Навоий рубоийларида қўлланган бадиий санъатлар палитрасини чет тилида бор рангида қайта яратиш мушкул. Аммо шоир қўллаган сўз ва ибораларнинг таржима тилида ўқишли ва жарангдор эквивалентларини топиб ўгирилишида таржимонлар масъулдирлар. Зеро, аслиятдаги пурмаъно сўз таржима тилида жўн, сохта бирикма кўринишини олиши хеч гап эмас. Бу каби камчиликларга йўл қўймаслик учун Навоий асарларидаги сўзларнинг икки тиллик изоҳли луғатларини яратиш лозим кўринади.

АЛИШЕР НАВОИЙ РУБОИЙЛАРИ ТАҲЛИЛИ
Ф.ф.д., Ш.Сирожиддинов
Ф.ф.н., Г.Одилова

Навоий рубоийларини инглиз тилига таржима қилиш ишлари ташаббускорларидан бири истеъдодли таржимон К.Маъмуровдир. Албатта, рубоий шаклий ҳусусиятлари ва ички қофияланиши жиҳатдан ғазалдан фарқ қилиб, вазн қўлланиши жиҳатидан соддароқдир. Шу маънода К.Маъмуров унинг оҳангини таржимага аниқ кўчира олиш, туркий рубоийлар жарангини инглизча янгратиш имкониятини топган. Алишер Навоий рубоийлари орасида турли тилларга оид сўзлар иштирокида ёзилган шеърлар бор. Шеърни яратишдаги бундай усул ижодкорлар орасида «ширу шакар», «ширу шаҳду шакар» каби номлар билан аталиб келинган. Мазкур рубоийда ўзбек тилида кенг қўлланилаётган “азиз” ва “умр” каби сўзларининг ишлатилишига балки эътибор бермас эдик, бироқ уларнинг “умри азиз” шаклидаги бирикмаси грамматик нуқтаи назаридан форсча иборани ясамоқда, шу сабабли бу рубоийда мазкур бадиий усулдан усталик билан фойдаланганлигини англаш мумкин:

Жондин сени кўп севармен, эй умри азиз,
Сондин сени кўп севармен, эй умри азиз.
Ҳар неники севмак ондин ортуқ бўлмас,
Ондин сени кўп севармен, эй умри азиз .

Қ.Маъмуров таржимаси:

I love you more than my soul, oh, my dear,
I love you more than all numbers, oh, my dear,
Loving anything can not be more than that,
I love you much more than that, oh, my dear.

Рубоийнинг инглизча жаранги ҳам айнан Шарқона оҳангга эгаки, бундай шеърлар инглиз лирикасида учрамайди. Аммо мазкур рубоийдаги “Сондин сени кўп севармен, эй умри азиз” мисрасида шоир “сон” деганда айнан саноқ сонларни назарда тутмаган балки “саналиши мумкин бўлган ҳар қандай мавжудотданда кучлироқ севаман” демоқчи. Бу эса чексизликни англатади. Шу ўринда таржимон сон сўзини соддагина қилиб – numbers (рақамлар,сонлар) сўзи билан таржима қилиб жиддий хатога йўл қўйган:

I love you more than all numbers, oh, my dear…

Сўзма-сўз таржимаси:

Мен сени ҳамма рақамларданда кўра кучлироқ севаман азизим…

Инглиз тилида “ҳамма рақамлардан кўра кучли севмоқ” деган ибора йўқ. Бинобарин чет тилида ўта жўн чиққан бу иборани Навоий ҳам қўллаётгани йўқ. Агар таржимон “сондин” сўзининг байтдаги маъноси санаб адоғига етиб бўлмас чексизлик эканлигини тушунганида инглиз тилида бу сўзни – infinity (чексизлик)деб берган бўлар эди. Бу сўз макмиллан луғатида қуйидагича изоҳланади:

1 [uncountable] a space, time, or distance that continues without end or limits
a barren landscape stretching into infinity
2 [singular] a very large amount of something, or a very large number of things
infinity of: an infinity of combinations
an infinity of patience a.
[uncountable] maths the largest number that exists

Кўриб турганимиздек бу сўзнинг 1-маъноси чексизлик, чегара билмас масофа, 2-маъноси жуда катта саноққа эга бўлган реал ва мавҳум предметлар, катта саноқ сонлар. Баъзан араб рақамларини ҳам англатади:
Arabic numeral, arithmetic progression, base, coefficient, common factor, common multiple, computation, constant, cube, cube root..

