Атоқли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққул таваллудининг 70 йиллигига

   Таниқли адабиётшунос ва навоийшунос олим,  филология фанлари доктори Иброҳим Ҳаққул таваллудининг 70 йиллиги арафасида унинг ҳаёти ва фаолиятига бағишлаб тайёрланган тўпламга кирган айрим мақолаларни сизларга тақдим этишни режалаштирдик. Бугунги саҳифамизда икки забардаст устозимизнинг олим ҳақидаги мақолаларини мутолаа қилишингиз мумкин.

Эркин ВОҲИДОВ
БАҲРАМАНДЛИК
Иброҳим Ҳаққулнинг “Занжирбанд шер қошида” китобига ёзилган сўзбоши

Китобхонлар билан бўлган бир учрашувда менга ғалати савол беришган эди. Ўша вақтда залдан ёзма равишда узатилган бу саволга унча эътибор бермагандим, тўғрироғи, савол берувчидан ҳафсалам пир бўлиб, ичимда: “Шеърхонларимизнинг савияси шу-да”, – деб қўйган эдим.
Савол бундай эди: “Ҳурматли шоир, сиз Гётенинг “Фауст”ини, Есенин асарларини, яна кўп шоирларнинг китобларини ўзбек тилига таржима қилгансиз, энди қачон бизга Алишер Навоий шеърларини таржима қилиб берасиз?”

“Қизиқ, ўзбекчадан таржима қилишнинг нима ҳожати бор экан?”, – деб ўйладиму саволга жавоб бериб ўтирмадим. Кейинроқ ўйласам, бу мурожаатда жон бор экан.

Алишер Навоий яшаган давр билан бизнинг замон ўртасида ярим минг йиллик вақт масофасигина эмас, жуда катта ижтимоий онг масофаси, адабий тил, дунёқараш, ҳаёт тарзи масофалари бор. Мутахассис бўлмаган ўқувчига Навоийнинг асарларини тушуниб етиш ҳозирда муаммо. Демакки, Навоий асарларини шарҳ қилиш, тафсирлаш, яъни ўша савол берган китобхоннинг сўзи билан айтганда – таржима қилиш зарурати бор.
Ўша савол туртки бўлиб, мен бир неча йил давомида телевидение орқали “Ғазал оқшоми” давра суҳбатларида иштирок этдим. Бу суҳбатларда Ҳамид Сулаймонов, Азиз Қаюмов, Абдуқодир Ҳайитметов, Натан Маллаев, Алибек Рустамов сингари етук адабиётшунослар қатнашиб, Алишер Навоий ва бошқа классик шоирларимиз ижодининг шарҳу таҳлили билан бу савоб ишга ўз ҳиссаларини қўшдилар.

Олимларимиз ташаббуслари билан “Хамса” достонларининг насрий таржималари чоп этилди. Навоий асарларига луғатлар тузилди. Бу ишлар ҳаммаси – йиллик навоийшунослик коференциялари, илмий тадқиқотлар билан қўшилган ҳолда – тенгсиз ижод хазинасини бизга яқин қилувчи омиллардир. Лекин барибир ҳали Навоий меросини биз қўнгилдагидек билмаймиз.

Баъзи ёшлар айтишлари мумкин: “Ахир илмимиз, маданиятимиз, шеъриятимиз Навоий яшаган даврдан беқиёс даражада илгарилаб кетган-ку! Ҳозир инсоният олдида бутунлай бошқа, оламшумул мураккаб масалалар турибди. Дунё адабиёти ана ўша масалаларнинг бадиий ифодаси билан машғул. Шундай даврда Навоийнинг ошиқона байтлари, панду насиҳатлари бизга керакмикан?”

Мен бу фикрга шундай эътироз билдирган бўлар эдим:

Дарҳақиқат, илмимиз техникамизни беш юз йил аввалги ҳолат билан сира қиёслаб бўлмайди. Лекин шеърий маданиятимиз, санъатимиз ҳам ўша даврга нисбатан шу қадар ривожланди, олдинга кетди, десак тўғри бўлармикан? Балки биз адабиёт ва санъатда ҳаётий ҳақиқатга яқинлашгандирмиз. Кўпроқ гапнинг пўсткалласини айтадиган бўлгандирмиз (Афанди: “Қофияси билан ишим йўқ, тўғри гапни айтаман”, – дегандек), лекин бадиий маҳорат борасида, умуминсоний гуманистик ғоялар тараннумида, шоир руҳий оламининг миқёсида, шеърий сўзларнинг мўъжизавий таъсир қудратида ва яна кўп хислат ва фазилатларда шеъриятимиз ҳали Навоий сари юксалишини орзу қилмоғимиз мумкин.

