ҳабиб ил-ҳарроъ ул-муҳаббати

Ҳар кимки ҳабибинг ўлса эврул бошиға,
Маҳв ўл юзиға, жонни фндо қил қошиға,
Тош урса, равонингни туфайл эт бошиға,
Таждиди муҳаббат англа бормоқ қошиға.

101. Зиёрат уз-зуъафоъи миннаттавозуъи

Заъф аҳлиға алтоф таваққуъ билгил,
Лутфунг била ул элга тараффуъ билгил,
Бу нуктани нас йўқ, тасомуъ билгил,
Ул қавм зиёратин тавозуъ билгил.

102. Зийнат уботини хайрун мин зийнат из-зоҳири

Эйким, қиласен жилвау ишрат чоғи зеб,
Мустаҳсан эмас эр кишининг қилмоғи зеб
Гар бўлса ишинг кўпраги ё озроғи зеб,
Зоҳирдин эрур сутуда ботиндоғи зеб.

103. Зуҳд ул-омий музиллатун

Ким бор эса ҳаққа даргоҳ хоклиғи,
Илм ортуқким, икки жаҳон шоҳлиғи,
Олам фисқида бордур огоҳлиғи,
Оми киши бўлди зуҳди гумроҳлиғи.

104. Суъ уз-занни минал-ҳазми

Хуштурур бу жаҳонда бенишонлиқ кишига,
Фақр аҳли йўлида нотавонлиқ кишига,
Ҳожат эмас асру хурдадонлиқ кишига,
Кўп ҳазмдан ўлди бадгумонлиқ кишига.

105. Сурурука бид-дунё ғурурука

Ганж узра аёғингға мурур ўлди ғурур,
Гулгашт эта гулшанда ҳузур ўлди ғурур,
Дунё соридин санга сурур ўлди ғурур,
Бу борча ғурур ўлди, ғурур ўлди ғурур.

106. Суъ ул-хулқи ло халоса фиҳо

Кўнглунгни арит борча ямон хислатдин-
Ким, яхши қилиғ далил эрур раҳматдин,
Бадхўйлиқ ул ваҳшат эрур шиддатдин-
Ким, элга халослиқ йўқ ул ваҳшатдин.

107. Сийрат ул-маръи табни ан сариратҳи

Десанг топай эл замиридин боре хабар,
Сирридин эрур таври намудори хабар,
Таврин кўру равшан айла ҳар сори хабар-
Ким, кўнглидагидин берур атвори хабар.

108. Саломат ул-инсони фи ҳифз ул-лисони

Ким истаса мазҳари каромат бўлмоқ,
Ҳар навъ ишда истиқомат бўлмоқ,
Сўздур анга мужиби гаромат булмоқ,
Тил забтидадур анга саломат бўлмоқ.

109. Содат ул-уммат ил-фуқаҳоъу

Қолғон киши касби илмдин заҳмат аро,
Фиқҳ ўргансун саъй ила ул меҳнат аро,
Илм ичра шараф фиқҳда бил нисбат аро-
Ким, сарвар эрур фақиҳ бу уммат аро.

110. Сакрат ул-аҳёъи суъ ул-хулқи

Нохуш қилсанг кишига маълум қилиғ,
Билким, ани зоеъ айлар ул шум қилиғ,
Дун бўлса эрур кишига масмум қилиғ,
Душвордурур кишига мазмум қилиғ.

111. Силоҳ уз-зуъафоъи шикойатун

Ким дардидин этса меҳрибонларға гила,
Осойиш эрур ғамзада жонларға гила,
Эрмастур яхши паҳлавонларға гила-
Ким, бўлди силоҳ нотавонларға гила.

112. Самм ул-маъа фит-тавозуъи

Кўп етти шикаст сарбаланд ўлмоқ аро,
Ул навъки қадар мустаманд ўлмоқ аро,
Касб айла бийикликни нажанд ўлмоқ аро-
Ким, рифъат эрур ниёзманд ўлмоқ аро.

113. Сукут ул-лисони саломат ул-инсони

Тил илдомидин бўлур ғаромат ҳосил,
Юз навъ надомату маломат ҳосил,
Оз сўзлаганидин истиқомат ҳосил,
Сокитлигидин вале саломат ҳосил.

114. Шайн ул-илм ис-салафу

Ҳар кимгаки табъ жоми соф ўлди яқин,
Билмак сори анга иттисоф ўлди яқин,
Ҳар нукта аро лофу газоф ўлди яқин-
Ким, илмға айбу шайн лоф ўлди яқин.

115. Шарр ул-умури ақрабуҳо мин аш-шарри

Хар ишки улус оллида мавзун бўлғай,
Килғон ани ҳар бахт ҳумоюн бўлғай,
Иш поёники зишту вожун бўлғай.
Улдурки ямон иш била мақрун бўлғай.

116. Шаммир фи талаб ил-жаннати

Нутқунгни улусқа уйлаким шаҳд айла,
Сўз талх демасга ҳақ била аҳд айла,
Жонингни маҳзи худо учун маҳд айла,
Жаннат талабида жид била жаҳ айла.

117. Шаҳҳ ал-ғанийю уқубатун

Хар кимсаки жуд иктисобидур анинг,
Эл мафхари зот комёбидур анинг,
Ҳар кимсаки, бухл иртикобидур анинг,
Гар бўлса ғани, бухл азобидур анинг.

118. Шамматун минал-маърифати хайрун мин касир ил-амали

Ирфон аҳлиға эл ниёзи яхши,
Таъзим ила лутфи дилнавози яхши,
Гар маърифат ўлса чорасози яхши,
Тоат кўпидин, маърифат ози яхши.

119. Шайбука ноъийка

Қўйғувчи боғирға ҳузн доғи қарилиқ,
Солғувчи ғаму бало сўроғи қарилиқ,
Тутқувчи тўло фано аёғи қарилиқ,
Ўлмак хабарин бергувчи доғи қарилиқ.

120. Шафоъ ул-жинони мин қироъат ил-қуръони

Қуръонки эрур муждаи жони ўқумоқ,
Йўқ, йўқки, ҳаёти жовидони ўқумоқ
Бил кўнглунга истасанг шифони ўқумоқ-
Ким, келди кўнгул шифоси они ўқумоқ.

121. Шарт ул-ўлфати тарк ул-кулфати

Улфат ишида эрур тахаллуф қилмоқ,
Дилжўйлуқ айларда таваққуф қилмоқ,
Улфат шартини бетаассуф қилмоқ,
Билгилки, эрур тарки такаллуф қилмоқ.

122. Шарр ун-носи ман ятқийҳ ин-носу

Эл қочса бировдин эл ямони бил они,
Аҳволида идбор нишони бил они,
Феъл ичра улус балойи жони бил они,
Олам элининг ямон ямони бил они.

123. Сидқ ул-маръи нажотуҳу

Сидқ ичра қачонки чиқса оти эрнинг,
Фош ўлса садоқатда сифоти эрнинг,
Хушроқки тавил ўлса ҳаёти эрнинг-
Ким, сидқдин-ўқ дурур нажоти эрнинг.

124. Сиҳҳат ул-бадани фис-савми

Доим тут ўзунга рўзанинг меҳнатини-
Ким, руҳқа еткурур сафо давлатини,
Сиҳҳат тиласанг қилғил анинг ниятини-
Ким, рўзада қўйдилар бадан сиҳҳатини,

125. Сабрука юврас уз-зафару

Сабр арчи кишига ранж афзун айлар,
Охир киши фолини ҳумоюн айлар,
Сабринг нечаким кўнгулни маҳзун айлар,
Ҳам сабр сени зафарға мақрун айлар.

126.Салавут л-лайли баҳоъун бин-наҳори

Кўп қилма намоз амрида бепарволиқ,
Ракъат била қил оҳ хадангин ёлиқ,
Қилсанг кеча саждаға жабинфарсолиқ,
Кундузунга ул намоз эрур зеболиқ.

127. Салоҳ ул-бадани фис-сукути

Дахр ичра сукут жомидин мадҳуш ўл,
Лаб бирла сўзунг юзига бурқаъпўш ўл,
Демонки, сўз айтурға балоғат кўш ўл,
Нафсингға салоҳ истар эсанг хомуш ўл.

128.Салоҳ ул-инсони фи ҳифз ил-лисони

Оз нукта дегил, тилар эсанг жонға салоҳ,
Ташвишли ғалдт биймидин иймонға салоҳ,
Инсон ани билки, ком эрур онга салоҳ,
Тил ҳифзидадур зумраи инсонға салоҳ.