Демак, бу сўз айнан санаб бўлмайдиган чексизликни билдиради. Инглиз бадиий адабиётида мазкур байт таржимасига айнан мос келувчи: Love more than infinity — чексизликданда кўпроқ севмоқ деган ибораси мавжуд. Шу мисрани мутаржим:

I love you more than infinity, oh, my dear…

деб таржима қилганда эди, инглиз тилида аслиятнинг бор маъноси ва бадиийлиги тўлиқ ифодалаб берилар эди.
Алишер Навоий рубоийлари орасида қофиялар тўрт бўлакка бўлинган ҳолда яратилганлари ҳам бор. Дастлабки уч бўлакда бир хил қофияли сўзлар келтирилади. Шеърда бундай усул қўлланилганда ички қофия санъати ҳосил бўлади. Бунга қуйидаги рубоий мисол бўлади:

Кўз бирла қошинг яхши, қабоғинг яхши,
Юз бирла сўзинг яхши, дудоғинг яхши.
Энг бирла менгинг яхши, сақоғинг яхши,
Бир-бир не дейин, бошдин-аёғинг яхши .

Навоий мазкур шеърида тавзиъ санъатидан ҳам усталик билан фойдаланиб суюклининг “бошдин-аёғ” гўзал қиёфасини моҳирлик билан тасвирлаган.

Инглизча таржимаси:

Your eyes and brows are good, eyelids are good,
Your appearance and words are good, your lips are good,
Your cheeks with marks are good, chins are good,
Shall I name one by one, you are good from head to foot .

Аслиятдаги отларнинг уюшиб келиши таржимага ҳам кўчган. Таржимон радифдан олдин келган қофиядош қабоғинг, дудоғинг, сақоғинг, аёғинг сўзларини инглиз тилида eyelids, lips, chins сўзлари билан бериб, тил имкониятидан келиб чиққан, натижада ўзаро оҳангдошлик ҳосил қилишга интилган ва бунга эришган. Таржимада рубоий оҳанги тўлиқ сақлаб қолинган ва инглизча бўёқдорликдан холи. Инглиз поэзиясида аруз бўлмаганидек, ўзбек шеъриятида ҳам ямб йўқ. Бундай қараганда, ямб билан аруз ўртасида ер билан осмонча фарқ бор. Бир-биридан йироқ бўлган икки шеърий система ва анъанани “омихта” қилишда таржимон журъат билан қалам сурган. У инглиз ямбига асл нусхадаги ихчамлик ва эмоционалликни сақлай оладиган, янги оҳанг берувчи радифли қофия киритган. Натижада эса қандайдир учинчи – она тили ва бўлак тилдаги шеърий унсурлар омихтасидан иборат назмий муштараклик барпо этилган. Энг қизиғи шундаки, аслиятдаги тавзиъ санъати таржимада қайта яратилган.
Алишер Навоий ёрни янада жозибалироқ тасвирлаш мақсадида ташбиҳ санъатидан ва унинг турларидан ҳам кенг фойдаланади:

Дедим зақанинг тутуб, сақоғингни ўпай,
Кўз қошингга суртубон қабоғингни ўпай,
Гулдек юзунг ислабон дудоғингни ўпай,
Йўқ, йўқ, йўқ, агар десанг аёғингни ўпай .

Алишер Навоий бу ташбиҳда -дек қўшимчасидан фойдаланиб ташбиҳи мутлақ (аниқ ўхшатиш) хилини хосил қилмоқда. “Ўпай” радифли рубоий таржимасига ҳам оҳанг ва жарангдорлиги жиҳатидан Шарқона услубнинг Ғарбча жаранги дея баҳо бериш мумкин.

Инглизча таржимаси:

I said, holding by your chin your cheeks I kiss,
Licking your eyes with eyelids your brows I kiss,
Smelling your rosy cheeks your lips I kiss,
If you say: No, No, No, your foot I kiss.