Алишер Навоий ижодий меросини баланд тоғ деб тасаввур қиладиган бўлсак, бу тоғ бизнинг ортимизда эмас, ҳамиша қаршимизда, биз интиладиган, чўққиларга ҳавас билан қарайдиган, у сари юксалишини орзу қиладиган тоғ.

Ҳар бир нарсага ёшликдан кўникма ҳосил қилиш керак бўлганидек, Навоийни ўрганишга ҳам қанча эрта бел боғланса, шунча маъқул. Ёшликдаги соатларнинг ишини кексаликнинг йиллари ҳам бажаролмайди. Улуғ шоиримизнинг ижод сирларини ёшликда ўрганмаган, ёши бир ерга борганда ўкиниб, кеч бўлса-да ўқишга киришган, лекин улуғ ёш ўз ишини қилиб, бу уммоний теранлик, бу илоҳий сеҳрни англаш ва ҳис этишдан ожиз бўлиб қолган жуда кўп яхши одамларни биламан. Афсуски, бундайлар орасида номдор яхши шоирлар ҳам бор.

Алишер Навоийни англаш ва ҳис қилиш ўзбек халқининг тарихини, маданиятини, қалби эҳтиёжларини, ўзлигини англаш ва ҳис қилиш демакдир. Шундай экан, Навоийни, умуман, мумтоз адабиётни билиш ҳар бир ўзбек фарзанди учун ҳам қарз, ҳам фарз. Шу маънода истеъдодли адабиётшунос олим Иброҳим Ҳаққуловнинг қилган меҳнати таҳсинга сазовор. Бу китоб Алишер Навоий ижодини ўрганиш орқали ёшларнинг кўнглида шеъриятдан завқланиш ҳиссини уйғотиш баробарида уларни она табиат сирларига яқинлаштиради, тарихий ривоят ва ҳикоятлар билан таништиради, она Ватанга муҳаббат, унинг ўтмишига ҳурмат, улуғ аждодлар руҳи олдида масъуллик ҳиссини тарбиялайди, яхши инсоний фазилатларга ўргатади.

Қўлингиздаги китоб ҳақида, азиз ёш ўқувчилар, яна талай мақтов сўзларни айтиш мумкин. Лекин бундан кўра ўзингиз ўқиб, мағзини чақсангиз, маъқулроқ бўлади. Мен эсам шу кичик муқаддима сўнгида сизларга икки оғиз сўз айтгим бор:

Улуғ бобомиз Алишер Навоий келажак авлоднинг ҳар жиҳатдан баркамол бўлишини орзу қилган. Ўз қаҳрамони Фарҳоднинг ўн ёшда эгаллаган илму фазлини шундай таърифлаган:

Фалак мушкили ҳал фикратидин,
Фалакка мушкил онинг диққатидин.

Яъни: Ёш Фарҳоднинг фикри фалак илми (астрономия) мушкулларини ҳал қилди. Унинг диққат билан тикилган кўзларидан фалак сирларини яширолмай, мушкул аҳволга тушди.

Қуёш янглиғ ёруғ раъйи мунири
Вале андин ёруғ мофиззамири.

Ёш Фарҳоднинг равшан фикри қуёш каби ёруғ, лекин кўнглидаги равшанлик ундан ҳам ортиқ.

Қаю илмики йўқ андин ниҳонроқ
Анинг қошида йўқ андин аёнроқ.

Дунёда сирларнинг сирлиси ҳисобланган илмлар унинг зеҳни олдида аёнларнинг аёни бўлди.
Азиз ёш китобхонлар! Ҳеч қачон унутмангки, сизлар Навоийдек улуғ, табаррук бобога набира бўласизлар. Унинг эзгу орзулари сизнинг фикру донишингиз, жасоратингиз, интилишларингиз билан амалга ошса, ҳеч ажаб эмас. Замон илмларини эгаллаган, замон маданияти, адабиёти ва санъатидан баҳраман етук ўғил-қизлар бўлинг. Шу билан бирга, Алишер Навоий сабоқларини ҳамиша қалбингиз тўрида асранг.