129. Соҳиб ул-ахёри яъману ул-ашрора

Асли мақсуд соридур йўл суҳбат,
Фархунда кишики топқай ўшул суҳбат,
Яхши кишилар бирла тутар бўл суҳбат,
То бергай амон шарирдин ул суҳбат.

130. Самт ул-жоҳили сутруҳу

Жоҳилки ғараздур ашҳабу жарда анга,
Сўз рахши батидур тараб айларда анга,
Эрмас чун нутқ нуктапарварда анга,
Хомушлуғи ҳолиғадур парда анга.

131. Сила раҳмака таксуру ҳашамака

Ҳар неча қаробатдин алам кўплугидур,
Суҳбатлари андуҳу ситам кўплугидур,
Вуслатлари гарчи элга ғам кўплугидур,
Қил вуслат аларғаким ҳашам кўплугидур.

132. Салоҳ уд-динн фил-зароъи ва фасодҳу фит-тамаъи

Динкнм, анга афъоли табаъдин бўлди,
Қалқон анга «азза ман қанаъ»дин бўлди.
Андоқки салоҳ анга вараъдин бўлди,
Билгилки, фасод анга тамаъдин бўлди.

133. Залла саъйу ман ражаъа ғайр ул-лоҳи

Ҳақдин кишиким йўқ орзухоҳлиғи,
Билгилки, гадоликдур анинг шоҳлиғи,
Жуз ҳақдин анингки бўлса огоҳлиғи,
Уммиди эрур ғояти гумроҳлиғи.

134. Замман ал-лоҳу ризқа кулла аҳадин

Ҳар кимки, яқин анга муҳаққақ бўлди,
Оллида маош ишида равнақ бўлди,
Қилмоқ тамаъ элга саҳви мутлақ бўлди,
Эл қисматининг кафили чун ҳақ бўлди.

135. Зарб ал-ҳабиби авжаъу

Ким дўст дурур нозу наим англа ани,
Душман эса нийрони жаҳим англа ани,
Тан хок эса хасмдин, салим англа ани,
Зарбеки ҳабиб урар, алим англа ани.

136. Зиё ул-қалби мин акл ил-ҳалоли

То ишқ балосиға фақир ўлди кўнгул,
Ҳар кўзи ҳаримиға асир ўлди кўнгул,
Ҳурмат аро тийра масир ўлди кўнгул,
Маъқули ҳалолдин мунир ўлди кўнгул,

137. Зарб ул-лисони ашадду-мин таън ис-синони

Чун синса кўнгул захми забон оғриғидин-
Ким, эрмас анинг оғриғи жон оғриғидин,
Ҳар неки санга етар лисон оғриғидин,
Билгилки, қатиқдурур синон оғриғидин.

138.Залла ман ракана илал-ашрари

Майл айла ҳамиша меҳрибонлар сори,
Яхшилару турфа кордонлар сори,
Дол ўлди ямон кишига қонлар сори,
Озди кишиким, борди ямонлар сори.

139. Залла ман боъ ад-дина бид-дунё

Дунё сориким майл ўқин отти, ахий,
Анинг ваҳлиға белича ботти, ахий,
Гумроҳ улус ичра ўзин қотти, ахий,
Дунёға бировки дунёни сотти, ахий.

140. Зоқа садруҳу ман зоқа ядуху

Улким қўлида дурри лаоли бўлғай,
Ғамнинг анга қайда эҳтимоли бўлғай,
Муфлис бўлмоқ тараб заволи бўлғай,
Ғамгиндурур улки, илги холи бўлғай.

141. Зоқат ид-дунё алал-мутаноқизина

Хайлеки маваддат ошкор айладилар,
Авқот хазонини баҳор айладилар,
Жамъики мухосамат шиор айладилар,
Кенг даҳр ўзига тангу тор айладилар.

142. Тоба вақту ман васақа бил-лоҳи

Улким, туну кун кўнгли муроди ҳақдур,
Ҳар ғуссада ороми фуоди ҳақдур,
Юз ҳар сориким, кетурса ҳоди ҳақдур,
Хуш вақти анингки, эътимоди ҳақдур.

143.Тубо лиман рўзиқа бил-офийяти

Дардиға анингки ҳақ даво қилди насиб,
Мақсудини айламак раво қилди насиб,
Ул кимсага ойини худо қилди насиб—
Ким, офият ишин анго қилди насиб.

144. Тул ул-умри минат-тоъати мин халиъ ил-анбиёи

Тоат сори қил тилингни жорий охир-
Ким, андин эрур эл эътибори охир,
Тоатда узун умр шумори охир,
Топқонға бил анбиё шиори охир.

145. Тола умру ман қасара таъабаҳу

Хуш вақти фано базми сори борғоннинг,
Йўлдин ўзлук қайдини қайтарғоннинг,
Қисқорди ҳаёти ғам ичин ёрғоннинг,
Умри узун ўлди ранжи қисқорғоннинг.

146. Талаб ул-адаби авло мин талаб из-заҳаби

Ҳақ йўлида нафсинға таабдур яхши,
Неким санга амри этти, талабдур яхши,
Дема тараб айларда занабдур яхши-
Ким, андин эл истарга адабдур яхши.

147.Тир маъ ал-ашколи

Ножинс ила лутфу инбисот оз -айла,
Ҳампешани ҳамнишину ҳамроз айла,
Ҳаммашраб ила нишот оғоз айла,
Ҳамжинс била ҳамиша парвоз айла.

148.Тола умру ман қасара ражаъуҳу

Дунё сори бормаву бўл ондин навмид,
Бўлғил йўқса азиз жондин навмид,
Ҳар кимсаки ул бўлди жаҳондин навмид,
Ул бўлмади умри жовидондин навмид.

149.Тоъат ул-адувви ҳалакун

Тут ҳақ тарафи касби саноат қилмоқ,
Ҳақдин неки юзланса, қаноат қилмоқ,
Жон топмоқ эрур дўстға тоат қилмоқ,
Душманға ўлумдурур итоат қилмоқ.

150.Тоъат ул-лоҳи ғаниматун

Шайтон йўлидин айла ҳазимат зинҳор,
Қилғил раҳмон сори азимат зинҳор,
Тоат била бер ўзунгга қиймат зинҳор,
Ҳақ тоатини англа ғанимат зинҳор.

151.Зулм ул-маръи язруъуҳу

Даврон кишига зулм фузун айламагай,
То они таабға раҳнамун айламагай,
Эл зулм ила халқии забун айламагай-
Ким зулму-ўқ они сарнигун айламагай.

152.Заломат ул-мазлуми ло тузиъу

Золимки, тилар айласа олам зоеъ,
Мазлумни бедоди этар кам зоеъ,
Мазлумни гарчи айлагай ғам зоеъ,
Ул ранжки чекти бўлмағай ҳам зоеъ.

153.Зулм уз-золими яудуҳу илал-ҳалоки

Золимки, эрур зулму жафо ҳосил анга,
Зулм этгали-ўқ хотир ўлур мойил анга,
Бўлмоқ хуш эмас қилғонидин хушдил анга,
Ўз зулмидин-ўқ ўлғусидур қойил анга.

154.Замаъ ул-моли ашадду мин замаъ ил-моъ

Дунё сори ҳирс ҳар ямондин ортуқ,
Тарк этмак ани кавну маконднн ортуқ,
Сувсизға сув шавқи бўлса жондин ортуқ
Бил, сифлаға мол шавқи ондин ортуқ.

155.Зиллу умр из-золими қасирун

Золимки, шиор этти жафо поясини,
Ўз воясин истаб олди эл воясини,
Қайдин топқай ҳаёт сармоясини,
Ҳақ айлади қисқа умрин соясини.

156.Зилл ул-карими васиъун

Мукрим ишини кўрки, бадеъ ўлди басе,
Боғида хариф анга рабеъ ўлди басе,
Чун гули мурод анга рафеъ ўлди басе,
Ул нахлға ҳам соя васеъ ўлди басе.

157. Зилл ул-аъвижи аъважу

Ким эгри эса, тузлук эмас пояси ҳам,
Бор ўзидек эгри суду сармояси ҳам,
Тузлук эрмас шифосию вояси ҳам-
Ким, эгри кишининг эгридур сояси ҳам.

158. Иш қаниъан такун маликан

Қилсанг тамаъ элдин ҳадафи хузлон бўл,
Саргаштау хору бесару сомон бўл,
Тарки тамаъ айла, ҳокими даврон бўл,
Яъники, қаноат айлаву султон бўл.

159. Улувв ил-ҳиммати минал-иймони

Гар бўлса асоси қасри давлат олий,
Иймонға бўлур равони ҳашмат олий,
Ҳиммат топар иймон била рутбат олий,
Иймондин эрур гар ўлса ҳиммат олий.