Таржима шу даражада аниқ ва тушунарли чиққанки, инглизча матнданоқ Навоий оҳанги сезилиб туради. Ошиқнинг ёр лаби, ёноқлари, кўзу-қошларидан ўпиш орзуси ва бу орзуга эришолмаса, яъни маънан баландда турган маъшуқа рухсат бермаса, ҳеч бўлмаса, оёғидан ўпиш ва ёр васлига қониш илоҳий ва мажозий ишқ савдоси дардига малҳам бўлиши иккала матнда (аслият ва таржимада) бирдек тушунарли ва чиройли ифода этилган. Рубоийда қўлланган саволу жавоб санъати ҳам таржимада қайта яратилган. Инглизча таржимага Навоий рубоийларининг оҳанги ва руҳиятининг кўчганлигига, таржимоннинг ўзбек миллатидан эканлиги ва бу оҳанг унинг шуурига сингиб кетганидан таржимон бу қадар муваффақиятга эришган бўлиши мумкин.
Албатта, таржимада оҳанг муҳим. Ўзига хос жарангга эга лирик жанр чет эл китобхонида кўпроқ қизиқиш уйғотади. Қўшиқ мисолида айтадиган бўлсак, унинг матнидан кўра биринчи навбатда ёқимли оҳанги эътиборни тортади. Навоий ижодиётини инглиз тилига таржима қилишда маъно билан бир қаторда оҳанг биринчи ўринга қўйилиши зарур деб ўйлаймиз. Кейинги рубоийда ҳам Алишер Навоий ташбеҳнинг ташбиҳи мутлақ (аниқ ўхшатиш) хилини хосил қилмоқда:

Ғурбатда ғариб шодумон бўлмас эмуш,
Эл анга шафиқу меҳрибон бўлмас эмуш,
Олтин қафас ичра гар қизил гул битса,
Булбулға тикандек ошиён бўлмас эмуш.

Инглизча таржимаси:

A poor is said to be not happy in a strange land,
People are said not to treat him friendly and kindly,
Should there grows a red rose in the cage,
Is said not to make a company like a prickle for a nightingale.

Бу рубоий таржимасида аслиятдаги маъно ва мазмун тўла сақлаб қолинган аммо рубоийнинг бетакрор оҳангини ҳосил қилувчи о товушли алитерацион қофияланиш (шодумон, меҳрибон, ошиён каби) инглиз тилида қайта яратилмаган.Тил имкониятларидан келиб чиқиб, “бўлмас эмуш” радифи ҳам мисра охирида эмас, балки бошида “Is said not to” тарзида келтирилади. Натижада аслият оҳанги таржимада бироз сезилмай қолган. Аммо дидактик афористик руҳият тўлиқ сақланган.

Қачонки ўхшатиш фақат мушаббиҳ ва мушаббиҳун биҳдан ташкил топса бундай усул ташбиҳи муяққад деб аталади. Ташбиҳнинг бу тури Алишер Навоийнинг айрим рубоийларида айниқса, катта маҳорат билан қўлланган:

Эй шарбати лаълинг оби ҳайвондин алаз,
Ҳайвон суйини қўйки, чучук жондин алаз.
Не жондин алаз, не оби ҳайвондин алаз,
Ким ҳар неки йўқ ондин алаз, ондин алаз.

Инглизча таржимаси:

Oh, the juice of your lips is sweeter than alive water,
Don’t say alive water, it is sweeter than soul,
Is not better than soul, better than alive water,
If there is nothing better than that it is much dearest than alive water.

Сўзма-сўз:

Лабинг шарбати тириклик сувиданда ширин,
Тириклик суви эмас жонданда ширин
Жондан эмас тириклик сувидан ширин,
Агар ундан азизроқ бир нарса бўлмаса тириклик сувидан азизроқ.