Манба: Иброҳим Ҳаққул.Занжирбанд шер қошида. Тошкент: “Юлдузча”, 1989

Шукур ХОЛМИРЗАЕВ
“КОМИЛ ИНСОН” ЙЎЛИДА
Адабиётшунос Иброҳим Ҳаққул ижодига бир назар

Иброҳимжонни (яъни филология фанлари доктори, профессор Иброҳим Ҳаққулни), аввало, бир меҳрибон инсон, дилкаш ва зариф зот сифатида билардим. Ўзимдан узоқлашиб, ўзга мисоллар келтиришимга не ҳожат?! Масалан, Дўрмондаги боғчамда кезиб юрганимдами, бирон тўнкада ўтирганимдами, Иброҳимжон ўзининг боғчаси томонга ўтаркан, панжарасимон дарвозам қошида тўхтаб, мен билан, албатта, ҳол сўрашади. Баъзан ичкарига кириб, экилган гулларни “ўрганиб”, уруғи ё кўчатидан олиб кетарди. Аммо кўпинча боққа қадам ранжида қилганида, бир тўхтаб атрофга, кейин боғча тўридаги чайламга тикилиб қоларди-да: “Шукур ака, бир амаллаб бир бошпана қуриб олмасангиз бўлмайди. Бултур кеч кузгача шу чайлада яшадингиз. Қиров тушганда – кетдингиз” ёки “Эрта баҳорда кўчиб келдингиз, ёмғирда қолдингиз…”, – деб ачинар ва ўзича маслаҳат берарди.

Ниҳоят, укаларимнинг саъй-ҳаракатлари билан бир ую бир даҳлиздан иборатни шу қиш ичида бошлаганимизда, ҳар куни икки-уч марта хабар олар, менинг ўчоқда чой қайнатишга қийналаётганимни кўриб қолса, боғчасига кетиб қолар ва чой-пой дамлаб келарди.

Менинг йўғимда эса, айниқса, иниларимга меҳрибончилик қилар, келишга кечикиб қолган пайтларимда бир коса-ярим коса овқат ҳам келтириб бераркан-да, иморатни пухта-пишиқ қуришни бот-бот тайинлар экан.

Нега бундай қиларди? Мен унга кимман ва унга қанчалик яқинлигим бор ёхуд ўтказиб қўйган жойим борми?

Йўқ-йўқ… У меҳрибончилигидан қилади, ҳа, мени мен уни севганимдан ҳам ортиқ севаркан, демак.

Билмадим, ҳарқалай, адабиётга садоқатим туфайлими ёки қайсидир жиҳатларим ўзининг қандайдир жиҳатларига муқобиллиги учунми?..

Хуллас, бу гаплар ўзаро муносабатларимиз ҳақида.

Энди унинг мумтоз адабиётимизга садоқати ҳақида гапирадиган бўлсам, олимнинг ҳеч қурса телевизорда Навоий бобомиз шеърияти тўғрисидаги таҳлилий суҳбатларини эслаш кифоя, деб ўйлайман. Илло, у томошабинларга бот-бот уқдирадики: “Ҳамма нарса Навоийда бор, уни ўқийлик, ўрганайлик, Худо хайрингларни берсин!”

Энди бу мавзуда ёзган асарларини эсланг: “Занжирбанд шер қошида”, “Бадиий сўз шукуҳи”, “Абадият фарзандлари”… У шеър ҳақида гапирганда, хусусан, ёзганида ундан ажралолмай маҳлиё бўлиб қоласиз. Чунки, айниқса, мумтоз шеъриятимизнинг энг нозик ва яширин мажозий томонларини ҳам очиб-ечиб ва тушунтириб берадики, шундай олимлар туғилганига шукрона айтасан…

Иброҳим Ҳаққул мумтоз шеъриятимизнинг чўнг бир билимдони бўлиб аллақчон танилган эди.

Иттифоқо унинг “Тасаввуф ва шеърият” деган рисоласи чоп этилди-ю, мумтоз шеъриятимизнинг илдизлари қаерга боришини… ғолибо кашф этиб, тонг қолдик. Кейин, кейин эса у “Ўзбек тасаввуф шеъриятининг шаклланиши ва тараққиёти” мавзуида докторлик диссертациясини ёқлаб қолди.

Диссертация ёқланишида – ЎзР ФАнинг Тил ва адабиёт институти катта залида камина ҳам бир неча биродарлари билан бор эди. Эътироф этишим кераккки, диссертациялар кўп ёқланади бу даргоҳда, аммо ёзувчилар ҳа деганда бораверишмайди. Иброҳимжонга эса борган эдик, яна шуни эътироф этаманки, юракни ҳовучлаброқ ўтирган эдик. Бунинг боиси – илмий ишнинг оппоненти академик Азиз Қаюмов эди: у киши эса ҳар қандай диссертантга бир-икки савол бериб, довдиратиб қўйишларини ва ишнинг нуқсонлари ҳақида кўпроқ гапиришларини билардик. Бир замон у кишига сўз берилди. Азизжон ака нималар деди денг? Гапни ИброҳимҲаққулни табриклашдан бошлади ва табрик сўзлари ила тугатди. Ана чапак, мана чапак!

Азиз аканинг: “Тасаввуфни бунчалар билгани билан қутлайман Иброҳимжонни. бизда ҳозиргача бундай олим етишмаган эди. Иброҳимжоннинг ўзида комил инсоний сифатлар бор”, – деганлари ҳамон қулоғим остида.