160. Айб ул-каломи тавийлуҳу

Бермас татвил чун сухандон сўзга,
Қил мухтасар улча бўлғай имкон сўзга,
Кўп айб топар кимса фаровон сўзга,
Чун чекти узоққа, етти нуқсон сўзга.

161. Оқибат уз-золими ваҳиматун

Одил кўзига бу каъба, ул дайр ўлмас,
Золимда жафо қилурда эл ғайр ўлмас,
Одилға бажуз хайр сори сайр ўлмас,
Золим кишининг оқибати хайр ўлмас.

162.Адуввун оқилун хайрун мин садиқин жоҳилин

Ҳар кимки, хирад йўли сори мойил эса,
Бу дўст анга ҳар нечаким қойил эса,
Бир дўстдин ортуқдур агар жоҳил эса,
Андоқ душманки, зийраку оқил эса.

163.Уср ул-амри муқаддамат ул-юсри

Мушкиллик илаки иш адоси келди,
Сўнгра анга «ал-айш» нидоси келди,
Иш саъбки, одами балоси келди,
Осонлиғу айши ибтидоси келди.

164. Алайка бил-ҳифзи дун ал-жамъи минал-кутуби

Дониш тилаю ҳар сори гар кетгайсен,
Ҳифз айламасанг варақ йиғиб нетгайсен,
Саъй айлаки, ҳифзи ганжиға етгайсен,
Йўқ улки, кутуб саъй ила жамъ этгайсен.

165. Уқубат уз-золими суръат ул-мавти

Ким ила бўлса тийра авқотлиғи
Бор лозими умр тулининг ётлиғи,
Бот бўлғай ажал бисотиға мотлиғи,
Золимға уқубатдур ўлум ботлиғи.

166. Ақийбу кулли явмин лайлатун

Кофур қошида мушк соро эрмиш,
Гул жанбида сунбул ошкоро эрмиш,
Ҳар юз била бир зулфи сумансо эрмиш,
Ҳар кун сўнгида бир кеча пайдо эрмиш.

167. Ғанима ман салама

Гардунки эрур тиғзани жоҳилдек,
Ҳар кун анга узундурур бир йилдек,
Тонгдин оқшомға қон тўкар қотилдек,
Солимлиғин андин эл ғанимат билдик.

168. Ала қадр ил-муттақина ва ала қадр ил-мутаваккалина

Не бўлғусидур аҳли тажоҳул қадри,
ЁЕ зумраи аъвону такосул қадри,
Йўқ дайрда арбоби тағофул қадри,
Беҳад бўлур асҳоби таваккул қадри.

169.Ғамрат ул-мавти аҳвану мин мажолисати ман ло яҳвоҳу қалбука

Гар кўрса ўлум ғамин ниҳоний кўнглунг,
Ул ранжда қолса жовидоний кўнглунг,
Ул кимсача эрмас ўлса фоний кўнглунг-
Ким, суҳбат аро истамас они кўнглунг.

170. Ғуломун оқилун хайрун мин шайхин жоҳилин

Гар кимсада зоҳир ўлса тамкини хирад,
Андин билгилки топти тазйини хирад,
Андоқ қариким йўқ анда ойини хирад,
Ул ёш ортуқки, топти талқини хирад.

171. Ғоба хаттуҳу ман ғоба нафсаҳу

Эй ҳажр, мени сен айла жондин ғойиб,
Лекин қилма ул остондин ғойиб,
Ҳар кимсаки, бўлди бир макондин ғойиб,
Ҳам бўлди анинг баҳраси ондин ғойиб.

172. Ғадрука ман даллака алал-усоъати

Ғаддорки қисмингни малолат қилди,
Ғам кишваридин санга рисолат қилди,
Уз жонини қадрингға ҳаволат қилди-
Ким, сени ямонлиққа далолат қилди.

173.Ғашшака манис-хатака бил-ботили

Шукр айлаки, ҳақ аҳли яқин қилди сени,
Гар сабру таҳаммулға қарин қилди сени,
Узр этти санга доғи ҳазин қилди сени,
Ботил била улки ҳашмгин қилди сени.

174. Ғазабука анил-ҳаққи муқбиҳатун

Доим тилаган айшу тараб нохуштур,
Нўш айламаган ранжу тааб нохуштур,
Ёлғонға киши қилса ғазаб нохуштур,
Чиндин ғазаб этмагинг ажаб нохуштур.

175. Ғанимат ул-мўъмин важдон ул-ҳикмати

Мўъмин бори элдин ўзини кам билса, керак,
Ҳақдин не анга келса, карам билса керак,
Беҳикматлиғини дарду ғам билса керак,
Ҳикмат топарини муғтанам билса керак.

176. Фоза ман зафара бид-дини

Бор аҳли жаҳонға шоҳу сарвар бўлғон,
Дин маъракасида гурду сафдар бўлғон,
Фируз эмас бошида афсар бўлғон,
Фируздурур динға музаффар бўлғон.

177. Фаҳо ул-маръи бифазлиғи авло мин фахриҳи биаслиҳи

Ҳар кимки, халойиқ ичра доно кўрунур,
Ойини хирад аро тавоно кўрунур,
Фахр асл била ажаб таманно кўрунур,
Фахр айласа фазл бирла авло кўрунур.

178. Фалажука ала хасмика фил-иҳтимоли

Ҳар ком санга етса тааммулдин бил,
Нокомлиқ урса, юз тағофулдин бил,
Мақсудға етмагинг таваккулдин бил,
Хасмингға зафар ҳилму, таҳаммулдин бил.

179. Фитнат ул-маръи ядуллу ала аслиҳи

Нодонлиғ арур элда малолатға далил,
Доно улус оллида хижолатға далил,
Беасл иши-бўлмади адолатқа далил,
Донолиғ эрур элда асолатға далил.

180. Фоза ман салама мин шарри нафсиҳи

Нодонға эрур ҳамиша олим фируз,
Одил кишига бўлмади золим фируз,
Бордур дер эсанг халқ ароким фируз-
Ким, нафс шарридин ўлди солим фируз.

181. Фаръ уш-шайъи юхбиру ан аслиҳи

Йўқ лаззати сабрдек мукаддар ниманинг,
Ўз хурдиғадур завқи муқаррар ниманинг,
Беаслға йўқ фаҳми муяссар ниманинг,
Фаръи берур аслдин хабар ҳар ниманинг.

182. Фикак ул-маръи фис-сидқи

Олам элиға ҳаёт эрур тузлукдин,
Етмак ғаразиға бот эрур тузлукдин,
Норостқа кўп уёт- эрур тузлукдин,
Лек эр кишига нажот эрур тузлукдин.

183. Фи кулли қалбин шуғлун

Анинг қаро қошу кўзга машғуллиги,
Мунунг доғи пок сўзга машғуллиғи,
Бирнинг тўқумоғда бўзга машғуллиғи,
Ҳар қайси кўнгулнинг ўзга машғуллиғи.

184. Ҳасадат неъмату ман кафараҳо

Доно киши шукри неъмат айтур жондин-
Ким, неъмати ортуқроқ ўлур яздондин,
Доим бу сифат амр келур ёд ондин-
Ким, неъматини фосид этар куфрондин.

185. Қавл ул-маръи юхбиру аммо фи қалбиҳи

Сўз зоҳир этар замир иши кўпрагидин,
Тил мухбир эрур кўнгул ниҳон эмгагидин.
Фаҳм айла киши ҳолини сўз демагидин-
Ким, берди хабар ҳадиси кўнглидагидин.

186. Қувват ул-қалби мини сиҳҳат ил-иймони

Иймон топқон кишига ҳақ раҳматидин,
Ғам йўқ шайтон васвасау заҳматидин,
Иймонға мадор ўлди кўнгул қувватидин,
Кўнгул аро қувват ўлди дин сиҳҳатидин.

187. Қаддир фил-амали танажжа мин аз-залали

Улким, иши бевақту маҳал бўлмағуси,
Ҳар иштаки, саъий этса ҳалал бўлмағуси,
Қонун била кимгаким, амал бўлмағуси,
Ул қилмоғи жуз ранжу залал бўлмағуси.

188. Қарин ул-маръи далилу диниҳи

Ҳақ кимгаки рўзий этти дин давлатини,
Шак йўқки, қилур икки жаҳон ишратини,
Ҳамсуҳбат ила топар чу дин қувватини,
Диниға далил англа ҳам сиҳҳатини.

189. Қурб ул-ашрори мудирратун

Бордур ямон элга ҳамнишинлиғда зарар,
Хуррамлиқ-аро ранжу хазинлиғда зарар,
Касб этма шарр аҳлидин қаринлиғда зарар-
Ким, келди ямонларға яқинлнғда зарар.