“Чучук жон”- ибораси ширин жон маъносида қўлланмоқда аммо жон – муқоясада тириклик суви яъни “оби ҳайвон”дан ортиқроқ эканлиги айтилмоқда. Лекин шоир қилинаётган муқоясалар суюқлик яъни “лаб шарбати” атрофида бораётганлиги учун жонни “чучук” деб атайди. “Чучук” сувга нисбатан қўлланиладиган сифат яъни ичса бўладиган сув, кейинчалик бу сўз “ширин сув” деб қўллаб келинган. Таржимон қўллаган “sweeter than soul” қалбдан кўра ширинроқ ибораси инглиз бадиий тилида учрамади. Агар сувга нисбатан ишлатиладиган ва Навоий жонга нисбатан қўллаган “чучук” сўзининг инглизча маънодоши “pure”- тиниқ, шаффоф, тоза (сувга нисбатан) сўзи қўлланганда нур устига аъло нур бўлур эди. Бинобарин “pure than soul” – қалбдан кўра тиниқроқ, тозароқ ибораси инглиз шеъриятида учрайди:

I represent a word that has no definition
Authentic, genuine pure than a soul of a chrsitian….
(http://rapgenius.com/Kutt-calhoun-colors-lyrics#lyric)

Навоий ғазалиёти мисли бир уммон бу уммондаги дурни олиб чиқиш учун катта маҳорат талаб этилади. Рубоийдаги “чучук” сувга нисбатан қўлланганми ёки жонгами муаллиф даҳосигагина аён. Аммо инглиз тилида “pure than a soul” ибораси қўлланганда мисрадаги икки маънони ҳам очиб бера олади. Зулқофиятайн санъати Навоий шеърларида энг кўп қўлланилган бадиий усулардан ҳисобланади. Бунда шеър мисраларида жуфт оҳангдош сўзлар қофия бўлади. Шеър мисраларидаги сўзлар икки ёки ундан ортиқ маротаба такрорланиб келса такрир санъатини ҳосил қилади. Агар байт мисраларида ёндош жуфт сўзлар такрорланиб келса, мукаррар бадиий санъати қўлланилган бўлади. Эътибор берилса юқорида келтирилган барча рубоийларда келтириб ўтилаётган бадиий санъатлар ишлатилган.

Is not better than soul, better than alive water,
If there is nothing better than that it is much dearest than alive water.

Сўзма-сўз таржимаси:

Жондан эмас тириклик сувидан ширин,
Агар ундан азизроқ бир нарса бўлмаса тириклик сувидан азизроқ.

Кўриб турганимиздек, шоир айтмоқчи бўлган лабинг шарбати олдида “жон нима”, “тириклик суви нима” деган кучли хис-ҳаяжонга йўғирилган ўз фикридан қайтиш ……. санъати ўрнига, таржимада яна орттирма нисбат бериш кўзга яққол ташланмоқда.
Шу мисрани қуйидагича таржима қилса мақсадга мувофиқ бўлади:

No compare better or not than soul and alive water
If there is the dearest its more better.

Тириклик суви ёки жондан яхшироқ эканлигини муқояса қилиб бўлмайди
Нимаки энг азиз бўлса ўшанданда азизроқ.

То даҳрдурур, даҳр уза султон бўлғил,
То олам эрур, олам уза хон бўлғил,
Даврон элининг жисмида ҳам жон бўлғил,
Ҳам жонлариға мояи дармон бўлғил.

Инглизча таржимаси:

Should there still be world, be you the king of this world.
Should there still be a kingdom be the ruler of this kingdom,
For the bodies of the people be their soul,
If the soul is sick, be balm to that sick soul.

Алишер Навоий шеъриятида кўплаб бадиий санъатлар қўлланилган бўлиб биз улардан айрим намуналарни келтирдик. Умуман олганда Алишер Навоий мумтоз шеъриятнинг бадиий маҳорат сирларини пухта ўрганган буюк шоир эди. Шу сабабли унинг шеъриятида турфа хил бадиий санъатлар учрайдики, уларни кенгроқ тадқиқ қилиш орқали шоир поэтикасига оид муайян хулосаларга келиш мумкин. Навоий рубоийларида қўлланган бадиий санъатлар палитрасини чет тилида бор рангида қайта яратиш мушкул. Аммо шоир қўллаган сўз ва ибораларнинг таржима тилида ўқишли ва жарангдор эквивалентларини топиб ўгирилишида таржимонлар масъулдирлар. Зеро, аслиятдаги пурмаъно сўз таржима тилида жўн, сохта бирикма кўринишини олиши хеч гап эмас. Бу каби камчиликларга йўл қўймаслик учун Навоий асарларидаги сўзларнинг икки тиллик изоҳли луғатларини яратиш лозим кўринади.

Манба: Мақола муаллифлари ва «Жаҳон адабиёти» журнали.