Аммо аттанглар бўлсинки, биз ўшанда (шахсан мен ҳам) тасаввуф нималигини яхши билмас эдим, тахминий тасаввурларим бор эди, холос. Бунинг устига, Иброҳижоннинг илмий иши рефератини ҳам ўқимаган эдим.

Тасаввуф ҳақида Нажмиддин Комилов Султонмурод Олимнинг чиқишлари оқибатида бу улуғ мақомга қизиқа бошладим ва унча-мунча нозик жиҳатларига ақлим етадиган бўлиб қолди. Бироқ, барибир, тасаввуф сирлигича қолиб кетмоқда эди.

Мен гапимнинг тўхтар тўхтамига етдим. яқинда Иброҳим Ҳаққулнинг “Тасаввуф сабоқлари” деган китоби қўлимга тушиб қолди. Ҳайрат ила яна суриштирувдим, Иброҳимнинг усмонли турк тилидан таржима қилгани – Ҳожа Бектоши Валийнинг “Мақолот” рисоласи ҳам чоп этилган экан. унида олиб, секин ўқимоққа бошладим ва… қаршимда мозийда қолиб кетган, бироқ айни чоғда қаршимдан чиқиб келаётган офтобдек маънавий ҳақиқатларни кўра бошладим ва Иброҳимжонга ташаккурлар айтдим.

Ажабо, биз Аҳмад Яссавий ҳазратларини, ҳар қалай, унча-мунча билардик ва у зоти шарифнинг ҳикматларидан хабардор эдик. Аммо у алломанинг маънавий таъсири жуда узоқ ўлкаларга ҳам кетгани, чунончи, мана шу бектошия тариқатининг асосчиси Ҳожа Бектоши Валийга ҳам самарали таъсир этганини билмасдик. Мана, турк олими Асъад Жўшон Навоий бобомиз каби мутасаввиф шоир бўлган Юнус Эмронинг ижоди ҳақида сўзлай туриб нима дебди: “Юнус Эмрони англаш осон эмасдир… Эмро туркчани, форсчани ва арабчани чуқур билур. Алоҳида таъкид ила айтиладиган яна бир гап шулки, Эмро “Мақолот”ни мукаммал ўқиб-ўзлаштирмиш. “Мақолот”ни билмасдан, Юнуси жодини чуқур англамаслар ва англай олмаслар. “Мақолот”ни билиш Аҳмад Яссавий тариқатини билиш учун айнан шундай аҳамиятлидир”.

Ана шу “Мақолот” қўлимда турибди. Ҳа, уни Иброҳимжон ўзлаштирган!

“Эй, – дейсан киши, – унгаз арурми шу? Хўш, нечук энди шеър билар олимликдан тасаввуфшунос олимлик томонга силжиб кетди бу инсон?”
Бу саволга олимнинг ўзида жавоб бор экан: “Табиийки, мумтоз адабиёт вакиллари адабий меросини илоҳиёт ва тасаввуфдан ажратиб ўрганиш – дарё соҳилиги бориб ташна қайтишга тенгдир”. Дарвоқе, Иброҳим Ҳаққулнинг докторлик илмий иши ҳам айнан шу масала ечимига бағишланган-ку!

Шу асно мана шундай хулосага келдим: мумтоз шеърият билимдони беихтиёр тасавуфшунос олим даражасига етишибди. Беихтиёр! Илло, анчайин шеърлар ёзиб юрган шоир ҳам аста-секин маънан ўса боргани сари тасаввуфий ғояларга яқинлашаркан ва улар ила апоқ-чапоқ бўлиб кетаркан. Чунки шоирнинг ўзи инсон сифатида ўсгани сари беихтиёр комиллик сари қадам ташларкан. Фаҳмимча, Иброҳижон ҳам худди шу жараённи бошидан кечирган: унинг ўзида табиатан чин бир одамийлик хислатлари устун даражадаки, бу хислатларнинг янада камол топмаслиги, янада гўзаллашмаслиги мумкин эмас-да!

Иброҳим Ҳаққул шу йўлда, яъни комил инсон… йўлида. Келинг, унинг асарларини, хусусан, “Тасаввуф сабоқлари”ни ўқиб баҳраманд бўлайлик; ахир эндиги излаб топган “ота йўли”миз мана шу йўл эмасми? Комил инсон йўли…

Манба: “Моҳият” 2002 йил 25 октябрь

ATOQLI ADABIYOTSHUNOS OLIM IBROHIM HAQQUL TAVALLUDINING 70 YILLIGIGA

Taniqli adabiyotshunos va navoiyshunos olim, filologiya fanlari doktori Ibrohim Haqqul tavalludining 70 yilligi arafasida uning hayoti va faoliyatiga bagʻishlab tayyorlangan toʻplamga kirgan ayrim maqolalarni sizlarga taqdim etishni rejalashtirdik. Bugungi sahifamizda ikki zabardast ustozimizning olim haqidagi maqolalarini mutolaa qilishingiz mumkin.