190. Қасват ул-қалби минаш-шабаъи

Кўп тўъма ер эл аросидин ихрож ўл,
Савм аҳли аро бош қўю соҳиб тож ўл,
Ким қалби дақиқ эрур, анга муҳтож ўл,
Тўқлуқ чу кўнгулни қатиқ айлар, оч ўл.

191. Қадр ул-маръи мою ҳиммуҳу

Эл поясин англай десанг асрорини бил,
Кўнглидаги муддаосин изҳорини бил,
Қалбиға кўра таши намудорини бил,
Матлубиға боқу кимса миқдорини бил.

192. Каломуллоҳи давоъ ул-қулуби

Олам эли ичра гар гадо, гар шоҳ эрур,
Не дардки, ул кўнгли аро ҳамроҳ эрур,
Қуръонни тиловат этсун ар огоҳ эрур,
Эл кўнглига чун даво Каломуллоҳ эрур.

193. Куфрон ун-неъмати мазилуҳо

Ҳар, шукрки, гар шаҳу, гар сойил этар,
Ўз неъматин, ортмоқ сори мойил этар,
Неъмат шукрига ким тилини қойил этар,
Ортар куфрони, лек ани зойил этар.

194. Кафо биш-шайби доъун

Ёш улғайса тоқи муқарнасдур дард,
Балқим мамлу сипеҳри атласдур дард,
Қари кишига балки кам эмасдур дард,
Юз сиҳҳати бўлса, қарилиқ басдур дард.

195. Кафо лил-ҳасуди мин ҳасудиҳи

Ҳар кимки ҳасуд эрур сазодур ҳасади
Ҳақдин бўлғон ямон қазодур ҳасади,
Ўз жониға етгунча балодур ҳасади,
Балким, анга дарди бедаводур ҳасади.

196. Камол ул-илми фил-ҳилми

Олимии, писандадур хисоли билгил,
Ҳилмин тан аро руҳ мисоли билгил,
Комилда керак ҳилм хаёли билгил-
Ким, ҳилмдадур илм камоли билгил.

197. Камол ул-жуд ил-эътизору минҳу

Йўқ феъл кишига яхшироқ эҳсондин,
Офоқ элига жуди бепоёндин,
Гар мужтаниб ўлса давр аро нуқсондин,
Жудиға камоли узр билгил ондин.

198. Кафока мин уйюб, ид-дунё ан лоябқо

Бу даҳр ажузеки, вафоси йўқ анинг,
Бир фоҳишадекдурки, ҳаёси йўқ анинг,
Дема муниким, айбу хатоси йўқ анинг,
Айби бас эрур буким, бақоси йўқ анинг.

199. Қафока ҳамман илмука бил-мавти

Эй улки, эмас махзани олам санга бас,
Базл этгали бир хизона ҳардам санга бас,
Ёдингға ўлум кирмаги-мотам ранга бас,
Ўлмакни яқин айламагинг ғам санга бас.

200. Лаййин ул-каломи қайду қулуби

Ҳар кимки, чучук сўз элга изҳор айлар,
Ҳар нечаки ағёрдурур, ёр айлар,
Сўз қаттиғи эл кўнглига озор айлар,
Юмшоғи кўнгулларни гирифтор айлар.

201. Лаййин қавлака таҳбуб

Хўб эл била суҳбат тутубон хўб ўлғил,
Яхшини талаб қилғилу матлуб ўлғил,
Ширин сўз ила халққа марғуб ўлғил,
Юмшоқ де ҳадисингнию маҳбуб ўлғил.

202. Лайс аш-шайбу минал-умри

Қариға бажуз даҳр азоби эрмас,
Боғида йигитлик обу тоби эрмас,
Одамға ҳаёт жуз шабобий эрмас,
Яъни, қарилиқ умр ҳисоби эрмас.

203. Лайса ли-султон ил-олими заволун

Ҳар кимдаким илм қийлу қоли бўлмас,
Илм аҳлиға сўз дерга мажоли бўлмас,

Олим мулкининг интиқоли бўлмас,
Шаҳ олим агар бўлса, заволи бўлмас.

204. Лайс аш-шуҳрату мин ар-руъунати

Доноға такаллуф тўни киймак қиндур,
Ҳар чини сори оразида бир чиндур,
Шуҳрат тўни киймагинг руунатдиндур,
Кий хирқаи фақру. хотирингни тиндур.

205. Ликулли адоватин муслиҳатун илло адоват илҳусуди

Ислоҳ бўлур жуҳуд душманлиғиға,
Топмас чу гумон суд душманлиғиға,
Муслиҳ тилагил рабуд душманлиғиға,
Лек этма талаб ҳасуд душманлиғига.

206. Ман касара каломуҳу касара маломуҳу

Ким оз деди нукта айшу ком ўлди анга,
Сўз қоидасида интизом ўлди анга,
Ҳаддин ўта ҳар кимки калом ўлди анга,
Ул навъ каломдин малом ўлди анга.

207. Машраб ул-азби муздаҳимун

Ҳар кимгаки, ачиғ бўлди сўз илқоси,
Бор суҳбатидин халқнинг истиғноси,
Ҳар кимки, чучук нукта эрур иншоси,
Қошидадур, албатта, улус ғавғоси.

208. Ман аллат ҳимматуҳу тола ҳамумуҳу

Ҳар кимки анинг ҳиммати дунроқ бўлди,
Билки, ғамининг нахли нигунроқ бўлди-
Ким, ҳиммати рифъати фузунроқ бўлди,
Қайғуларининг тори узунроқ бўлдй.

209. Мусоҳибат ул-ашрори рукуб ул-баҳри

Ҳар важҳ ила нотавонға ҳамсуҳбатлиқ
Кўп яхшики, қомронға ҳамсуҳбатлиқ,
Киши хатари ямонға ҳамсуҳбатлиқ,
Дарё сафари ҳамонға ҳамсуҳбатлиқ.

210. Мо надама ман саката

Ҳар кимсаки, нуктаси фаровон бўлмас,
Тил ранжига қолмоғлиғи имкон бўлмас,
Кўп сўзлагучиға ғайри нуқсон бўлмас,
Ҳар кимки хамуш бўлди, пушаймон бўлмас.

211. Мажлис ул-илми равзат ул-жаннати

Ким олим эса, нуқтада барҳақ де они,
Гар базм тузар, биҳишти мутлақ де они,
Ҳар кимсаки, йўқ илм анга аҳмақ де они,
Мажлисдаки илм бўлса учмақ де они.

212. Мажлис ул-кироми ҳусун ул-каломи

Яхши эл ила эрур мадорй ҳикмат,
Ҳар сўзлари дури шоҳвори ҳикмат,
Қил базмларида ихтиёри ҳикмат,
Мажлислари чун эрур ҳисори ҳикмат.

213. Манқабат ул-маръи тахта лисониҳи

Ҳар кимсаки, оллиға ёзилди ҳунари,
Сўз пардаси устида ёпилди ҳунари,
Чу нуктада деди элга ёйилди ҳунари,
Невчунким тил остида келди ҳунари.

214. Нур ул-мўъмини мин қиём ил-лайли

Ҳар кимсаки, матлуби кўнгул соғлиғидур,
Тун эҳёси илож қилмоғлиғидур,
Эл шамъи замирики вафо боғлиғидур,
Равшанлиғи тийра туннинг уйғоғлиғидур.

215. Нисён ул-мавти садоъ ул-қалби

Ҳар кимки, мақоми умр авранги эмиш,
Ғафлат майининг хамиша дилтанги эмиш,
Ёд этмак ўлум ёруғлуқ оҳанги эмиш,
Ўлмакни унутмоғинг кўнгул занги эмиш.

216. Наввир қабрака бис-салоти физ-зилами

Уйқу неча ишрату сурурунг бирла,
Кўзунг қаро айламак ғурурунг бирла,
Тийра кеча тоат эт ҳузурунг бирла,
Қабринг уйини ёрут бу нурунг бирла.

217. Наъийта ила нафсика хина шабоби раъсика

Неча ўчашиб бу нафси худ кома санга,
Нома қаро бўлғай уйлаким хома санга,
Чун бошинг оқормоқ бўлди ҳангома санга,
Оқ хат била ўлмакдин эрур нома санга.

218. Нум оминан такун фи маҳд ил-фароши

Неча юммай кўзунгни ҳар зевар аро,
Ғафлат била кирмак неча баҳру бар аро,
Эмин уюбон бу олами пур шарар аро,
Қил хобгаҳингни яхшироқ бистар аро.