ALISHЕR NAVOIY RUBOIYLARI TAHLILI
F.f.d., Sh.Sirojiddinov
F.f.n., G.Odilova

Navoiy ruboiylarini ingliz tiliga tarjima qilish ishlari tashabbuskorlaridan biri iste’dodli tarjimon K.Ma’murovdir. Albatta, ruboiy shakliy hususiyatlari va ichki qofiyalanishi jihatdan g‘azaldan farq qilib, vazn qo‘llanishi jihatidan soddaroqdir. Shu ma’noda K.Ma’murov uning ohangini tarjimaga aniq ko‘chira olish, turkiy ruboiylar jarangini inglizcha yangratish imkoniyatini topgan. Alisher Navoiy ruboiylari orasida turli tillarga oid so‘zlar ishtirokida yozilgan she’rlar bor. She’rni yaratishdagi bunday usul ijodkorlar orasida «shiru shakar», «shiru shahdu shakar» kabi nomlar bilan atalib kelingan. Mazkur ruboiyda o‘zbek tilida keng qo‘llanilayotgan “aziz” va “umr” kabi so‘zlarining ishlatilishiga balki e’tibor bermas edik, biroq ularning “umri aziz” shaklidagi birikmasi grammatik nuqtai nazaridan forscha iborani yasamoqda, shu sababli bu ruboiyda mazkur badiiy usuldan ustalik bilan foydalanganligini anglash mumkin:

Jondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz,
Sondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz.
Har neniki sevmak ondin ortuq bo‘lmas,
Ondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz .

Q.Ma’murov tarjimasi:

I love you more than my soul, oh, my dear,
I love you more than all numbers, oh, my dear,
Loving anything can not be more than that,
I love you much more than that, oh, my dear.

Ruboiyning inglizcha jarangi ham aynan Sharqona ohangga egaki, bunday she’rlar ingliz lirikasida uchramaydi. Ammo mazkur ruboiydagi “Sondin seni ko‘p sevarmen, ey umri aziz” misrasida shoir “son” deganda aynan sanoq sonlarni nazarda tutmagan balki “sanalishi mumkin bo‘lgan har qanday mavjudotdanda kuchliroq sevaman” demoqchi. Bu esa cheksizlikni anglatadi. Shu o‘rinda tarjimon son so‘zini soddagina qilib – numbers (raqamlar,sonlar) so‘zi bilan tarjima qilib jiddiy xatoga yo‘l qo‘ygan:

I love you more than all numbers, oh, my dear…

So‘zma-so‘z tarjimasi:

Men seni hamma raqamlardanda ko‘ra kuchliroq sevaman azizim…

Ingliz tilida “hamma raqamlardan ko‘ra kuchli sevmoq” degan ibora yo‘q. Binobarin chet tilida o‘ta jo‘n chiqqan bu iborani Navoiy ham qo‘llayotgani yo‘q. Agar tarjimon “sondin” so‘zining baytdagi ma’nosi sanab adog‘iga yetib bo‘lmas cheksizlik ekanligini tushunganida ingliz tilida bu so‘zni – infinity (cheksizlik)deb bergan bo‘lar edi. Bu so‘z makmillan lug‘atida quyidagicha izohlanadi:

1 [uncountable] a space, time, or distance that continues without end or limits
a barren landscape stretching into infinity
2 [singular] a very large amount of something, or a very large number of things
infinity of: an infinity of combinations
an infinity of patience a.
[uncountable] maths the largest number that exists

Ko‘rib turganimizdek bu so‘zning 1-ma’nosi cheksizlik, chegara bilmas masofa, 2-ma’nosi juda katta sanoqqa ega bo‘lgan real va mavhum predmetlar, katta sanoq sonlar. Ba’zan arab raqamlarini ham anglatadi:
Arabic numeral, arithmetic progression, base, coefficient, common factor, common multiple, computation, constant, cube, cube root..