Erkin VOHIDOV
BAHRAMANDLIK
 “Zanjirband sher qoshida” kitobiga yozilgan soʻzboshi

Kitobxonlar bilan boʻlgan bir uchrashuvda menga gʻalati savol berishgan edi. Oʻsha vaqtda zaldan yozma ravishda uzatilgan bu savolga uncha eʼtibor bermagandim, toʻgʻrirogʻi, savol beruvchidan hafsalam pir boʻlib, ichimda: “Sheʼrxonlarimizning saviyasi shu-da”, – deb qoʻygan edim.
Savol bunday edi: “Hurmatli shoir, siz Gyotening “Faust”ini, Yesenin asarlarini, yana koʻp shoirlarning kitoblarini oʻzbek tiliga tarjima qilgansiz, endi qachon bizga Alisher Navoiy sheʼrlarini tarjima qilib berasiz?”

“Qiziq, oʻzbekchadan tarjima qilishning nima hojati bor ekan?”, – deb oʻyladimu savolga javob berib oʻtirmadim. Keyinroq oʻylasam, bu murojaatda jon bor ekan.

Alisher Navoiy yashagan davr bilan bizning zamon oʻrtasida yarim ming yillik vaqt masofasigina emas, juda katta ijtimoiy ong masofasi, adabiy til, dunyoqarash, hayot tarzi masofalari bor. Mutaxassis boʻlmagan oʻquvchiga Navoiyning asarlarini tushunib yetish hozirda muammo. Demakki, Navoiy asarlarini sharh qilish, tafsirlash, yaʼni oʻsha savol bergan kitobxonning soʻzi bilan aytganda – tarjima qilish zarurati bor.
Oʻsha savol turtki boʻlib, men bir necha yil davomida televideniye orqali “Gʻazal oqshomi” davra suhbatlarida ishtirok etdim. Bu suhbatlarda Hamid Sulaymonov, Aziz Qayumov, Abduqodir Hayitmetov, Natan Mallayev, Alibek Rustamov singari yetuk adabiyotshunoslar qatnashib, Alisher Navoiy va boshqa klassik shoirlarimiz ijodining sharhu tahlili bilan bu savob ishga oʻz hissalarini qoʻshdilar.

Olimlarimiz tashabbuslari bilan “Xamsa” dostonlarining nasriy tarjimalari chop etildi. Navoiy asarlariga lugʻatlar tuzildi. Bu ishlar hammasi – yillik navoiyshunoslik koferensiyalari, ilmiy tadqiqotlar bilan qoʻshilgan holda – tengsiz ijod xazinasini bizga yaqin qiluvchi omillardir. Lekin baribir hali Navoiy merosini biz qoʻngildagidek bilmaymiz.

Baʼzi yoshlar aytishlari mumkin: “Axir ilmimiz, madaniyatimiz, sheʼriyatimiz Navoiy yashagan davrdan beqiyos darajada ilgarilab ketgan-ku! Hozir insoniyat oldida butunlay boshqa, olamshumul murakkab masalalar turibdi. Dunyo adabiyoti ana oʻsha masalalarning badiiy ifodasi bilan mashgʻul. Shunday davrda Navoiyning oshiqona baytlari, pandu nasihatlari bizga kerakmikan?”

Men bu fikrga shunday eʼtiroz bildirgan boʻlar edim:

Darhaqiqat, ilmimiz texnikamizni besh yuz yil avvalgi holat bilan sira qiyoslab boʻlmaydi. Lekin sheʼriy madaniyatimiz, sanʼatimiz ham oʻsha davrga nisbatan shu qadar rivojlandi, oldinga ketdi, desak toʻgʻri boʻlarmikan? Balki biz adabiyot va sanʼatda hayotiy haqiqatga yaqinlashgandirmiz. Koʻproq gapning poʻstkallasini aytadigan boʻlgandirmiz (Afandi: “Qofiyasi bilan ishim yoʻq, toʻgʻri gapni aytaman”, – degandek), lekin badiiy mahorat borasida, umuminsoniy gumanistik gʻoyalar tarannumida, shoir ruhiy olamining miqyosida, sheʼriy soʻzlarning moʻjizaviy taʼsir qudratida va yana koʻp xislat va fazilatlarda sheʼriyatimiz hali Navoiy sari yuksalishini orzu qilmogʻimiz mumkin.