219. Найл ул-манйи фил-ино

Ғамдин дурур ўзни шод топмоқ билгил,
Бетўшалиқ ичра зод топмоқ билгил,
Меҳнат ародур кушод топмоқ билгил,
Ранж ичрадурур мурод топмоқ билгил.

220. Нор ул-фирқати аҳарру мин нори жаҳаннама

Ҳижрон аро бир рафиқи маҳрам ўтидин,
Ким куйса томуғни ўртагай ғам ўтидин,
Фурқатки кўнгулни куйдурур ҳам ўтидин,
Билгил ани тезрак жаҳаннам ўтидин.

221. Нуру шайбика ло тазлимуҳу бил-мавсийяти

Келди қарилиқ нури хато айламагил,
Жуз узр йўлиға илтижо айламагил,
Нурини анинг зулмат аро айламагил,
Исён била яъники қаро айламагил.

222. Назрат ул-важҳи фис-сидқи

Ҳар кимгаки эгриликта овоза дурур,
Туз жодда ичра йўлидин оза дурур,
Тузлукта тараб беҳаду андоза дурур,
Ким ростдурур, юзи анинг тоза дурур.

223. Вазъ ул-эҳсони фи ғайри мавзиъиҳи зулмун

Яхшилиқ эрур ямонға маҳкам бедод,
Воқиф бўлу зоҳир этма ҳар дам бедод,
Эҳсон эрур андинқи, керак кам бедод,
Ўз ерида қилмоғондуру ҳам бедод.

224. Вазру садақат ил-маннони аксару мин ажриҳи

Ким садқа берур агарчи Афридундур,
Гар миннат этар бу феъл ила матъундур,
Миннат била улки садқа айлар дундур-
Ким, журми анинг савобидин афзундур.

225. Вилоят ул-аҳмақи сариъ уз-заволи

Ҳар кимга хирад тариқининг нисбати бор,
Давлатқа агар етса анинг муддати бор,
Аҳмаққа чу етса салтанат шанъатн бор,
Султонлиғининг заволиға суръати бор.

226. Вайлун лиман соъа хулқаҳу ва қабаҳа халқаҳу

Хушхўйлиқ илаки, сарнавишт ўлди анга,
Дўзах сўзи лутфидин биҳишт ўлди анга,
Вой ул кишигаким, хулқи зишт ўлди анга,
Бу хулқи била ямон сиришт ўлди анга.

227. Ваҳдат ул-маръи хайрун мин жалис ис-суъи

Бекаслигу дард кўйида гард ўлмоқ,
Хушроқки, ямон била ҳамовард ўлмоқ,
Ёлғиз бўл, топма ранжпарвард ўлмоқ,
Хушроқ чу ямон рафиқдин фард ўлмоқ.

228. Ва асока ман тағофала анка

Нафсинг нечаким ишта тажоҳул қилди,
Давронда ташаддуддек тасалсул қилди,
Бор ўлди санга улки, таҳаммул қилди,
Қўргузди мувосову тағофул қилди.

229. Волока ман лам юъодука

Давр аҳлиға лутфи жонфизо кўргузгил,
Эл қилса ямон, яхши жазо кўргузгил,
Йўқ, ёринга сидқ ила сафо кўргузгил-
Ким, қилмаса хасмлиқ вафо кўргузгил.

230. Вайлун лиман ватар ал-аҳзону

Даҳр уйида улки ранжпарвард ўлғай,
Кўп яхшики бедардға ҳамдард ўлғай,
Жон гулшанида чу яхши эл вард ўлғай,
Вой ангаки, яхшилардин ул фард ўлғай.

231. Вайлум дил-ҳасудиман ҳасадаҳу

Ҳар кимки, ҳасад хислатидур, вой анга,
Иқбол ила фарқ ўлса фалаксой анга,
Ҳеч офатдин бўлмаса парвой анга,
Ҳам ўз ҳасади офатидин вой анга.

232. Валлоъ ут-тифли марзуқун

Ҳар кимгаки, тифл ўлса эрур кўзи очуқ,
Шуғли била хотири ғамандузи очуқ,
Бўлмоқ не ажаб базми дилафрузи очуқ,
Ким тифли бор эрса ё анга рўзи очуқ.

233. Ҳумум ул-маръи биқадри ҳимматиҳи

Ҳиммат эли кўзда қурутуб намларини,
Неча қилур ошом фалак самларини,
Ҳар кимки урар ҳиммат ила дамларини,
Ҳимматларининг хуридадур ғамларини.

234. Ҳамм ас-саъиду охиратаҳу ва ҳамм аш-шақнйю дунёҳу

Уқбо ғами ул ер ани доно бил,
Егонни жаҳоннинг ғамини доно бил,
Ким бўлса саид анинг ғамин уқбо бил,
Бўлғонға шақи ғамин бозайи дунё бил.

235. Ҳалок ул-маръи фил-усби

Касб айла нишот меҳнатойинлик аро-
Ким, ишрат умиди келди ғамгинлик аро,
Кўрма арода ўзингни мискинлик аро-
Ким, бўлди, киши ҳалоки худбинлик аро.

236. Ҳурубука мин нафсики анфаъу мин ҳарубика минал-асади

Ким кинавар ўлса, иста ондин қочмоқ,
Невчунки, зарурдур ямондин қочмоқ,
Эр ўғлиға нафси кинарондин қочмоқ,
Нафъдурким, шери жаёндин қочмоқ.

237. Ҳоммат ул-маръи ҳимматуҳу

Ҳар кимсаки иқбол анинг ёваридур,
Ҳар ёнки юз урса, ҳиммати раҳбаридур,
Ҳиммат дури фахр тожининг гавҳаридур,
Чун ҳиммати одам ўғлининг сарваридур.

238. Ҳалак ал-ҳарису ва ҳува ло яъламу

Ҳирс аҳлиға ғайри неш сончилмас ҳеч,
Бағридин анинг бу неш айрилмас ҳеч,
Бу маҳлака ичра фикрини қилмас ҳеч,
Ҳирс ани ҳалок этти, ул билмас ҳеч.

239. Ҳиммат ул-маръи қийматуҳу

Ҳиммат элининг гарчи хулқ кисвати бор,
Чарх атласидин вале бийик рифъати бор,
Беқиймат эрур улки бийик ҳиммати бор,
Гарчи неча кам ҳиммати бор қиймати бор.

240. Ҳота мо индака таърифу биҳи

Ҳам лофу газоф дафтарин куйдургил,
Ҳам хомани инсоф хатиға сургил,
Ҳар неки санга биликдур келтургил,
Ҳолингни ҳам андин эл аро билдургил.

241. Ло дина лиман ло иймоната лаҳу

Ким олам аро уёти йўқтур анинг,
Дин нуктасида фатонати йўқтур анинг,
Диндор улким, ҳиёнати йўқтур анинг,
Йўқ дин ангаким, амонати йўқтур анинг.

242. Ло дина лиман ло муруввата лаҳу

Хар кимсаки, дин ичинда қувват йўқ анга,
Жазм айлаки, ойини футувват йўқ анга
Дин аҳли била расми ухувват йўқ анга,
Ул кимсада йўқ динки, мурувват йўқ анга.

243. Ло фақра лил-оқили

Ҳар кимсаки ақл кўнглидин зойилдур,
Қорун эса, оқил қошида сойилдур,
Юз ганж кишига ақлдин ҳосилдур,
Йўқтур анга фақру фоқаким оқилдур.

244. Ло роҳата лил-ҳасуди

Олам элида биров саодатсиз ўлур-
Ким, фақр йўлида иститоатсиз ўлур,
Иззат топмаским қаноатсиз ўлур,
Ҳар кимса ҳасуд бўлса, роҳатсиз ўлур.

245. Ло ғамма лил-қониъи

Қонеъға махзани саодат кам йўқ,
Жуз зумраи эъзозу шараф ҳамдам йўқ,
Хурсандлиқ ойини киби олам йўқ,
Ҳар кимсадаким бўлса қаноат, ғам йўқ.

246. Ло ҳурмата лил-фосиқи

Фисқ аҳлиға бўлмас киши қилмоқ ҳурмат-
Ким, эрмас анинг ҳолиға равнақ ҳурмат,
Фосиққа насиб этмади чун ҳақ ҳурмат,
Хушроқтур ани тутмаса мутлақ ҳурмат.

247. Ло қазафа лил-фоҳиши

Ҳар ким сўзи фаҳш-ақл анга ром ўлмас,
Бу навъ неку киши саранжом ўлмас,
Дашномдин ўзга ақлға ком ўлмас,
Бу турфаким, дашном анга дашном ўлмас.