Demak, bu so‘z aynan sanab bo‘lmaydigan cheksizlikni bildiradi. Ingliz badiiy adabiyotida mazkur bayt tarjimasiga aynan mos keluvchi: Love more than infinity — cheksizlikdanda ko‘proq sevmoq degan iborasi mavjud. Shu misrani mutarjim:

I love you more than infinity, oh, my dear…

deb tarjima qilganda edi, ingliz tilida asliyatning bor ma’nosi va badiiyligi to‘liq ifodalab berilar edi.
Alisher Navoiy ruboiylari orasida qofiyalar to‘rt bo‘lakka bo‘lingan holda yaratilganlari ham bor. Dastlabki uch bo‘lakda bir xil qofiyali so‘zlar keltiriladi. She’rda bunday usul qo‘llanilganda ichki qofiya san’ati hosil bo‘ladi. Bunga quyidagi ruboiy misol bo‘ladi:

Ko‘z birla qoshing yaxshi, qabog‘ing yaxshi,
Yuz birla so‘zing yaxshi, dudog‘ing yaxshi.
Eng birla menging yaxshi, saqog‘ing yaxshi,
Bir-bir ne deyin, boshdin-ayog‘ing yaxshi .

Navoiy mazkur she’rida tavzi’ san’atidan ham ustalik bilan foydalanib suyuklining “boshdin-ayog‘” go‘zal qiyofasini mohirlik bilan tasvirlagan.

Inglizcha tarjimasi:

Your eyes and brows are good, eyelids are good,
Your appearance and words are good, your lips are good,
Your cheeks with marks are good, chins are good,
Shall I name one by one, you are good from head to foot .

Asliyatdagi otlarning uyushib kelishi tarjimaga ham ko‘chgan. Tarjimon radifdan oldin kelgan qofiyadosh qabog‘ing, dudog‘ing, saqog‘ing, ayog‘ing so‘zlarini ingliz tilida eyelids, lips, chins so‘zlari bilan berib, til imkoniyatidan kelib chiqqan, natijada o‘zaro ohangdoshlik hosil qilishga intilgan va bunga erishgan. Tarjimada ruboiy ohangi to‘liq saqlab qolingan va inglizcha bo‘yoqdorlikdan xoli. Ingliz poeziyasida aruz bo‘lmaganidek, o‘zbek she’riyatida ham yamb yo‘q. Bunday qaraganda, yamb bilan aruz o‘rtasida yer bilan osmoncha farq bor. Bir-biridan yiroq bo‘lgan ikki she’riy sistema va an’anani “omixta” qilishda tarjimon jur’at bilan qalam surgan. U ingliz yambiga asl nusxadagi ixchamlik va emotsionallikni saqlay oladigan, yangi ohang beruvchi radifli qofiya kiritgan. Natijada esa qandaydir uchinchi – ona tili va bo‘lak tildagi she’riy unsurlar omixtasidan iborat nazmiy mushtaraklik barpo etilgan. Eng qizig‘i shundaki, asliyatdagi tavzi’ san’ati tarjimada qayta yaratilgan.
Alisher Navoiy yorni yanada jozibaliroq tasvirlash maqsadida tashbih san’atidan va uning turlaridan ham keng foydalanadi:

Dedim zaqaning tutub, saqog‘ingni o‘pay,
Ko‘z qoshingga surtubon qabog‘ingni o‘pay,
Guldek yuzung islabon dudog‘ingni o‘pay,
Yo‘q, yo‘q, yo‘q, agar desang ayog‘ingni o‘pay .

Alisher Navoiy bu tashbihda -dek qo‘shimchasidan foydalanib tashbihi mutlaq (aniq o‘xshatish) xilini xosil qilmoqda. “O‘pay” radifli ruboiy tarjimasiga ham ohang va jarangdorligi jihatidan Sharqona uslubning G‘arbcha jarangi deya baho berish mumkin.

Inglizcha tarjimasi:

I said, holding by your chin your cheeks I kiss,
Licking your eyes with eyelids your brows I kiss,
Smelling your rosy cheeks your lips I kiss,
If you say: No, No, No, your foot I kiss.