Alisher Navoiy ijodiy merosini baland togʻ deb tasavvur qiladigan boʻlsak, bu togʻ bizning ortimizda emas, hamisha qarshimizda, biz intiladigan, choʻqqilarga havas bilan qaraydigan, u sari yuksalishini orzu qiladigan togʻ.

Har bir narsaga yoshlikdan koʻnikma hosil qilish kerak boʻlganidek, Navoiyni oʻrganishga ham qancha erta bel bogʻlansa, shuncha maʼqul. Yoshlikdagi soatlarning ishini keksalikning yillari ham bajarolmaydi. Ulugʻ shoirimizning ijod sirlarini yoshlikda oʻrganmagan, yoshi bir yerga borganda oʻkinib, kech boʻlsa-da oʻqishga kirishgan, lekin ulugʻ yosh oʻz ishini qilib, bu ummoniy teranlik, bu ilohiy sehrni anglash va his etishdan ojiz boʻlib qolgan juda koʻp yaxshi odamlarni bilaman. Afsuski, bundaylar orasida nomdor yaxshi shoirlar ham bor.

Alisher Navoiyni anglash va his qilish oʻzbek xalqining tarixini, madaniyatini, qalbi ehtiyojlarini, oʻzligini anglash va his qilish demakdir. Shunday ekan, Navoiyni, umuman, mumtoz adabiyotni bilish har bir oʻzbek farzandi uchun ham qarz, ham farz. Shu maʼnoda isteʼdodli adabiyotshunos olim Ibrohim Haqqulovning qilgan mehnati tahsinga sazovor. Bu kitob Alisher Navoiy ijodini oʻrganish orqali yoshlarning koʻnglida sheʼriyatdan zavqlanish hissini uygʻotish barobarida ularni ona tabiat sirlariga yaqinlashtiradi, tarixiy rivoyat va hikoyatlar bilan tanishtiradi, ona Vatanga muhabbat, uning oʻtmishiga hurmat, ulugʻ ajdodlar ruhi oldida masʼullik hissini tarbiyalaydi, yaxshi insoniy fazilatlarga oʻrgatadi.

Qoʻlingizdagi kitob haqida, aziz yosh oʻquvchilar, yana talay maqtov soʻzlarni aytish mumkin. Lekin bundan koʻra oʻzingiz oʻqib, magʻzini chaqsangiz, maʼqulroq boʻladi. Men esam shu kichik muqaddima soʻngida sizlarga ikki ogʻiz soʻz aytgim bor:

Ulugʻ bobomiz Alisher Navoiy kelajak avlodning har jihatdan barkamol boʻlishini orzu qilgan. Oʻz qahramoni Farhodning oʻn yoshda egallagan ilmu fazlini shunday taʼriflagan:

Falak mushkili hal fikratidin,
Falakka mushkil oning diqqatidin.

Yaʼni: Yosh Farhodning fikri falak ilmi (astronomiya) mushkullarini hal qildi. Uning diqqat bilan tikilgan koʻzlaridan falak sirlarini yashirolmay, mushkul ahvolga tushdi.

Quyosh yangligʻ yorugʻ raʼyi muniri
Vale andin yorugʻ mofizzamiri.

Yosh Farhodning ravshan fikri quyosh kabi yorugʻ, lekin koʻnglidagi ravshanlik undan ham ortiq.

Qayu ilmiki yoʻq andin nihonroq
Aning qoshida yoʻq andin ayonroq.

Dunyoda sirlarning sirlisi hisoblangan ilmlar uning zehni oldida ayonlarning ayoni boʻldi.

Aziz yosh kitobxonlar! Hech qachon unutmangki, sizlar Navoiydek ulugʻ, tabarruk boboga nabira boʻlasizlar. Uning ezgu orzulari sizning fikru donishingiz, jasoratingiz, intilishlaringiz bilan amalga oshsa, hech ajab emas. Zamon ilmlarini egallagan, zamon madaniyati, adabiyoti va sanʼatidan bahraman yetuk oʻgʻil-qizlar boʻling. Shu bilan birga, Alisher Navoiy saboqlarini hamisha qalbingiz toʻrida asrang.