248. Яътика мо қадара лака

Қисматда насиб хайр ё шарр бўлмиш,
Саъй этмайин ул санга муяссар бўлмиш,
Топмас тағайюр улча мукаддар бўлмиш,
Етгай санга ҳарнеки, муқаррар бўлмиш.

249. Язид ус-садақату фил-умри

Ҳар садқаки, толеингни маймун айлар,
Қатрангни ҳавоси дурри макнун айлар,
Жисминг уйига ҳаёт мақрун айлар,
Яъники, бақоу умр афзун айлар.

250. Яъман ул-хойифу изо васала ила мо хофаху

Хоифғаки хавф юз зиёндин эрди,
Бал ҳам анга хонумондин эрди,
Эмин бўлур ар хавф анга жондин эрди,
Чун етти ангаки хавфи ондин эрди.

251. Юсир ул-амр ус-сабуру ила муродиҳи

Ҳар кимки фалак зулму инодиға етар,
Сабр айлаган охир эътиқодиға етар,
Чун бўлди сабур тенгри додиға етар,
Собир киши оқибат муродиға етар.

252. Яблуғ ул-маръу бис-сидқи манозил ал-кибори

Норостки қолди хору зор эл ерга,
Ўлтурди лаиму хоксор эл ерга,
Десанг нетай аҳли эътибор эл ерга,
Сидқ айлаки, етгайсен канор эл ерга.

253. Ясуд ул-маръу қавмуҳу бил-инсони алайим

Ким элга жафо чоҳин томуғ зайли қилур,
Кавсар суйин ўзига ўлум сайли қилур,
Ўз хайлиға кимки яхшилиқ майли қилур,
Эҳсон ани билки, қавм сархайли қилур.

254. Яъс ул-қалби роҳат ун-нафси

Истар эсанг осудлиқ иш тажрид эт,
Фақр ичра ўзунгни мойили тафрид эт.
Кўнглунгни замон баҳрасидин навмид эт,
Нафсингға бу ишни роҳиби жовид эт.

255. Ясъад ур-ражулу бимусоҳабат ис-саъиди

Уббод аро бўлғон мойил ибодатға етар,
Бўлғон киши мустаид ифодатға етар,
Хуш одат-эл ичра яхши одатға етар,
Ким, кимса саъиддин саодатға етар.

ИЗОҲ ВА ТАРЖИМАЛАР

Бу асарни Навоий Ҳазрат Алининг ҳикматларини рубоийларда талқин қилган. Муқаддимада тилга олинган Ҳазрат Амир – Ҳазрат Алидир. Асар Ҳусайн Бойқаро «Рисола»сига жавобан 1485 й.да ёзилган.
1. а.: Инсон бошидан бирор бир он ўтганлиги, эслашга лойиқ бирор нарса содир бўлмаган бўлсин (Қуръони мажид, Сура, Ал-инсони, 1-оят).
2. а.: ўтдими (бердими?)?
3. а.: Ўтмадими (бермадими?)?
4. а.:Мен олам марказиман (шаҳримдан) ва унинг эшиги менинг устимда.
5. а.: Оллоҳнинг кунига қасам.
6. а.: Мен сендаман, сен мендадурсан.
7. а.: Мамнун тил ва ёлворишлик била дегилким, Оллоҳнинг дуоси унга ва саҳобаларига бўлғай, хусусан, Сиддиқ (Абу Бакр) ва Фаруққа (Умар) ва Зун-нурайи (Усмон) ва ал-Муртазо (Али)га ҳам бўлган.
8. а.: Оллоҳ ундан рози бўлсин ва Оллоҳ юзини ёрлақасин.
9. а.: Қуёш ва тонг нури билан қасамёд қиламан (Сура, Ал-шамс, 1-оят).
10. а.: Тун билан унинг зулматида қасамёд қиламан (Сура, Ал-лайл, 1-оят).
11. а.: Боғлар ичидан дарёлар оқиб ўтади.
12. а.: Мевалар етилади, хурмолар, анорлар ўсади.
13. а.: Унинг айбларини Оллоҳ яширсин.
14. а.: Одам болаларини сийладик.
15. а.: Биз инсонни энг яхши тузилиш билан яратамиз.
16. Исо пайғамбар – Диний ривоятларга кўра унинг нафаси ўликни тирилтирар экан. Лақаби Масиҳ.
17. Солиҳ пайғамбар – Нуҳнинг ўғли Сом фарзандларидан. Навоий демакчики, агар инсон сўз сўзламаса, Исо билан унинг оти ва Солиҳ билан унинг туяси орасида фарқ бўларми эди?!
18. а.: Инсонлар ақлларига яраша гапирадилар.
19. а.: Шунга ўхшаш сурани келтиришлари (га).
20. а.: У ўз хоҳиши билан гапирмаяпти.
21. а.: Унга очилаётган вақт келаяпти.
22. а.: Ҳақиқатан ҳам шеърда, ҳикмат баёнида сеҳр бор.
23. а.: Оллоҳ улардан рози бўлсин!
24. а.: Мартабаларига лойиқ ҳолда.
25. а.: ва кўз қораси яширин дурдек.
26. а.: Сочма дурлар.
27. а.: Кенг бино.
28. а.: Моҳир қўмондон.
29. «Файз» – сўзидан абжад ҳисобида «Назм ул-жавоҳир» ёзилган 880 – 1485 йил чиқади.
30. «Жузв», «дафтар», «жунг», «баҳр» – сўзлари замирида Навоий Ҳусайн Бойқаронинг «Рисола»сини назарди тутмоқда.
31. Мазкур «Рисола»ни ёзган шоҳ – Ҳусайн Бойқародир.
32. а.: Мен ерга халифа қилиб тайинлайман.
33.а.: Бир соатлик адолат олтмиш йиллик ибодатдан яхшидир.
34. а.: Ҳақиқатда Оллоҳ адолат ва яхшилик қилишни буюради.
35. а.: Ва фахш, ифлослик ва адолатсизликни рад этади.
36. а.: Ва Оллоҳнинг сенга кучли ёрдам бериши учун.
37. а.: Ва оллоҳнинг азизларга ёрдами сураси.
38. а.: У ердаги Салсабил аталмиш чашмадан.
39. а.: Айтилдики, эй ер-сувингни ютгил.
40. Заҳир – Заҳир Фаробий, машҳур шоир (ваф. 598 – 1201 – 1202, Табриз). Асли Фарёбдан. Ёшлигидан илм-фан, шеър, адабиёт, ҳикмат, илми нужумни ўрганишга киришади. Хуросон Мозандарон, Озарбайжонга сафар қилади. Қасидалар девони бор.
41. Анварий – Авҳадуддин Али ибн Муҳаммад (1105, Абивард 1187, Балх) машҳур форс шоири. Тус мадрасасида таҳсил топган. Илми нужум, ҳикмат, ҳандаса, фалсафа ва тиббиёт илмларини пухта билган. Марв ва Нишопурда истиқомат қилган. Анварийнинг ҳажвиялари ғоят ўткир. Шоирни қасиданавислиқнинг пайғамбари деб таърифлаганлар. 15000 байтли девонида қасида, ғазал, рубоий ва қитъалар мавжуд.
42. Вассоф – Шарафуддин Абдуллоҳ. Мўғул султонларидан Ғиёсиддин даврида яшаган олим, атоқли тарихнавис.
43. Табарий – Муҳаммад ибн Жориф, форс донишманд тарихчиларидан. У Абу Бакр Хоразмийнинг холаваччаси. «Тарихи Табарий» иоми билан машҳур асар муаллифи.
Навоий бу шоир ва муаррихларга Ҳусайн Бойқарони ўхшатмоқда.
44. Асадуллоҳ – Оллоҳнинг шери: Ҳазрат Алининг лақаби.
45. «Наср ул-лаолий» (сочма лаълу-марварид, қимматбаҳо тошлар).
Хазрат Али қаламига мансуб ҳикматлар мажмуаси.