Tarjima shu darajada aniq va tushunarli chiqqanki, inglizcha matndanoq Navoiy ohangi sezilib turadi. Oshiqning yor labi, yonoqlari, ko‘zu-qoshlaridan o‘pish orzusi va bu orzuga erisholmasa, ya’ni ma’nan balandda turgan ma’shuqa ruxsat bermasa, hech bo‘lmasa, oyog‘idan o‘pish va yor vasliga qonish ilohiy va majoziy ishq savdosi dardiga malham bo‘lishi ikkala matnda (asliyat va tarjimada) birdek tushunarli va chiroyli ifoda etilgan. Ruboiyda qo‘llangan savolu javob san’ati ham tarjimada qayta yaratilgan. Inglizcha tarjimaga Navoiy ruboiylarining ohangi va ruhiyatining ko‘chganligiga, tarjimonning o‘zbek millatidan ekanligi va bu ohang uning shuuriga singib ketganidan tarjimon bu qadar muvaffaqiyatga erishgan bo‘lishi mumkin.
Albatta, tarjimada ohang muhim. O‘ziga xos jarangga ega lirik janr chet el kitobxonida ko‘proq qiziqish uyg‘otadi. Qo‘shiq misolida aytadigan bo‘lsak, uning matnidan ko‘ra birinchi navbatda yoqimli ohangi e’tiborni tortadi. Navoiy ijodiyotini ingliz tiliga tarjima qilishda ma’no bilan bir qatorda ohang birinchi o‘ringa qo‘yilishi zarur deb o‘ylaymiz. Keyingi ruboiyda ham Alisher Navoiy tashbehning tashbihi mutlaq (aniq o‘xshatish) xilini xosil qilmoqda:

G‘urbatda g‘arib shodumon bo‘lmas emush,
El anga shafiqu mehribon bo‘lmas emush,
Oltin qafas ichra gar qizil gul bitsa,
Bulbulg‘a tikandek oshiyon bo‘lmas emush.

Inglizcha tarjimasi:

A poor is said to be not happy in a strange land,
People are said not to treat him friendly and kindly,
Should there grows a red rose in the cage,
Is said not to make a company like a prickle for a nightingale.

Bu ruboiy tarjimasida asliyatdagi ma’no va mazmun to‘la saqlab qolingan ammo ruboiyning betakror ohangini hosil qiluvchi o tovushli aliteratsion qofiyalanish (shodumon, mehribon, oshiyon kabi) ingliz tilida qayta yaratilmagan.Til imkoniyatlaridan kelib chiqib, “bo‘lmas emush” radifi ham misra oxirida emas, balki boshida “Is said not to” tarzida keltiriladi. Natijada asliyat ohangi tarjimada biroz sezilmay qolgan. Ammo didaktik aforistik ruhiyat to‘liq saqlangan.

Qachonki o‘xshatish faqat mushabbih va mushabbihun bihdan tashkil topsa bunday usul tashbihi muyaqqad deb ataladi. Tashbihning bu turi Alisher Navoiyning ayrim ruboiylarida ayniqsa, katta mahorat bilan qo‘llangan:

Ey sharbati la’ling obi hayvondin alaz,
Hayvon suyini qo‘yki, chuchuk jondin alaz.
Ne jondin alaz, ne obi hayvondin alaz,
Kim har neki yo‘q ondin alaz, ondin alaz.

Inglizcha tarjimasi:

Oh, the juice of your lips is sweeter than alive water,
Don’t say alive water, it is sweeter than soul,
Is not better than soul, better than alive water,
If there is nothing better than that it is much dearest than alive water.

So‘zma-so‘z:

Labing sharbati tiriklik suvidanda shirin,
Tiriklik suvi emas jondanda shirin
Jondan emas tiriklik suvidan shirin,
Agar undan azizroq bir narsa bo‘lmasa tiriklik suvidan azizroq.

“Chuchuk jon”- iborasi shirin jon ma’nosida qo‘llanmoqda ammo jon – muqoyasada tiriklik suvi ya’ni “obi hayvon”dan ortiqroq ekanligi aytilmoqda. Lekin shoir qilinayotgan muqoyasalar suyuqlik ya’ni “lab sharbati” atrofida borayotganligi uchun jonni “chuchuk” deb ataydi. “Chuchuk” suvga nisbatan qo‘llaniladigan sifat ya’ni ichsa bo‘ladigan suv, keyinchalik bu so‘z “shirin suv” deb qo‘llab kelingan. Tarjimon qo‘llagan “sweeter than soul” qalbdan ko‘ra shirinroq iborasi ingliz badiiy tilida uchramadi. Agar suvga nisbatan ishlatiladigan va Navoiy jonga nisbatan qo‘llagan “chuchuk” so‘zining inglizcha ma’nodoshi “pure”- tiniq, shaffof, toza (suvga nisbatan) so‘zi qo‘llanganda nur ustiga a’lo nur bo‘lur edi. Binobarin “pure than soul” – qalbdan ko‘ra tiniqroq, tozaroq iborasi ingliz she’riyatida uchraydi:

I represent a word that has no definition
Authentic, genuine pure than a soul of a chrsitian….
(http://rapgenius.com/Kutt-calhoun-colors-lyrics#ly…)

Navoiy g‘azaliyoti misli bir ummon bu ummondagi durni olib chiqish uchun katta mahorat talab etiladi. Ruboiydagi “chuchuk” suvga nisbatan qo‘llanganmi yoki jongami muallif dahosigagina ayon. Ammo ingliz tilida “pure than a soul” iborasi qo‘llanganda misradagi ikki ma’noni ham ochib bera oladi. Zulqofiyatayn san’ati Navoiy she’rlarida eng ko‘p qo‘llanilgan badiiy usulardan hisoblanadi. Bunda she’r misralarida juft ohangdosh so‘zlar qofiya bo‘ladi. She’r misralaridagi so‘zlar ikki yoki undan ortiq marotaba takrorlanib kelsa takrir san’atini hosil qiladi. Agar bayt misralarida yondosh juft so‘zlar takrorlanib kelsa, mukarrar badiiy san’ati qo‘llanilgan bo‘ladi. E’tibor berilsa yuqorida keltirilgan barcha ruboiylarda keltirib o‘tilayotgan badiiy san’atlar ishlatilgan.

Is not better than soul, better than alive water,
If there is nothing better than that it is much dearest than alive water.

So‘zma-so‘z tarjimasi:

Jondan emas tiriklik suvidan shirin,
Agar undan azizroq bir narsa bo‘lmasa tiriklik suvidan azizroq.

Ko‘rib turganimizdek, shoir aytmoqchi bo‘lgan labing sharbati oldida “jon nima”, “tiriklik suvi nima” degan kuchli xis-hayajonga yo‘g‘irilgan o‘z fikridan qaytish ……. san’ati o‘rniga, tarjimada yana orttirma nisbat berish ko‘zga yaqqol tashlanmoqda.
Shu misrani quyidagicha tarjima qilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi:

No compare better or not than soul and alive water
If there is the dearest its more better.

Tiriklik suvi yoki jondan yaxshiroq ekanligini muqoyasa qilib bo‘lmaydi
Nimaki eng aziz bo‘lsa o‘shandanda azizroq.

To dahrdurur, dahr uza sulton bo‘lg‘il,
To olam erur, olam uza xon bo‘lg‘il,
Davron elining jismida ham jon bo‘lg‘il,
Ham jonlarig‘a moyai darmon bo‘lg‘il.

Inglizcha tarjimasi:

Should there still be world, be you the king of this world.
Should there still be a kingdom be the ruler of this kingdom,
For the bodies of the people be their soul,
If the soul is sick, be balm to that sick soul.

Alisher Navoiy she’riyatida ko‘plab badiiy san’atlar qo‘llanilgan bo‘lib biz ulardan ayrim namunalarni keltirdik. Umuman olganda Alisher Navoiy mumtoz she’riyatning badiiy mahorat sirlarini puxta o‘rgangan buyuk shoir edi. Shu sababli uning she’riyatida turfa xil badiiy san’atlar uchraydiki, ularni kengroq tadqiq qilish orqali shoir poetikasiga oid muayyan xulosalarga kelish mumkin. Navoiy ruboiylarida qo‘llangan badiiy san’atlar palitrasini chet tilida bor rangida qayta yaratish mushkul. Ammo shoir qo‘llagan so‘z va iboralarning tarjima tilida o‘qishli va jarangdor ekvivalentlarini topib o‘girilishida tarjimonlar mas’uldirlar. Zero, asliyatdagi purma’no so‘z tarjima tilida jo‘n, soxta birikma ko‘rinishini olishi xech gap emas. Bu kabi kamchiliklarga yo‘l qo‘ymaslik uchun Navoiy asarlaridagi so‘zlarning ikki tillik izohli lug‘atlarini yaratish lozim ko‘rinadi.

Manba: Maqola mualliflari va “Jahon adabiyoti” jurnali.