Manba: Ibrohim Haqqul. Zanjirband sher qoshida. Toshkent: “Yulduzcha”, 1989

Shukur XOLMIRZAYEV
“KOMIL INSON” YOʻLIDA
Adabiyotshunos Ibrohim Haqqul ijodiga bir nazar

Ibrohimjonni (yaʼni filologiya fanlari doktori, professor Ibrohim Haqqulni), avvalo, bir mehribon inson, dilkash va zarif zot sifatida bilardim. Oʻzimdan uzoqlashib, oʻzga misollar keltirishimga ne hojat?! Masalan, Doʻrmondagi bogʻchamda kezib yurganimdami, biron toʻnkada oʻtirganimdami, Ibrohimjon oʻzining bogʻchasi tomonga oʻtarkan, panjarasimon darvozam qoshida toʻxtab, men bilan, albatta, hol soʻrashadi. Baʼzan ichkariga kirib, ekilgan gullarni “oʻrganib”, urugʻi yo koʻchatidan olib ketardi. Ammo koʻpincha boqqa qadam ranjida qilganida, bir toʻxtab atrofga, keyin bogʻcha toʻridagi chaylamga tikilib qolardi-da: “Shukur aka, bir amallab bir boshpana qurib olmasangiz boʻlmaydi. Bultur kech kuzgacha shu chaylada yashadingiz. Qirov tushganda – ketdingiz” yoki “Erta bahorda koʻchib keldingiz, yomgʻirda qoldingiz…”, – deb achinar va oʻzicha maslahat berardi.

Nihoyat, ukalarimning saʼy-harakatlari bilan bir uyu bir dahlizdan iboratni shu qish ichida boshlaganimizda, har kuni ikki-uch marta xabar olar, mening oʻchoqda choy qaynatishga qiynalayotganimni koʻrib qolsa, bogʻchasiga ketib qolar va choy-poy damlab kelardi.

Mening yoʻgʻimda esa, ayniqsa, inilarimga mehribonchilik qilar, kelishga kechikib qolgan paytlarimda bir kosa-yarim kosa ovqat ham keltirib berarkan-da, imoratni puxta-pishiq qurishni bot-bot tayinlar ekan.

Nega bunday qilardi? Men unga kimman va unga qanchalik yaqinligim bor yoxud oʻtkazib qoʻygan joyim bormi?

Yoʻq-yoʻq… U mehribonchiligidan qiladi, ha, meni men uni sevganimdan ham ortiq sevarkan, demak.

Bilmadim, harqalay, adabiyotga sadoqatim tufaylimi yoki qaysidir jihatlarim oʻzining qandaydir jihatlariga muqobilligi uchunmi?..

Xullas, bu gaplar oʻzaro munosabatlarimiz haqida.

Endi uning mumtoz adabiyotimizga sadoqati haqida gapiradigan boʻlsam, olimning hech qursa televizorda Navoiy bobomiz sheʼriyati toʻgʻrisidagi tahliliy suhbatlarini eslash kifoya, deb oʻylayman. Illo, u tomoshabinlarga bot-bot uqdiradiki: “Hamma narsa Navoiyda bor, uni oʻqiylik, oʻrganaylik, Xudo xayringlarni bersin!”

Endi bu mavzuda yozgan asarlarini eslang: “Zanjirband sher qoshida”, “Badiiy soʻz shukuhi”, “Abadiyat farzandlari”… U sheʼr haqida gapirganda, xususan, yozganida undan ajralolmay mahliyo boʻlib qolasiz. Chunki, ayniqsa, mumtoz sheʼriyatimizning eng nozik va yashirin majoziy tomonlarini ham ochib-yechib va tushuntirib beradiki, shunday olimlar tugʻilganiga shukrona aytasan…

Ibrohim Haqqul mumtoz sheʼriyatimizning choʻng bir bilimdoni boʻlib allaqchon tanilgan edi.

Ittifoqo uning “Tasavvuf va sheʼriyat” degan risolasi chop etildi-yu, mumtoz sheʼriyatimizning ildizlari qayerga borishini… gʻolibo kashf etib, tong qoldik. Keyin, keyin esa u “Oʻzbek tasavvuf sheʼriyatining shakllanishi va taraqqiyoti” mavzuida doktorlik dissertatsiyasini yoqlab qoldi.

Dissertatsiya yoqlanishida – OʻzR FAning Til va adabiyot instituti katta zalida kamina ham bir necha birodarlari bilan bor edi. Eʼtirof etishim kerakkki, dissertatsiyalar koʻp yoqlanadi bu dargohda, ammo yozuvchilar ha deganda boraverishmaydi. Ibrohimjonga esa borgan edik, yana shuni eʼtirof etamanki, yurakni hovuchlabroq oʻtirgan edik. Buning boisi – ilmiy ishning opponenti akademik Aziz Qayumov edi: u kishi esa har qanday dissertantga bir-ikki savol berib, dovdiratib qoʻyishlarini va ishning nuqsonlari haqida koʻproq gapirishlarini bilardik. Bir zamon u kishiga soʻz berildi. Azizjon aka nimalar dedi deng? Gapni IbrohimHaqqulni tabriklashdan boshladi va tabrik soʻzlari ila tugatdi. Ana chapak, mana chapak!