ҲАЗРАТ АЛИ ҲИКМАТЛАРИНИНГ ТАРЖИМАСИ

1.Кишининг иймони аҳдига вафо қилишидан билинади.
2.Фалокат етканда ёрдамга келган киши – биродаринг.
3.Бойликнинг изҳори – шукрдир.
4.Болаларингни тарбия қил – уларга фойда келтирасан.
5.Кишининг одоби унинг бойлигидан яхшидир.
6.Бурчни ўташ – диндандир.
7.Ёмонга яхшилик қилиш билан уни қайтарган бўласан.
8.Бу замоннинг одамлари айб қидирувчилардир.
9.Руҳнинг роҳати маъюсликдадир.
10.Мурувват қийинчиликларни тўсади.
11.Ота-онага меҳрибонлик – меросдир.
12.Ўзингга сабрдан кейин зафар келишини билдириб қўй.
13.Умрнинг баракаси чиройли амаллардадир.
14.Мол-дунё баракаси закотни адо этишда.
15.Бу дунёни охират учун сотиб юбор, фойда кўрасан.
16.Кишининг Оллоҳдан қўрқиб йиғлаши кўзни равшан қилади.
17.Кишининг қорни – душманидир.
18. Шанба ва пайшанба тонглари баракадир.
19.Инсонга бало тилдан келур.
20.Эзгулик қил, аммо уни миннат қилиш билан йўқ қилма.
21.Кишининг мулойимлиги [эҳсондан сўнг] иккинчи совғадир.
22.Оллоҳга таваккал қил – шунинг ўзи кифоя.
23.Балонинг кечикиши – иқболдир.
24.Умринг аввалида ўтган ишлар хатосини умринг охирида тўғрила.
25. Кишининг номозда эринчоқлик қилиши – иймонининг заифлигидандир.
26.Яхшилик башоратини бер – уни ҳадя этгандай бўласан.
27.Макруҳ ишни рад этишда ғофиллик қилсанг, у кўпайиб бораверади.
28.Қўлларнинг таом билан меҳрибонлик қилиши барака келтиради.
29.Гуноҳларни тарк этишга ғайрат қил.
30.Кишининг камтаринлиги унга ҳурмат келтиради.
31.Уч нарса ҳалокатга олиб келади: бахиллик, худбинлик ва такаббурлик.
32.Уч нарса иймондандир: ҳаё, вафо ва саҳийлик.
33.Уламолар ўлими динга раҳнадир.
34.Ҳирс етказган раҳнани фақат тупроқ тўлдиради.
35.Ҳукмронлик адолат билан мустаҳкам бўлади.
36.Охират савоби дунё роҳатидан яхшидир.
37.Эҳсон қилсанг, уни хокисорлик билан яна такрор эт.
38.Тан овқат билан, руҳ эса куй билан тирикдир.
39.Кишининг берувчига раҳмати унинг неъматларига барака беради.
40.Нимаики топсанг, садақа қил.
41.Фақир учун оз бало ҳам кўпдир.
42.Кишининг ҳусни – мулойимлигидадир.
43.Ёмон дўст – шайтондир.
44.Ботилнинг умри бир соат, ҳақиқатники эса қиёмат соатигачадир.
45.Кишининг ҳамсуҳбати унинг ўзи каби бўлади.
46. Сўзнинг яхшиси – қисқадир.
47. Яхши ҳамсуҳбат – ғаниматдир.
48. Беришда кўп бер, олаётганда оз билан қаноатлан.
49. Камбағаллар билан суҳбатда бўлиш, шукрни кўпайтиради.
50.Улмайдиган нарса – улуғдир.
51.Кишининг юмшоқ феълли бўлиши унинг мададкоридир.
52.Кишиларнинг безаги – одобдир:
53.Кишининг ҳаёси – унинг пардасидир.
54.Аччиқ сўздан аччиқ овқат яхши.
55.Кишининг қизиққонлиги уни ҳалокатга бошлайди.
56.Ёмонга вафо – ҳаромдир.
57.Хулқ чиройлилиги – ғаниматдир.
58.Ҳунар – кишининг бойлигидир.
59.Худодан қўрқсанг бас, ундан бошқасидан омон бўласан.
60.Дўстларнинг яхшиликка бошлагани – яхшироқдир.
61. Нафсингга қарши тур – дам оласан.
62. Кишининг дўсти – унинг динига далилдир.
63. Қалбнинг холи бўлиши – чўнтакнинг тўла бўлишидан яхшидир!
64.Дўстнинг холислигини унинг ваъдасига амал қилишидан бил!
65.Хотиннинг яхшиси – суюмли ва кўп туғадиганидир.
66.Молнинг Оллоҳ йўлида сарф бўлгани – яхшироғидир.
67.Қалбнинг шифоси – қазога рози бўлиш.
68. Кишига алам – ҳирсдан етади.
69.Кишининг офати – ҳирсининг инжиқлигидан деб бил.
70.Кимса сенга жафо қилса ҳам, ундан уялиб муроса қил.
71.Кишининг сўзи – ақлига далолатдир.
72.Кишининг асл эканлигини феъли намоён қилади.
73.Дўстларни кўриш, хурсандчиликка хотима бермайди.
74.Нокасларнинг давлати – кишиларнинг офати.
75.Кишини бурчи – маҳзун бўлиш.
76.Шоҳларнинг давлати адолат узрадир.
77.Бахилнинг олтини фойдасиз тошдан ўзга нарса эмас.
78.Жаҳлга йўл берма – оқибатлари мақталади.
79. Исён қилувчини ўз исёни ҳалок қилади.
80.Гуноҳнинг биттаси ҳам кўп, ибодатнинг мингтаси ҳам камдир.
81.Авлиёларни эслаш – илоҳий раҳмат ёғдирада.
82.Кишининг тўғри йўлдан озиши – таъмадан.
83.Подшоларнинг овқати лабни куйдиради.
84.Фақирларнинг энг хори Оллоҳ ҳузурида азиздир.
85.Ёшликни эслаш – ҳасратдир.
86.Тилнинг равонлиги – бойлик эгасидир.
87.Ўлимни эслаш – қалб жилосидир.
88.Севимли кишини кўриш – кўзни равшан қилади.
89.Отангга риоят қил – болангдан қайтади.
90.Яшашнинг гўзаллиги – осойишталикнинг мавжудлигидадир.
91.Илмнинг даражаси – сифатидадир.
92.Хотиржам бўл – ризқингни ўзи сени топиб олади.
93.Ўлимнинг хабарини туғилиш беради.
94.Нафсга безак берма – уни чарчатасан.
95.Нафсинг ғалаба қилса, ҳақ йўлини тут.
96.Кишининг меҳрибонлиги ақлига далолатдир.
97.Кишиларнинг вазни – тарозиларидир.
98.Кишини зиёрат қилиш унинг саҳоватига қараб бўлади.
99.Дунё бурчаклари мотамларга тўладир.
100.Дўстларни зиёрат қилиш муҳаббатни оширади.
101.Заифларнинг ҳолидан хабар олиш – камтарликдандир.
102.Ботиний ҳусн зоҳирий ҳусндан яхшироқдир.
103.Авом кишининг зоҳидлиги – гумроҳликдир.
104.Бадгумонлик – кибрдандир.
105.Дунё билан фахрланиш – кибрдир.
106.Ёмон хулқдан халос бўлиш қийин.
107.Кишининг руҳий оламини унинг сийрати очиб беради.
108.Инсон тилига эҳтиёт бўлса саломат бўлади.
109.Фиқҳ уламолари – халқ сарваридирлар.
110.Қалбан уйғоқ кишининг маст бўлиши – хулқларнинг ёмонидир.
111.Нотавонларнинг кураши шикоят орқали бўлади.
112.Тавозеъли киши – улуғ кишидир.
113. Тил сукути – инсон саломатлиги.
114.Илмнинг заволи – мақтанишдадир.
115.Ёмонга яқин бўлган иш – ёмон ишдир.
116.Жаннат талабида белингни маҳкам боғла.
117.Бойнинг бахиллиги унинг азобидир.
118.Кўп тоатдан оз маърифат яхши.
119.Қарилик ўлим хабарини келтиради.
120.Жаннатий бўлишни истасанг Қуръон ўқи.
121.Улфатчилик шарти – кулфат йўқлигидир.
122.Кишиларнинг ёмонроғи – халқдан ўзини олиб қочувчисидир.
123.Кишининг тўғри сўзлилик фазилати унинг нажоткоридир.
124.Баданнинг сиҳати – рўзадан.
125.Сабр ғалаба келтиради.
126.Тунда ўқилган намоз кундузга ҳусн бўлади.
127.Тан сиҳатлиги – сукутдан.
128.Инсон саломатлиги – тилга эҳтиёт бўлишликда.
129.Яхши кишилар билан ҳамсуҳбат бўлиш – ёмонликдан асрайди.
130.Нодоннинг сукути – айбларига пардадир.
131.Меҳрибон бўл – ҳурматли бўласан.
132.Диннинг саломатлиги – худодан қўрқишда; фасоди эса – магирликдир.
133.Оллоҳдан ўзга кишига умид боғлаган киши – гумроҳдир.
134.Оллоҳ ҳар бир нарсанинг ризқига кафилдир.
135.Дўст ачитиб гапиради.
136.Қалб нури – ҳалол таомдан пайдо бўлади.
137.Тил зарбаси – тиш оғриғидан кучлироқ.
138.Ёмонга қайишган киши – залолатдадир.
139.Кимки динни дунёга алиштирган бўлса, йўлдан адашибди.
140.Қўли очиқ бўлмаган кишининг юраги тор бўлади.
141.Дунё – қалби торлар учунгина тордир.
142.Оллоҳга ишонганнинг вақти чоғ бўлади.
143.Офият ила ризқлантирилган киши қандай яхши!
144.Умр бўйи ибодат – набийлар шиоридир.
145. Ғам азоби қисқарганнинг умри узун бўлади.
146.Одоб талабида бўлиш – дунё талаб этишдан авлодир.
147.«Кабутар – кабутар билан учади, ғоз – ғоз билан».
148.Қаноатли кишининг умри узун бўлади.
159.Душманга итоат – ўлимдир.
150.Оллоҳга тоат – ғаниматдир.
151.Киши зулм қилса, ўзи хор бўлади.
152.Мазлумнинг ранж-уқубати зоеъ кетмайди.
153.Золимнинг зулми уни ҳалокатга йўллайди.
154.Мол-дунёга ташналик – сувга ташналикдан кучлироқдир.
155.Золим умрининг сояси қисқа бўлади.
156.Сахийликнинг сояси кенг бўлади.
157.Букри кишининг сояси ҳам эгридир.
158.Қаноат билан яшасанг, шоҳликка ҳам эришасан.
159.Олий ҳимматлик – иймондандир.
160.Узун гап – нуқсонли гапдир.
161.Золимнинг охири яхши бўлмайди.
162.Ақлли душман – аҳмоқ дўстдан яхшироқдир.
163.Ишнинг қийини – осонига эшик бўлади.
164.Китобларни йиққандан кўра, ундаги нарсаларни хотирангда сақлаганинг яхшироқ бўлади.
165.Золимнинг уқубати – ўлимининг тезкорлигидир.
166.Ҳар бир тундан сўнг албатта кун келади.
167.Соғлиқ – ғаниматдир.
168.Тақводордан ҳам кўра Оллоҳга таваккал қилувчиларнинг қадри кўпроқдир.
169.Ўлим ғами – қалбинг севмаган киши билан ҳамсуҳбат бўлишдан енгилроқдир.
170.Оқил гўдак – нодон кексадан яхшироқдир.
171.Йўлини йўқотган, ўзини ҳам йўқотибди.
172.Сени ёмонликка бошлаган киши душманингдир.
173.Ким сени ботил ишга йўллаган бўлса, сени алдабди.
174.Тўғри нарсадан жаҳлинг чиқиши – қабиҳликдан.
175.Ҳикматни ҳис қила олиш – мўъмин учун совғадир.
176.Дин орқали қозонилган ғалаба – ҳақиқий ғалабадир.
177.Кишининг фазилати билан фахрланиши–асл эканлиги билан фахрланишидан авлодир.
178.Душманинг устидан ғалаба қозонишинг осон нарса.
179.Кимки ақлли бўлса – у асл кишидир.
180.Кимки нафс ёмонлигидан омон қолган бўлса, ғалаба қилибди.
181.Нарсанинг бир кичик парчаси ҳам унинг асллигидан далолат бериши мумкин.
182.Кишининг эркин ва озод бўлиши – тўғри сўзлилиги шарофатидандир.
183.Ҳар бир қалбнинг ўз ташвиши бор.
184.Кимки неъматга куфр келтирса – фосид ҳукмидадир.
185. Кишининг гапи қалбидагини фош этиб қўяди.
186.Қалбнинг қуввати – иймон саломатлигидандир.
187.Амал – ибодат қилишни қадрла – шодлик, хушнудлик топасан.
188.Кишининг дўсти – унинг динига далилдур.
189.Ёмонларнинг яқинида юриш ҳам зарарлидир;
190.Тошюрак бўлиш – «тўқлик» оқибатидир.
191.Кишининг қадри, биров уни қадрласа билинади.
192.Оллоҳнинг каломи – қалбларнинг шифосидир.
193.Неъматга куфр қилиш – уни зойил қилади.
194.Қариликнинг ўзи сенга етарли касалликдир.
195.Ҳасадгўйга унинг ҳасадн [ҳалок бўлиши учун] кифоядир.
196.Илмнинг камоли – мулойимликдадир.
197.Яхшилик – узрлик бўлиш билан комил бўлади.
198.Дунёнинг айблари унда қолмаслик учун сенга етарли бўлади.
199.Ўлимни ёдга олиш ғами сенга етарлидир.
200.Юмшоқ сўз қалбларни маҳбуб қилади.
201.Сўзингни юмшоқ қил – севимли бўлиб қоласан.
202.Қарилик йилларини умр йилларим деб ҳисоблама.
203.Илмли шоҳга завол йўқдир.
204.Кибр билан шуҳрат топиб бўлмайди.
205.Ҳасад душманлигидан бошқа ҳамма душманликнинг иложи бор.
206.Кимки кўп сўзлабди – ўзига маломатни орттирибди.
207.Тиниқ булоқ атрофида ҳамма одамлар тўпланишади.
208.Ҳиммат даражаси баланднинг қайғу торлари узун бўлади.
209.Ёмон билан ҳамсуҳбат бўлиш – денгиз сафари каби хатарлидир.
210.Сукут сақлаган одам сўнг надомат қилмайди.
211.Илм мажлиси – жаннат боғига ўхшайди.
212.Жўмардлик мажлиси – сўз қалъасидир.
213. Кишининг ҳунари тили остида бўлади.
214.Тунни бедор ўтказиш мўъмин кишига нур ато этади.
215.Ўлимни унутиш – қалбнинг занглаганидан далолатдир.
216.Тунги намозлар билан қабрингни мунаввар эт.
217.Сочингга тушган оқ сенга ўлимдан хабар беради.
218. Иймон келтириб ухла, уйқунг яхши бўлади.
219.Мақсадга қийинчилик орқали эришилади.
220.Фироқ ўти дўзах ўтидан кучлироқдир.
221.Бадфеъллик ила кексалик нурини сўндирма!
222.Юз софлиги – тўғри сўзликдандир.
223.Ўз ўрнида қилинмаган яхшилик – зулм билан баробардир.
224.Миннат билан қилинган садақанинг гуноҳи савобидан кўпроқ бўлади.
225.Аҳмоқ юрт бошқарса, заволнинг келиши тезлашади.
226.Ҳулқи ёмон ва халқига «ҳурадиган» кишининг ҳолига вой!
227.Ёмон билан ҳамсуҳбат бўлгандан ёлғизлик яхши.
228.Сенга нисбатан ғофиллик қилишган бўлса, бу сен учун катта ёрдам!
229.Сени менсимаган киши – сенга ёрдам беради.
230.Яхшиларни тарк этган кишининг ҳоли вой бўлади!
231.Ҳасадчиларнинг ҳолига вой!
232.Болани худо ризқи билан беради.
233.Кишининг иши натижаси унинг ғайратига қараб бўлади.
234.Бахтли одам охират ғамини, бахтсиз одам бу дунё ғамини ўйлайди.
235.Кишининг худбинлиги уни ҳалок қилади.
236.Нафсингдан қочишинг, шердан қочишингдан кўра кўпроқ фойда беради.
237.Кишининг улуғлиги унинг ҳимматидан билинади.
238. Ҳирс бандаси ҳалокат сари кетаётганлигини билмайди.
239. Кишининг ҳиммати унинг қийматини белгилайди.
240.Борингни кўрсат, кимлигингни айтиб бераман.
241.Иймони йўқнинг дини ҳам йўқдир.
242.Мурувватсиз кимсада дин ҳам йўқ,
243.Оқил кишига фақирлик йўқдир.
244.Ҳасадгўйга роҳат йўқ.
245. Қаноат қилувчида ғам бўлмайди.
246.Фосиқ кишининг ҳурмати бўлмайди.
247.Фоҳиш кишига танбеҳ кор қилмайди.
248.Сенга тақдир этилган нарсагина берилади.
249.Садақа – умрни узайтиради.
250.Нимадан хавфсираб юрган бўлсанг, ўшанга учраганингдан сўнг эмин бўлиб қоласан.
251.Сабр соҳиби албатта муродига етади.
252.Киши ростгўйлик билан улуғлар даражасига етади.
253.Ким қавмига яхшилик қилса, уларнинг хожаси бўлиб қолади.
254.Қалб маъюслиги – жон роҳатидир.
255.Бахтли киши билан ҳамсуҳбат бўлган киши ҳам бахтиёр бўлади.

Alisher Navoiy. Nazmul javohir (Lotin alifbosida) by Khurshid Davron on Scribd