Aziz akaning: “Tasavvufni bunchalar bilgani bilan qutlayman Ibrohimjonni. bizda hozirgacha bunday olim yetishmagan edi. Ibrohimjonning oʻzida komil insoniy sifatlar bor”, – deganlari hamon qulogʻim ostida.

Ammo attanglar boʻlsinki, biz oʻshanda (shaxsan men ham) tasavvuf nimaligini yaxshi bilmas edim, taxminiy tasavvurlarim bor edi, xolos. Buning ustiga, Ibrohijonning ilmiy ishi referatini ham oʻqimagan edim.

Tasavvuf haqida Najmiddin Komilov Sultonmurod Olimning chiqishlari oqibatida bu ulugʻ maqomga qiziqa boshladim va uncha-muncha nozik jihatlariga aqlim yetadigan boʻlib qoldi. Biroq, baribir, tasavvuf sirligicha qolib ketmoqda edi.

Men gapimning toʻxtar toʻxtamiga yetdim. yaqinda Ibrohim Haqqulning “Tasavvuf saboqlari” degan kitobi qoʻlimga tushib qoldi. Hayrat ila yana surishtiruvdim, Ibrohimning usmonli turk tilidan tarjima qilgani – Hoja Bektoshi Valiyning “Maqolot” risolasi ham chop etilgan ekan. unida olib, sekin oʻqimoqqa boshladim va… qarshimda moziyda qolib ketgan, biroq ayni chogʻda qarshimdan chiqib kelayotgan oftobdek maʼnaviy haqiqatlarni koʻra boshladim va Ibrohimjonga tashakkurlar aytdim.

Ajabo, biz Ahmad Yassaviy hazratlarini, har qalay, uncha-muncha bilardik va u zoti sharifning hikmatlaridan xabardor edik. Ammo u allomaning maʼnaviy taʼsiri juda uzoq oʻlkalarga ham ketgani, chunonchi, mana shu bektoshiya tariqatining asoschisi Hoja Bektoshi Valiyga ham samarali taʼsir etganini bilmasdik. Mana, turk olimi Asʼad Joʻshon Navoiy bobomiz kabi mutasavvif shoir boʻlgan Yunus Emroning ijodi haqida soʻzlay turib nima debdi: “Yunus Emroni anglash oson emasdir… Emro turkchani, forschani va arabchani chuqur bilur. Alohida taʼkid ila aytiladigan yana bir gap shulki, Emro “Maqolot”ni mukammal oʻqib-oʻzlashtirmish. “Maqolot”ni bilmasdan, Yunusi jodini chuqur anglamaslar va anglay olmaslar. “Maqolot”ni bilish Ahmad Yassaviy tariqatini bilish uchun aynan shunday ahamiyatlidir”.

Ana shu “Maqolot” qoʻlimda turibdi. Ha, uni Ibrohimjon oʻzlashtirgan!

“Ey, – deysan kishi, – ungaz arurmi shu? Xoʻsh, nechuk endi sheʼr bilar olimlikdan tasavvufshunos olimlik tomonga siljib ketdi bu inson?”
Bu savolga olimning oʻzida javob bor ekan: “Tabiiyki, mumtoz adabiyot vakillari adabiy merosini ilohiyot va tasavvufdan ajratib oʻrganish – daryo sohiligi borib tashna qaytishga tengdir”. Darvoqe, Ibrohim Haqqulning doktorlik ilmiy ishi ham aynan shu masala yechimiga bagʻishlangan-ku!

Shu asno mana shunday xulosaga keldim: mumtoz sheʼriyat bilimdoni beixtiyor tasavufshunos olim darajasiga yetishibdi. Beixtiyor! Illo, anchayin sheʼrlar yozib yurgan shoir ham asta-sekin maʼnan oʻsa borgani sari tasavvufiy gʻoyalarga yaqinlasharkan va ular ila apoq-chapoq boʻlib ketarkan. Chunki shoirning oʻzi inson sifatida oʻsgani sari beixtiyor komillik sari qadam tashlarkan. Fahmimcha, Ibrohijon ham xuddi shu jarayonni boshidan kechirgan: uning oʻzida tabiatan chin bir odamiylik xislatlari ustun darajadaki, bu xislatlarning yanada kamol topmasligi, yanada goʻzallashmasligi mumkin emas-da!

Ibrohim Haqqul shu yoʻlda, yaʼni komil inson… yoʻlida. Keling, uning asarlarini, xususan, “Tasavvuf saboqlari”ni oʻqib bahramand boʻlaylik; axir endigi izlab topgan “ota yoʻli”miz mana shu yoʻl emasmi? Komil inson yoʻli…

Manba: “Mohiyat” 2002 yil 25 oktabr

Ibrohim Haqqul. Navoiyga Qaytish — 1 Kitob (Kirill & Lotin) by Khurshid Davron on Scribd